Tafakkur va ong - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	325.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Misha Khan

Дата регистрации 22 Январь 2025

5 Продаж

Tafakkur va ong

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI
ʻ
O ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI
ʻ
“ YOSHLAR PSIXOLOGIYA ” YO ‘ NALISHI
423.22- GURUH TALABASI QUDRATOVA GULRUXNING
“ Umumiy psixologiya ” fanidan
Kurs ishi
Mavzu: Tafakkur va ong
Jizzax-2024
1

Mundarija:
KIRISH…………………………………………………………………….…3
1-BOB. INSON BORLIG IDA ONG TAFAKKUR MUTANOSIBLIGI…ʻ
6
1.1. Ong va tafakkur shakllanishida tashqi olam ta’siri…………………....…6
1.2. Ong falsafasi…………………………………………. ….
……………...10
2-BOB. INSON IJTIMOIY HAYOTIDA ONG VA TAFAKKUR
O ZGARISHI MEXANIZMLARINING TA’SIRI………………...…….15
ʻ
2.1. Tafakkur sifatlari va rivojlanish bosqichlari………………….…...
…….15
2.2. Tafakkur va uning
shakllari……………………………………………...20
2.3. Jamiyat rivoji uchun inson tafakkurining
o rni………………………….25
ʻ
XULOSA……………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………….….29
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi : Insonlar ong haqida fikrlar ekan uni
dastlabki tushunchalar asosida vujudga kelishini va uning ilohiyligi haqida
yakuniy xulosalarga keladi. Prezidemtimiz xalqimiz ongidagi chuqur o zgarishlarʻ
sodir bo lganini inobatga olgan holda «Yangi O zbekiston- yangicha
ʻ ʻ
dunyoqarash» ni «Uchinchi renessans»ni poydevorlarini qo yishga e'tibor
ʻ
qaratmoqda. Bu tashabbuslar ham ong o zgarganligi va ijtimoiy taraqqiyotga
ʻ
intilishni natijasisir. Yana, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan «Besh
tashabbus» loyihasi ham o zgarayotgan ong va tafakkur orqali anglab yetiladigan
ʻ
chuqur ma'no-mazmunga ega. Chunki, davr ruhiga mos o ylay oadigan, insonni
ʻ
barkamol bo lishi hayotda o z o rnini topishmasalasini birinchi o rinda farzandiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo yadigan ota-onalar bu loyihalarni mohiyatini chuqur anglay oladi.
ʻ 1
Ongni dastlab diniy va mifologik qarashlar doirasida tushuntirishga
uringanlar. Ongni diniy tomonlama tushuntirish uni ilohiy hodisa, Xudo yaratgan
mo jiza tarzida talqin qilishga asoslanadi. Ko pgina dinlarda inson ongi buyuk
ʻ ʻ
ilohiy aqlning namoyon bo lish shakli tarzida tavsiflanadi. Bunday qarashlarning
ʻ
ildizi juda qad ya’ni chuqur bo lsada, ular hamon o zining ko plab tarafdorlariga
ʻ ʻ ʻ
ega. Inson borki, olam va odam yaratilganligini tan olar ekan, ong ham
yaratganning qudrati, fazlu karami deb hisoblaydi. Ongning mohiyatini
1
Mirziyoyev Sh.M.Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.-
ʻ Т .: 2016.
3

izohlashda bir yo nalish – bu ong moddiy olamning inson miyasida aks etishi debʻ
tushunish, uni inson tanasi faoliyati bilan bog lab talqin etishdir. Ayni vaqtda
ʻ
materialistik yo nalish nomini olgan bunday yondashuvlar doirasida ongning
ʻ
mohiyatini buzib talqin qilish hollari ham paydo bo lgan. Vulgar materializm deb
ʻ
nom olgan bu oqim namoyondalarining fikricha, xuddi jigar safroni ishlab
chiqarganidek, miya ham ongni ishlab chiqarar ekan. Bunday yondashuv
natijasida ong ideal emas, balki moddiy hodisa degan xulosa paydo bo ladi.
ʻ
Vaholanki, safroni ko rish mumkin, ammo ongni na ko rib bo adi va na ushlab.
ʻ ʻ ʻ
Demak, ong ham biologik va ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. Ong insonning fikr
va hislari, sezgilari, tasavvurlari, irodasi va qarashlaridan tashkil topgan. O z-
ʻ
o zini anglash, xotira, iroda, nutq ongning asosiy jihatlaridir. Hozirgi zamon fani
ʻ
ong materiyaning uzoq davom etgan evolyutsiyaning natijasida ekanligini tan
oladi. Materiya, tabiat hamma vaqt mavjud bo ib kelgan, inson esa moddiy
ʻ
dunyoning nisbatan olingan so nggi taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi.
ʻ
Materiya taraqqiyoti, fikrlay oladigan insonning paydo bo lishi uchun bir necha
ʻ
yuz million yillar kerak bo lgan. Ong tabiat taraqqiyoti mahsuli, materiyaning
ʻ
xossasi hisoblanadi. Barcha materiyaning emas, balki oliy darajadan tashkil
topgan materiyaning, ya’ni inson miyasining mahsulidir.
Kurs ishining maqsadi:
a) ong va tafakkurning o zaro bog liqligini ko rsatish;
ʻ ʻ ʻ
b) inson ongi va uning shakllanishi, tafakkur qilib ko rishlik;
ʻ
c) ongli ravishda qarorlar chiqarib, jamiyat uchun foydali ishlar bilan mashg ul
ʻ
bo lish.
ʻ
Kurs ishining vazifasi: Tafakkurni yuksaltirishda ongning psixologik va
biologik o rni.
ʻ
4

Kurs ishining predmeti: Ongning bo lishi uchun miyaning o ziginaʻ ʻ
bo lishi yetarli emas. Ong insonni qamrab olgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan
ʻ
uzviy bog langan va shu muhitning ta’sirida faoliyat ko rsata oladi.
ʻ ʻ
Kurs ishining ob'ekti : Hozirgi zamonda murakkab ijodiy jarayonlarni
ham tafakkur va fikr darajalarni ham amalga oshira oluvchi texnik mashinalar
yaratilgan, lekin ular ongning o rnini bosa olmaydi, chunki ong o ta murakkab
ʻ ʻ
bo lgan obyektiv mavjudlik hisoblanadi.
ʻ
Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikki bob, 5 bo lim, xulosa va foydalanilgan
ʻ
adabiyotlardan iborat bo‘lib 33 sahifadan tashkil topgan
5

I BOB. INSON BORLIG IDA ONG TAFAKKUR MUTANOSIBLIGIʻ
1. 1. Ong va tafakkur shakllanishida tashqi olam tasiri
Dunyoni bilishga bo lgan qiziqish insonga xos xususiyat. Inson borlig ida
ʻ ʻ
olamdagi bilimlarni egallashga, voqea-hodisalarni anglashga, tabiatdagi
o zgarishlarni idrok etishga intilish kuchli. Mazkur jarayonlar ong, ongga xos
ʻ
bo lgan bilish, tafakkur - bilan chambarchas bog liq. Ong va tafakkur- uslubi
ʻ ʻ
o rtasidagi munosabatlar murakkab va serqirra jarayon hisoblanadi. Tadqiqotlar
ʻ
shuni ko rsatdiki, ong darajasi yuqori bo lgan insonlar ochiq fikrli, kreativ
ʻ ʻ
g oyalar va yangi tajribalarni o zlashtirishga tayyor bo ladi. Inson ongining
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlari sifatida o z-o zini anglash, diqqat, idrok etish, xotira va fikrlash
ʻ ʻ
qayd etiladi. "Shaxsiy va ijtimoiy tajribada biz ongning mavjudligini aniq
sezamiz, ongning o z-o ziga, boshqa odamlarga va umuman jamiyatga ta'siri
ʻ ʻ
natijalarini fiziologik darajada his qilamiz va ko ramiz. Biroq bu jarayonda
ʻ
ongning o zi ko rinmaydi. Moddiy dunyo hodisalaridan farqli o laroq, ongni
ʻ ʻ ʻ
kuzatish mumkin emas. U go yo vaqt va makon chegaralaridan tashqarida turadi"
ʻ
Tafakkur uslubi insonning ong darajasini shakllanishiga ta'sir qiladi. Bu shunda
ko rinadiki, tahliliy va mantiqiy fikrlashga ega bo lgan shaxslar aniq faktlar va
ʻ ʻ
ma'lumotlarga ko proq e'tibor qaratishlari mumkin, intuitiv fikrlash uslubiga ega
ʻ
bo lganlar esa o zlarining ichki sezgilari va his-tuyg ulariga ko proq moslashishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin bo ladi. Fan tarixchisi Alister Krombining fikricha, tafakkur uslubi
ʻ
qadimgi Yunonistonda paydo bo lgan va doimiy ravishda rivojlanib borgan ilmiy
ʻ
6

