Tafakkur ontogenezi va filogenezi SPSS - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	479.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

5 Sotish

Tafakkur ontogenezi va filogenezi SPSS

Sotib olish

O ZBEKISTONʻ RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON
ʻ
MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI

“PSIXOLOGIYA” FAKULTETI
“OILA PSIXOLOGIYASI” YO NALISHI
ʻ
412-22-GURUH TALABASI MAMASIDIQOVA ZUMRADNING
“UMUMIY PSIXOLOGIYA”
FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Tafakkur ontogenezi va filogenezi
Kurs ishi rahbari: Sharafitdinov Abdulla
Topshirdi: Mamasidiqova Zumrad

Jizzax-2024
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………...3
I BOB. TAFAKKURNING PSIXOLOGIK TAHLILI.......................……...….6
1.1. Shaxs individual taraqqiyotida tafakkur jarayonining ahamiyati.....................6
1.2. Tafakkur ontogenezi va filogenezining psixologik tavsifi ......….……….…... 9
1.3. Tafakkur muammosining xorijiy olimlar tomonidan tadqiq etilishi................14
II BOB. TAFAKKURNING AMALIY-EMPIRIK O‘RGANILISHI.............19
2.1. Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish...................……..….19
2.2. Tafakkur bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalari......………………….......21
XULOSA………………………………………………………………………..26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………27
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak
shaklidir. Tafakkur orqali biz sezgi a'zolarimiz bilan bevosita aks ettirib
bo‘lmaydigan narsa va hodisalarni ongimizda aks ettiramiz. Umuman olganda
tashqi muhitdagi narsa va hodisalar o‘rtasida ko‘z bilan ko‘rib, quloq bilan eshitib
bo‘lmaydigan ichki munosabatlar hamda qonuniyatlar mavjud. Ana shu ichki
bog’lanish hamda qonuniyatlarni biz tafakkur orqali bilib olamiz. Demak, tafakkur
deb narsa va hodisalar o‘rtasidagi eng muhim bog’lanishlar va munosabatlarning
ongimizda aks ettirilishiga aytiladi.
“Tafakkurning ontogenezi va filogenezi” mavzusi psixologiya va kognitiv
fanlar uchun juda dolzarbdir, chunki u inson bilishining rivojlanishi va
evolyutsiyasi haqida qimmatli tushunchalarni beradi. Shaxslarda tafakkur
jarayonlari qanday rivojlanishini (ontogenez) va ularning avlodlar davomida
qanday rivojlanishini (filogenez) tushunish insonning kognitiv qobiliyatlarining
murakkabligi va xilma-xilligi haqida keng qamrovli nuqtai-nazarni beradi. Quyida
ushbu mavzu muhim bo‘lgan ba'zi ma’lumotlar keltirilgan:
- Rivojlanish psixologiyasi: Fikrlash ontogenezini o‘rganish psixolog va
tadqiqotchilarga kognitiv jarayonlarning go‘daklikdan voyaga yetgunga qadar
qanday rivojlanishini tushunishga yordam beradi. Hayotning turli bosqichlarida
kognitiv rivojlanishni o‘rganish orqali tadqiqotchilar o‘sishning muhim davrlarini,
kognitiv bosqichlarni va fikrlash qobiliyatlaridagi individual farqlarni aniqlashlari
mumkin.
- Tarbiyaviy ahamiyatga ega: Tafakkurning ontogenezini tushunish
pedagoglar uchun turli rivojlanish bosqichlarida o‘quvchilarning bilish
qobiliyatlariga moslashtirilgan samarali ta’lim strategiyalari va o‘quv dasturlarini
ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. Kognitiv rivojlanish bosqichlari haqidagi
bilimlar bolalar va o‘smirlarda optimal ta'lim va kognitiv o‘sishni
rag’batlantiradigan o‘quv yondashuvlarini bildirishi mumkin.
3

- Kognitiv buzilishlar: Fikrlashning ontogenezidan olingan tushunchalar
kognitiv buzilishlar va rivojlanish kechikishlarini tushunish va davolashga yordam
beradi. Kognitiv jarayonlarning odatda odamlarda qanday rivojlanishini o‘rganish
orqali psixologlar odatiy rivojlanish trayektoriyalaridan og’ishlarni aniqlashlari va
kognitiv muammolari bo‘lgan shaxslarga yordam berishlari mumkin.
- Evolyutsion istiqbollar: Tafakkur filogenezini o‘rganish insonning
kognitiv qobiliyatlari vaqt o‘tishi bilan qanday rivojlanganligi va bizning
evolyutsiya tariximiz tomonidan qanday shakllanganligi haqida kengroq tushuncha
beradi. Turli xil turlardagi kognitiv jarayonlarni taqqoslash va umumiy kognitiv
mexanizmlarni o‘rganish orqali tadqiqotchilar inson idrokining moslashuvchan
funktsiyalari va hayvonot olamidagi kognitiv jarayonlarning uzluksizligi haqida
tushunchaga ega bo‘ladilar.
- Madaniyatlararo tadqiqotlar: Tafakkurning ontogenezi va filogenezi
bo‘yicha qiyosiy tadqiqotlar kognitiv rivojlanish va fikrlash jarayonlaridagi
madaniy o‘zgarishlarni o‘rganish imkoniyatini beradi. Fikrlash qobiliyatlari turli
xil madaniy kontekstlarda qanday namoyon bo‘lishini o‘rganib, tadqiqotchilar
universal kognitiv jarayonlarni va kognitiv rivojlanishga madaniy ta'sirlarni
aniqlashlari mumkin.
Tafakkur jarayoni insonning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari, tevarak-atrofdagi
olam va turmush to‘g’risidagi o‘z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga
intilish sababli vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkuri-ob'ektni anglashi,
bilishi tafakkur jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o‘zi idrok qilayotgan
narsalar to‘g’risida fikr qiladi. Shuning uchun tushunchalar narsalarning butun bir
sinfi, turkumi to‘g’risida fikr qiladi, ya'ni bular tafakkurning ob'ekti bo‘ladi. Bir
narsaga tayanmagan quruqdan-quruq tafakkur bo‘lishi mumkin emas. Tafakkur
faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ongli jarayon tariqasida sodir
bo‘ladi. Bosh miyaning biror uchastkasidagi faoliyat emas, balki butun bosh miya
po‘stining faoliyati mana shu jarayonning fiziologik asosidir. Tafakkur faoliyati
uchun avvalo analizatorlarning miyadagi uchlari o‘rtasida vujudga keladigan
murakkab bog’lanishlar muhim ahamiyatga egadir.Aynan tafakur orqali biz
4

