Tafakkur va nutqning psixofiziologik asoslari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

7 Sotish

Tafakkur va nutqning psixofiziologik asoslari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI

PSIXOLOGIYA FAKULTETI
“OILA PSIXOLOGIYASI” YO‘NALISHI
2-BOSQICH 412-22-GURUH TALABASI
QUVONDIQOVA SHAHRIZODANING
UMUMIY PSIXOLOGIYA
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Tafakkur va nutqning psixofizialogik asoslari
Ilmiy rahbar: Sharafitdinov A.
JIZZAX-2024

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….....3
I BOB. TAFAKKUR JARAYONINI O‘RGANILISHINING ILMIY-
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Tafakkur klassifikatsiyasining ilmiy yoritilishi…………………………….….5
1.2. Tafakkur borasidagi psixologik nazariyalar...… …………...
………………...11
1.3. Tafakkur va nutqning psixofizialogik asoslari ……………..…………………
16
II BOB. TAFAKKURNI O‘RGANISH AMALIY JIHATLARI
2.1. Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish .
……………………...23
2.2. O‘quvchilar tafakkurini o‘rganish
metodlari ………………………………….28
XULOSA ……………………………………...……………….............................35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………...…...……37
2

KIRISH
Kurs ishi dolzarbligi: Buguni kunda jahon hamjamiyatida ta’lim sohasiga
e’tibor har qachongidan ham kuchayib bormoqda. Rivojlangan mamalakatlarning
ta’lim sohasidagi tajribalarini o‘rganib, tahlil qiladigan bo‘lsak, ularning rivoji
hissasiga har tomonlama yetuk, intellektual salohiyatli, kreativ fikrlovchi,
yangiliklarga intiluvchan, vatanparvar, o‘z sohasining yetuk bilimdonibo‘lgan
kadrlarning o‘rni kattadir. Shu boisdan ijodkor, kashfiyotchi kadrlarni tayyorlash
borasidagi chet el tajribasini o‘rganar ekanmiz ta’limning asosiy poydevori
bo‘lmish maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim yoshdagi bolalarda tafakkur turlarini
shakllantirish borasidagi ilmiy-amaliy yutuqlarni ta’kidlab o‘tish joiz. Xususan,
Germaniyaning eng rivojlangan mamalakatlar ro‘yixatida turishiga sabab ham
maktabgacha ta’limni “Tafakkur ustaxonasi” deb qarashlari bo‘lsa ajab emas.
Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov “Hayotimizning barcha sohalarida, ayniqsa
boshqaruvda, respublika miqyosida, viloyat, shahar, tuman, qishloq va
mahallalarda boshqarishning, tarmoq bo‘g‘inini idora etishda yangicha
fikrlaydigan, qiyin doiralarda mas’uliyatni o‘z bo‘yniga oladigan, hayot bilan
hamqadam yurishga qodir, iymoni pok, bilimdon, ishbilarmon odamlarni topish,
ularga ishonch bildirishdan iboratdir” 1
.
Mamalakatimizda ham ta’lim sohasida keng ko‘lamdagi islohotlar olib
borilmoqda. Davlatimiz tomonidan ko‘rsatilayotgan bu kabi e’tibor va islohotlar
natijasi o‘laroq bugungi kun pedagoglarining zimmasiga yangi avlod,yangi
tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek mas’uliyatli vazifa yuklandi.Butun dunyoni
qamrab olayotgan globalizatsiya jaroyoni inson ongi va tafakkuriga bevosita o‘z
ta’sirini o‘tkazib kelmoqda. Kundalik moddiy hayotini yaxshilash va
1
I.A. Karimov “Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori’’ Toshkent-1998
3

qulaylashtirish uchun yaratilgan barcha texnologiyalar insonni ham aqlan, ham
jismonan kam kuch sarflashga, buning natijasida ayniqsa kichik yoshdagi bolalar,
maktab o‘quvchilarida tafakkur rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ularning
jismoniy va aqliy o‘yinlardan ko‘ra virtual o‘yinlarni Afzal ko‘rayotganlari bunga
yaqqol misoldir. O‘quvchilarning ongini o‘stiradigan, aqlini charxlaydigan,
tafakkurini yuksaltiradigan, ijodkorlik qobilyatini shakllantiradigan,mustaqil
fikrlashga o‘rgatadigan zamonaviy metodlardan foydalanish lozim. Yurtimiz
kelajagi, xalqimiz, mamlakatimizning intellektual salohiyatiga, aql-zakovatiga,
milliy ta’lim-tarbiya tizimini jahon andozalari asosidatakomillashtirish, ta’lim
tizimini yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalarasosida tashkil qilishga, kadrlar
tayyorlashga bevosita bog‘liq.
Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilimlarga ega bo‘lgan barkamol
tashkilotchi va zukko kadrlarga ega bo‘lishi uchun avvalo ta’lim-tarbiya tizimini
tubdan o‘zgartirish, uni hozirgi davr talabi darajasiga ko‘tarish zarur va
muhimligini hayot taqozo etyapti. Bunda o‘quvchilarning tasavvurini boyitadigan,
dunyoqarashini kengaytiradigan, o‘zida ishonch o‘yg‘otadigan, mustaqil fiklashga,
ijodkorlikka, qobilyatini nomoyon etishga chorlaydigan usullardan, ya’ni kreativ
metodlardan foydalangan holda ularda obrazli tafakkurni shakllantirish
ahamiyatlidir. Obrazli tafakkuri yaxshi shakllangan o‘quvchining xayolot dunyosi
keng, fantaziyasi kuchli, ixtirochilik, ijodkorlik qobilyati yuqori bo‘lib ulardan
ixtirochi olimlar, yaxshi rassom, adabiyotshunos, umuman olganda yaratuvchan
ijodkorlar tong ma’noda barkamol shaxslar yetishib chiqadi.
Kurs ishi maqsadi: Tafakkurni vujudga kelishi va rivojlanishini o‘rganish.
Kurs ishining obyekti: Jizzax shahri 6-IDUM ning 9-sinf o‘quvchilaridan
olingan.
Kurs ishining predmeti: Tafakkur jarayonining ilmiy-nazariy asoslari
tavsifini o‘rganish.
Kurs ishi vazifasi:
1. Tafakkur haqida tushunchalarga ega bo‘lish
4

2. Tafakkurning psixologik nazariyalarini o‘rganish.
Kurs ishining tuzilishi ; ushbu kurs ishi kirish qismi, 2 bob, 5 paragraf,
xulosa, foydalanilgan adabiyot va manbalardan iborat.
I BOB. TAFAKKUR JARAYONINI O‘RGANILISHINING ILMIY-
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Tafakkur klassifikatsiyasining ilmiy yoritilishi
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni
bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy
ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va
tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda
insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan xossalari haqida
ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson tomonidan ob’ektiv
reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir. Lekin alohida jismlar va real olam
hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda yuzaga keladigan uch
ahamiyatga ega bo‘lgan savolga javob topish uchun etarli emas. Bu savollar:
“yuzaga kelgan vaziyatda nimani, qay tarzda bajarish mumkin, va bu harakat
natijasida nima hosil bo‘ladi?”dan iborat.
Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam beradi. Avvalambor,
tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi. Ushbu jarayonning
mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va o‘zgartirishdan
iborat. Tafakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib beradi; u olamni
ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida aks ettiradi.
Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga asoslangan zarur aloqalarni vaqt
va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan iborat. Tafakkur
jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka o‘tish sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, tafakkurni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks
ettirish sifatida ta’riflash mumkin. Bundan tafakkurning muhim belgilaridan biri
5

umumlashtirishdan iboratligi kelib chiqadi. Voqelikni umumlashtirgan holda aks
ettirish birgina odam va zamondoshlarining emas, balki, o‘tmish avlodlarining ham
tajribasini qayta ishlab chiqish natijasidir. Bu tajriba til yordamida og‘zaki va
yozma nutqda (o‘qituvchilar ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda va h.k.)
Ifodalangan. Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi.
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar, modellar,
chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli aloqa va
munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab chiqilgan turli
xildagi vositalardan foydalanadi.
Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir
ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar
yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini yaratuvchi
vositali tarzda aks ettirishdir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning
ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda namoyon bo‘lishi bilan
inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini aniqlab oladi.
Tafakkurning o‘ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida
yuzaga keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan bog‘liqligidan iborat. Tafakkur
muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga javobdan
boshlanadi.
Barkamol shaxs tushunchasi tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, o‘z davrining
komil insoni hisoblanadi. Barkamol shaxs hamisha o‘z Vatani kamolotini
rivojlantiradi, uning ravnaqi yo‘lida umrini baxshida etishni o‘z burchi deb biladi.
Demak, sog‘lom yoshlar har qachon, har yerda o‘z fikriga, sog‘lom mulohazasiga
ega bo‘ladi, xalq va davlat manfaatini himoya qiladi. Uning aql-zakovati, intellekti,
teran dunyoqarashi orqali o‘z maqsadiga erishish yo‘llarini qidirib topadi. Bugun
o‘z mustaqil fikriga ega, izlanuvchan, tashabbuskor, intelektual salohiyati yuksak
kadrlargina dunyoga tanitadi, uning rivojiga hissa qo‘sha oladi. “Milliy tarixni
milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix
6

ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur”, deydi Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev 2
.
Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Insonda tafakkur
bo‘lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo‘lganligi tufayli u hayvonlardan
farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o‘z atrofidagi olamda bo‘lgan
buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi
hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olamni
bilish qurolidir va inson faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa
to‘g‘risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo‘ladi, bu fikrlar insonning
ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli
avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq
bo‘lishini, bular haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg‘on ekanligini belgilashda o‘z
ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon
bo‘ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi in’ikosning o‘zi chinakam bilim
bo‘ladi. Masalan, biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g‘arbga botayotganini
hammamiz ko‘ramiz (idrok qilamiz). Biz yerni qimirlamay turganini, asrlar
davomida qilgan fikriy faoliyati natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar
o‘tkazish va matematika yo‘li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda
quyosh yer atrofida aylanmasdan, balki yer o‘z o‘qi atrofi va quyosh atrofida
aylanayotganligini aniqladik. Demak, quyoshning harakati to‘g‘risidagi bizning
bevosita idrokimiz voqelikka to‘g‘ri kelmas ekan. Voqelikni to‘g‘ri aks etishi
tafakkur bilan aniqlanadi. Yuqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur
jarayonlarida hosil bo‘lgan hukmlar va tushunchalarning chinligini yoki chin
emasligini aniqlashda ifodalanadi. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni
ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo‘l bilan aks
ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq
va to‘laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin
2
Sh.M.Mirziyoyev “Yoshlar tarbiyasi eng muhim masalalardan” Toshkent-2017-yil
7

bo‘lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini,
ularning bog‘lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz.
Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan A.A.Smirnov tafakkur va aqliy
jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishini tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng
foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini echishda ahamiyatli yordam
ko‘rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi.
Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o‘z oldimizga hech qanday maqsad
qo‘ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir jarayon
ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog‘langan
bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko‘p hollarda inson
toliqqan bo‘lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin
xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar o‘tishini kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar
ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos
xususiyati – bu uning nutq bilan uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday
aloqasi, avvalambor, fikrlarning, hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat,
masalan, kar-soqov odamlarda ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z
ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar orqali fikr yuritamiz.
Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin,
tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi.
Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur
jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy
maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan
iborat bo‘lgan murakkab jarayon.
Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning
natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan
yo‘nalishlitadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar
va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy
faoliyat.
8

Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi
sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini
beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur
faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy psixik
jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq darajadagi
miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi. Lekin hozirda
tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro ta’sir etish
tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida miya
peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir. Bundan tashqari,
bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik (bilish) vazifasi bilan ta’minlovchi
doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq markazlari ham
katta ahamiyatga ega.
Tafakkurning ikki darajasi mavjud: fahm-farosat – abstraksiyalardan
foydalanish o‘zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy
tafakkur, sog‘lom fikr, tafakkurning boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy
mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik
bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish,
tasniflash layoqati; aql (dialektik tafakkur) – abstraksiyalarni ijodiy qo‘llash va
ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy
darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama-
qarshiliklarini anglab etadi.
Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy xususiyatlarni chizma
shaklida keltirish mumkin. Tafakkur – bu o‘z tuzilishi va turlariga ega bo‘lgan
o‘ziga xos faoliyat. Tafakkurning turlarga bo‘linishi shakli, xususiyati, ochib
berilganlik, yangililik va voqelikka moslik darajasiga ko‘ra amalga oshiriladi.
Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo‘linadi. Nazariy
tafakkurda tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa –ko‘rgazmali-
obrazli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi.
9

Tushunchali tafakkur – bu ma’lum tushunchalar qo‘llaniladigan tafakkur. U
yoki bu aqliy masalalarni echishda boshqa odamlar tomonidan aniqlangan va
tushunchalar, mulohazalar, xulosalar shaklida ifodalangan tayyor bilimlardan
foydalanamiz.
Obrazli tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining bir
turi. Ular xotiradan olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi. Ko‘pincha tafakkurning
bu turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi odamlarda ustun bo‘ladi.
Tushunchali tafakkur voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks ettiradi,
lekin bunday aks ettirish mavhumdir. O‘z navbatida, obrazli tafakkur atrofimizdagi
olamni aniq va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi. Shunday qilib, tushunchali
va obrazli tafakkurlar bir-birini to‘ldiradi.
Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur obrazlarni qo‘llash bilan bog‘liq. Bu tafakkur
odam biror masalani echishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar haqidagi
tasavvurlarni tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida namoyon
bo‘ladi.
Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga
oshiriladigan amaliy o‘zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo‘lgan tafakkurning alohida
turi. Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish maqsadidagi
mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarda kengroq ifodalanadi.
Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so‘z-mantiqiy tafakkur mavjud
bo‘lib, u tafakkur tarixiy rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Unga tushunchalar
va mantiqiy hosilalarni qo‘llash xosdir.
Amaliy tafakkur tajriba, amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq
vazifalarni bajarishga qaratilgan, nazariy –tajriba bilan ish ko‘rmasdan
tushunchalardan foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki
sezgi kechishining tezligi, aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz
darajada anglanganligi bilan xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi
tafakkur – bu namuna bo‘yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar, yangi
natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to‘g‘ri aks ettiradi,
10

odam o‘z hulq-atvorini anglaydi, autistik tafakkur esa, asosan, ob’ektga emas,
affektga mos bo‘lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga, kelib chiqqan hissiy
zo‘riqishni kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
1.2. Tafakkur borasidagi psixologik nazariyalar
Tafakkur muammosi xorij psixologiyasida keng doirada tadqiq qilinib,
atroflicha bilimlar va ma’lumotlar zahirasi to‘plangan. Aynan keltirilgan
ma’lumotlarda tafakkur tushunchasi turli nuqtai nazarlardan tahlil qilinadi.
Ekzistensializmning asoschisi bo‘lmish nemis faylasufi Martin Xaydeger
(18891978) tushunish uchun o‘z diqqatimizni qarata olsakkina biz fikrlashga
o‘rganamizdeb yozadi. Uning fikricha, narsa va voqealarning mohiyatini
tushunish, anglab yetish, inson fikrlash jarayonida muhim o‘rin egallaydi.
Tushunishni talab qiladigan narsa insonni fikrlashga undaydi. Tushunishni talab
qiladigan narsa hech qachon biz tomonimizdan yaratilmaydi. Xaydegerning
fikricha, tafakkur mavjudligining asosiy xislati bu tasavvurdir. Tafakkur haqidagi
ta’limotga asosan tasavvur fikrda ifoda etiladi.Shuning uchun ham tafakkur
haqidagi ta’limotni logika, mantiq deb ataydi.
K.R.Megrelidzening ta’kidlashicha, insondagi biror bir ruhiy hodisa ijtimoiy
omilni hisobga olmasdan turib, to‘g‘ri tushuntirilishi mumkin emas. Bu narsa
birinchi navbatda tafakkurga taalluqlidir. Tafakkurning ijtimoiy hayotning boshqa
ko‘rinishlarisiz o‘rganish mumkin emas. Inson tafakkurining usullari nerv tizimida
ham, miyasida ham emas, balki bir davrda mana shunday idrok etishga, o‘ylashga,
ishlashga, boshqa bir davrda esa nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yo‘llaydigan
ijtimoiy sharoitdadir. Insonlar fikrlari va qarashlari individual tartibda emas,
ijtimoiy munosabatlar tufayli sodir bo‘ladi. Bu haqda K.R.Megrelidze shunday
yozadi: inson tafakkuri tabiiy va biologik qonunlar bo‘yicha emas, balki ijtimoiy -
tarixiy qonuniyatlar yo‘lida harakatlanadi.
Insonning fikrlash usuli avvalo ijtimoiy hodisadir. Fikr hech qachon o‘z-
o‘zidan paydo bo‘lmaydi, fikr biror narsa haqida, biror predmet haqida bo‘lishi
mumkin. Predmetsiz fikrning bo‘lishi mumkin emas. Tafakkurning funksiyasi
11