tadqiqot usullari va tabiat haqidagi dastlabki tushunchalar hisoblangan. Qadimgi
yunon falsafasida Suqrot inson bilishi muammosiga e'tibor qaratadi. Uningcha,
"insonning ongi turli holatlarda, darajalarda sodir bo lib, bir necha qatlamlardanʻ
iborat bo ladi. O sha murakkab ongning sohibi individdir. Individning ongi esa
ʻ ʻ
ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo ladi. Ongning mazmunini oliy instantsiya
ʻ
belgilab beradi, oliy instantsiya esa, Suqrotning tushuntirishicha, aqldir". Yana bir
yunon faylasufi Aflotun bilish g oyalar dunyosiga yaqinlashishdan, mutlaq
ʻ
haqiqatga intilishdan iboratligini ta'kidlaydi. Uning fikricha, jonning g oyalar
ʻ
dunyosida bo lishi va so ngra tana bilan birga qo shilishi uning tarkibiy
ʻ ʻ ʻ
qismlarini belgilab beradi. Jonning asosini tashkil qilgan aql qismi, g oyalar
ʻ
dunyosidan bo lib, jonning boshqa ikki qismi hisoblangan iroda bilan hissiyot
ʻ
uning tana bilan qo shilishi natijasida hosil bo lgan deya hisoblagan. Afloton
ʻ ʻ
insonlarni uchta toifaga bo lib o rganib, ulardan birinchi toifadagi kishilarni aqlli
ʻ ʻ
kishilar, ikkinchi toifadagilarni his-hayajonga beriluvchilar, uchinchi toifaga
mansub odamlarni esa dohiylarga, yo lboshchilarga sajda qiluvchilar, deb atagan.
ʻ
Odamlarning jonida ana shu uch toifaning qaysi xislatlari ko p bo lsa, o shanga
ʻ ʻ ʻ
qarab shu uch toifaning biriga mansub bo ladi, deya tushuntirgan. Aflotun olamni
ʻ
bir-biri bilan bog lanmagan g oyalar dunyosi va hodisalar dunyosi deb ikkiga
ʻ ʻ
bo lgan bo lsa, uning shogirdi Aristotel olamni yaxlit deb bilib, narsalarning
ʻ ʻ
g oyalarini o zidan ajratib bo lmaydi degan qarashni ilgari surgan. Aristotel
ʻ ʻ ʻ
tashqi olamning realligiga shubha qilmaydi va hissiy tajribani, sezgilarni
bilishning asosi deb hisoblaydi. Shuningdek, bilishdagi xato va noto g ri
ʻ ʻ
tafakkurdan, ya'ni hissiy tajribani noto g ri talqin qilishdan kelib chiqishini
ʻ ʻ
keltiradi. Aristotelning ta'kidlashicha, tana oliy darajali aql uchun asos bo lib
ʻ
xizmat qiladi. Aql esa, tanaga bog liq bo lmaydi. Oliy darajadagi aql o zining
ʻ ʻ ʻ
faoliyat korsatishi, yaratuvchanligi bilan faqat qabul qilish xususiyatiga ega
bo lgan passiv aqldan tubdan farq qiladi.
ʻ
7

Ong va tafakkurning hosil bo lishi dastavval insonlarning moddiy faoliyatiʻ
bilan birgalikda ma'naviy-ruhiy faoliyatiga ham bog liq bo lgan. Inson
ʻ ʻ
bog inining vujudga kelishi, kishilaming ma'naviy aloqasi bilan moddiy
ʻ
munosabatining bevosita mahsulidir. Materialist faylasuflar fikricha, ong hech
vaqt anglangan borliqdan boshqa narsa emas, inson borlig i esa ular hayotining
ʻ
real jarayonidir. Insonning ongi ularning borlig ini belgilamaydi, aksincha
ʻ
ularning ijtimoiy borlig i ularing ongini belgilaydi. Birinchi usulda fikr
ʻ
yurituvchilar ongni asos qilib oladilar, bunda ular ongni go yoki tirik individ deb
ʻ
biladilar Ikkinchi haqiqiy turmushga muvofiq keluvchi usulda muhokama
yurrituvchilar haqiqiy tirik individlarning o zini asos qilib oladilar va ongni faqat
ʻ
shu individlarning ongi deb biladilar.
Fransuz faylasufi Rene Dekart nomoddiy ruh miyadan alohida mavjud deb
taxmin qilgan. His-tuyg ulaming signallari nomoddiy ruhga kirish eshigi bo lib
ʻ ʻ
xizmat qiluvchi miyaning epifiz beziga boradi, deb ishongan.
Dekart ongning tarkibiy qismi sifatida g oyalarning uch turini ajratadi:
ʻ
Insonning o zi tomonidan shakllantirilgan g oya; insonning o zi tomonidan
ʻ ʻ ʻ
shakllantirilgan g oya asosan insonning o z malakasi oqibatida shakllantiriladi.
ʻ ʻ
Bu malaka va bilimlar induksiya yordamida vujudga keladi va Dekart uni
enumeratsiya deb atagan. Dekart Bekon tomonidan taklif etilgan anglash
jarayonini tashkil etmaydi. Lekin bu yo l bilan tarkib topgan g oya insonni
ʻ ʻ
obyektiv qonuniyatlarga emas, balki alohida predmetlar borasidagi bilimlarga
yetaklaydi deydi.
O zlashtirilgan g oyalarni o rganish, bilim olish, boshqa bilan muloqot va
ʻ ʻ ʻ
kitoblarni o qish jarayonida orttiriladi. Bu turdagi g oya bir necha shaxslar
ʻ ʻ
malakasiga asoslanganligi bois haqqoniyligi ortadi.
8

Tug ma g oyalar faqatgina inson ongida paydo bo ladi va insonning aslʻ ʻ ʻ
mohiyatini ochib beradi. Bu bilimlar shunchalik aniqligidan, mantiqiy fikrlar va
sezgi xususiyatlari ishtirokini talab etmaydi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida noklassik fan taraqqiyot natijasida
Yevropada inson borlig idan uzoqlashish kuzatildi.
ʻ
Mazkur o zgarishlar tufayli psixoanaliz, ekzistensializm, fenomenologiya
ʻ
kabi yangi falsafiy nazariyalarning paydo bo ldi. Analitik psixologiya
ʻ
asoschilaridan biri Karl Gustav Yung inson borlig ining mazmuni psixoanalitika
ʻ
va falsafiy qarashlar uyg unligi asosida tushuntirishga harakat qiladi.
ʻ
K.Yung onglilik va ongsizlik tavsifining dunyoqarashni shakllantirishdagi
o rnini, kelib chiqishini ilmiy jihatdan ishlab chiqqan. U inson miyasidagi
ʻ
o xshashlikning universal holatining ruhiy funksiyalanishini jamoaviy ruh deb
ʻ
atab uch darajaga ajratib o rganadi. Ulardan birinchisi: ong, ikkinchisi esa,
ʻ
individual onglanmaganlik, uchinchisi, jamoaviy onglanmaganlik.
Fransuz faylasufi Anri Bergson tafakkurning bilish jarayonidagi o rnini
ʻ
tanqid qilgan holda, dunyoni bilishning asosiy usuli sifatida instinkt va uning oliy
shakli intuitsiya deb isbotlashga uringan. "Instinkt, deb uqtiradi u, hayotning
o zidan tug iladi, undan kelib chiqadi. Agar intellekt hamma narsalarni mexanik
ʻ ʻ
tarzda talqin etsa, unda instinkt organik tarzda bilishga harakat qiladi. Instinkt
hayotning eng sirli tomonlarini ham ochishga qodir. Ammo, intellekt instinktni
payqashi mumkin emas, chunki instinktning muhim jihatlari aqliy terminlarda
ifodalanmaydi. Demak, aql instinktni tahlil qila olmaydi".
X asr davomida inson ongi tushunchasi turli-tuman ko rinishlarda talqin
ʻ
qilindi. Bir tomonda reduksionistik talqin mavjud bo lib, uni rus fiziologi Ivan
ʻ
Pavlov va undan keyingi olimlar ilgari surishgan. Boshqa tomonda diskursiv
psixologiya mavjud bo lib, unda inson tafakkuri turli-tuman timsolli tizimlar
ʻ
9

bilan ish olib borish qobiliyati sifatida ko rgan hamda bu tizimlar muayyanʻ
madaniyatlar uchun xos ekani, turli malaka va tajribalarning shakllanishi bilan
o zlashtirilishi ilgari surilgan. Bu talqin egalari sifatida Lev Vigotskiy, Jerom
ʻ
Bruner va Lyudvig Vitgenshteyn kabilarni keltirish mumkin. Ularning asarlarida
nomoddiy substansiya sifatida ko riluvchi ong va onglilik tushunchalarini
ʻ
uchratmaymiz. Lekin bunday qarash ko plab asrlar davomida falsafada hukmron
ʻ
mavqega ega bo lib keldi va undan qutulish zamonaviy ong falsafasini
ʻ
rivojlantirishda dastlabki qadamga aylandi.
Mazkur yo nalishda bir qator diqqatga sazovor ilmiy izlanishlar amalga
ʻ
oshirilgan. Masalan, Lyudvik Flekning "tafakkur uslubi", Mishel Fukoning
"epistema", Tomas Kunning "paradigmasi" va Imre Lakatosning "ilmiy tadqiqot
dasturi" shular jumlasidandir. XX asrning 80-yillarida faylasuf Yan Xaking
A.Krombiga ergashib, insoniyat tarixining muayyan nuqtalarida paydo bo lgan
ʻ
turli xil ilmiy bilish usullari mavjudligini ilgari suradi.
Xulosa o rnida, insonning dunyoga nisbatan bilish munosabati uning
ʻ
dunyoga nisbatan amaliy munosabatidan shunisi bilan farq qiladiki, unda dunyo
emas, balki inson borlig ining o zi o zgaradi. Uning ongi dunyo haqidagi yangi
ʻ ʻ ʻ
tasavvurlar bilan boyitiladi. Inson ongini ham olamning bir qismi sifatida ko rish
ʻ
orqali unda bilim ham subyektiv jihatdan ongdagi obrazlar sifatida, ham obyektiv
jihatdan matnlar sifatida olamda yo qlikdan mavjud qilingan yangi narsa, inson
ʻ
ongli faoliyatisiz mavjud bo lishi mumkin bo lmagan olamning yangi tarkibiy
ʻ ʻ
qismi sifatida ko rilishi mumkin bo ladi. Shu ma'noda insonning olamga nisbatan
ʻ ʻ
bilish munosabati ham olamni o zgartirish qobiliyatiga ega bo lgan faoliyatdir.
ʻ ʻ
1.2. Ong falsafasi
Ong falsafasi –falsafaning ongning tabiati va ontologiyasini tadqiq etuvchi,
uning tana bilan o zaro aloqasini o rganuvchi sohasi hisoblanajakdir. Ongning
ʻ ʻ
10