moddiy olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini bilish imkoniga ega bo‘lamiz.
Shu bois dunyoni bilishda bevosita sezish, idrok, tasavvur va bavosita tafakkur
muhim rol o‘ynaydi.
Kurs ishining maqsadi : Tafakkur ontogenezi va filogenezini o‘rganish
Kurs ishining vazifalari:
- Mavzu bo‘yicha ilmiy adabiyotlar to‘plash va ulardan unumli foydalanish;
- Tafakkur ontogenezi va filogenezining psixologik tavsifi haqida umumiy
ma’lumot berish;
- Tafakkur muammosining xorijiy olimlar tomonidan tadqiq etilishi;
- Tafakkurni amaliy-empirik o‘rganish
Kurs ishining obyekti : Jizzax viloyati Baxmal tumanidagi 40-maktabning 3-sinf
o‘quvchilari
Kurs ishining predmeti : Tafakkurning psixologik tahlili
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi 2 bob, 5 paragraf , xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I BOB. TAFAKKURNING PSIXOLOGIK TAHLILI
1.1. Shaxs individual taraqqiyotida tafakkur jarayonining ahamiyati
Aynan tafakur orqali biz moddiy olamdagi narsa va hodisalarning
mohiyatini bilish imkoniga ega bo‘lamiz. Shu bois dunyoni bilishda bevosita
sezish, idrok, tasavvur va bavosita tafakkur muhim rol o‘ynaydi. Bir qancha
hukmlarning mantiqiy bog’lanishi natijasida hosil bo‘lgan yangi hukm insonning
bilish faoliyatida alohida ahamiyatga ega. Xulosa chiqarish shunday tafakkur
shaklidirki, bu shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq hukmlardan yangi
hukm hosil qilamiz. Masalan, har qanday harakat materiya harakatidir, issiqlik
harakat shaklidir, degan ikkita hukmni olaylik. Bu ikki hukmdan, demak issiqlik
materiya harakatidir degan yangi hukm chiqariladi. Bunda birinchi hukm hamisha
umumiy hukm bo‘lib, ikkinchi hukm yakka hukm bo‘ladi.
Keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, mulohaza yuritish ham xulosa
chiqarish ham voqelikni bevosita bilishning asosiy shakli sifatida namoyon bo‘lgan
oldingi ikki hukmga asoslanib, uchinchi hukm chiqariladi. Mazkur xulosani
bevosita tekshirib ko‘rishga hech qanday ehtiyoj qolmaydi. Shu sababdan xulosa
chiqarishda fikr o‘rtasidagi shunday bog’lanish natijasida bir yoki undan ortiq
hukmlardan uchinchi hukm keltirib chiqariladi. Xulosa chiqarish uch turga
bo‘linadi: induktiv, deduktiv va analogiya . Induktiv xulosa chiqarish - bu xulosa
chiqarishning shunday mantiqiy usulidirki, bunda bir necha yakka va ayrim
hukmlardan umumiy hukmga o‘tiladi, yoki ayrim fakt va hodisalarni o‘rganish
asosida umumiy qonun va hoidalar yaratiladi. Masalan, temir elektr tokini
o‘tkazadi, po‘lat elektr tokini o‘tkazadi, mis elektr tokini o‘tkazadi, ruh elektr
tokini o‘tkazadi. Demak, barcha metallar elektr tokini o‘tkazadi, degan umumiy
xulosa chiqaramiz. Deduktiv xulosa chiqarishda umumiy va yakka hukmlardan
yakka yoki juz'iy hukm keltirib chiqariladi. Misol uchun barcha metallar elektr
tokini o‘tkazadi. Temir metaldir. Demak, temir ham elektr tokini o‘tkazadi.
Analogiya xulosa chiqarishning shunday shaklidirki, bunda biz ikki
predmetning ba'zi bir belgilari o‘xshashligiga qarab, bu predmetlarning boshqa
belgilarining o‘xshashligi to‘g’risida xulosa chiqaramiz. Analogiya deb narsa va
6

hodisalarning bir-biriga o‘xshash bo‘lgan ba'zi belgilariga qarabgina hukm
yuritishdan iborat xulosa chiqarish shakliga aytiladi. Analogik usulda chiqarilgan
xulosa chin, taxminiy hamda yolg’on bo‘lishi mumkin. Fikr yuritishning bunday
shakli ko‘pincha yosh bolalarga xos xususiyatdir. Demak, juz'iy ikki yakka
hukmlarga asoslanib, juz'iy yoki yakka hukm keltirib chiqaramiz. Masalan,
bog’cha yoshidagi bola mana bunday mulohaza yuritadi; adamlar darvozadan
ismimni aytib chaqirib keldilar. Ular sovg’a olib kelgan bo‘lsalar kerak. Bu
bolaning mulohazasini tahlil qilib ko‘rsak, uning fikr yuritishi mana bunday tarzda
taraqqiy etganligini shoxidi bo‘lamiz. O‘tgan galda adam ismini aytib chaqirib
kelgan edilar, yana chaqirayotirlar. Albatta, adam menga sovg’a olib kelganlar, deb
xulosa chiqaradi.
Shunday qilib, analogik yo‘l bilan xulosa chiqarganda murakkab qonuniyatlar
to‘g’risidagi bilimlar o‘zlashtirilmasa-da, lekin turmushning turli jabhalarida undan
foydalanib turiladi. Tafakkur tushunchalar shaklida ifodalanadi. Tushuncha
deganda biz narsa va hodisalarning eng muhim va eng asosiy xususiyatlarini aks
ettirishni tushunamiz. Tushunchalar hukmlardan tarkib topadi. Shu sababli
tushunchaning mazmunini ochib berish uchun bir qancha hukm yurtishga to‘g’ri
keladi. Masalan, odam ongli mavjudotdir degan tushunchani oladigan bo‘lsak, bu
yerda odamning eng muhim xususiyati uning ongliligi ekani qayd qilinyapti.
Tushunchalar odamning turmush tajribasi va bilimlarining ortishi jarayonida
tarkib topa boradi. Ana shu jihatdan olganda maktabdagi o‘qish jarayonida bolada
asosan tabiat va jamiyat hodisalari haqida tushunchalar tarkib toptirishdan
iboratdir. Demak, katta odamlarga nisbatan bolalarda hali tushunchalar juda oz
bo‘ladi.
Odatda tushunchalar mohiyati jihatidan konkret va abstrakt tushunchalarga
ajratiladi. Alohida olingan bir butun narsaga aloqador tushuncha konkret tushuncha
deb ataladi. Masalan, stol, divan, qayrag’och, traktor va hokazo. Moddiy
borliqdagi narsalardan fikran ajratib olingan ba'zi xususiyat, sifat, holatlarga,
shuningdek narsalar o‘rtasidagi ichki munosabatlarga, qonuniyatlarga qaratilgan
7

tushunchalar abstrakt tushuncha deb ataladi. Masalan, og’lik, uzunlik, balandlik,
kenglik, harakat, yorug’lik, qiymati haqidagi tushunchalar va hokazo.
Tushunchalar ko‘lami jihatidan 3 turga: yakka tushunchalar, umumiy
tushunchalar va to‘planma tushunchalarga bo‘linadi. Yakka tushunchalar yakka
narsa va hodisalar haqidagi tushunchadir. Bunday tushunchalarga sohibqiron Amir
Temur, Mirzo Ulug’bek, Sirdaryo tushunchalarini misol qilib keltirsa bo‘ladi.
Yakka tushunchalarning xususiyati shuki, bu tushunchalarda hamisha aniq
obrazmavjud bo‘ladi. Umumiy tushunchalarda bir jinsda bo‘lgan ko‘p narsa va
hodisalar gavdalantiriladi. Masalan, kitob, maktab, yulduz, talaba va boshqalar.
To‘planma tushunchalar bir jinsda bo‘lgan narsa va hodisalar to‘plami haqida
yaxlit fikr yuritiladigan tushunchadir. Masalan, paxtazor, kutubxona, yig’ilish va
hokazolar. To‘planma tushunchalarning bir qanchasi birdaniga tatbiq qilinganda
umumiy to‘planma tushunchalar bo‘ladi. Masalan, Alisher Navoiy nomidagi
Davlat Muzeyi tushunchasi, yakka to‘planma tushunchaga oiddir. Guruh, jamoa,
xalq, millat va boshqalar, umumiy to‘planma tushunchasiga misol bo‘la oladi.
Yetti og’ayni yulduzlar to‘plami, Hamza teatri jamoasi, Paxtakor futbol jamoasi
kabilar yakka to‘planma tushunchalar jumlasiga kiradi.
Fikr yuritishda tushuncha bilan so‘z o‘zaro bog’liq ravishda namoyon
bo‘ladi. Bir tomondan so‘z yordamisiz tushuncha vujudga kelmaydi, ikkinchi
tomondan so‘z tushunchaning moddiy asosi va funksiyasini bajaradi. Tushunchalar
bir yoki undan ortiq so‘zlardan tashkil topishi mumkin. Masalan, xalq degan
tushuncha bir so‘zdan, o‘zbek xalqi ikki so‘zdan qahramon o‘zbek xalqi uch
so‘zdan, ozodlik uchun kurashayotgan xalqlar, degan tushuncha to‘rt so‘zdan
tashkil topgan.
8