miya faoliyati jarayonida kechadigan sub’ektiv psixologik jarayonlar bilangina
chegaralanmaydi: Birinchidan, ongning sub’ektiv holatinigina ifodalamasdan,
balki ob’ektga ham tegishli bo‘ladi va narsalar munosabatini ifodalaydi.
Ikkinchidan, yangi fikrning vujudga kelishi bilan bilish jarayoni tugallanmaydi,
balki faqatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlang‘ich bosqichi bo‘lib, g‘oyaning
sub’ektiv holatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi boshlanadi. Uchinchidan,
alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning xususiy ko‘rinishidir. Har bir
alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasavvurlar yordamida fikrlaydi.
K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi.
Fikrlar va g‘oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas, balki individning o‘zi
kabi jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun inson tafakkuri
tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari haqidagi jumboqning
yechimini mantiqiy izlanishlardan an’anaviy psixologiyadan emas, balki avvalo bu
g‘oyalarning ijtimoiy kelib chiqishidan izlash kerak. U yoki bu individ jamiyatda
yetilgan ijtimoiy g‘oyalarning tasodifiy ifodalovchisi bo‘lib qoladi. Akademik
A.I.Berg shunday deb yozadi "inson faqat tashqi dunyo bilan to‘xtovsiz muloqot
qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi dunyodan to‘liq
informasion ajralish bu aqldan ozishning boshlanishidir. Informasion undovchi
tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq- ovqatdek, issiqlikdek zarur".
Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o‘rinlardan birini
egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabi
deb nomlangan yangi yo‘nalishga ega bo‘lgan psixologik oqim paydo bo‘ldi.
Mazkur yo‘nalishning yirik vakillari sifatida O.Kyulpe (1862-1915), K. Byuller
(1879-1922), A.Messer (1837-1937), A. Narsis (1871-1946) va boshqalarni sanab
o‘tish lozim. Ular tomonidan olib borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur
muammosining rivojiga ma’lum darajada hissa qo‘sha oldi.
Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni hissiy bosqichda turgan
psixik jarayonlarga, ya’ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o‘rganishda rasional
bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi, deb
12

tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo‘l bilan isbotlashga harakat
qildilar. Olib borilgan tadqiqotlarni o‘zlarining ustilarida o‘tkazib, natijalarni
ob’ektiv bo‘lishiga kamroq e’tibor berganlar.
Vyursburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki harakat,
aktidir deb qaray boshlaydilar. O‘z-o‘zini kuzatish metodidan foydalanib, ish
tutishda ular mana bunday ifodaning ma’nosini tushuntirib berishlari lozim,
tafakkur haddan tashqari mashaqqatliki, shunga qaramay ko‘pchilik shunchaki
hukm chiqarishni ma’qul ko‘radilar. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni
o‘rnatish qism, yaxlit, tur, jins ob’ektning nisbati va o‘zaro munosabatlarini ushbu
munosabatlarning aniq a’zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning
bilan birga ularning barcha tadqiqotlari ob’ektiv metodlarni izlashga oid
faoliyatlarida avj oldi. Jumladan, N.Ax tomonidan sun’iy tushunchalarning
shakllanishi bo‘yicha dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari
tafakkurni munosabatlarning aks etishi bilan bog‘lab, tafakkurni munosabatlarning
birlamchi qarab chiqish, yoinki birlamchi ma’lumot berish manbai sifatida talqin
qiladilar.
Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko‘tarib chiqib, o‘sishning fikrlarni
faollashtirish orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo ajratib qo‘ydilar.
Tafakkurni tadqiq qilishning asosiy metodi - bu o‘z-o‘zini kuzatish ekanligini tan
oladi, xolos. Mazkur muammo gnoselogik nuqtai-nazardan olib qaralganda ushbu
pozisiya idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas.
Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustaqil bilish faoliyati
sifatida aniq ko‘rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy
obrazlardan qat’iy ajratib tashladilar. Vyursburg psixologiya maktabi
namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni intellektual operasiyalar harakati sifatida
qabul qilgan. U o‘z oldiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jihatlari qay
yo‘sinda shakllanishini kuzatish, intellektual faoliyat bosqichlarini ko‘rsatish aqliy
faoliyatning produktiv va reproduktiv ko‘rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish
vazifasini qo‘ydi. O.Zels masala yechish jarayonini o‘rganishda umumiylikka ega
13

bo‘lgan masalani vujudga keltirish bosqichlariga alohida e’tibor berib, elementlar
bilan predmetlar munosabatini ajratib ko‘rsatadi. Buning natijasida muammo
kompleksi namoyon bo‘ladi. Kompleks o‘z ichiga ushbu jihatlarni qamrab olishi
nazarda tutilgan:
a) ma’lumning tavsifnomasini bo‘laklarga ajratish;
b) qidiriluvchi noma’lumning o‘rnini aniqlash;
v) noma’lum qidiriluvchi bilan ma’lum o‘rtasidagi munosabatlarni ajratib
ko‘rsatish. Shunday qilib, Vyursburg psixologiya maktabining namoyondasi
O.Zels psixologiya tarixida birinchi bo‘lib tafakkurni jarayon sifatida ekspremental
metodlar bilan tadqiq qilgan, intellektual operasiyalar va ularning tarkibiy
qismlarini nazariy va amaliy jihatdan ta’riflab bergan, izchil ilmiy metodlarga
asoslanib, o‘rganishga butun vujudi bilan intilgan psixologdir.
Germaniyada psixologiyaning geshtaltpsixologiya yo‘nalishi vujudga keldi.
Uning, ko‘zga ko‘ringan namoyondalari qatoriga X.Erenfels (1859-1932), V.Keler
(1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtaltchilar fikriga
qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va
elementlarni birgalikda aks ettirishdan ko‘lam jihatidan keng, mazmun jihatidan
rang-barangdir. Geshtaltchilarning aksiomatik xarakterga ega bo‘lgan ushbu
tezislari mazkur ta’limot g‘oyasini ochib berishga xizmat qiladi, alohida olingan
qism va elementlarning yig‘indisi yaxlit tuzilish mazmunini belgilab bera
olmaydi,aksincha yaxlit tuzilma qism va elementlarning xususiyatlari va
xossalarini belgilab berishga qurbi yetadi. Geshtaltpsixologiyaning markaziy
nazariyasi har qanday psixologik jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga
o‘xshash alohida elemetlari emas, balki konfigurasiya shakl yoki geshtaltchilarning
yaxlit yaratishidan iborat.
Geshtaltpsixologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti keng qamrovli
tarzda olib boriladi. Jumladan, V.Kelyor antropoidlarning intellektual harakatlarini
eksperimental o‘rganish natijasida yuqori darajada taraqqiy qilgan maymunlarning
aqliy harakatida inson harakatiga xos o‘xshashlik borligi to‘g‘risida xulosa
14

chiqaradi. V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan
iborat: organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim elementlari bir
butunlikni, ya’ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltda qaysi joyni
egallashga bog‘liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi.
Vaziyatning muhim elementlaridan namoyon bo‘luvchi geshtaltchilar
muammosi vaziyatda organizmda ba’zi bir zo‘riqishlar ta’sirida vujudga keladi,
topshiriqni yechish muammoli vaziyatning qismlari yangi geshtaltda yangi
munosabatda idrok qilina boshlaganida tugallanadi. Masalani yechish aniq
qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida maydonga chiqadi.
Geshtaltchilarning ayrimlari "yo‘nalish" atamasini qo‘llab, uni o‘tmish tajribasi
bilan bog‘lashga intiladilar. Shuningdek, ular "tafakkurning evrestik metodlari"
to‘g‘risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda materialni, qo‘yilgan
maqsadni, konfliktli holatlarni tahlil qilishni nazarda tutadilar. Geshtaltchilar
tafakkur psixologiyasining qator muammolarini ko‘tarib chiqadilar, chunonchi
ijodiy tafakkurning o‘ziga xosligi, tafakkur jarayonida yangilikning vujudga
kelishi, bilimlar bilan tafakkur nisbati, topshiriqni bajarish jarayonida astasekin va
birdaniga yechish yo‘lini qo‘llash kabilar.
Tafakkurni psixologik o‘rganishda funksional rivojlanish g‘oyasini
amaliyotga tadbiq qilish ham ma’lum darajada geshtaltpsixologiya
namoyondalarining xizmati hisoblanadi. Shunga qaramasdan V.Kyoler
M.Vertgaymer, K.Dunkerlarning eksperimental tadqiq otlari tafakkurning asosiy
mexanizmlaridan biri bo‘lgan predmetlarni yangi aloqalar va munosabatlarga
fikran jihatini ochishni aniqladilar. Ammo ular ham mazkur muammoli vaziyatda
individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini mutlaqo tan oladilar.
Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki xulq psixologiyasi
oqimi o‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda.
Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson
(18781958) va E.Torndayk. (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga
K.Levin (18901957) A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo‘shiladilar. Ma’lum
15