kishi bilmagan g aroyib xususiyatlari borki, u barchada yashirin holda bo ladi.ʻ ʻ
Inson bu ong xossalaridan foydalanmoq uchun avvalambor o zing shaxsiy
ʻ
psixikasini anglamog i, shunchaki anglamasdan uni mukammal bilmog i zarur.
ʻ ʻ
Falsafada tana-ong muammosi anchagina bahs va munozaralarga sabab bo lgan
ʻ
muammodir, biroq bu boradagi ba’zi bir kelishmovchiliklar hal etilgan. Bular
qatoriga, murakkab ong muammosi’’, maxsus ong holatlari kabi muammolarni
keltirish mumkin. Ongning bu sohada tadqiq etiluvchi jihatlari qatoriga ong
hodisalari, ong funksiyalari, ong xususiyatlari, onglilik va uning asab tizimi
vositachilari, ong ontologiyasi, bilish va fikrlash hodisalarining tabiati, hamda
ong va tana munosabatlari kabilarni keltirish mumkin. Bizga bevosita ochiladigan
psixik voqelik ongning subyektiv olamidir. O zimizni ruhiy va ongli
ʻ
identifikatsiyadan ozod qilish uchun asrlar kerak bo ldi.
ʻ
Falsafa, psixologiyada va fiziologiyada ularning farqlanishiga olib kelgan
yo llarning xilma xilligi hayratlanarli: Leybnits, Fexner, Freyd, Sechenov va
ʻ
Pavlov nomlarini eslatish kifoya qiladi. Psixik aks ettirishning turli darajalari
g oyasini o rnatish hal qiluvchi qadam bo lgan. Tarixiy, genetik nuqtai nazardan,
ʻ ʻ ʻ
bu hayvonlarning ongdan oldingi psixikasi mavjudligini tan olishni va odamlarda
uning sifat jihatidan yangi shakli – ongning paydo bo lishini anglatar edi. Ong
ʻ
o zining bevositaligida subyektga ochiladigan dunyoning rasmidir, unga uning
ʻ
o zi, uning harakatlari va holatlari kiradi.
ʻ
Tajribasiz odam uchun unda bu subyektiv rasmning mavjudligi, albatta,
hech qanday nazariy muammolarni keltirib chiqarmaydi: uning oldida dunyo va
dunyoning surati emas, balki dunyo turadi xolos. Ushbu elementar realism
zamirida haqiqiy, soddagina bo lsada, haqiqat yotadi. Yana bir narsa – bu aqliy
ʻ
aks ettirish va ongni aniqlash, bu bizning introspektsiyamizning illyuziyasidan
boshqa narsa emas. Bu ongning cheksiz kengligidan kelib chiqadi. O zimizga u
ʻ
yoki bu hodisa yuzasida onglimizmi, deb so rab, biz o z oldimizga xabardorlik
ʻ ʻ
11

vazifasini va albatta uni deyarli bir zumda hal qilamiz. Idrok maydoni’’ va, ong
maydoni’’ni eksperimental ravishda ajratish uchun taxistoskop texnikasini
yaratish zarur edi.
Tafakkur – atrof muhitdagi boqiylikni nutq yordami bilan bevosita
umumlashgan holda aks ettiruvchi psixik jarayon. Tafakkur faoliyati muayyan
maqsadga qaratilgan alohida ongli jarayon tariqasida sodir bo ladi. Boshʻ
miyaning biror qismidagi faoliyat emas, balki butun bosh miya po stining
ʻ
faoliyati mana shu jarayonning fiziologik asosidir. Tafakkur faoliyati uchun
avvalo analizatorlarning bosh miyadagi uchlari o rtasida vujudga keladigan
ʻ
murakkab bog lanishlar muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Jamiyatda inson zoti
ʻ
shakllanibdiki uning faoliyati davomida hech birlari o zlarining onggi va
ʻ
tafakkuri haqida zarra bo lsa hamki o ylamagani yo qdir. Shunday ekan bu
ʻ ʻ ʻ
borada turli xil qarashlar va farazlar kelib chiqishi tabiiydir. Tafakkur bo lishi
ʻ
uchun avvalo tushuncha - hukm - xulosa zarur hisoblanadi. Albatta jamiyatda
fozil kishilar ko p uchratiladi. Zeroki, shaxs shakllanishi uchun tashqi muhit
ʻ
omillari ularga ikki xilda ta’sir o tkazadi. Bular: ijobiy va salbiy ta’sirlardir.
ʻ
Ong-tana muammosidagi eng markaziy qarama-qarshi falsafa
yo nalishlariga dualizm va monizmni keltirish mumkin. Biroq mazkur
ʻ
muammoning yuqoridagi ikki kategoriya qoliplariga sig maydigan turli o ziga
ʻ ʻ
xos jihatlari ham mavjud.
Dualizm falsafaga XVII asrda fransuz faylasufi René Descartes ijodi bilan
kirib kelgan. Descartes kabi substansialist dualistlar ongning mustaqil tarzda
mavjud bo luvchi substansiyadan iborat, deb hisoblasa, xususiyatchi dualistlar
ʻ
fikricha, ong — bu miyadan kelib chiquvchi, biroq miyaning o zi bilan
ʻ
cheklanmaydigan bir qancha mustaqil xususiyatlar bo lib, ular alohida moddiy
ʻ
birlik, ya ni substansiya emasdir.
ʼ
12

Monizm. Monizmda esa tana va ong mustaqil substansiyalar emas, balki
ontologik jihatdan bir-biridan farqlanmaydigan birliklardir. Bunday qarash
dastlab G arb falsafasida miloddan avvalgi V asrda qadimgi yunon faylasufiʻ
Parmenid tomonidan ilgari surilgan bo lib, keyinchalik, XVII asrda Benedikt
ʻ
Spinoza tomonidan rivojlantirilgan. Moddiyatchilar, monistlar fikricha, faqatgina
fizik nazariyalar tomonidan mavjud sifatida e lon qilinuvchi jismlar mavjud, ong
ʼ
hodisalari esa oxir-oqibatda moddiy nazariyalar rivojlanishi bilan mazkur
nazariyalar bilan tushuntirilishi mumkin. Fizikalistlar ong hodisalarini jismoniy
hodisalar va moddiyat bilan tushuntirishning turli yo nalishlarini ajratib
ʻ
ko rsatishadi.
ʻ
Bugungi kunda ko pchilik ong faylasuflari reduktiv fizikalist, yoki no-
ʻ
reduktiv fizikalist pozitsiyada bo lib, o zlarining turli-tuman nazariyalarida
ʻ ʻ
ongning tanadan mustaqil va alohida emasligini ta'kidlaydi. Bu yondashuvlar
sotsiobiologiya, informatika (ayniqsa sun'iy intellekt sohasidagi tadqiqotlar),
evolyutsiyaviy psixologiya va neyro-ilmlar kabi fanlarda ayniqsa mashhur.
Reduktiv fizikalistlar barcha ong hodisalari va ong holatlari oxir-oqibatda
miyada sodir bo luvchi fiziologik jarayonlar va holatlar bilan tushuntirilishi
ʻ
mumkin, deb ta'kidlaydi. No-reduktiv fizikalistlar esa garchi ong miyadan alohida
va mustaqil substansiya bo lmasada, ong hodisalari oxir-oqibatda miya
ʻ
hodisalariga asoslanadi deb hisoblaydi. Undan tashqari, ularning fikricha, ong
hodisalari va holatlarini tasvirlashda ishlatiluvchi tushuncha va konsepsiyalarimiz
o ta muhim va ularni shunchaki miyada sodir bo luvchi jismoniy holatlarni
ʻ ʻ
tasvirlashda ishlatiluvchi tushuncha va konsepsiyalar bilan almashtirish imkonsiz,
deb hisoblashadi. Bu yondashuv falsafada superventlik deb atalib, unga ko ra,
ʻ
ong hodisalari miyada sodir bo luvchi hodisalarga nisbatan supervent maqomida
ʻ
hisoblanadi. Neyro-bilimlar sohasidagi taraqqiyot ushbu masalalardan ba'zilarini
hal qilish imkonini berdi, lekin ko p masalalar hali-hanuz o z yechimini
ʻ ʻ
13