1.2. Tafakkur ontogenezi va filogenezining psixologik tavsifi
Tafakkurning ontogenezi va filogenezining psixologik tavsifi tafakkur
jarayonlari shaxsda ularning umri davomida (ontogenez) qanday rivojlanishini va
ularning avlodlar davomida (filogenez) rivojlanishini psixologik nuqtai nazardan
tushunishga qaratilgan. Ushbu tavsif fikrlash qobiliyatlarining rivojlanishi va
rivojlanishiga ta'sir qiluvchi kognitiv, hissiy, ijtimoiy va biologik omillarni
o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Tafakkurning ontogenezi va filogenezi bilan bog’liq
ba'zi asosiy psixologik jixatlar:
1. Kognitiv rivojlanish: Kognitiv rivojlanish nazariyalari, masalan, Piajening
kognitiv rivojlanish nazariyasi, shaxsning o‘sishi va yetukligida sodir bo‘ladigan
kognitiv o‘zgarishlar ketma-ketligiga e'tibor beradi. Bu nazariyalar diqqat, xotira,
muammoni hal qilish va fikr yuritish kabi fikrlash qobiliyatlari go‘daklikdan
voyaga yetgunga qadar qanday rivojlanishini tasvirlaydi. Kognitiv rivojlanish
asosidagi kognitiv mexanizmlarni tushunish fikrning ontogenezini aniqlash uchun
zarurdir.
2. Ijtimoiy va hissiy rivojlanish: Ontogenez davrida fikrlash jarayonlarini
shakllantirishda ijtimoiy va hissiy omillar muhim rol o‘ynaydi. Masalan,
bog’lanish nazariyasi hissiy tartibga solish va ijtimoiy idrokni shakllantirishda
g’amxo‘rlik qiluvchilarning erta o‘zaro ta'siri muhimligini ta'kidlaydi.
Vigotskiyning sotsial-madaniy nazariyasi kabi ijtimoiy-kognitiv nazariyalar
kognitiv rivojlanishda ijtimoiy o‘zaro ta'sirlarning rolini ta'kidlaydi. Bu nazariyalar
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishda ijtimoiy, hissiy va kognitiv rivojlanishning
o‘zaro bog’liqligini ta’kidlaydi.
3. Miyaning rivojlanishi: Fikrning ontogenezi miya va asab tizimining rivojlanishi
bilan chambarchas bog’liq. Neyrologiya tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, miya
rivojlanish davomida sezilarli o‘zgarishlarga duchor bo‘ladi, turli sohalar har xil
sur'atlarda yetuklashadi. Miya rivojlanishining kognitiv rivojlanish bilan qanday
9

kesishishini tushunish fikrlash jarayonlarining neyron asoslari haqida tushuncha
beradi. Bu bilimlar fikr ontogenezini psixologik tavsiflashga yordam beradi.
4. Evolyutsion psixologiya: Evolyutsion psixologiya inson bilishining filogenetik
kelib chiqishini tushunish uchun asos yaratadi. Inson evolyutsiyasi davomida
kognitiv jarayonlar qanday rivojlanganligini o‘rganib, evolyutsion psixologlar
fikrlash qobiliyatlarining moslashuv funktsiyalarini ochishga harakat qiladilar.
Evolyutsion nuqtai-nazarlar tabiiy tanlanish va evolyutsiya tazyiqlari natijasida
shakllangan kognitiv mexanizmlarni yoritib beradi, fikrlash filogeniyasining
psixologik tavsifiga yordam beradi.
5. Rivojlanish psixopatologiyasi: Kognitiv rivojlanish va psixologik kasalliklarni
o‘rganish, shuningdek, fikrning ontogenezi haqida qimmatli tushunchalarni berishi
mumkin. Rivojlanish psixopatologiyasi genetik, biologik, ekologik va psixologik
omillarning kognitiv buzilishlar va ruhiy salomatlik holatining paydo bo‘lishiga
qanday hissa qo‘shishini o‘rganadi. Kognitiv rivojlanishdagi buzilishlarni
tushunish odatiy kognitiv rivojlanish va fikrlash jarayonlarini shakllantiruvchi
omillarni tushunishimizga yordam beradi.Umuman olganda, fikrning ontogenezi
va filogeniyasining psixologik tavsifi kognitiv rivojlanish, ijtimoiy va hissiy
ta'sirlar, miya rivojlanishi, evolyutsion istiqbollar va rivojlanish psixopatologiyasi
kabi keng ko‘lamli omillarni o‘z ichiga oladi. Ushbu psixologik tushunchalarni
birlashtirib, tadqiqotchilar vaqt o‘tishi bilan individual va turlarda fikrlash
jarayonlari qanday rivojlanishini chuqurroq tushunishlari mumkin.
Tafakkur operatsiyalari - t afakkur jarayoni insonning bilishga bo‘lgan
ehtiyojlari, tevarak-atrofdagi olam va turmush to‘g’risidagi o‘z bilimlarini
kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilishi sababli vujudga keladi. Fikr qiluvchi
kishining tafakkuri-ob'ektni anglashi, bilishi tafakkur jarayonining xarakterli
xususiyatidir. Odam o‘zi idrok qilayotgan narsalar to‘g’risida fikr qiladi. Shuning
uchun tushunchalar narsalarning butun bir sinfi, turkumi to‘g’risida fikr qiladi,
ya'ni bular tafakkurning ob'ekti bo‘ladi. Bir narsaga tayanmagan quruqdan quruq
tafakkur bo‘lishi mumkin emas. Analiz, sintez, taqqoslash, abstraksiyalash va
umumlashtirish, tasniflash va tizimga solish aqliy operatsiyalarning asosiy
10

turlaridir. Analiz - shunday bir tafakkur operatsiyasidirki uning yordami bilan biz
narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan xususiyatlarini tahlil qilamiz.
Analiz jarayonida butunning uning qismlariga va elementlariga bo‘lgan
munosabati aniqlanadi. Tahlil ob'ektlari amalda ajratib bo‘lmaydigan elementlarga
yoki belgilarga bo‘lishda ifodalanishi mumkin. Allomalarimizning ta'kidlashicha,
maymunning yong’oqni chaqishining o‘ziyoq boshlang’ich, oddiy analizdir.
O‘quvchi va talaba yoshlar turmushda va va dars jarayonida analiz yordami bilan
ko‘pgina ishlarni amalga oshiradilar, topshiriqlar, misol va masalalarni yechadilar.
Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni inson tomonidan o‘zlashtirib
olish analizdan boshlanadi. Tafakkur tushunchalar shaklida ifodalanadi. Tushuncha
deganda biz narsa va hodisalarning eng muhim va eng asosiy xususiyatlarini aks
ettirishni tushunamiz. Tushunchalar hukmlardan tarkib topadi. Shu sababli
tushunchaning mazmunini ochib berish uchun bir qancha hukm yurtishga to‘g’ri
keladi. Masalan, odam ongli mavjudotdir degan tushunchani oladigan bo‘lsak, bu
yerda odamning eng muhim xususiyati uning ongliligi ekani qayd qilinyapti.
Tushunchalar odamning turmush tajribasi va bilimlarining ortishi jarayonida
tarkib topa boradi. Ana shu jihatdan olganda maktabdagi o‘qish jarayonida bolada
asosan tabiat va jamiyat hodisalari haqida tushunchalar tarkib toptirishdan
iboratdir. Demak, katta odamlarga nisbatan bolalarda hali tushunchalar juda oz
bo‘ladi. Odatda tushunchalar mohiyati jihatidan konkret va abstrakt tushunchalarga
ajratiladi. Alohida olingan bir butun narsaga aloqador tushuncha konkret tushuncha
deb ataladi. Masalan, stol, divan, qayrag’och, traktor va hokazo. Moddiy
borliqdagi narsalardan fikran ajratib olingan ba'zi xususiyat, sifat, holatlarga,
shuningdek narsalar o‘rtasidagi ichki munosabatlarga, qonuniyatlarga qaratilgan
tushunchalar abstrakt tushuncha deb ataladi. Masalan, og’lik, uzunlik, balandlik,
kenglik, harakat, yorug’lik, qiymati haqidagi tushunchalar va hokazo.
Tushunchalar ko‘lami jihatidan 3 turga: yakka tushunchalar, umumiy tushunchalar
va to‘planma tushunchalarga bo‘linadi. Yakka tushunchalar yakka narsa va
hodisalar haqidagi tushunchadir. Bunday tushunchalarga sohibqiron Amir Temur,
Mirzo Ulug’bek, Sirdaryo tushunchalarini misol qilib keltirsa bo‘ladi.
11

Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o‘zining individual xususiyatlariga
ega bo‘lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operasiyalarining
munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo‘lishida o‘z ifodasini topadi. Odatda
tafakkurning individual xususiyat-lari, sifatlariga bilish faoliyatining
mazmundorligi, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi,
chuqurligi va boshqa sifatlar kiritiladi.
Tafakkur mazmundorligi deganda insoning tevarak-atrofdagi moddiy
voqelik to‘g’risida ongda qay miqdorda, ko‘lamda mulohazalar, muhokamalar,
fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab
o‘tilgan xarakterdagi g’oyalar to‘lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor
bo‘ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan
tafovutlanadi.
Tafakkurning chuqurligi deganimizda moddiy dunyodagi narsa-
hodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari ularning o‘zaro
bog’lanishlari, munosabatlari, tafakkurimizda to‘liq aks etganligini tushunishimiz
kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo‘sinda
sistemalashganligiga qarab to‘g’ri va ratsional yo‘l nazarda tutiladi, u yoki bu
shaxsning tafakkur chuqurligi to‘g’risida qat'iy bir qarorga kelish mumkin.
Tafakkurning kengligi o‘zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan
muntazam aloqada bo‘ladi. Insonlardagi narsa va hodisalarning eng muhim belgi,
xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan o‘tmish yuzasidan, hozirgi davr haqida,
shuningdek, kelajak to‘g’risida mulohazalar, muammolar va tushunchalarni
qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi keng bilim saviyasi
yuqori serg’oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql zakovatli, bilimdon yoki tafakkuri
keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-zakovati, bilimdonligi
mulohazadorligi uning tafakkurining kengligidan dalolat beradi. Inson tafakkuri
o‘zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga ajratiladi.
Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy tashabbusi bilan o‘z oldiga aniq
maqsad, yangi vazifalar qo‘ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi
faraz, gipoteza qilish, natijani ko‘z oldiga keltira olishi, qo‘yilgan vazifani hech
12

kimning ko‘magisiz, ko‘rsatmasisiz o‘zining aqliy izlanishi tufayli turli yo‘l, usul
va vositalar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni
tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va
tanqidiyligida namoyon bo‘ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o‘z
oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo‘yishni, ana shularning
barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga yetkazishda yechimni qidirishda usul va
vositalarni shaxsan o‘zi izlashi, aqliy zo‘r berib intilishi, ularga taaalluqli
qo‘shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon
bo‘lishini nazarda tutamiz.
Aqlning pishiqligi vazifalarni tez yechishda, yechish paytida yangi usul va
vositalarni o‘z o‘rnida aniq qo‘llashda, trafaretga aylangan eski yo‘l hamda
usullardan forig’ bo‘lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi. O‘zining
o‘zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin emasligini
tekshira bilishda va namoyon bo‘lgan mulohazalarga, muhokamalarga, muammoli
vaziyatga baho bera bilishda aqlning tanqidiyligi muhim rol o‘ynaydi.
Tafakkurning tanqidiyligi ob'ektiv va sub'ektiv ravishda ifodalanishi mumkin.
Mazkur sifat insonni baholash, o‘z-o‘zini baholash kabi tafakkurning individual
xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon bo‘ladi. Agar tanqidiylik oqilona,
muhim belgilarga, muammo mohiyatining to‘g’ri ochilishiga, ba'zan etalonga
asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob'ektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo
tafakkurning tanqidiyligi sub'ektiv xatolarga, umuman sub'ektivizmga oqib ketsa,
bunday holda sub'ektiv tanqidiylik deyiladi. Sub'ektiv tanqidiylik salbiy
oqibatlarga olib keladi, shuningdek insonlar o‘rtasida anglashilmovchilik g’ovini
vujudga keltiradi, ikki shaxs o‘rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo‘ladi.
Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa, unda
shaxs muhim sifat bilan boyiydi deb atash mumkin.
13

1.3. Tafakkur muammosining xorijiy olimlar tomonidan tadqiq etilishi
Tafakkur muammosi xorij psixologiyasida keng doirada tadqiq qilinib,
atroflicha bilimlar va ma'lumotlar zahirasi to‘plangan. Aynan keltirilgan
ma'lumotlarda tafakkur tushunchasi turli nuqtai nazarlardan tahlil qilinadi.
Ekzistensializmning asoschisi bo‘lmish nemis faylasufi Martin Xaydeger
(1889-1978) tushunish uchun o‘z diqqatimizni qarata olsakkina biz fikrlashga
o‘rganamiz-deb yozadi. Uning fikricha, narsa va voqealarning mohiyatini
tushunish, anglab yetish, inson fikrlash jarayonida muhim o‘rin egallaydi.
Tushunishni talab qiladigan narsa insonni fikrlashga undaydi. Tushunishni talab
qiladigan narsa hech qachon biz tomonimizdan yaratilmaydi. Xaydegerning
fikricha, tafakkur mavjudligining asosiy xislati bu tasavvurdir. Tafakkur haqidagi
ta'limotga asosan tasavvur fikrda ifoda etiladi. Shuning uchun ham tafakkur
haqidagi ta'limotni logika, mantiq deb ataydi.
K.R.Megrelidzening ta'kidlashicha, insondagi biror bir ruhiy hodisa ijtimoiy
omilni hisobga olmasdan turib, to‘g’ri tushuntirilishi mumkin emas. Bu narsa
birinchi navbatda tafakkurga taalluqlidir. Tafakkurning ijtimoiy hayotning boshqa
ko‘rinishlarisiz o‘rganish mumkin emas. Inson tafakkurining usullari nerv tizimida
ham, miyasida ham emas, balki bir davrda mana shunday idrok etishga, o‘ylashga,
ishlashga, boshqa bir davrda esa nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yo‘llaydigan
ijtimoiy sharoitdadir.
Insonlar fikrlari va qarashlari individual tartibda emas, ijtimoiy
munosabatlar tufayli sodir bo‘ladi. Bu haqda K.R.Megrelidze shunday yozadi:
inson tafakkuri tabiiy va biologik qonunlar bo‘yicha emas, balki ijtimoiy - tarixiy
qonuniyatlar yo‘lida harakatlanadi. Insonning fikrlash usuli avvalo ijtimoiy
hodisadir. Fikr hech qachon o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, fikr biror narsa haqida,
biror predmet haqida bo‘lishi mumkin. Predmetsiz fikrning bo‘lishi mumkin emas.
Tafakkurning funksiyasi miya faoliyati jarayonida kechadigan sub'ektiv psixologik
jarayonlar bilangina chegaralanmaydi: Birinchidan , ongning sub'ektiv holatinigina
ifodalamasdan, balki ob'ektga ham tegishli bo‘ladi va narsalar munosabatini
ifodalaydi. Ikkinchidan, yangi fikrning vujudga kelishi bilan bilish jarayoni
14

tugallanmaydi, balki faqatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlang’ich bosqichi
bo‘lib, g’oyaning sub'ektiv holatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi
boshlanadi. Uchinchidan , alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning
xususiy ko‘rinishidir. Har bir alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasavvurlar
yordamida fikrlaydi. K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta-
qayta ta'kidlaydi. Fikrlar va g’oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas, balki
individning o‘zi kabi jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun
inson tafakkuri tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari
haqidagi jumboqning yechimini mantiqiy izlanishlardan an'anaviy psixologiyadan
emas, balki avvalo bu g’oyalarning ijtimoiy kelib chiqishidan izlash kerak. U yoki
bu individ jamiyatda yetilgan ijtimoiy g’oyalarning tasodifiy ifodalovchisi bo‘lib
qoladi.
Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi "inson faqat tashqi dunyo bilan
to‘xtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi
dunyodan to‘liq informasion ajralish bu aqldan ozishning boshlanishidir.
Informasion undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq-
ovqatdek, issiqlikdek zarur".
Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim
o‘rinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyursburg
psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo‘nalishga ega bo‘lgan psixologik
oqim paydo bo‘ldi. Mazkur yo‘nalishning yirik vakillari sifatida O.Kyulpe (1862-
1915), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax.Narsis (1871-1946) va
boshqalarni sanab o‘tish lozim. Ular tomonidan olib borilgan eksperimental
tadqiqotlar tafakkur muammosining rivojiga ma'lum darajada hissa qo‘sha oldi.
Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni hissiy bosqichda turgan psixik
jarayonlarga, ya'ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o‘rganishda rasional bosqichdagi
murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi, deb tushuntirish mumkin
emasligini eksperimental yo‘l bilan isbotlashga harakat qildilar. Olib borilgan
tadqiqotlarni o‘zlarining ustilarida o‘tkazib, natijalarni ob'ektiv bo‘lishiga kamroq
e'tibor berganlar.
15

Vyursburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki
harakat, aktidir deb qaray boshlaydilar. O‘z-o‘zini kuzatish metodidan foydalanib,
ish tutishda ular mana bunday ifodaning ma'nosini tushuntirib berishlari lozim,
tafakkur haddan tashqari mashaqqatliki, shunga qaramay ko‘pchilik shunchaki
hukm chiqarishni ma'qul ko‘radilar. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni
o‘rnatish qism, yaxlit, tur, jins ob'ektning nisbati va o‘zaro munosabatlarini ushbu
munosabatlarning aniq a'zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning
bilan birga ularning barcha tadqiqotlari ob'ektiv metodlarni izlashga oid
faoliyatlarida avj oldi. Jumladan, Ax.Narsis tomonidan sun'iy tushunchalarning
shakllanishi bo‘yicha dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari
tafakkurni munosabatlarning aks etishi bilan bog’lab, tafakkurni munosabatlarning
birlamchi qarab chiqish, yoinki birlamchi ma'lumot berish manbai sifatida talqin
qiladilar.
Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko‘tarib chiqib, o‘sishning fikrlarni
faollashtirish orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo ajratib qo‘ydilar.
Tafakkurni tadqiq qilishning asosiy metodi - bu o‘z-o‘zini kuzatish ekanligini tan
oladi, xolos. Mazkur muammo gnoselogik nuqtai-nazardan olib qaralganda ushbu
pozisiya idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas.
Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustaqil bilish faoliyati
sifatida aniq ko‘rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy
obrazlardan qat'iy ajratib tashladilar.
Vyursburg psixologiya maktabi namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni
intellektual operatsiyalar harakati sifatida qabul qilgan. U o‘z oldiga fikr yuritish
faoliyatining u yoki bu jihatlari qay yo‘sinda shakllanishini kuzatish, intellektual
faoliyat bosqichlarini ko‘rsatish aqliy faoliyatning produktiv va reproduktiv
ko‘rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish vazifasini qo‘ydi. O.Zels masala yechish
jarayonini o‘rganishda umumiylikka ega bo‘lgan masalani vujudga keltirish
bosqichlariga alohida e'tibor berib, elementlar bilan predmetlar munosabatini
ajratib ko‘rsatadi. Buning natijasida muammo kompleksi namoyon bo‘ladi.
Kompleks o‘z ichiga ushbu jihatlarni qamrab olishi nazarda tutilgan: a)
16

ma'lumning tavsifnomasini bo‘laklarga ajratish; b) qidiriluvchi noma'lumning
o‘rnini aniqlash; v)noma'lum qidiriluvchi bilan ma'lum o‘rtasidagi munosabatlarni
ajratib ko‘rsatish. Shunday qilib, Vyursburg psixologiya maktabining namoyondasi
O.Zels psixologiya tarixida birinchi bo‘lib tafakkurni jarayon sifatida ekspremental
metodlar bilan tadqiq qilgan, intellektual operasiyalar va ularning tarkibiy
qismlarini nazariy va amaliy jihatdan ta'riflab bergan, izchil ilmiy metodlarga
asoslanib, o‘rganishga butun vujudi bilan intilgan psixologdir.
Germaniyada psixologiyaning geshtalt psixologiya yo‘nalishi vujudga keldi.
Uning, ko‘zga ko‘ringan namoyondalari qatoriga X.Erenfels (1859-1932), V.Keller
(1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtaltchilar fikriga
qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va
elementlarni birgalikda aks ettirishdan ko‘lam jihatidan keng, mazmun jihatidan
rang-barangdir. Geshtaltchilarning aksiomatik xarakterga ega bo‘lgan ushbu
tezislari mazkur ta'limot g’oyasini ochib berishga xizmat qiladi, alohida olingan
qism va elementlarning yig’indisi yaxlit tuzilish mazmunini belgilab bera olmaydi,
aksincha yaxlit tuzilma qism va elementlarning xususiyatlari va xossalarini
belgilab berishga qurbi yetadi. Geshtaltpsixologiyaning markaziy nazariyasi har
qanday psixologik jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga o‘xshash
alohida elemetlari emas, balki konfigurasiya shakl yoki geshtaltchilarning yaxlit
yaratishidan iborat.
Geshtalt psixologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti keng qamrovli
tarzda olib boriladi. Jumladan, V.Keller antropoidlarning intellektual harakatlarini
eksperimental o‘rganish natijasida yuqori darajada taraqqiy qilgan maymunlarning
aqliy harakatida inson harakatiga xos o‘xshashlik borligi to‘g’risida xulosa
chiqaradi. V.Kellerning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan
iborat: organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim elementlari bir
butunlikni, ya'ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltda qaysi joyni
egallashga bog’liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim
elementlaridan namoyon bo‘luvchi geshtaltchilar muammosi vaziyatda organizmda
ba'zi bir zo‘riqishlar ta'sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli
17

vaziyatning qismlari yangi geshtaltda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida
tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida
maydonga chiqadi. Geshtaltchilarning ayrimlari "yo‘nalish" atamasini qo‘llab, uni
o‘tmish tajribasi bilan bog’lashga intiladilar. Shuningdek, ular "tafakkurning
evrestik metodlari" to‘g’risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda
materialni, qo‘yilgan maqsadni, konfliktli holatlarni tahlil qilishni nazarda
tutadilar.
Geshtaltchilar tafakkur psixologiyasining qator muammolarini ko‘tarib
chiqadilar, chunonchi ijodiy tafakkurning o‘ziga xosligi, tafakkur jarayonida
yangilikning vujudga kelishi, bilimlar bilan tafakkur nisbati, topshiriqni bajarish
jarayonida asta-sekin va birdaniga yechish yo‘lini qo‘llash kabilar. Tafakkurni
psixologik o‘rganishda funksional rivojlanish g’oyasini amaliyotga tadbiq qilish
ham ma'lum darajada geshtaltpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi.
Shunga qaramasdan V.Keller, M.Vertgeymer, K.Dunkerlarning eksperimental
tadqiqotlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo‘lgan predmetlarni yangi
aloqalar va munosabatlarga fikran jihatini ochishni aniqladilar. Ammo ular ham
mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini
mutlaqo tan oladilar.
Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki xulq
psixologiyasi oqimi o‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda.
Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958)
va E.Torndayk . (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-
1957) A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo‘shiladilar. Ma'lum davrgacha
mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o‘ynaydi. Hozirgi davrda bu
oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ularning
mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. Hammasi uchun umumiy formula S-R,
ya'ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmoqda. Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq
va noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika, yelka qisishi, qosh suzish,
kommunikasiya, muloqotni birga qo‘shib, kengma'noda tushunadi va uni uchta
shaklga ajratib o‘rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq malakalarini sekin-asta avj
18

oldirish deb ataladi. Bu she'rni yoki sitatani aniq esga tushirishda o‘z ifodasini
topadi.
II BOB. TAFAKKURNING AMALIY - EMPIRIK O‘RGANILISHI
2.1. Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish
Psixologiyada eksperimental usullar yordamida kuzatish bilan bir qatorda
umuman ilmiy bilishning, xususan, psixologik tadqiqot usullaridan biridir.
Eksperiment kuzatuvdan bir yoki bir nechta o‘zgaruvchilar (omillar) bilan tizimli
manipulyatsiyalarni amalga oshiradigan va o‘rganilayotgan hodisa bilan sodir
bo‘lgan o‘zgarishlarni qayd qiluvchi tadqiqotchining vaziyatga faol aralashuvi
imkoniyati bilan farq qiladi.
Eksperimentning tadqiqot usul qiymatini belgilovchi asosiy xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
1) tajribada tadqiqotchining o‘zi hodisalarning tasodifiy oqimi imkon
berguncha kutish o‘rniga (odatni ob’ektiv kuzatishda bo‘lgani kabi) o‘zi
o‘rganayotgan hodisani keltirib chiqaradi. unga bu hodisani kuzatish,
2) eksperimentator hodisaning tasodifiy berilgan kontekstda ularni idrok etish
o‘rniga, o‘z xususiyatlarini namoyon qiladigan sharoitlarni o‘zgartirishi mumkin;
3) eksperimentatorning o‘rganish shartlari bo‘yicha o‘zgaruvchan
manipulyatsiyasi muayyan jarayonlar, hodisalarning muayyan sharoit va
vaziyatlardagi qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi;
4) eksperiment jarayonida turli darajadagi hodisalar o‘rtasida miqdoriy
qonuniyatlarni o‘rnatish mumkin, ularning o‘zaro ta’siri aniq tadqiqot tartibida
modellashtiriladi.
Psixologiyada tajriba laboratoriya yoki tabiiy bo‘lishi mumkin. Laboratoriya
tajribasi o‘rganilayotgan hodisa uchun sun’iy (laboratoriya) sharoitda , hodisani
yoki uning individual xususiyatlarini aniqlashtirish uchun vaziyatda maxsus tashkil
etilgan eksperimentator kutilgan jarayonni boshlaganida va buning uchun barcha
zarur shart-sharoitlarni sun’iy ravishda simulyatsiya qilganda amalga oshiriladi.
Laboratoriya tajribasi na tashqi ta’sirlarni (qo‘zg‘atuvchilarning kuchi,
davomiyligi va ketma-ketligi yoki ularning kombinatsiyasi) va insonning ushbu
19