davrgacha mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o‘ynaydi. hozirgi
davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin
rivojlanishiga sira e’tibor qilmagan. Nutq bilan tafakkur birligi to‘g‘risida
tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning xulq ko‘rinishi sifatida olib
qaralgan.
1.3. Tafakkur va nutqning psixofizialogik asoslari
«Nutq» va «til» terminlarining ma’nosini ko‘pincha bir-biriga aralashtirib
yuboradilar. Nutq bilan til bir narsa emas. Til so’z belgilari sistemasidan iborat
bo‘lib, u aloqa quroli bo‘lsa, nutq aloqa protsessining o’zidir. Lekin ularni bir-
biridan ajratib bo‘lmaydi. Ular birgalikda mavjuddir. Har bir til tarixiy taraqqiyot
davomida odamlarning nutq yordamida aloqa bog‘lash protsessida vujudga kelgan,
rivojlangan va takomillashib borgan. Har qanday tilning mavjud bo’lishi,
takomillashib borishi kishilarning o’sha tilda doimiy gaplashib turishga bog‘liq.
Agar kishilar u yoki bu tilni nutq orqali biladigan muomalada ishlatmay qo’ysalar
u til inqirozga uchraydi, «o’lik til»ga aylanib qoladi. Nutq faqat kishilar o’rtasidagi
aloqa vositasigina bo‘lib qolmasdan, balki tafakkur qilishning zaruriy vositasi,
tafakkur qurolidir. CHunki biz fikr qilish uchun suzdan foydalanamiz, fikrimizni
so’z bilan ifoda qilamiz va boshqalarning fikrini bilib olamiz. Odatda biz ovoz
chiqarib yoki ovoz chiqarmasdan, o’z ichimizdan tilning grammatika qoidalarga
xos holda aytiladigan so’zlar orqali fikr yuritamiz. Tafakkur bilan nutq turli hodisa
bo‘lsa ham, lekin ular bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘lanib ketgan. Har bir
kishidagi tafakkurning o’sishi shu kishi nutqining rivojlanishi bilan bog‘liq
bo‘lganidek, kishi nutqining rivojlanishi ham undagi tafakkurning o’sishiga
bog‘liqdir.
Kishi nutq orqali boshqalar bilan munosabatda bo’lar ekan, buni albatta
ikkinchi signal sistemasi orqali amalga oshiradi. Shuning uchun ham vaqtli
bog‘lanishlar vujudga keladi. Bu esa o’zining qator xususiyatlariga ega bo‘ladi.
Eshitilgan so’zlarning hammasi esda saqlanib qolavermaydi. Ikkinchi signal
sistemasi tanlab esda olib qoladi. Nutq o’zining xususiyatiga va bajaradigan
16

vazifalariga qarab asosan, uch turga bo’linadi: og’zaki, yozma va ichki nutq kabi.
Ogzaki nutq odatda kishilar bir-birlari bilan muomala va munosabatda
bo‘lganlarida o‘zlarining fikrlarini ovoz chiqarish, gapirish bilan amalga
oshiradilar.
Gapiruvchi shaxs uz fikrini ovoz, his-tuyg’ularini faqat so’z bilan emas, balki
imo-ishora, mimika va intonatsiyalarida ham ifoda qiladi. Gapiruvchi nutqi aniq
ravon, emotsional bo’lishi kerak. Tinglovchilar esa o’z diqqatini jalb etib,
ma’ruzachining nutqini tinglaganidagina, uning ma’nosiga yaxshi tushunib
oladilar. Kishilar o’rtasidagi amalga oshirilayotgan munosabatlarning xarakteri
yoki xususiyatlariga qarab og’zaki nutq dialogik va monologik tarzda bo’lishi
mumkin. Dialogik nutq ikki yoki undan ortiq kishilarning bir-birlari bilan
suhbatlashish protsessidir. Bunda suhbatdoshlar faollik ko’rsatishlari kerak.
Dialogik nutq orqali suhbat qilayotgan kishilar bir-birlarining fikrlarini tez
tushunib olgani holda, suhbatdoshining aytgan gaplarini tasdiqlashi yoki unga
e’tiroz bildirishi mumkin. Bu xil nutqning yana bir xususiyati bor, bunda
suhbatdoshlarga ma’lum bo‘lgan ayrim so’zlar tushirib qoldirilishi ham mumkin.
Tafakkurning funksiyasi miya faoliyati jarayonida kechadigan sub’ektiv psixologik
jarayonlar bilangina chegaralanmaydi:
Birinchidan, ongning sub’ektiv holatinigina ifodalamasdan, balki ob’ektga
ham tegishli bo‘ladi va narsalar munosabatini ifodalaydi.
Ikkinchidan, yangi fikrning vujudga kelishi bilan bilish jarayoni
tugallanmaydi, balki faqatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlang‘ich bosqichi
bo‘lib, g‘oyaning sub’ektiv holatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi
boshlanadi.
Uchinchidan, alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning xususiy
ko‘rinishidir. Har bir alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasavvurlar yordamida
fikrlaydi. K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta-qayta
ta’kidlaydi. Fikrlar va g‘oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas, balki
individning o‘zi kabi jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun
17

inson tafakkuri tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari
haqidagi jumboqning yechimini mantiqiy izlanishlardan an’anaviy psixologiyadan
emas, balki avvalo bu g‘oyalarning ijtimoiy kelib chiqishidan izlash kerak. U yoki
bu individ jamiyatda yetilgan ijtimoiy g‘oyalarning tasodifiy ifodalovchisi bo‘lib
qoladi.
Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi "inson faqat tashqi dunyo bilan
to‘xtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi
dunyodan to‘liq informasion ajralish bu aqldan ozishning boshlanishidir.
Informasion undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq-
ovqatdek, issiqlikdek zarur". Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya
maktabi muhim o‘rinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida
Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo‘nalishga
ega bo‘lgan psixologik oqim paydo bo‘ldi. Mazkur yo‘nalishning yirik vakillari
sifatida O.Kyulpe (1862-1915), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937),
Ax Narsis (1871-1946) va boshqalarni sanab o‘tish lozim. Ular tomonidan olib
borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur muammosining rivojiga ma’lum
darajada hissa qo‘sha oldi. Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni
hissiy bosqichda turgan psixik jarayonlarga, ya’ni sezgi va tasavvurlarga ajratib
o‘rganishda rasional bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga
keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo‘l bilan isbotlashga
harakat qildilar.
Olib borilgan tadqiqotlarni o‘zlarining ustilarida o‘tkazib, natijalarni ob’ektiv
bo‘lishiga kamroq e’tibor berganlar. Vyursburg psixologiya maktabining
namoyondalari tafakkur bu ichki harakat, aktidir deb qaray boshlaydilar. O‘z-o‘zini
kuzatish metodidan foydalanib, ish tutishda ular mana bunday ifodaning ma’nosini
tushuntirib berishlari lozim, tafakkur haddan tashqari mashaqqatliki, shunga
qaramay ko‘pchilik shunchaki hukm chiqarishni ma’qul ko‘radilar. Shuningdek,
ular oldida munosabatlarni o‘rnatish qism, yaxlit, tur, jins ob’ektning nisbati va
o‘zaro munosabatlarini ushbu munosabatlarning aniq a’zolarini idrok qilishni
18

aniqlash vazifalari turadi. Shuning bilan birga ularning barcha tadqiqotlari ob’ektiv
metodlarni izlashga oid faoliyatlarida avj oldi. Jumladan, N.Ax tomonidan sun’iy
tushun-chalarning shakllanishi bo‘yicha dastlabki metodika yaratildi. Mazkur
nazariya vakillari tafakkurni munosabatlarning aks etishi bilan bog‘lab, tafakkurni
munosabatlarning birlamchi qarab chiqish, yoinki birlamchi ma’lumot berish
manbai sifatida talqin qiladilar. Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko‘tarib chiqib,
o‘sishning fikrlarni faollashtirish orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo
ajratib qo‘ydilar. Tafakkurni tadqiq qilishning asosiy metodi - bu o‘z-o‘zini
kuzatish ekanligini tan oladi, xolos. Mazkur muammo gnoselogik nuqtai-nazardan
olib qaralganda ushbu pozisiya idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish
unchalik qiyin emas.
Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustaqil bilish faoliyati
sifatida aniq ko‘rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy
obrazlardan qat’iy ajratib tashladilar. Vyursburg psixologiya maktabi
namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni intellektual operasiyalar harakati sifatida
qabul qilgan. U o‘z oldiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jihatlari qay
yo‘sinda shakllanishini kuzatish, intellektual faoliyat bosqichlarini ko‘rsatish aqliy
faoliyatning produktiv va reproduktiv ko‘rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish
vazifasini qo‘ydi.
O.Zels masala yechish jarayonini o‘rganishda umumiylikka ega bo‘lgan
masalani vujudga keltirish bosqichlariga alohida e’tibor berib, elementlar bilan
predmetlar munosabatini ajratib ko‘rsatadi. Buning natijasida muammo kompleksi
namoyon bo‘ladi. Kompleks o‘z ichiga ushbu jihatlarni qamrab olishi nazarda
tutilgan: a) ma’lumning tavsifnomasini bo‘laklarga ajratish; b) qidiriluvchi
noma’lumning o‘rnini aniqlash; v) noma’lum qidiriluvchi bilan ma’lum o‘rtasidagi
munosabatlarni ajratib ko‘rsatish. Shunday qilib, Vyursburg psixologiya
maktabining namoyondasi O.Zels psixologiya tarixida birinchi bo‘lib tafakkurni
jarayon sifatida ekspremental metodlar bilan tadqiq qilgan, intellektual
operasiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy jihatdan ta’riflab
19