kutmoqda. Bugungi kunda ong muammosini tadqiq etuvchi faylasuflar ong
holatlarining subyektiv sifatlari va intensionallik hodisasini qanday qilib
naturalistik yo l bilan tushuntirish ustida bosh qotirishmoqda.ʻ
Biroq no-reduktiv fizikalizm bilan bog liq bir necha masalalar aniqlangan.
ʻ
Birinchidan, kishidagi davomiy o zlik hissi tushunchasini no-reduktiv fizikalizm
ʻ
bilan tushuntirib bo lmaydi. Ikkinchidan, intensional holatlarni ham no-reduktiv
ʻ
fizikalizm bilan tushuntirishning iloji yo q. Uchinchidan, Iroda erkinligi
ʻ
tushunchasini na reduktiv, na no-reduktiv fizikalizm tushuntira oladi.
To rtinchidan, bu nazariya mental kauzallik hodisasini ham tushuntira olmaydi.
ʻ
Ong to g risida fizikalist nazariyalar bilan bog liq muammolar tufayli ba'zi
ʻ ʻ ʻ
zamonaviy faylasuflar an'anaviy substansiya dualizmi himoya qilinishi kerak
degan xulosaga kelishmoqda. Ularning fikricha, substansiya dualizmi nazariyasi
mantiqqa mantiqan valid va aynan shu nazariya bilan ko pchilikni o ylantirtuvchi
ʻ ʻ
"ong va tana o zaro aloqasi" muammosi ratsional tarzda hal qilinishi mumkin.
ʻ
Ong–tana muammosi. Ong–tana muammosi onglar yoki ong holatlari
hamda tana holatlari va jarayonlari orasidagi aloqadorlikni tushuntirish bilan
bog liq muammodir. Bu sohada faoliyat olib borayotgan faylasuflarni bosh
ʻ
maqsadi ong va ong holatlarining tabiatini aniqlash va ongning tanaga qanday
ta'sir qilishini, yoki tananing ongga qanday ta'sir qilishini aniqlashdir.
Idrok bilan bog liq kechinmalar turli sezgi organlari orqali tashqi dunyodan
ʻ
keluvchi stimullardan kelib chiqadi. Bu stimullar ong holatlarimizda o zgarishga
ʻ
sabab bo ladi va biz buning oqibatida yoqimli yoki yoqimsiz hissiyotlarga ega
ʻ
bo lamiz. Misol uchun, kimningdir olma mevaziga bo lgan istagi o sha odamning
ʻ ʻ ʻ
o z tanasini o sha olma tomonga qarab harakatlantirishiga sabab bo ladi. Shunday
ʻ ʻ ʻ
ekan, bu yeda tug iladigan savol: qanday qilib bosh chanog i ichidagi elektro-
ʻ ʻ
kimyoviy xossalardan o zga hech qanday o ziga xos xususiyatlarga ega
ʻ ʻ
14

bo lmagan bir burda kulrang materiya bizda onglilik deb ataluvchi kechinmaniʻ
hosil qilishi mumkin?
Bu bilan bog liq yana bir muammo bu kishining propozitsional
ʻ
munosabatlari (masalan, ishonch va istaklari) qanday qilib o sha individning
ʻ
neyronlari signal berishiga va mushaklari ishlasiga sabab bo lishi muammosidir.
ʻ
Shu va shunga o xshash muammolar René Descartes davridan buyon
ʻ
epistemologlar va ong faylasuflarini qiziqdirib kelmoqda.
Dualizm ong va materiya (yoki tana) orasidagi munosabatlarni
tushuntiruvchi qarashlar majmuidir. Uning asosini ong hodisalari muayyan
jihatdan no-moddiy ekani to g risidagi qarash tashkil qiladi. Ong–tana
ʻ ʻ
dualizmining eng qadimgi ko rinishlaridan birini Sharq falsafasida, aniqrog i
ʻ ʻ
Hind falsafasining Samhya va Yoga maktablarida uchratish mumkin. Tahminan
mil. avv. 650-yillarda mavjud bo lgan uchbu maktablar ta'limotlarida olam
ʻ
purusha (ong/ruh) va praktiri (moddiy substansiya) kabi asoslarga bo lingan.
ʻ
Xususan, Patanjali tomonidan yozilgan Yoga Sutra asarida ong tabiatiga nisbatan
analitik yondashuv ilgari suriladi.
2-BOB. INSON IJTIMOIY HAYOTIDA ONG VA TAFAKKUR
O ZGARISHI MEXANIZMLARINING TA’SIRI
ʻ
2.1. Tafakkur sifatlari va rivojlanish bosqichlari.
Bugungi kunda ijtimoiy hayot sohalarini rivojlantirish davlat siyosati
darajasiga ko tarilgan masala bo lib, bu ish milliy g oya maqsadlari, tamoyillari
ʻ ʻ ʻ
asosida olib borilmoqda. Bunda, O zbekistion tarixida yangi davrni boshlab
ʻ
bergan voqea -Harakatlar strategiyasi qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega.
Chunki, unda inson ongi va tafakkurini o zgarishi va ijtimoiy hayot sohalarining
ʻ
rivoji kabi jamiyat hayotining muhim masalalari hamohanglik kasb etganini
ko ramiz. Aynan, ijtimoiy taraqqiyot - islohotlarning insonlar tomonidan qanday
ʻ
15

idrok etilayotganligiga ham bog liqligi, insonlar islohotlarni yangi davr kishisiʻ
sifatida anglab olayotganligi muhim ahamiyat kasb etadi.
Inson ongi va tafakkuri davr ruhini aks etgan holda o zgarib borsa,
ʻ
mamlakatning rivojlanishida tub o zgarishlar, barqarorlikni ta'minlash choralari
ʻ
ko riladi va o zgargan ong yangicha tafakkur egalari ijtimoiy barqarorlikka salbiy
ʻ ʻ
ta'sir etuvchi omillarni darrov idrok etib oladi va uni bartaraf eta oladi.
Bugungi kunda islohotlarni amalga oshirishda yangilangan ong va tafakkur
muhim omilga aylanmoqda. Ong va tafakkur tazyiqdan g ayriinsoniy g oyalardan
ʻ ʻ
ozod bo lmasa, u to la ozod va erkin bo lolmasligi ham inson ongini o zgarishini
ʻ ʻ ʻ ʻ
ehtiyojga aylantirmoqda. Yangi O zbekistonni qurish davri ham birinchi ongni
ʻ
yangi dunyoqarashni shakllanishi bilan bog liq. Endilikda yoshlar ham har
ʻ
tomonlama yetuk bo lish uchun sportda, ilmda, informasion texnologiyalarda,
ʻ
san'atda kasb-hunarda yetuk bo lish kerakligini anglab olmoqda va islohotlarga
ʻ
yaxshi javob bermoqda.
Mustaqillikni mustahkamlash o tkazayotgan islohotolarimizdan ko zlangan
ʻ ʻ
maqsad, muddaolarni anglab yetish va ongli ravishda insonlarning harakat qilishi
bu insonning ongi va tafakkuri mustaqilligi va erkiligiga bog liq.
ʻ
Ijtimoiy hayotdagi rivojlanish o zgarishlar, eng avvalo, inson salohiyati,
ʻ
ongi va tafakkuridagi o zgarishlar jarayonining hosilasdidir. Bugun hayotning
ʻ
o zi uning rivojlanishi, o zgarishi, taraqqiyotga erishishi inson ongi va
ʻ ʻ
tafakkuridagi o zgarishlarga bog liq ekanligini ko rsatib turibdi. Inson ongi va
ʻ ʻ ʻ
tafakkurini o zgarishi bir tomonidan mustabid tizim qoliplari asosida sayozlikda
ʻ
qolgan ong va tafakkurni rivojlanitirish ehtiyoji bo lsa, ikkinchidan ongning
ʻ
umuman o zgarishi rivojlanib boradigan ijtimoiy tushuncha ekanligi keltirib
ʻ
chiqardi.
16

Inson o z tafakkurini qaytadan qo rmasa, ongini o zgartirmasa u butunʻ ʻ ʻ
hayoti davomida ijtimoiy hayotning mazmunini bilmasligi jamiyatning g oyaviy
ʻ
asoslari nimalarga qaratilganini jamiyat hayotidagi prinsiplarning ahamiyatini bir
umr anglay olmay o tadi. «Inson fikrlaydi, lekin u har kun, xar doim xar xil
ʻ
fikrlaydi. Uning bugungi fikri ertaga to g ri kelmasligi mumkin. Chunki, ertangi
ʻ ʻ
kun talabi, extiyojlari yangi. Uni anglash, idrok etish unga yangicha ko z bilan
ʻ
qarash, yondashish orqali uni xal etishi kerak. Agar ertangi kunga ham kechagi
tafakkur ko zi bilan qarasa, u hayot talabi». Chindan ham, ijtimoiy taraqqiyotning
ʻ
siri ham mana shunda. Buning siri ham bugungi davrda bugunning ko zi bilan
ʻ
qarashlikdadir. Bugun ijtimoiy hayot sohalarida yangicha qarashlar va mezonlar
asosida ishlar olib borilmoqda. Insonlardan ham ijtimoiy hayot sohalariga
yangicha qarashni hayot talab etmoqda.
«Taraqqiyot borliqning eng umumiy xossalaridan biri bo lib, u
ʻ
predmetning yangi sifat holatiga o tishida tarkibi va strukturasining xossalari
ʻ
aloqalarni va munosabatlarning o zgarishida va shu kabilarda o z ifodasini
ʻ ʻ
topadi». O zbekiston Respublikasi Prezidenti ta'kidlaganidek, «Biz O zbekistonni
ʻ ʻ
rivojlangan mamlakatga aylantirishni maqsad qilib qo ygan ekanmiz, bunga,
ʻ
faqat, jadal islohotlar, ilm-ma'rifat va innovatsiya bilan erisha olamiz». Aynan,
mana shu sanalganlarni milliy g oya targ iboti tizimiga ham tadbiq etish
ʻ ʻ
maqsadga muvofiqdir. Chunki, ijtimoiy hayot sohalarii zamon talablari asosida
tashkil qilishi ijtimoy rivojlanishi omilidir. Yuksak insoniy qadriyatlar, inson
omilini hamma narsadan ustun qo yishi va ilm-fan, innovatsiyalarni shunga
ʻ
xizmat qildirish lozimdir.
«Har qanday inson, tabiiyki, murod-maqsadsiz yashay olmaydi. Binobarin,
toki, hayot mavjud ekan, mamlakatlar, davlatlar va ularning manfaatlari bor ekan,
ular o z taraqqiyot yo lini, ertangi kun ufqlarini, o zining milliy g oyasi, milliy
ʻ ʻ ʻ ʻ
mafkurasi orqali belgilab olishga intiladi». Ijtimoiy hayotni barqarorligiga bu ikki
17