ogohlantirishlarga bo‘lgan reaktsiyalarini (harakatlari va bayonotlari) aniq hisobga
olish imkonini beradi. Demak, masalan, sezgi va idrokni o‘rganish jarayonida turli
qo‘zg‘atuvchilarning kuchi va ketma-ketligi, shuningdek, turli sezgi a’zolarining
ularga bo‘lgan javoblari aniq hisobga olinadi. Xotirani o‘rganishda eslab qolgan
materialning miqdori va sifati aniq hisobga olinadi; turli yo‘llar bilan esda saqlash
(to‘liq, qismlarga bo‘lib, ovoz chiqarib, «o‘ziga», takrorlar soni va boshqalar),
so‘ngra barcha ma’lumotlarni taqqoslash orqali u yoki bu turdagi materialni va
boshqa qonuniyatlarni samarali esda saqlash shartlari o‘rnatiladi.
Birinchidan eksperimental tadqiqotlar psixik jarayonlar (birinchi sezgilar)da
amalga oshirilgan o‘n to‘qqizinchi o‘rtalari ichida. M.Veber va. G.Fexner birinchi
eksperimental psixologik laboratoriyalar tashkil etildi. V.Vundt (in. N. Germaniya),
va keyinchalik -. V.M.Bekhterev va. Ali-Karskiy (Rossiyada). M.Lange
(Ukrainada). Psixologiyada laboratoriya tajribasini rivojlantirishda, masalan, ishlab
chiqilgan xotirani o‘rganish usullari muhim rol o‘ynadi.
Laboratoriya psixologik eksperimentining katta afzalligi shundaki , u nafaqat
sub’ektlarning tashqi harakatlari va bayonotlarini, balki ichki (yashirin) fiziologik
reaktsiyalarni ham hisobga olish imkonini beradi: miyaning elektr potentsialidagi
o‘zgarishlar, faoliyatdagi o‘zgarishlar, yurak va qon tomirlari, proprioseptiv va
miokenetik reaktsiyalar va boshqalar. Bu fiziologik reaktsiyalarni aniqlash.
Videoqo‘ng‘iroq maxsus jihozlar yordamida amalga oshiriladi. Umuman olganda ,
eksperimentda o‘rganilayotgan hodisaning tabiati va tadqiqot maqsadlariga qarab,
ma’lum texnik vositalar yoki eksperimental vaziyatning boshqa modellashtirish
elementlari qo‘llaniladi.
Laboratoriya tajribasi natijalari har doim quyidagi xususiyatlarni hisobga
olgan holda tahlil qilinadi: 1) eksperimental vaziyatning sun’iyligi; 2)
eksperimental jarayonning analitikligi va mavhumligi; 3) eksperimentator
ta’sirining eksperimentning borishi va natijalariga murakkablashtiruvchi
ta’siri . Bundan tashqari , eksperiment har doim u yoki bu metodologik vositalar
bilan to‘ldiriladi, bu eksperimentning tadqiqot tekisligini kengaytirish va tadqiqot
samarasini butunga oshirish imkonini beradi.
20

Kuzatish va eksperiment o‘rtasidagi oraliq shakl bo‘lgan tajribaning o‘ziga
xos versiyasi taklif qilingan tabiiy eksperiment usulidir. O.Lvakurskiy
laboratoriyada emas, balki oddiy hayot sharoitida amalga oshiriladi, faoliyat olib
boriladigan sharoit eksperimental ta’sirga duchor bo‘lsa, o‘rganilayotgan
ob’ektning faolligi uning tabiiy ko‘rinishida kuzatiladi. Biroq, tajribaning tabiiy
holatini tanlash o‘z-o‘zidan, tasodifiy emas.
Tadqiqot tadqiqot maqsadlariga javob beradigan tanlangan shartlarga muvofiq
amalga oshiriladi va jarayonlar o‘zlashtiriladi, eksperimentatorning aralashuvisiz
tabiiy tartibda va ketma-ketlikda davom etadi. Tabiiy tajriba birlashtiradi ijobiy
fazilatlar kuzatish va laboratoriya tajribasi , lekin qolganlari bilan solishtirganda, u
kamroq aniq va ko‘p hollarda u bilan to‘ldirilishi kerak.
Muallifning fikricha, eksperimentning asosiy atributi iste’molchiga faol ta’sir
ko‘rsatishdir. Shuning uchun, "maydon" va laboratoriya tajribalari bu usulning
butunlay boshqa sinflari. Birinchi holda, marketolog iste’molchilarga real, faol
ta’sir ko‘rsatadi, ikkinchidan - ma’lum sharoitlarda uydirma, shartli yoki
simulyatsiya. Shunga ko‘ra, bu ikki tajriba sinfi turli afzalliklarga va
kamchiliklarga ega.
"Dala" tajribasi tabiiy sharoitda mustaqil o‘zgaruvchini o‘zgartirishni o‘z
ichiga oladi: do‘konda, iste’molchining uyida va hokazo. Bu yerda o‘rganilayotgan
omilning ta’siri hodisalarning tabiiy yo‘nalishi bilan bog‘liq, shuning uchun
sharoitlarni diqqat bilan nazorat qilishni ta’minlash juda qiyin. "Dala" tajribalari
bozor testi yoki sinov marketingi deb ham ataladi. Odatda, "nol" eksperimenti bir
yoki bir nechta cheklangan geografik bozorlarda keng ko‘lamli marketing
dasturining bir qismini amalga oshirishdir.
Tafakkur va nutq bir-biri bilan mustahkam aloqaga ega. So‘z tushunchani
ifodalaydi, uni umumlashtiradi va fikrning mavjudligining shakli hisoblanadi. SHu
bilan birga nutq va tafakkur o‘rtasida farq mavjudki, ularni aralashtirib, aynan bir
narsa deb qarash aslo mumkin emas. Tafakkur bevosita bilishdan, amaliy faoliyat
jarayonida vujudga kelib uning chegarasidan tashqariga chiqib ketadi. Sezgi va
idrok orqali tafakkur tashqi olam bilan bog‘langan. Nutq esa barcha psixik
21

jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularga nisbatan integrativ (birlashtiruvchi) vazifani
bajaradi. Tafakkur ancha kech eksperimental psixologiyaning predmetiga aylanadi.
Dastlabki tajribalar Vyurtsburg psixologiya maktabi namoyondalari tomonidan
o‘tkazilgan. Hozirda eksperimental tadqiqotlar ta’sirida tafakkur bir qancha
fikrlash jarayonlari (rejalashtirish, loyihalashtirish , oldindan aytish, baholash,
tushunish, xulosa chiqarish) va operatsiyalari (analiz, sintez, umumlashtirish ,
taqqoslash) dan iborat aqliy harakat deb qaralmoqda. Tafakkurni kuzatish yo‘li
bilan o‘rganish mumkinmi?
Tafakkurning boshlang‘ich holati muammoli vaziyatdir. Bunday muammoli
vaziyatlar tafakkurning bosqichli tabiatga ega ekanligini ifodalaydi. Ko‘pgina
tadqiqotchilar tomonidan fikrlash jarayonining quyidagi bosqichlari ajratilgan:
1) muammoning vujudga kelishi, (sub’ekt maqsadga erishish uchun o‘zining
bilimlari ko‘lami yetarli emasligini anglaydi).
2) muammoli vaziyatning tahlili, sub`ekt muammoli vaziyatdagi axborotlarni
tahlil qiladi.
3) maqsadga erishish usullari haqidagi farazni shakllantiradi (bu nisbatan
maxsuldor bosqich bo‘lib, sub`ekt yangi axborotlarni faraz va metod shaklida
yaratadi).
4) farazni tekshirish, ilgari surilgan faraz va yechim usullari nazorat qilinadi ,
baholanadi, tekshirib ko‘riladi.
Tafakkur va nutqning o‘zaro bog‘liqligi avvalo fikrlash jarayonining til orqali
ifodalanishida namoyon bo‘ladi. Hozirgi kunda so‘z va uning mazmuniy tomonini
o‘rganish maqsadida assotsiativ eksperimentdan foydalaniladi. Assotsiativ
eksperimentning barcha turlari uchun xos bo‘lgan xususiyat, ularda natijaning
asosiy ko‘rsatkichi sifatida reaktsiya vaqti hisoblanadi. Bu mezonlar nutq-fikrlash
jarayonining dinamikasini o‘rganish imkonini beradi. Assotsiativ reaktsiya vaqti
nerv jarayonlarining o‘tish tezligini ifodalaydi.
Eksperimental psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha o‘tgan tajriba fikrlash
jarayoniga faqat ijobiy emas, balki salbiy ham ta’sir etishi mumkin.
22