bergan, izchil ilmiy metodlarga asoslanib, o‘rganishga butun vujudi bilan intilgan
psixologdir. Germaniyada psixologiyaning geshtaltpsixologiya yo‘nalishi vujudga
keldi. Uning, ko‘zga ko‘ringan namoyondalari qatoriga X.Erenfels (1859-1932),
V.Keler (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtaltchilar
fikriga qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi
qism va elementlarni birgalikda aks ettirishdan ko‘lam jihatidan keng, mazmun
jihatidan rang-barangdir.
Geshtaltchilarning aksiomatik xarakterga ega bo‘lgan ushbu tezislari mazkur
ta’limot g‘oyasini ochib berishga xizmat qiladi, alohida olingan qism va
elementlarning yig‘indisi yaxlit tuzilish mazmunini belgilab bera olmaydi,
aksincha yaxlit tuzilma qism va elementlarning xususiyatlari va xossalarini
belgilab berishga qurbi yetadi. Geshtaltpsixologiyaning markaziy nazariyasi har
qanday psixologik jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga o‘xshash
alohida elemetlari emas, balki konfigurasiya shakl yoki geshtaltchilarning yaxlit
yaratishidan iborat. Geshtaltpsixologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti keng
qamrovli tarzda olib boriladi. Jumladan, V.Kelyor antropoidlarning intellektual
harakatlarini eksperimental o‘rganish natijasida yuqori darajada taraqqiy qilgan
maymunlarning aqliy harakatida inson harakatiga xos o‘xshashlik borligi
to‘g‘risida xulosa chiqaradi.
V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan iborat:
organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim elementlari bir butunlikni,
ya’ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltda qaysi joyni egallashga
bog‘liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim elementlaridan
namoyon bo‘luvchi geshtaltchilar muammosi vaziyatda organizmda ba’zi bir
zo‘riqishlar ta’sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli vaziyatning
qismlari yangi geshtaltda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida
tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida
maydonga chiqadi. Geshtaltchilarning ayrimlari "yo‘nalish" atamasini qo‘llab, uni
o‘tmish tajribasi bilan bog‘lashga intiladilar. Shuningdek, ular "tafakkurning
20

evrestik metodlari" to‘g‘risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda
materialni, qo‘yilgan maqsadni, konfliktli holatlarni tahlil qilishni nazarda
tutadilar.
Geshtaltchilar tafakkur psixologiyasining qator muammolarini ko‘tarib
chiqadilar, chunonchi ijodiy tafakkurning o‘ziga xosligi, tafakkur jarayonida
yangilikning vujudga kelishi, bilimlar bilan tafakkur nisbati, topshiriqni bajarish
jarayonida asta-sekin va birdaniga yechish yo‘lini qo‘llash kabilar. Tafakkurni
psixologik o‘rganishda funksional rivojlanish g‘oyasini amaliyotga tadbiq qilish
ham ma’lum darajada geshtaltpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi.
Shunga qaramasdan V.Kyoler M.Vertgaymer, K.Dunkerlarning eksperimental
tadqiq otlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo‘lgan predmetlarni yangi
aloqalar va munosabatlarga fikran jihatini ochishni aniqladilar. Ammo ular ham
mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini
mutlaqo tan oladilar.
Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki xulq psixologiyasi
oqimi o‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda. Bixeviorizm
oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958) va
E.Torndayk. (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-1957)
A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo‘shiladilar. Ma’lum davrgacha mazkur
oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o‘ynaydi. hozirgi davrda bu oqim bir
necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ularning mohiyatida
bixeviorizm nafasi urib turadi. hammasi uchun umumiy formula S-R, ya’ni stimul-
reaksiya xizmat qilib kelmoqda.
Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika,
yelka qisishi, qosh suzish, kommunikasiya, muloqotni birga qo‘shib, keng
ma’noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o‘rganadi. Nutq shakllaridan biri
nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she’rni yoki sitatani aniq
esga tushirishda o‘z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub’ekt uchun
yangi bo‘lmagan topshiriqni so‘z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan
21

she’rni eslashga harakat va nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va
so‘z yordami bilan yechish Dj. Uotson uchun malaka u individual egallagan va
o‘rganilgan xatti-harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur
malakaga yaqinlashtirilib qo‘yiladi, chunki she’rni esga tushirish ham tafakkur deb
talqin qilinadi. Dj. Uotson tilni o‘zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman
hisobga olmagan, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga sira e’tibor qilmagan. Nutq
bilan tafakkur birligi to‘g‘risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning
xulq ko‘rinishi sifatida olib qaralgan.
II BOB. TAFAKKURNI O‘RGANISH AMALIY JIHATLARI
2.1. Tafakkur borasidagi tahlil qilingan metodikalar psixologik tahlili
Psixologiyada eksperimental usullar yordamida kuzatish bilan bir qatorda
umuman ilmiy bilishning, xususan, psixologik tadqiqot usullaridan biridir.
Eksperiment kuzatuvdan bir yoki bir nechta o‘zgaruvchilar (omillar) bilan tizimli
22

manipulyatsiyalarni amalga oshiradigan va o‘rganilayotgan hodisa bilan sodir
bo‘lgan o‘zgarishlarni qayd qiluvchi tadqiqotchining vaziyatga faol aralashuvi
imkoniyati bilan farq qiladi.
Eksperimentning tadqiqot usul qiymatini belgilovchi asosiy xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
1) tajribada tadqiqotchining o‘zi hodisalarning tasodifiy oqimi imkon
berguncha kutish o‘rniga (odatni ob’ektiv kuzatishda bo‘lgani kabi) o‘zi
o‘rganayotgan hodisani keltirib chiqaradi. unga bu hodisani kuzatish,
2) eksperimentator hodisaning tasodifiy berilgan kontekstda ularni idrok etish
o‘rniga, o‘z xususiyatlarini namoyon qiladigan sharoitlarni o‘zgartirishi mumkin;
3) eksperimentatorning o‘rganish shartlari bo‘yicha o‘zgaruvchan
manipulyatsiyasi muayyan jarayonlar, hodisalarning muayyan sharoit va
vaziyatlardagi qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi;
4) eksperiment jarayonida turli darajadagi hodisalar o‘rtasida miqdoriy
qonuniyatlarni o‘rnatish mumkin, ularning o‘zaro ta’siri aniq tadqiqot tartibida
modellashtiriladi.
Psixologiyada tajriba laboratoriya yoki tabiiy bo‘lishi mumkin. Laboratoriya
tajribasi o‘rganilayotgan hodisa uchun sun’iy (laboratoriya) sharoitda, hodisani
yoki uning individual xususiyatlarini aniqlashtirish uchun vaziyatda maxsus tashkil
etilgan eksperimentator kutilgan jarayonni boshlaganida va buning uchun barcha
zarur shart-sharoitlarni sun’iy ravishda simulyatsiya qilganda amalga oshiriladi.
Laboratoriya tajribasi na tashqi ta’sirlarni (qo‘zg‘atuvchilarning kuchi,
davomiyligi va ketma-ketligi yoki ularning kombinatsiyasi) va insonning ushbu
ogohlantirishlarga bo‘lgan reaktsiyalarini (harakatlari va bayonotlari) aniq hisobga
olish imkonini beradi. Demak, masalan, sezgi va idrokni o‘rganish jarayonida turli
qo‘zg‘atuvchilarning kuchi va ketma-ketligi, shuningdek, turli sezgi a’zolarining
ularga bo‘lgan javoblari aniq hisobga olinadi. Xotirani o‘rganishda eslab qolgan
materialning miqdori va sifati aniq hisobga olinadi; turli yo‘llar bilan esda saqlash
(to‘liq, qismlarga bo‘lib, ovoz chiqarib, «o‘ziga», takrorlar soni va boshqalar),
23