tushuncha: ong va tafakkur bab-barobar ta'sir ko rsatadi. Ularning muhimliigiʻ
bo yicha ajratish to g ri bo lmaydi. Inson ongining o zgarishi o z navbatida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jamiyatimiizda o zgarishlarga sabab bo luvchi bunyodkor g oyalarni hayotga
ʻ ʻ ʻ
tadbiq etuvchi muhim kuchdir. Harakatlar strategiyasida demokratik jamiyat
qurishdagi islohotlarda insonni faolligini oshirish bo yicha yangi va muhim
ʻ
vazifalar belgilab berildi. Insonning qalbiga quloq solish dardini eshitish
muammolarni yechishda ushbu belgilandan tamoyillar esa dasturulamal
bo lmoqda.
ʻ
Milliy g oya tizim sifatida barqaror faoliyat olib borishi xalqning ezgu
ʻ
maqsadalri yo lidan olib boradigan tizimga aylanishi uchun «... xaqiqat
ʻ
mafkuraning birdan-bir ozuqa mezoniga aylanishi lozim. "Inson taraqqiy etmasa
jamiyat taraqqiy etmaydi» deydi O zbekiston Respublikasi Prezidenti. Inson ongi
ʻ
va tafakkuri o zgarishi va taraqqiy topishi uzoq davom etadigan tarixiy jarayon
ʻ
bo lib, unda kishilarning erishgan moddiy va madaniy merosi o z aksini topgan.
ʻ ʻ
Tarixiy taraqqiyot jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy,
g oyaviy-mafkuraviy rivojlanishi bilan uzviy bog liq holda yuz beradi.
ʻ ʻ
Inson ongi va tafakkuri uchun kurash hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan
bugungi davrda uni o zgartirish muhim ahamiyatga ega. Ongni o zgarishini
ʻ ʻ
jamiyatimizda bozor iqtisodiyotinn asosiy tamoyillarin tadbirkorlik tanlash
huquqi, udddaburoblk, tashabbuskorlik, tavakkalchilik zaruriyatga aylantirmoqda.
Mustaqillik natijasida amalga oshayotgan inson ongi va tafakkuri o zgarishi
ʻ
jarayoni o z-o zidan vujudga keladigan jarayon emas, balki, tub o zgarishlar
ʻ ʻ ʻ
davrining boshlanganligi tufayli mafkuraviy ta'sirlardan holi bo lgan, milliylik
ʻ
kasb etgan yangi erkin tafakkur va ongni shakllanishi jarayonidir. Inson ongi va
tafakkuri haqida fikrimizni davom ettirib shuni alohida ta'kidlash lozimki,
mustaqillik sharoitida jamiyatimizda inson ongi va tafakkurida avvalgi passivlik
fonidan keskin o zgarishlar tomon yuz burdi. Insonlarda turli hususiyatlar
ʻ
18

demokratik ongnin rivojlanishi bilan shakllanib bormoqda. Jamiyatning
rivojlanishi inson ongi va tafakkurining o zgarishiga bog liqligi to g risida turliʻ ʻ ʻ ʻ
qarash va yondashuvlar mavjud. Agar inson ongi va tafakkuri bevosita insonning
hayotini o zgarishiga ta'sir qilsa, demak o zida jamiyatdagi ob'ektiv zaruratni
ʻ ʻ
ifodalagan bo ladi. Ya'ni inson hayotini o zgarishi inson ongining o zgarishi
ʻ ʻ ʻ
birlamchi bosqich bo lib xizmat qiladi. Inson ongi va tafakkurini o zgarishi uchun
ʻ ʻ
eng avvalo fuqarolik jamiyati mustaqil institutlari bo lgan siyosiy partiyalar
ʻ
kasaba uyushmalari turli maqsadlardagi volontyorlik tashkilotlari va ommaviy
axborot vositalarining mustaqil faoliyatini tashkil etishimizga bog liqdir.
ʻ
Demak, O zbekiston taraqqiyotining yangi bosqichida jamiyatimiz
ʻ
hayotidagi tub sifat o zgarishlar inson ongi va tafakkurida ham o zgarishlarni
ʻ ʻ
vujudga keltiradi. Insonning ongi va tafakkuri o zgarayotgan hozirgi davrda inson
ʻ
o zgarishlarni ilg ab olish uchun milliy g oya mezon sifatida xizmat qiladi. Milliy
ʻ ʻ ʻ
g oya faqat bilim sifatida inson ongi va tafakkurida qolishi emas, balki, insonni
ʻ
harakatga keltiruvchi vosita bo lishi lozim. Hozirgi globallashuv sharoitlari inson
ʻ
ongi va tafakkurida tizimli shiddatli o zgarishlar kechishini lozimligini
ʻ
ko rsatmoqda. Milliy g oya uchun esa ong va tafakkurdagi o zgarishlar o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
istiqbolini belgilashdagi indikator bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Tafakkur operatsiyalari shunday jarayonlarni o z ichiga oladiki, bunda biri
ʻ
sodir bo lishi uchun ikkinchisini o z-o zidan talab etadi. Ular quyidagilardan
ʻ ʻ ʻ
iborat: analiz shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning yordami bilan biz
narsa va hodisalarni fikran yoki ularning xususiyatlarini amaliy tahlil qilamiz.
Butun bir narsani shu tarzda qismlarga bo lish usuli analiz deb ataladi. Tabiat va
ʻ
jamiyatdagi bilim va tajribalarni insonning o zlashtirib olishi analizdan
ʻ
boshlanadi. Ma’ruza va dars jarayonlarida tafakkurning analiz qilish operatsiyasi
muhim o rin tutadi. Matnni gaplarga, gaplarni so zlarga, bo g inlarga,
ʻ ʻ ʻ ʻ
tovushlarga ajratish singari aqliy faoliyatlar bajariladi. Muammoli topshiriq va
19

masalalarni yechish ham analizdan boshlanadi. Endi tafakkurninng keying
operatsiyasi sintez hisoblanib, shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, biz narsa va
hodisalarning analizga bo lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo laklarini sintezʻ ʻ
yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib butun holiga keltirishdir.
Sintez elementlarining narsa va hodisalarning qismlari va bo laklarini bir butun
ʻ
holga keltirishdan iborat aqliy faoliyatdir. Maktabga tayyorlov guruhida bolalar
o z harf xaltasidagi kesilgan harflardan foydalanib, bo g in, bo g inlardan so z,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlardan gap tuzadilar. Taqqoslash ham tafakkur operatsiyasi hisoblanib,
ʻ
insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlarni o zlashtirishida, voqelikni to laroq aks
ʻ ʻ
ettirishida bir-biriga o xshash jihatlarning farqini, shuningdek, bir-biridan ajralib
ʻ
turadigan, ammo ular o rtasidagi o xshashlikni topishdan iborat fikr yuritish
ʻ ʻ
operatsiyasi katta ahamiyatga ega. Taqqoslash shunday bir tafakkur
operatsiyasidirki, uning vositasida obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-
biriga o xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi. Taqqoslab fikr yuritish
ʻ
sezgilarimiz va idrokimizda hali gavdalanmagan o xshashlik va tafovutni topish
ʻ
zaruriyati vujudga kelgan paytda namoyon bo ladi. Taqqoslash ikki yo l bilan
ʻ ʻ
amalga oshiriladi: amaliy (konkret narsalarni bevosita solishtirish) va nazariy
(tasavvur qilinayotgan obrazlar va narsalarni ongda fikran taqqoslash). Inson
tevarak-atrofdagi barcha narsa va hodisalarni bevosita aks ettirish, qo l bilan
ʻ
paypaslash imkoniyatiga ega emas. Shu bois to planadigan bilimlarning
ʻ
aksariyati fikr yuritish orqali, mantiq yordamida anglashiladi. Ular o rtasidagi
ʻ
o xshashlik va farqlar nazariy taqqoslash asosida ajratiladi. Shu o rinda
ʻ ʻ
abstraksiya operatsiyasini ham eslab o tish maqsadga muvofiq. Bu narsa va
ʻ
hodisalarning qonun va qonuniyatlarining ayrim belgisi, sifati, alomati yoki
xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr obyektiga aylantirishdan
iborat fikr yuritish operatsiyasidir.
20