M.Vertgeymerning fikricha, bolalarda o‘tgan tajriba ijodiy tafakkurga salbiy
ta’sir qiladi. Ta’lim va amaliy faoliyat jarayonida inson muammolarni yechishning
cheklangan usullarini o‘zlashtirsa, tuzilishi har xil bo‘lgan vazifalarni yechishda
tafakkurning rigidligi (qotib qolgan) namoyon bo‘ladi. Rigidlik deganda,
sub`ektning muammoni hal qilishga qiynalishi yoki shakllangan dasturni qayta
o‘zgartirish uchun qobiliyatning etishmasligi tushuniladi. Rigidlikning kognitiv
(bilish), affektiv (hissiy) va motivatsion turlar mavjud tafakkurni o‘rganishda
ko‘proq kognitiv rigidlik muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Biror muammoni doimo
bir xil usulda yechish, keyinchalik shu muammoni boshqacha usulda yechishni
qiyinlashtiradi.
A.S.Lachins tomonidan ishlab chiqilgan metodika yordamida bir xil tipdagi
vazifani yyechish jarayonidagi ikki guruh tekshiriluvchilar natijalarini solishtirish
orqali fikrlash jarayonidagi rigidlikni aniqlash mumkin. Vazifa shunday tanlanishi
kerakki , ularning bir qismi bir usul bilan, qolganlari ikki usul bilan yechiladi.
Tajriba boshlangunga qadar har biri 10 tadan arifmetik vazifadan iborat 2 ta varaqa
tayyorlanadi. 1-guruh eksperimental, ikkinchisi nazorat guruhi deb qaralib, ularga
alohida-alohida vazifalar beriladi. Har ikki guruhdagi tekshiriluvchilar birbirlariga
bog‘liq bo‘lmagan holda vazifalarni yyechishlari kerak bo‘ladi. 1-5 vazifalar
bittadan yechimga ega , 6-10 vazifalar esa minimal bitta yoki ratsional yechimga
ega emas.
Natijalarni tahlil qilish uchun nechta tekshiriluvchi 6-10 vazifalarni ratsional
usul bilan yechganligini hisoblab, foizga aylantirish kerak. Ko‘p hollarda
tekshiriluvchi 1-5 vazifalarni bir xil usul bilan yechgandan so‘ng 6-10 vazifalarni
ham shunday usul bilan yechishga harakat qiladilar, sharoit o‘zgarganligini
sezmaydilar. Bunda fikrlash jarayonida bilish rigidligi vujudga kelganligini
aniqlash mumkin. Tafakkurda ko‘rsatma (ustanovka)ning rolini o‘z davrida
Vyursburg maktabi namoyondalari ham ko‘rsatib o‘tishgan. Tafakkur
psixologiyasida ko‘rsatma berish deganda, inson oldiga biror vazifa qo‘yilganda
uni yechish uchun ongsiz tarzda tayyor turishiga (anglamagan holda) aytiladi.
23

2.2. Tafakkur bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalari
‘’Bola bilan aloqa o‘rnatish va ixtiyoriy xulq – atvorning rivojlanish
darajasini aniqlash’’
TAVSIFLOVCHI STATISTIKA
N Minim
al Ma ksi
mal O’rtacha
qiymat Sutudent
t Assimetriya exksse
jinsi
28 1,00 2,00 1,5714 ,50395 -,305 ,441 -2,060 ,858
taffak
u 28 1,00 20,00 7,6071 4,03998 1,071 ,441 2,494 ,858
Tadqiqotimizda jami 30 nafar sinaluvchi ishtirok etdi. Tadqiqot natijasiga
ko’ra tafakkur aniqlash shkalasida minima 1,00 ball, maksimal 20,00 ballni tashkil
etdi.O’rtacha qiymat 4.966 ni Standart og’ish 1.95ni tashkil etdi.
(15,4091±9,14357). Assimetriya (A=1.071), Ektses (-0.256)ni tashkil etdi.tadqiqot
natijasiga ko’ra ektses ko’rsatkichi me’yoridan oshgan ekanligin ko’rish mumkin.
Kolmogorov-Smirnov Test
jinsi taffaku
N
28 28
Normal Parameters(a,b) Mean
1,5714 7,6071
Std.
Deviatio
n ,50395 4,03998
Most Extreme Differences Absolute
,374 ,170
Positive
,300 ,170
Negative
-,374 -,083
Kolmogorov-Smirnov Z
1,978 ,898
Asymp. Sig. (2-tailed)
,001 ,396
Kalmagorov simirnov
Ko‘rsatgic
h O‘rtacha
qiymat Standar
og‘ish Kolmogor
Smirnov-S Ishonchlilik
darajasi
Tafzkkur 7.60 4,039
0. 898 0. 396
Kolmogor Smirnov mezonida normal taqsimlanish qonuniga mos kelishi yoki
kelmasligini aniqlaydi
24

tafakkur aniqlash shkalasiga ko‘ra (D=0.723; p>0,05) qiymatiga ko‘ra narmal
taqsimlanish qonuniga mos keldi.
Metodika tahlili
25

Metodika obyekti sifatida Jizzax viloyati Baxmal tumanidagi 40-
maktabning 3-sinf o‘quvchilarida tafakkurni aniqlash uchun ‘’Bola bilan aloqa
o‘rnatish va ixtiyoriy xulq – atvorning rivojlanish darajasini aniqlash’’ testi
bo‘yicha tadqiqot o‘tkazdik. Ushbu metodikani bajarish vaqtida sinaluvchilar
o‘zlarini xotirjam tutib, ochiq javob berishlari so‘raldi. Bu yerda hech qanday
to‘g’ri yoki noto‘g’ri javobni aniqlash maqsadi yo‘q.
O‘tkazgan metodikamizda 30 nafar sinaluvchilar ishtirok etdi. ‘’Bola bilan
aloqa o‘rnatish va ixtiyoriy xulq – atvorning rivojlanish darajasini aniqlash’’ testi
sinaluvchilari o‘rtasida juda yuqori darajadagi tafakkurga ega o‘quvchilar 11.1%
ni, yuqori darajadagi tafakkurga ega o‘quvchilar 76% ni, o‘rta darajadagi
tafakkurga ega o‘quvchilar 13% ni tashkil qildi. Past darajadagi tafakkurga ega
o‘quvchilar aniqlanmadi .