so‘ngra barcha ma’lumotlarni taqqoslash orqali u yoki bu turdagi materialni va
boshqa qonuniyatlarni samarali esda saqlash shartlari o‘rnatiladi.
Birinchidan eksperimental tadqiqotlar psixik jarayonlar (birinchi sezgilar)da
amalga oshirilgan o‘n to‘qqizinchi o‘rtalari ichida. M.Veber va. G.Fexner birinchi
eksperimental psixologik laboratoriyalar tashkil etildi. V.Vundt (in. N.
Germaniya), va keyinchalik -. V.M.Bekhterev va. Ali-Karskiy (Rossiyada).
M.Lange (Ukrainada). Psixologiyada laboratoriya tajribasini rivojlantirishda,
masalan, ishlab chiqilgan xotirani o‘rganish usullari muhim rol o‘ynadi.
Laboratoriya psixologik eksperimentining katta afzalligi shundaki, u nafaqat
sub’ektlarning tashqi harakatlari va bayonotlarini, balki ichki (yashirin) fiziologik
reaktsiyalarni ham hisobga olish imkonini beradi: miyaning elektr potentsialidagi
o‘zgarishlar, faoliyatdagi o‘zgarishlar, yurak va qon tomirlari, proprioseptiv va
miokenetik reaktsiyalar va boshqalar. Bu fiziologik reaktsiyalarni aniqlash.
Videoqo‘ng‘iroq maxsus jihozlar yordamida amalga oshiriladi. Umuman olganda ,
eksperimentda o‘rganilayotgan hodisaning tabiati va tadqiqot maqsadlariga qarab,
ma’lum texnik vositalar yoki eksperimental vaziyatning boshqa modellashtirish
elementlari qo‘llaniladi.
Laboratoriya tajribasi natijalari har doim quyidagi xususiyatlarni hisobga
olgan holda tahlil qilinadi: 1) eksperimental vaziyatning sun’iyligi; 2)
eksperimental jarayonning analitikligi va mavhumligi; 3) eksperimentator
ta’sirining eksperimentning borishi va natijalariga murakkablashtiruvchi
ta’siri. Bundan tashqari , eksperiment har doim u yoki bu metodologik vositalar
bilan to‘ldiriladi, bu eksperimentning tadqiqot tekisligini kengaytirish va tadqiqot
samarasini butunga oshirish imkonini beradi.
Kuzatish va eksperiment o‘rtasidagi oraliq shakl bo‘lgan tajribaning o‘ziga
xos versiyasi taklif qilingan tabiiy eksperiment usulidir. O.Lvakurskiy
laboratoriyada emas, balki oddiy hayot sharoitida amalga oshiriladi, faoliyat olib
boriladigan sharoit eksperimental ta’sirga duchor bo‘lsa, o‘rganilayotgan
24

ob’ektning faolligi uning tabiiy ko‘rinishida kuzatiladi. Biroq, tajribaning tabiiy
holatini tanlash o‘z-o‘zidan, tasodifiy emas.
Tadqiqot tadqiqot maqsadlariga javob beradigan tanlangan shartlarga
muvofiq amalga oshiriladi va jarayonlar o‘zlashtiriladi, eksperimentatorning
aralashuvisiz tabiiy tartibda va ketma-ketlikda davom etadi. Tabiiy tajriba
birlashtiradi ijobiy fazilatlar kuzatish va laboratoriya tajribasi , lekin qolganlari
bilan solishtirganda, u kamroq aniq va ko‘p hollarda u bilan to‘ldirilishi kerak.
Muallifning fikricha, eksperimentning asosiy atributi iste’molchiga faol ta’sir
ko‘rsatishdir. Shuning uchun, "maydon" va laboratoriya tajribalari bu usulning
butunlay boshqa sinflari. Birinchi holda, marketolog iste’molchilarga real, faol
ta’sir ko‘rsatadi, ikkinchidan - ma’lum sharoitlarda uydirma, shartli yoki
simulyatsiya. Shunga ko‘ra, bu ikki tajriba sinfi turli afzalliklarga va
kamchiliklarga ega.
"Dala" tajribasi tabiiy sharoitda mustaqil o‘zgaruvchini o‘zgartirishni o‘z
ichiga oladi: do‘konda, iste’molchining uyida va hokazo. Bu yerda o‘rganilayotgan
omilning ta’siri hodisalarning tabiiy yo‘nalishi bilan bog‘liq, shuning uchun
sharoitlarni diqqat bilan nazorat qilishni ta’minlash juda qiyin. "Dala" tajribalari
bozor testi yoki sinov marketingi deb ham ataladi. Odatda, "nol" eksperimenti bir
yoki bir nechta cheklangan geografik bozorlarda keng ko‘lamli marketing
dasturining bir qismini amalga oshirishdir.
Tafakkur va nutq bir-biri bilan mustahkam aloqaga ega. So‘z tushunchani
ifodalaydi, uni umumlashtiradi va fikrning mavjudligining shakli hisoblanadi. SHu
bilan birga nutq va tafakkur o‘rtasida farq mavjudki, ularni aralashtirib, aynan bir
narsa deb qarash aslo mumkin emas. Tafakkur bevosita bilishdan, amaliy faoliyat
jarayonida vujudga kelib uning chegarasidan tashqariga chiqib ketadi. Sezgi va
idrok orqali tafakkur tashqi olam bilan bog‘langan. Nutq esa barcha psixik
jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularga nisbatan integrativ (birlashtiruvchi) vazifani
bajaradi. Tafakkur ancha kech eksperimental psixologiyaning predmetiga aylanadi.
Dastlabki tajribalar Vyurtsburg psixologiya maktabi namoyondalari tomonidan
25

o‘tkazilgan. Hozirda eksperimental tadqiqotlar ta’sirida tafakkur bir qancha
fikrlash jarayonlari (rejalashtirish, loyihalashtirish , oldindan aytish, baholash,
tushunish, xulosa chiqarish) va operatsiyalari (analiz, sintez, umumlashtirish,
taqqoslash) dan iborat aqliy harakat deb qaralmoqda. Tafakkurni kuzatish yo‘li
bilan o‘rganish mumkinmi?
Tafakkurning boshlang‘ich holati muammoli vaziyatdir. Bunday muammoli
vaziyatlar tafakkurning bosqichli tabiatga ega ekanligini ifodalaydi. Ko‘pgina
tadqiqotchilar tomonidan fikrlash jarayonining quyidagi bosqichlari ajratilgan:
1) muammoning vujudga kelishi, (sub’ekt maqsadga erishish uchun o‘zining
bilimlari ko‘lami yetarli emasligini anglaydi).
2) muammoli vaziyatning tahlili, sub`ekt muammoli vaziyatdagi axborotlarni
tahlil qiladi.
3) maqsadga erishish usullari haqidagi farazni shakllantiradi (bu nisbatan
maxsuldor bosqich bo‘lib, sub`ekt yangi axborotlarni faraz va metod shaklida
yaratadi).
4) farazni tekshirish, ilgari surilgan faraz va yechim usullari nazorat qilinadi ,
baholanadi, tekshirib ko‘riladi.
Tafakkur va nutqning o‘zaro bog‘liqligi avvalo fikrlash jarayonining til orqali
ifodalanishida namoyon bo‘ladi. Hozirgi kunda so‘z va uning mazmuniy tomonini
o‘rganish maqsadida assotsiativ eksperimentdan foydalaniladi. Assotsiativ
eksperimentning barcha turlari uchun xos bo‘lgan xususiyat, ularda natijaning
asosiy ko‘rsatkichi sifatida reaktsiya vaqti hisoblanadi. Bu mezonlar nutq-fikrlash
jarayonining dinamikasini o‘rganish imkonini beradi. Assotsiativ reaktsiya vaqti
nerv jarayonlarining o‘tish tezligini ifodalaydi.
Eksperimental psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha o‘tgan tajriba fikrlash
jarayoniga faqat ijobiy emas, balki salbiy ham ta’sir etishi mumkin.
M.Vertgeymerning fikricha, bolalarda o‘tgan tajriba ijodiy tafakkurga salbiy
ta’sir qiladi. Ta’lim va amaliy faoliyat jarayonida inson muammolarni yechishning
cheklangan usullarini o‘zlashtirsa, tuzilishi har xil bo‘lgan vazifalarni yechishda
26

tafakkurning rigidligi (qotib qolgan) namoyon bo‘ladi. Rigidlik deganda,
sub`ektning muammoni hal qilishga qiynalishi yoki shakllangan dasturni qayta
o‘zgartirish uchun qobiliyatning etishmasligi tushuniladi. Rigidlikning kognitiv
(bilish), affektiv (hissiy) va motivatsion turlar mavjud tafakkurni o‘rganishda
ko‘proq kognitiv rigidlik muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Biror muammoni doimo
bir xil usulda yechish, keyinchalik shu muammoni boshqacha usulda yechishni
qiyinlashtiradi.
A.S.Lachins tomonidan ishlab chiqilgan metodika
A.S.Lachins tomonidan ishlab chiqilgan metodika yordamida bir xil tipdagi
vazifani yyechish jarayonidagi ikki guruh tekshiriluvchilar natijalarini solishtirish
orqali fikrlash jarayonidagi rigidlikni aniqlash mumkin. Vazifa shunday tanlanishi
kerakki , ularning bir qismi bir usul bilan, qolganlari ikki usul bilan yechiladi.
Tajriba boshlangunga qadar har biri 10 tadan arifmetik vazifadan iborat 2 ta varaqa
tayyorlanadi. 1-guruh eksperimental, ikkinchisi nazorat guruhi deb qaralib, ularga
alohida-alohida vazifalar beriladi. Har ikki guruhdagi tekshiriluvchilar birbirlariga
bog‘liq bo‘lmagan holda vazifalarni yyechishlari kerak bo‘ladi. 1-5 vazifalar
bittadan yechimga ega , 6-10 vazifalar esa minimal bitta yoki ratsional yechimga
ega emas.
Natijalarni tahlil qilish uchun nechta tekshiriluvchi 6-10 vazifalarni ratsional
usul bilan yechganligini hisoblab, foizga aylantirish kerak. Ko‘p hollarda
tekshiriluvchi 1-5 vazifalarni bir xil usul bilan yechgandan so‘ng 6-10 vazifalarni
ham shunday usul bilan yechishga harakat qiladilar, sharoit o‘zgarganligini
sezmaydilar. Bunda fikrlash jarayonida bilish rigidligi vujudga kelganligini
aniqlash mumkin. Tafakkurda ko‘rsatma (ustanovka)ning rolini o‘z davrida
Vyursburg maktabi namoyondalari ham ko‘rsatib o‘tishgan. Tafakkur
psixologiyasida ko‘rsatma berish deganda, inson oldiga biror vazifa qo‘yilganda
uni yechish uchun ongsiz tarzda tayyor turishiga (anglamagan holda) aytiladi.
Ko‘rsatma berishning turli darajadagi kiyinchilikka ega bo‘lgan vazifalarni
yechish natijasiga ta’sirini o‘rganish maqsadida maxsus metodikadan foydalanish
27