2.2. Tafakkur va uning shakllari
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o zini turli xilʻ
faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko rsatgan holda ma’lum bir
ʻ
ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o rganadi.
ʻ
Sezgi, idrok va tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko rgazma-obrazli xotira bilan
ʻ
hamkorlikda insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o rganiladigan
ʻ
xossalari haqida ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson
tomonidan ob’ektiv reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir. Lekin alohida
jismlar va real olam hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda yuzaga
keladigan uch ahamiyatga ega bo lgan savolga javob topish uchun yetarli emas.
ʻ
Bu savollar: «yuzaga kelgan vaziyatda nimani, qay tarzda bajarish mumkin, va bu
harakat natijasida nima hosil bo ladi? » dan iborat.
ʻ
Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam beradi.
Avvalambor, tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi.
Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish
va o zgartirishdan iborat. Tafakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib
ʻ
beradi; u olamni ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi
vositalarida aks ettiradi. Tafakkurning asosiy vazifasi real bog liqliklarga
ʻ
asoslangan zarur aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan
holda aniqlashdan iborat. Tafakkur jarayonida tasodifiydan zaruratga,
ayrimlikdan umumiylikka o tish sodir bo ladi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, tafakkurni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks
ettirish sifatida ta’riflash mumkin. Bundan tafakkurning muhim belgilaridan biri
umumlashtirishdan iboratligi kelib chiqadi. Voqelikni umumlashtirgan holda aks
ettirish birgina odam va zamondoshlarining emas, balki, o tmish avlodlarining
ʻ
ham tajribasini qayta ishlab chiqish natijasidir. Bu tajriba til yordamida og zaki
ʻ
21

va yozma nutqda (o qituvchilar ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda va h.k.)ʻ
Ifodalangan. Shuning uchun tafakkur ko plab odamlar bilimlarini
ʻ
umumlashtiradi.
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar,
modellar, chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli
aloqa va munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab
chiqilgan turli xildagi vositalardan foydalanadi.
Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir
ko rsatmay, ko pchilik hollarda asboblar ko magida olingan qo shimcha belgilar
ʻ ʻ ʻ ʻ
yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini yaratuvchi
vositali tarzda aks ettirishdir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning
ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda namoyon bo lishi bilan
ʻ
inson ichki, barqaror o zaro aloqalarning belgilarini aniqlab oladi. Tafakkurning
ʻ
o ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida yuzaga keladigan u
ʻ
yoki bu vazifani bajarish bilan bog liqligidan iborat. Tafakkur muammoli
ʻ
vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo lgan savolga javobdan boshlanadi.
ʻ
Tafakkur muammosini ko rib chiqqan A.A.Smirnov tafakkur va aqliy
ʻ
jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishini tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng
foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini yechishda ahamiyatli yordam
ko rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o zgacha bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o z oldimizga hech qanday maqsad
ʻ
qo ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir jarayon
ʻ
ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog langan
ʻ
bo ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko p hollarda inson
ʻ ʻ
toliqqan bo lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin
ʻ
22

hayolingizdan ketma-ket turli xildagi o ylar o tishini kuzatgansiz. Mana shuʻ ʻ
o ylar ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.
ʻ
Tafakkurning alohida muhim o ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan
ʻ
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning,
hatto, nutq tovush shakliga ega bo lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda
ʻ
ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o z ifodasini topadi. Biz doimo so zlar
ʻ ʻ
orqali fikr yuritamiz.
Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo lgan
ʻ
yashirin, tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo lib hisoblanadi.
ʻ
Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so zlar bilan ifoda etilganida tafakkur
ʻ
jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy
ʻ
maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan
iborat bo lgan murakkab jarayon.
ʻ
Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g oyalar harakati. Uning
ʻ
natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan yo nalishli-
ʻ
tadqiqiy, qayta o zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo lgan harakatlar va
ʻ ʻ
muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo lgan nazariy va amaliy
ʻ
faoliyat. Tafakkurning ikki darajasi mavjud: fahm-farosat – abstraksiyalardan
foydalanish o zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo ladigan oddiy
ʻ ʻ
tafakkur, sog lom fikr, tafakkurning boshlang ich darajasi, uning mantiqiy
ʻ ʻ
mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o rganadi, bu aniq, izchilliklik
ʻ
bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to g ri tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish,
ʻ ʻ
tasniflash layoqati; aql (dialektik tafakkur) – abstraksiyalarni ijodiy qo llash va
ʻ
ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo lgan nazariy bilishning oliy
ʻ
darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama-
qarshiliklarini anglab etadi.
23

Ko pincha psixolog va fiziologlar ta'kidlashlaricha, muammoning bundayʻ
oson ravishda yechilishi hech kutilmagan yuqoridagi kabi beixtiyor hal qilinishi
shu kashfiyotlar olam yuzini ko rganicha bo lgan davr ichida oylab, yo llab
ʻ ʻ ʻ
qilingan mehnatning yakuni, ya'ni tugallanmay qolgan tafakkur jarayo nining
nihoyasiga yetishdir, deb baholamoqdalar. Yirik fiziolog hamda psixolog V. M.
Bexterevning izohlicha, bunday kutilmagan jarayonlarning ro y berishiga asosiy
ʻ
sabab- bu o rganilayotgan masala tog risidagi uxlashdan oldin zo r berib bosh
ʻ ʻ ʻ
qotirish o ylash (fikr yuritish) va butun zehni, shuning bilan birga diqqat-
ʻ
e'tiborining tortilishi, kashf qilinishi zarur masalaga to la-to kis yo nalishdan
ʻ ʻ ʻ
iborat maqsadga muvofiqlashtirilgan murakkab, barqaror psixik holatning hukm
surishidir. Mazkur holat aniq ob'ektga qaratilgan aqliy zo r berishning intensiv
ʻ
tarzda davom etishi natijasida vujudga kelgan mahsuldir va hokazo.
Fikr yuritilishi lozim bo lgan narsa va hodisalarni idrok yoki tasavvur
ʻ
qilish mumkin bo lsa, bunday tafakkur konkret tafakkur deb ataladi. U o z
ʻ ʻ
navbatida yaqqol-predmetli tafakkur va yaqqol- obrazli tafakkur nomi bilan ikki
turga ajratiladi. Agar fikr yuritish ob'ekti bevosita idrok qilinsa, bunday tafakkur
yaqqol-predmetli tafakkur deyiladi. Fikr yuritilayotgan narsa va shodisalar faqat
tasavvur qilinsa, bunday tafakkur yaqqol-obrazli tafakkur deb ataladi.
Tafakkurning bir turi xotira yoki xayol tasavvuriga asoslangan holda namoyon
bo ladi. Abstrakt tafakkur narsalarning mohiyatini aks ettiruvchi va so zlarda
ʻ ʻ
ifodalovchi tushunchalarga tayanib, fikr yuritishdir.
Algebra, trigonometriya, fizika, chizma, geometriya, oliy matematika
masalalarini yechish mahalida fikr yuritish, mulohaza bildirish abstrakt
tafakkurga xos misollardir. Algebraik miqdorlarini konkret narsalarga taqqoslab,
nisbatan berib konkretlashtirilsa bo ladi, lekin bu yerda bizning maqsadimiz
ʻ
konkret miqdor tog risida fikr yuritish emas, balki shu narsalar o rtasida mavjud
ʻ ʻ
umumiy miqdor aloqalari ustida mulohaza yuritishdir.
24

Chunonchi, bu holda biz faqat umumlashgan tushunchalarga tayanib fikr
yuritamiz. Abstrakt tafakkur konkret tafakkurdan g oyat keng ma'no anglatishiʻ
bilan voqelikni chuqurroq bilishga olib borishi bilan farq qiladi. Shuning uchun
biz yakka shukm vositasi bilan qator narsa va hodisalarga taalluqli ichki
qonuniyatlar tog risida fikr yurita olamiz. Idrok va tasavvur qilish mumkin
ʻ
bo lmagan narsa va shodisalar tog risida abstrakt tafakkur yordamida mulohaza
ʻ ʻ
yuritsa bo ladi. Shu sababli jamiyat va tabiat qonunlari haqida, borliq tog risida,
ʻ ʻ
cheksizlik, sifat, miqdor, tenglik tog risida, go zallik yuzasidan mavhum abstrakt
ʻ ʻ
mulohaza yuritish mumkin, xolos.
2.3. Jamiyat rivoji uchun inson tafakkurining o rni
ʻ
Albatta, jamiyat rivoji uchun inson tafakkurining o rni muhim va ko p
ʻ ʻ
qirrali. Tafakkur (fikrlash) insonlarning bilim va tajribani to plash, tahlil qilish, va
ʻ
ulardan foydalanish qobiliyatidir. Bu jamiyatning turli sohalarida qanday
ahamiyatga ega ekanligini ko rib chiqamiz:
ʻ
Ta'lim va innovatsiya: Inson tafakkuri yangi g oyalar va innovatsiyalarni
ʻ
yaratadi. Ta'lim jarayonida talaba va o qituvchilar tafakkur orqali bilim
ʻ
almashadi. Odamlar yangi muammolarni hal qilishda tafakkurni qo llaydilar, bu
ʻ
esa ilmiy va texnologik yutuqlarga olib keladi.
Madaniyat va ijtimoiy munosabatlar: Tafakkur insonlarga madaniy va
ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish imkonini beradi. Tafakkur yordamida
insonlar o z qadriyatlarini, an'analarini va axloqiy tamoyillarini rivojlantiradilar.
ʻ
Bu esa jamiyatdagi totuvlik va o zaro tushunishni kuchaytiradi.
ʻ
Qonun va siyosat: Inson tafakkuri jamiyatda adolatni ta'minlash va tartibni
o rnatish uchun qonunlar va siyosatni shakllantirishda muhim rol o ynaydi.
ʻ ʻ
Siyosatchilar va qonunchilar tafakkur orqali ijtimoiy muammolarni aniqlab, ularni
hal qilish yo llarini ishlab chiqadilar.
ʻ
25