26

Xulosa
Xulosa qilib aytishim mumkinki, tafakkurning ontogenezi va filogenezini
o‘rganish inson va boshqa turlarda kognitiv jarayonlarning rivojlanishi va
evolyutsiyasi haqida qimmatli fikrlarni beradi. Kognitiv qobiliyatlarning individual
hayot davomida (ontogenez) va turli evolyutsiya bosqichlarida (filogenez) qanday
paydo bo‘lishini va rivojlanishini o‘rganib, tadqiqotchilar murakkab psixik
funktsiyalarning kelib chiqishi va mexanizmlarini chuqurroq tushunishlari
mumkin.
Turli kognitiv rivojlanishning qiyosiy tadqiqotlari va tahlillari orqali olimlar
kognitiv jarayonlarning evolyutsion tarixini kuzatishi va turlar orasidagi
umumiylik va farqlarni aniqlashlari mumkin. Ushbu fanlararo yondashuv kognitiv
rivojlanish, evolyutsiya tarixi va xatti-harakatlar moslashuvining o‘zaro
bog’liqligini yoritishga yordam beradi.
Bundan tashqari, tafakkurning ontogenezi va filogenezini o‘rganish
psixologiya, antropologiya, nevrologiya va ta'lim kabi sohalar uchun muhim
natijalar berishi mumkin. Kognitiv qobiliyatlarning rivojlanish traektoriyalari va
evolyutsion kelib chiqishini tan olgan holda, tadqiqotchilar kognitiv nuqsonlari
bo‘lgan shaxslar uchun tadbirlarni yaxshiroq ishlab chiqishlari, kognitiv
rivojlanishga madaniy va ijtimoiy ta'sirlarni tushunishlari va turli xil kognitiv
qobiliyatlarning xilma-xilligini qadrlashlari mumkin.
Aslini olganda, tafakkurning ontogenetik va filogenetik o‘lchovlarini
o‘rganish orqali biz kognitiv qobiliyatlarimiz va xatti-harakatlarimizni
shakllantiradigan genetik, ekologik va evolyutsion omillar o‘rtasidagi murakkab
o‘zaro bog’liqlikni chuqurroq tushunishimiz mumkin. Bu yaxlit nuqtai nazar
nafaqat inson tafakkurining kelib chiqishi va tabiati haqidagi bilimlarimizni
boyitibgina qolmay, balki tabiat olamidagi kognitiv xilma-xillikning
murakkabligini yaratgan kengroq evolyutsion jarayonlarga ham oydinlik kiritadi.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori "Oliy ma'lumoti
mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining
ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to'g'risida" 27.07.2017 y., PQ3151,
0'zbekiston Respublikasi qonun hujatlari to'plami, 2017 y. 30-son, 729- modda.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori "Oliy ta'lim tizimin yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari tog'risida" 20.04.2017 y., PQ-2909 O'zbekiston
Respublikasi qonun hujatlari toplami, 2017 y., 18-son, 313- modda, 19-son, 335-
modda, 24-son, 490-modda
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyundagi "Oliy ta'lim
muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohatlarda faol ishtirokini ta'minlash boyicha
qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" 5.06.2018 y., PQ-3775 Qarori. 2020 yil 7
avgustdagi
4. Shavkat Mirziyoyevning "Yangi Ozbekiston Strategiyasi" 2021-yil 9 sentabr
5. Shavkat Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash
2017-yil 26-oktabr
6. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilar birga
quramiz. -T.: O'zbekiston, 2017.-B.
7. Dusmuxamedova Sh.A., Nishonova Z.T., Jalilova S.X., Karimova Sh. K.,
Alimbaeva Sh.T. “Yosh va pedagogik psixologiya” T. TDPU, 2013 .
8. Fayzullayeva N.S., Akramova F.A. Pedagogika va psixologiya // o‘quv
qullanma. – Toshkent: TDIU, 2011. 291 b.
9. G‘oziyev E.G‘. “Psixologiya metodologiyasi” T, 2013 y.
10. G‘oziyev E.G‘. “Umumiy psixologiya” T, 2010 y.
11. G’oziyev E.G ‘ Psixologiya metodologiyasi. T.: Universitet, 2002.
12. G’oziyev E.G ‘ “Ontogenez psixologiyasi”.-T.: Noshir. 2010.
13. Ivanov I., Zufarova M. “Umumiy psixologiya”. O‘z.FMJ., 2008.
14. Karimova V.M. Etnopsixologiya. T.2012.
28

15. Muxamedova D.G., Mullaboyeva N.M., Rasulov A.I. “Umumiy
psixologiya Toshkent 2018 y.
16. Muxamedova D.G., Salomova G.Sh. “Psixologik tadqiqotlar
ma’lumotlarni qayta ishlash metodlari va texnologiyalari” Toshkent 2020 y.
29

O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali “Psixologiya” fakulteti “ Oila
p sixologiyasi” yo ‘ nalishi 412 -2 2 -guruh talabasi Mamasidiqova Zumrad ning
Umumiy psixologiya fanidan ‘’Tafakkurning ontogenezi va filogenezi ’’
mavzusida yozgan kurs ishiga
TAQRIZ
Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Tafakkur orqali biz sezgi
a'zolarimiz bilan bevosita aks ettirib bo‘lmaydigan narsa va hodisalarni ongimizda
aks ettiramiz. Umuman olganda tashqi muhitdagi narsa va hodisalar o‘rtasida ko‘z
bilan ko‘rib, quloq bilan eshitib bo‘lmaydigan ichki munosabatlar hamda
qonuniyatlar mavjud. Ana shu ichki bog’lanish hamda qonuniyatlarni biz tafakkur
orqali bilib olamiz.
“Tafakkurning ontogenezi va filogenezi” mavzusi psixologiya va kognitiv
fanlar uchun juda dolzarbdir, chunki u inson bilishining rivojlanishi va
evolyutsiyasi haqida qimmatli tushunchalarni beradi. Shaxslarda tafakkur
jarayonlari qanday rivojlanishini (ontogenez) va ularning avlodlar davomida
qanday rivojlanishini (filogenez) tushunish insonning kognitiv qobiliyatlarining
murakkabligi va xilma-xilligi haqida keng qamrovli nuqtai-nazarni beradi.
Ishning birinchi bobida talaba shaxs individual taraqqiyotida tafakkur
jarayonining ahamiyati, tafakkurning ontogenezi va filogenezi haqida ma lumotʼ
keltirib nazariy jihatdan asoslab bergan.
Kurs ishining ikkinchi bobida esa tafakkur jarayonlarini empirik o‘rganish,
metodika tahlili haqida atroflicha to xtalib o tgan
ʻ ʻ .
Ishning xulosa qismida esa ikkala bob bo yicha
ʻ umumiy xulosa berilgan .
Kurs ishida ayrim juz ’ iy kamchiliklar mavjud. Kamchiliklar kurs ishining
mazmuniga ta ’ sir qilmaganligi uchun ishni himoyaga tavsiya etaman.
Taqrizchi: Samadova N
30

O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali “Psixologiya” fakulteti “ Oila
p sixologiyasi” yo ‘ nalishi 412 -2 2 -guruh talabasi Mamasidiqova Zumradning
Umumiy psixologiya fanidan ‘’Tafakkurning ontogenezi va filogenezi ’’
mavzusida yozgan kurs ishiga ilmiy rahbar
XULOSASI
Tafakkur jarayoni insonning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari, tevarak-atrofdagi
olam va turmush to‘g’risidagi o‘z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga
intilish sababli vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkuri - ob'ektni
anglashi, bilishi tafakkur jarayonining xarakterli xususiyatidir. Talaba
Mamasidiqova Zumradning kurs ishi yuzasidan tanlagan mavzu dolzarb
hisoblanadi. Mazkur kurs ishida tafakkurning ontogenezi va filogenezi atroflicha
yoritib o’tilgan. Kurs ishining kirish qismida mavzuning bugungi kundagi
dolzarbligi, predmeti, maqsadi, vazifalari va tuzilishi imkon darajasida yoritib
berilgan.Talaba Mamasidiqova Zumrad umumiy psixologiya fanini o‘rganishi
orqali tayyorlagan ushbu kurs ishi kirish, II bob, V paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Kurs ishining I bobi shaxs individual taraqqiyotida tafakkur jarayoning
ahamiyati, tafakkur ontogenezi va filogenezining psixologik tavsifi, tafakkur
muammosining xorijiy olimlar tomonidan tadqiq etilishi haqida ma’lumotlarni
yoritib bergan.
II bobida esa tafakkurning amaliy-empirik o’rganilishi, tafakkur bo’yicha olib
borilgan tadqiqot natijalari haqida to xtalibʻ o tilgan ʻ . Mamasidiqova Zumrad
tomonidan bajarilgan kurs ishi ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Kurs
ishida ayrim juz’iy kamchiliklar mavjud. Kamchiliklar kurs ishining mazmuniga
salbiy ta’sir qilmaganligi uchun kurs ishini himoyaga tavsiya etaman.

Ilmiy rahbar: Sharafitdinov A
31

Tafakkur ontogenezi va filogenezi SPSS

Sotib olish