mumkin. Buning uchun oldindan har bir tekshiriluvchi uchun 2 tadan vazifalar
to‘plami tayyorlanadi. Ularning har birida 2 tadan mahsuldor tafakkurni , 1 tadan
qayta tiklovchi tafakkurni talab qiladigan vazifalar bo‘lishi kerak.
Tekshiriluvchilar - tajriba va nazorat guruhlariga bo‘linadi. Tajribaning
birinchi bosqichida har bir guruh uchun bir xil vazifalar beriladi. Ammo ularga
turlicha ko‘rsatma (instruktsiya) beriladi. Natijalarni tahlil qilishda har bir
tekshiriluvchining javobi alohida-alohida tahlil qilinib 3 ballik tizim bo‘yicha
baholanadi. 3-ball - faqat 1 marta uchragan javob uchun. 2- ball - 3 - 5 marta
uchragan javob uchun. 1-ball - 5 martadan ortiq bo‘lgan javoblar uchun.
Tekshiriluvchilarning javoblari mikdoriy va sifat jihatdan tahlil qilinib,
ko‘rsatmaning masala yechish sifatiga ta’siri haqida xulosa chiqarish mumkin 3
2.2 O‘quvchilar tafakkurini o‘rganish metodlari
DJ. RAVENNING «PROGRESSIV MATRISALAR» TESTI
412-22-GURUH TALABASI QUVONDIQOVA SHAHRIZODA1; A-SERIYA; 15 2; A-SERIYA; 18
3; A-SERIYA; 25 4; A-SERIYA; 25 5; A-SERIYA; 27 6; A-SERIYA; 30
7; A-SERIYA; 44
8; A-SERIYA; 74
9; A-SERIYA; 50
10; A-SERIYA; 60
11; A-SERIYA; 15 12; A-SERIYA; 18
13; A-SERIYA; 25 14; A-SERIYA; 25 15; A-SERIYA; 27
16; A-SERIYA; 55
17; A-SERIYA; 60
18; A-SERIYA; 70
19; A-SERIYA; 55
20; A-SERIYA; 15 21; A-SERIYA; 18
22; A-SERIYA; 25 23; A-SERIYA; 25 24; A-SERIYA; 27
25; A-SERIYA; 55
26; A-SERIYA; 15 27; A-SERIYA; 18
28; A-SERIYA; 25 29; A-SERIYA; 25 30; A-SERIYA; 27
A-SERIYA
A-SERIYA
Tadqiqotimiz 30ta sinaluvchida o‘tqazilganda A-seriyada natijalariga ko‘ra
guruhda o‘rtacha 3%,yuqori 7%,quyi 1% bilan natija ko‘rsatdi.
3
https :// azkurs . org / tafakkurning - eksperimental - usullar - yordamida - tadqiq - etilishi . html ? page =2
28

1; B-SERIYA; 20
2; B-SERIYA; 25
3; B-SERIYA; 30
4; B-SERIYA; 40 5; B-SERIYA; 42 6; B-SERIYA; 40
7; B-SERIYA; 55
8; B-SERIYA; 50
9; B-SERIYA; 55
10; B-SERIYA; 40
11; B-SERIYA; 20
12; B-SERIYA; 25
13; B-SERIYA; 30
14; B-SERIYA; 40 15; B-SERIYA; 42 16; B-SERIYA; 40
17; B-SERIYA; 70
18; B-SERIYA; 60
19; B-SERIYA; 50
20; B-SERIYA; 20
21; B-SERIYA; 25
22; B-SERIYA; 30
23; B-SERIYA; 40 24; B-SERIYA; 42 25; B-SERIYA; 45
26; B-SERIYA; 20
27; B-SERIYA; 25
28; B-SERIYA; 30
29; B-SERIYA; 40 30; B-SERIYA; 42
B-SERIYA
B-SERIYATadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda B - seriyada natijalariga ko ‘ ra
guruhda o ‘ rtacha 4%, yuqori 6%, quyi 2% bilan natija ko ‘ rsatdi .
1; C-SERIYA; 24
2; C-SERIYA; 35
3; C-SERIYA; 40 4; C-SERIYA; 42
5; C-SERIYA; 50
6; C-SERIYA; 55
7; C-SERIYA; 12
8; C-SERIYA; 34
9; C-SERIYA; 65
10; C-SERIYA; 45
11; C-SERIYA; 24
12; C-SERIYA; 35
13; C-SERIYA; 40 14; C-SERIYA; 42
15; C-SERIYA; 50
16; C-SERIYA; 75
17; C-SERIYA; 35
18; C-SERIYA; 50
19; C-SERIYA; 14
20; C-SERIYA; 24
21; C-SERIYA; 35
22; C-SERIYA; 40 23; C-SERIYA; 42
24; C-SERIYA; 50
25; C-SERIYA; 65
26; C-SERIYA; 24
27; C-SERIYA; 35
28; C-SERIYA; 40 29; C-SERIYA; 42
30; C-SERIYA; 50
C-SERIYA
C-SERIYA
Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda C - seriyada natijalariga ko ‘ ra
guruhda o ‘ rtacha 3%, yuqori 7%, quyi 1% bilan natija ko ‘ rsatdi .
29

1; D-SERIYA; 26
2; D-SERIYA; 40
3; D-SERIYA; 45
4; D-SERIYA; 50 5; D-SERIYA; 54
6; D-SERIYA; 25 7; D-SERIYA; 23
8; D-SERIYA; 50
9; D-SERIYA; 70
10; D-SERIYA; 55
11; D-SERIYA; 26
12; D-SERIYA; 40
13; D-SERIYA; 45
14; D-SERIYA; 50 15; D-SERIYA; 54
16; D-SERIYA; 20
17; D-SERIYA; 50 18; D-SERIYA; 49
19; D-SERIYA; 20
20; D-SERIYA; 26
21; D-SERIYA; 40
22; D-SERIYA; 45
23; D-SERIYA; 50 24; D-SERIYA; 54
25; D-SERIYA; 45
26; D-SERIYA; 26
27; D-SERIYA; 40
28; D-SERIYA; 45
29; D-SERIYA; 50 30; D-SERIYA; 54
D-SERIYA
D-SERIYATadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda D - seriyada natijalariga ko ‘ ra
guruhda o ‘ rtacha 4%, yuqori 5%, quyi 2% bilan natija ko ‘ rsatdi .
1; YE-SERIYA; 30 2; YE-SERIYA; 32
3; YE-SERIYA; 50
4; YE-SERIYA; 70
5; YE-SERIYA; 80
6; YE-SERIYA; 50 7; YE-SERIYA; 45
8; YE-SERIYA; 55
9; YE-SERIYA; 24
10; YE-SERIYA; 34 11; YE-SERIYA; 30 12; YE-SERIYA; 32
13; YE-SERIYA; 50
14; YE-SERIYA; 70
15; YE-SERIYA; 80
16; YE-SERIYA; 11
17; YE-SERIYA; 53 18; YE-SERIYA; 50
19; YE-SERIYA; 30 20; YE-SERIYA; 30 21; YE-SERIYA; 32
22; YE-SERIYA; 50
23; YE-SERIYA; 70
24; YE-SERIYA; 80
25; YE-SERIYA; 30 26; YE-SERIYA; 30 27; YE-SERIYA; 32
28; YE-SERIYA; 50
29; YE-SERIYA; 70
30; YE-SERIYA; 80
YE-SERIYA
YE-SERIYA
Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda YE - seriyada natijalariga ko ‘ ra
guruhda o ‘ rtacha 3%, yuqori 6%, quyi 2% bilan natija ko ‘ rsatdi .
30