Iqtisodiy rivojlanish: Tafakkur yangi biznes g oyalari va iqtisodiyʻ
imkoniyatlarni kashf etishda asosiy vosita hisoblanadi. Tadbirkorlar va
ishbilarmonlar tafakkur orqali yangi bozorlarni o rganadi, mahsulot va
ʻ
xizmatlarni takomillashtiradi.
Fan va texnologiya: Inson tafakkuri fan va texnologiyaning rivojlanishiga
katta ta'sir ko rsatadi. Tadqiqotchilar va olimlar tafakkur yordamida yangi
ʻ
kashfiyotlar qiladi, bu esa insoniyatning bilim doirasini kengaytiradi.
Umuman olganda, inson tafakkuri jamiyatning barcha sohalarida asosiy
dvigatel vazifasini bajaradi. Tafakkur orqali yangi g oyalar, innovatsiyalar, va
ʻ
jamiyatning barqaror rivojlanishi ta'minlanadi.
Inson tafakkuri fan va texnologiyaning asosidir. Tafakkur orqali insonlar
tabiiy hodisalarni tushunishga intiladilar, bu esa ilmiy bilimlarning to planishiga
ʻ
olib keladi. Shu orqali yangi texnologiyalar ishlab chiqiladi, yangi sohalar
rivojlanadi, va hayot sifatini yaxshilash imkoniyatlari paydo bo ladi.
ʻ
Ijtimoiy adolat va etika: Jamiyatdagi adolat va etika muhim mavzular
hisoblanadi. Tafakkur insonlarga o zaro munosabatlarni va ijtimoiy tartibni
ʻ
yaxshilash uchun asos yaratadi. Falsafa va ijtimoiy fanlar orqali insonlar axloqiy
tamoyillarni ishlab chiqadi, bu esa ijtimoiy adolatga erishishda muhim rol
o ynaydi.
ʻ
Madaniy rivojlanish va badiiy ijod: Tafakkur madaniyat va san'atning
shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Yozuvchilar, rassomlar, va musiqachilar
tafakkur orqali yangi g oyalarni ifodalaydilar va ular orqali jamiyatning madaniy
ʻ
boyliklarini ko paytiradilar. Bu esa jamiyatga ruhan va madaniy jihatdan boyish
ʻ
imkonini beradi.
Ijtimoiy o zgarish va harakatlar: Tafakkur ijtimoiy o zgarish va harakatlarning
ʻ ʻ
asosiy qismi hisoblanadi. Ijtimoiy faollar va yetakchilar tafakkur orqali mavjud
26

muammolarni tahlil qiladi va ijtimoiy o zgarishlar uchun reja ishlab chiqadi. Buʻ
esa fuqarolik jamiyati rivojiga va inson huquqlarining ta'minlanishiga yordam
beradi.
Ta'lim va bilim tarqalishi: Ta'lim jarayonida tafakkur va bilim almashuvi muhim
rol o ynaydi. O qituvchilar va talabalar tafakkur orqali yangi bilimlarni
ʻ ʻ
o rganadilar va o zaro almashadilar. Bu esa jamiyatda bilimli va ongli avlodni
ʻ ʻ
shakllantirishga yordam beradi.
Iqtisodiy rivojlanish va tadbirkorlik: Inson tafakkuri iqtisodiy rivojlanishda ham
muhim rol o ynaydi. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar yangi imkoniyatlarni ko rib,
ʻ ʻ
innovatsiyalarni joriy etadilar. Bu esa yangi ish o rinlarini yaratish va iqtisodiy
ʻ
farovonlikni oshirish imkonini beradi.
Jamiyat rivoji uchun inson tafakkurining o rni juda katta va turli sohalarda
ʻ
sezilarli ahamiyatga ega. Tafakkur orqali insonlar yangi bilimlarga erishadilar,
ijtimoiy muammolarni hal qiladilar, va jamiyatni yanada adolatli va barqaror
qilish yo llarini topadilar.
ʻ
Jamiyatdagi hamma narsa (moddiy va ma naviy boyliklar, insonlar hayoti
ʼ
uchun zarur bo lgan shart-sharoitlarni yaratish va boshqalar) muayyan faoliyat
ʻ
jarayonida amalga oshadi. Insonlar faoliyati va ular o rtasidagi ijtimoiy
ʻ
munosabatlar jamiyatning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bular ishlab chiqarish,
oilaviy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, estetik faoliyatlari va ularga mos
keluvchi munosabatlardir. Jamiyat moddiy ishlab chiqarishsiz bo lmaydi. Unda
ʻ
insonlarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqaga bo lgan ehtiyojlari
ʻ
qondiriladi. Jamiyatda jamiyatning tabiat bilan o zaro ta siri namoyon bo ladi.
ʻ ʼ ʻ
Odamlar o zining moddiy ishlab chiqarish faoliyatida irodasi va ongiga bog liq
ʻ ʻ
bo lmagan holda ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadi. Jamiyat taraqqiyoti
ʻ
tabiiy-tarixiy, qonuniy jarayondir. Moddiy ishlab chiqarish Jamiyatning ijtimoiy
27

tuzilishi, ya ni muayyan ijtimoiy qatlam, toifa va guruhlarning rivojlanishigaʼ
bevosita ta sir ko rsatadi. Jamiyatda turli qatlam va toifalarning mavjudligi
ʼ ʻ
mehnat taqsimoti, shuningdek, ishlab chiqarish vositalariga bo lgan mulkchilik
ʻ
munosabatlari, jamiyatda yaratilgan moddiy boyliklardan oladigan ulushiga
bog liq. Bular jamiyatdagi kishilarning faoliyati hamda daromadiga qarab turli
ʻ
kasbiy va ijtimoii guruhlarga ajralishining negizidir. Jamiyat hayoti iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy, madaniy-ma naviy sohalarga ajraladi. Iqtisodiy soha moddiy
ʼ
boyliklarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste mol qilishni o z
ʼ ʻ
ichiga oladi. Unda mamlakatning xo jalik hayoti tashkil etiladi, uning turli
ʻ
tarmoqlarining o zaro bog likligi hamda xalqaro iqtisodiy hamkorlik amalga
ʻ ʻ
oshiriladi Bu jamiyat taraqqiyoti uchun eng asosiy sohadir. Ijtimoiy soha
jamiyatdagi ijtimoiy guruhlar, tabaqalar, toifalar hamda milliy birliklar, ularning
ijtimoiy hayoti va faoliyatini uyg unlashtiradi. Siyosiy soha turli ijtimoiy toifa va
ʻ
guruhlar, milliy birliklar, siyosiy partiyalar va harakatlar, jamoat tashkilotlarning
o z siyosiy faoliyatini amalga oshiruvchi makondir. Ularning faoliyati
ʻ
jamiyatdagi o rnatilgan siyosiy munosabatlar asosida o z siyosiy manfaatlarini
ʻ ʻ
amalga oshirishga qaratiladi. Ma naviy sohada kishilar turli ma naviy
ʼ ʼ
qadriyatlarni yaratadi, tarqatadi va Jamiyatning turli qatlamlari tomonidan
o zlashtiriladi. Bu soxaga adabiyot, san at, musiqa asarlari bilan bir qatorda
ʻ ʼ
kishilarning bilim saviyasi, fan, axloqiy me yor va umuman olganda,
ʼ
Jamiyathayotining ma naviy mazmunini tashkil qiluvchi narsalar kiradi.
ʼ
XULOSA
Tafakkur va ong mavzusi insonning aqliy jarayonlari va o z-o zini anglash
ʻ ʻ
borasidagi turli fikrlarni o z ichiga oladi. Bu mavzu falsafa, psixologiya, diniy
ʻ
fanlar va ilmiy tadqiqotlar bilan chambarchas bog liqdir.
ʻ
28