1; Umumiy ball;
1752; Umumiy ball;
162
3; Umumiy ball;
104
4; Umumiy ball;
133
5; Umumiy ball;
143
6; Umumiy ball;
162
7; Umumiy ball;
117
8; Umumiy ball;
144
9; Umumiy ball;
26410; Umumiy ball;
234
11; Umumiy ball;
249
12; Umumiy ball;
269
13; Umumiy ball;
129
14; Umumiy ball;
24715; Umumiy ball;
22916; Umumiy ball;
211
17; Umumiy ball;
264
18; Umumiy ball;
279
19; Umumiy ball;
169
20; Umumiy ball;
25521; Umumiy ball;
236
22; Umumiy ball;
189
23; Umumiy ball;
202
24; Umumiy ball;
214
25; Umumiy ball;
24026; Umumiy ball;
23527; Umumiy ball;
232
28; Umumiy ball;
26129; Umumiy ball;
234
30; Umumiy ball;
245
Umumiy ball
Umumiy ball31

30; A-SERIYA; 27
30; B-SERIYA; 42
30; C-SERIYA; 5030; D-SERIYA; 54
30; YE-SERIYA; 80
30; Umumiy ball; 245
UMUMIY XULOSA
KO`RSATGICHLAR32

$METODIKA TAHLILI: PSIXODIAGNOSTIKA TAHLILI MUALLIFI: QUVONDIQOVA SHAHRIZODA TADQIQOT OBYEKTI: JIZZAX SHAHRI 6-IDUM NING 9-SINF O‘QUVCHILARI ; O‘TKAZILGAN VAQT: 20.04.2024-YIL, 12:00 TADQIQOTIMIZ NATIJASIGA KO‘RA 30 NAFAR SINALUVCHIDA OLINGAN METODIKA TAHLILI USHBU GURUHDA O‘RTACHA INTELEKT YE-SERIYA BO‘YICHA 80 BALL UMUMIY 245 BALL BILAN NISBATAN USTUNLIK KO‘RSATDI. EXSEL JADVALI T \ R F.I.O Yo shi A- Ser iya B- Ser iya C- Ser iya D- Ser iya Ye- Ser iya Umu miy Ball 1 Abdurasulo v.B 19 15 20 24 26 30 175 2 Muhammad ova.Sh 20 18 25 35 40 32 162 3 To‘Xtayeva. F 18 25 30 40 45 50 104 4 Fayzullayev. B 18 25 40 42 50 70 133 5 Bozorov.B 20 27 42 50 54 80 143 6 Qo‘Chqorov a.X 21 30 40 55 25 50 162 7 Xolmurodov .O 20 44 55 12 23 45 117 8 Obloqulov.S h 19 74 50 34 50 55 144 9 Botirova.L 20 50 55 65 70 24 264 1 0 Sottiyev.R 18 60 40 45 55 34 234 1 1 Naimov.F 19 15 20 24 26 30 249 33$

1
2 Sobirova.G 19 18 25 35 40 32
269
1
3 Xasanova.P 19 25 30 40 45 50
129
1
4 Do‘Qqiyev.
B 20 25 40 42 50 70
247
1
5 Shokirov.Sh 21 27 42 50 54 80
229
1
6 Shukurova.
G 20 55 40 75 20 11
211
1
7 Karimova.L 19 60 70 35 50 53
264
1
8 Ibrohimova.
A 20 70 60 50 49 50
279
1
9 Azimova.A 20 55
50 14 20 30
169
2
0 Azimov.A 19 15 20 24 26 30
255
2
1 Do‘Stbekov.
A 21 18 25 35 40 32
236
2
2 Haqberdiye
va.Sh 20 25 30 40 45 50
189
2
3 Shodiyev.E 20 25 40 42 50 70
202
2
4 Azizbekov.
N 20 27 42 50 54 80
214
2
5 Toshmurod
ova.M 21 55 45 65 45 30
240
2
6 Tojiyev.M 20 15 20 24 26 30
235
2
7 Do‘Stbekov
a.M 19 18 25 35 40 32
232
2
8 Musulmono
va.D 19 25 30 40 45 50
261
2
9 Nurimov.S 19 25 40 42 50 70
234
3
0 Toshbekova
.M 18 27 42 50 54 80
245
34

Xulosa
Odamlar tabiat bilan kurashda, uni bo‘ysindirish yo‘lida juda ko‘p g‘ayrat va
mehnat sarf qildilar. Daxal shaklsiz tosh parchalarining eng birinchi oddiy
qurollarga aylanishi, odamlarni olovdan foydalanishni bilib olishlari. Go‘shtni
olovda pishirib yeyishni, suyakdan qurollarni yasashlari, doimiy yashaydigan
dastlabki turar joylarning vujudga kelishi uchun necha yuz ming xatto million
yillar kerak bo‘ldi. Inson oddiy termachilik va deqqonchilikdan sug‘orma
deqqonchilik va chorvachilikka yetib kelguncha ajoyib sopol idishlar va har xil
buyumlar, ya’ni metalldan ishlangan ashyolar hamda qurollarni kashf qilguncha
juda katta davrni 2-2.5 million yillik tarixiy davrni bosib o‘tdi. Lekin bu yo‘lda
juda katta qiyinchiliklarga duch kelib, ko‘plab qurbonlar ham berdi. Ammo har
qancha mashaqqatlarga duch kelishiga qaramay, inson qiyinchilikni yenga borib,
tarihiy rivojlanishi yo‘lida olg‘a qarab odim tashlab, kelajak avlod uchun zarur
bo‘lgan jamiyatga asos soldi.
Ibtidoiy poda davrining oxiriga kelib, ibtidoiy kishilar hayotida juda katta
o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar kishilarning avvalo tashqi qiyofasi,
tafakkur doirasi, nutqi, ishlab chiqarish qurollari va xo‘jaligida ko‘zga tashlanadi.
Insonning tafakkuri va nutqi ularning birlashib qilgan mehnati natijasida vujudga
keldi. Inson tafakkur qilmasa toshdan oddiy bo‘lsada qurollar yasay olmasdi.
Demak inson tafakkuri, nutqi va oddiy tosh qurollar ular mehnatining samarasi edi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, qadimgi tosh asrining boshlariga kelib insonning
tafakkur doirasi nutqi yanada rivojlana boshlaldi. Bu hol ular yaratgan
madaniyatda yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Urug‘chilik jamoasi va uning yemirilishi davrida uy qurilishi ibtidoiy
dehqonchilik, chovachilik, tog‘-kon sanoati, metallsozlik. qurolsozlik, kulolchilik
va hunarmandchilikning boshqa tarmoqlariga asoslanib, bu sohada ko‘pgina katta
muvaffaqiyatlarga erishildi. Hozirgi zamon kishilarining xo‘jalik va madaniyat
sohasida qo‘lga kiritgan yutuqlarining negizi ibtidoiy jamoa tuzumi davrida
yaratilgan ekan. Bu hol Levl-Bruhl va boshqa burjua olimlarining ibtidoiy odamlar
36

va shuningdek qoloq qabilalar fikrlash xobiliyatiga ega emas, binobarin madaniyat
yaratishga qodir emas degan uydurma qarashlarni fosh qilgan. Shunday qilib,
ibtidoiy jamoa tuzumining keyingi jamiyat kishilari uchun olamshumul tarixiy
ahamiyatga ega ekan, uni bashariyatning boshlang‘ich maktabi deb aytish
maqsadga muvofiqdir. Diniy qarashlarning paydo bo‘lishi va dinning dastlabki
shakllari ham aynan shu qarashlar va izlanishlar natijasida yaxshi o‘rganilganligi
sababli uning kelib chiqish bosqichlari chuqur o‘rganib, fan sifatida shakllandi.
Ibtidoiy tafakkur eydetik sifatida tavsiflanadi, fikrlash materiali ichki chizmalardir.
Ibtidoiy odamda mavhum umumiy tushunchalar mavjud emas. Ibtidoiy va
madaniyatli odamlar so‘zning turli funktsional qo‘llanishlariga ega.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Sh.M.Mirziyoyev “Yoshlar tarbiyasi eng muhim masalalardan”
Toshkent2017-yil
2. I.A. Karimov “Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori’’
Toshkent-1998
3. A. Kabirov “Ibtidoiy jamiyat tarixi” 2001y.
4. Davletshin M.G Umumiy psixologiya T-2002 y 6. Nishonova Z.T Mustaqil
ijodiy fikrlash T; “Fan” 2003 y
5. Karimova V.M. Psixologiya T-2002 y
6. S.A.Tokarev “Rannie form ы religii i ix razvitie” M.2004y
7. Xaydarov F.I Xalilova N.I Umumiy psixologiya darslik T-2017
8. Qadimgi dunyo tarixi - 1 qism Yu.S. Krupskaya taxriri ostida Toshkent,
2004
9. G‘oziyev E.G‘.Tafakkur psixologiyasi T; “O‘qituvchi” 1996
10. G‘oziyev E.G‘ Umumiy psixologiya 1-2 kitob T-2002 y
11. Abdulla Sharafitdinov-Psixologik tadqiqot natijalarini qayta ishlash
metodlari va texnologiyalari- “Ilm nuri print”, MCHJ-Jizzax-2023;
Internet saytlari
1.www.ziyonet.uz
2.www. tdpu.Uz
38

Tafakkur va nutqning psixofiziologik asoslari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tafakkur va nutqning psixofiziologik asoslari

O'xshash dokumentlar