Tafakkur insonning fikrlash qobiliyatidir. Bu jarayon orqali inson o zʻ
atrofini tushunadi, muammolarni hal qiladi va qarorlar qabul qiladi. Tafakkur
ko pincha mantiqiy fikrlash, ijodiy fikrlash va reflektiv fikrlashni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Ong insonning o z-o zini anglash va his qilish qobiliyatidir. Ong orqali inson o z
ʻ ʻ ʻ
mavjudligini, his-tuyg ularini va fikrlarini anglaydi. U turli tajribalar, ma'lumotlar
ʻ
va ichki mulohazalar orqali shakllanadi.
Tafakkur va ong bir-biri bilan chambarchas bog liqdir. Tafakkur orqali ong
ʻ
shakllanadi va rivojlanadi, ong esa tafakkurning asosini tashkil etadi. Insonning
tafakkur jarayonlari ong orqali kuzatiladi va tahlil qilinadi. Bu jarayonlar
insonning rivojlanishi va o zini anglashida muhim rol o ynaydi. Tafakkur va
ʻ ʻ
ongning rivojlanishi orqali inson maqsadlarni belgilaydi, muammolarni hal qiladi
va ijtimoiy aloqalarni quradi. Ular insonning ijodiy va intellektual qobiliyatlarini
rivojlantirishda muhimdir.
Falsafada tafakkur va ong mavzusida turli nuqtai nazarlar mavjud.
Masalan, idealizm ongni hamma narsaning asosiy elementi sifatida ko radi,
ʻ
materializm esa ongni fizika yoki kimyo qonunlari orqali tushuntiradi. Falsafiy
munozaralar bu mavzuni chuqurroq tushunishga imkon beradi. Ong va tafakkur
insonning axloqiy va ijtimoiy hayotiga ta'sir ko rsatadi. Ong rivojlangan odamlar
ʻ
ijtimoiy axloq qoidalarini yaxshiroq tushunadilar va jamiyatdagi o z rollarini
ʻ
chuqurroq anglaydilar. Tafakkur va ongni rivojlantirish orqali insonlar o zaro
ʻ
hurmat va muvozanatga asoslangan jamiyatlar qurishi mumkin.
Xulosa sifatida, tafakkur va ong insonning asosiy aqliy jarayonlarini
ifodalaydi va insonning individual va ijtimoiy hayotida katta rol o ynaydi. Ushbu
ʻ
mavzuni chuqurroq o rganish insonning rivojlanishi va jamiyatning
ʻ
yaxshilanishiga katta hissa qo shadi.
ʻ
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abduvakilovna, K. U. (2024, March). IJTIMOIY NORMALAR VA
MULOQOT FAOLIYATINING O ZARO ALOQADORLIGI. In Eʻ
Conference Zone (pp. 5-10).
2. Abduvakilovna, K. U., & Bekmurod o g li, T. N. (2024, March). RUS
ʻ ʻ
PSIXOLOGLARINING MULOQOT HAQIDAGI QARASHLARI. In E
Conference Zone (pp. 1-4).
3. Abduvakilovna, K. U., & Farxod o g li, P. X. (2023). SUITSIDAL XULQ-
ʻ ʻ
ATVORNI KELTIRIB CHIQARUVCHI SABABLARI. scientific
Impulse, 2(15), 239-242.
4. Abduvakilovna, K. U., Qizi, G. U. S. M., & Qizi, A. G. A. (2023). O QUV
ʻ
JARAYONIDA SHAXSLARARO MUNOSABATLARNING
PSIXOLOGIK - PEDOGOGIK TOMONLARI. Ta’limning zamonaviy
transformatsiyasi, 1(1), 766-769.
5. Karakulova, U. A., Alibekova, Y. O. Q. & Abduraxmonova, H. Z. Q.
(2023). DEVIANT XULQ-ATVOR MUOMMOSI VA OILAVIY
MUNOSABATLARINING O ZARO ALOQADORLIGI. Academic
ʻ
research in educational sciences, 4 (TMA Conference), 801-806.
6. Abduvakilovna, K. U. (2024, March). IJTIMOIY NORMALAR VA
MULOQAT FAOLIYATINING O ZARO ALOQADORLIGI. In E
ʻ
Conference Zone (pp.5-10).
7. Abduvakilovna, K. U. (2023). OG ISHGAN XULQ-ATVOR VA UNI
ʻ
SHAKLLANTIRUVCHI OMILLAR.
8. Ulugbekovna, M. Z. (2022). Form and Methods of Forming
Communicative Competence in Youth. Central Asian Journal of Literature,
Philosophy and Culture, 3(10), 71-74.
30

9. Baxtiyarovna, S. D. (2022). TIBBIYOT XODIMLARINING KASBIY
PSIXOLOGIK TAYYORGARLIGI. Scientific Impulse, 1(3), 444-448.
10. Baxtiyarovna, S. D. (2022). BEMORDAGI NEVROTIK HOLATLARDA
PSIXOLOGIK YONDOSHUVNING ZARURATI. Scientific Impulse,
1(3), 373-376.
11. Yugay A.X., Mirashirova. N.A. «Obshaya psixologiya» T. TGPU, 2014.
12. Jo rayev N.S., Saliyeva D.A., Sultonova N.A. Psixologiya tarixi. -ʻ
Toshkent: NOSHIR, 2019. -B.61-62.
13. Aesthetic ideal and aesthetic criterion. DS Kadirova 2021 ACADEMICIA:
An International Multidisciplinary Research 11 3 1748-1760 South Asian
Academic Research Journals.
31

Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston Milliy universitetining Jizzaxʻ ʻ
filiali Psixologiya fakulteti yoshlar psixologiyasi 423-22--guruh talabasi
Qudratova Gulruxning “Tafakkur va ong” mavzusida yozgan kurs ishiga
TAQRIZ
Ong va tafakkur- uslubi o rtasidagi munosabatlar murakkab va serqirra
ʻ
jarayon hisoblanadi. Tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, ong darajasi yuqori bo lgan
ʻ ʻ
insonlar ochiq fikrli, kreativ g oyalar va yangi tajribalarni o zlashtirishga tayyor
ʻ ʻ
bo ladi. "Shaxsiy va ijtimoiy tajribada biz ongning mavjudligini aniq sezamiz,
ʻ
ongning o z-o ziga, boshqa odamlarga va umuman jamiyatga ta'siri natijalarini
ʻ ʻ
fiziologik darajada his qilamiz va ko ramiz.
ʻ
Fransuz faylasufi Rene Dekart nomoddiy ruh miyadan alohida mavjud deb
taxmin qilgan. His-tuyg ulaming signallaгi nomoddiy ruhga kirish eshigi bo lib
ʻ ʻ
xizmat qiluvchi miyaning epifiz beziga boradi, deb ishongan.
Kurs ishining kirish qismida, mavzuning bugungi kundagi dolzarbligi,
maqsadi,vazifalari va tuzilishi imkon darajasida yoritib berilgan.
Talaba Qudratova Gulruxning “Tafakkur va ong” mavzusida yozgan kurs
ishi II bob, 4 paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
32

Kurs ishining birinchi bobida: Ong va tafakkur shakllanishida tashqi olam
tasiri haqida yoritilgan. Kurs ishining ikkinchi bobida: Inson ijtimoyi hayotida
ong va tafakkur o zgarish mexanizmlarning ta siri haqida ochilga .ʻ ʼ
Kurs ishining xulosa qismida har ikkala bobdan kelib chiqib umumiy
xulosa berilgan.
Talaba Qudratova Gulrux tomonidan bajarilgan kurs ishi mazmun jihatidan
qisman yoritilgan. Kurs ishida ayrim juz’iy kamchiliklar mavjud. Kamchiliklar
kurs ishining mazmuniga ta’sir qilmaganligi uchun ishni himoyaga tavsiya
etaman.
Taqrizchi:
_____________________
Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston Milliy universitetining Jizzax
ʻ ʻ
fili Psixologiya fakulteti yoshlar psixologiyasi 423-22--guruh talabasi
Qudratova Gulruxning “Tafakkur va ong” mavzusida yozgan kurs ishiga
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bolsak, dunyoni bilishga bo lgan qiziqish insonga
ʻ
xos xususiyat. Inson borlig ida olamdagi bilimlarni egallashga, voqea-hodisalarni
ʻ
anglashga, tabiatdagi o zgarishlarni idrok etishga intilish kuchli
ʻ
XIX asr oxiri XX asr boshlarida noklassik fan taraqqiyot natijasida
Yevrapada inson borlig idan uzoqlashish kuzatildi.
ʻ
Mazkur o zgarishlar tufayli psixoanaliz, ekzistensializm, fenomenologiya
ʻ
kabi yangi falsafiy nazariyalarning paydo bo ldi. Analitik psixologiya
ʻ
asoschilaridan biri Karl Gustav Yung inson borlig ining mazmuni psixoanalitika
ʻ
va falsafiy qarashlar uyg unligi asosida tushuntirishga harakat qiladi.
ʻ
K.Yung onglilik va ongsizlik tavsifining dunyoqarashni shakllantirishdagi
o rnini, kelib chiqishini ilmiy jihatdan ishlab chiqqan. U inson miyasidagi
ʻ
33

o xshashlikning universal holatining ruhiy funksiyalanishini jamoaviy ruh debʻ
atab uch darajaga ajratib o rganadi. Ulardan birinchisi: ong, ikkinchisi esa,
ʻ
individual onglanmaganlik, uchinchisi, jamoaviy onglanmaganlik.
Umuman olganda, inson tafakkuri jamiyatning barcha sohalarida asosiy
dvigatel vazifasini bajaradi. Tafakkur orqali yangi g oyalar, innovatsiyalar, va
ʻ
jamiyatning barqaror rivojlanishi ta'minlanadi. Inson tafakkuri fan va
texnologiyaning asosidir. Tafakkur orqali insonlar tabiiy hodisalarni tushunishga
intiladilar, bu esa ilmiy bilimlarning to planishiga olib keladi. Shu orqali yangi
ʻ
texnologiyalar ishlab chiqiladi, yangi sohalar rivojlanadi, va hayot sifatini
yaxshilash imkoniyatlari paydo bo ladi.
ʻ
Ilmiy rahbar: G ulomiddinov Doston
ʻ
34

telegram:@Print5703

Купить