Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 110.1KB
Xaridlar 20
Yuklab olingan sana 09 Oktyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Falsafa

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Tafakkurning rivojlanish bosqichlari

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKАSI OLIY TA`LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VАZIRLIGI
Mirzo Ulug’bek nomid а gi
O’zbekiston Milliy universiteti
Ijtimoiy f а nl а r f а kulteti
Amaliy psixologiya yo’nalishi
2-bosqich talabasi
Tohirjonova Zeboning
“ Tafakkurning rivojlanish bosqichlari ” 
KURS ISHI
\
Kurs ishi rahbari:  
Toshkent Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 3
Birinchi bob . Tafakkurning rivojlanish bosqichlari. ...................................................................................... 8
1.1.  Tafakkur va uning turlari. .................................................................................................................. 8
1.2.  Tafakkurning rivojlanish bosqichlari. .............................................................................................. 12
1.3. Tafakkurni eksperemental usullar yordamida o’rganish. ................................................................ 19
1.4. Tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyati. ...................................................................................... 26
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati: ....................................................................................... 33
-
      
2 Kirish
Tafakkur   nima   va   u   qanday   ishlaydi?   Ehtimol,   ko’p   odamlar   bir   xil   savolni
berishadi. Taklif etilayotgan ish qo’yilgan savollarga javob berishga harakat qiladi,
bu uning maqsadi bo’ladi.
Tafakkur   eng   murakkab   va   yetarlicha   o’rganilgan   jarayonlardan   biri   bo’lib,   u
haqida ko’plab ma'lumotlar olishimiz, bosqichlarini o’rganishimiz mumkin.
Tafakkur   inson   aqliy   faoliyatining   yuksak   shaklidir.   Insonda   tafakkur   bo’lganligi
va tafakkur bilan chambarchas nutq bo’lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi,
shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o’z atrofidagi olamda bo’lgan buyumlar va
hodisalarni   ongli   ravishda   idrok   qiladi.   Ongli   ravishda   eslab   qoladi   hamda   esga
tushiradi   va   ongli   ravishda   harakat   qiladi.   Tafakkur   atrofdagi   olamni   bilish
qurolidir   va   inson   amaliy   faoliyatini   vujudga   kelishi   uchun   shartdir.   Biron   narsa
to’g’risida   tafakkur   qilish   jarayonida   fikr   paydo   bo’ladi,   bu   fikrlar   insonning
ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli
avvalo   bizning   idroklarimiz   va   fikrlarimizning   voqelikka   qanchalik   muvofiq
bo’lishini, bo’lar haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg’on ekanligini belgilashda o’z
ifodasini   topadi.   Bunday   tafakkur   qilish   eng   oddiy   amaliy   voqelikda   namoyon
bo’ladi.   Voqelikning   sezgilardagi   va   idrokdagi   in`ikosning   o’zi   chinakam   bilim
bo’ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g’arbga botayotganini
hammamiz   ko’ramiz   (idrok   qilamiz).   Biz   erni   qimirlamay   turganini,   asrlar
davomida   qilgan   fikriy   faoliyati   natijasidagina   uzoq   davom   qilgan   kuzatishlar
o’tkazish   va   matematika   yo’li   bilan   tadqiqotlar   qilish   natijasidagina   haqiqatda
quyosh   er   atrofida   aylanmasdan,   balki   er   o’z   o’qi   atrofi   va   quyosh   atrofida
aylanayotganligini   aniqladik.   Demak,   kuyoshning   harakati   to’g’risidagi   bizning
bevosita   idrokimiz   voqelikka   to’g’ri   kelmas   ekan.   Voqelikni   to’g’ri   aks   etishi
tafakkur   bilan   aniqlanadi.   Yuqoriroq   bosqichlarda   bunday   fikrlash   tafakkur
jarayonlarida   hosil   bo’lgan   hukmlar   va   tushunchalarning   chinligini   yoki   chin
emasligini aniqlashda ifodalanadi. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni
ular   o’rtasidagi   bog’lanishlarni   fikran,   umumlashtirib,   vositali   yo’l   bilan   aks
3 ettirishga   aytiladi.   Voqelik   tafakkurda,   idrok   va   tasavvurgina   nisbatan   chuqurroq
va   to’laroq   aks   etadi.   Biz   sezgi,   idrok   vositasi   bilan   bilib   olishimiz   mumkin
bo’lmagan   narsa   yoki   hodisalarni,   narsa   yoki   hodisalarning   xususiyatlarini,
ularning   bog’lanish   va   munosabatlarini   tafakkur   vositasi   bilan   bilib   olamiz.
Masalan:   bizga   ma`lumki,   agar   yorug’lik   nuri   shisha   prizma   orqali   o’tkazilsa   bu
nur spektorni yetti rangiga ajralib ketadi. Bu ranglarni biz idrok qilamiz (ko’zimiz
bilan ko’ramiz). Lekin fizikadan bizga shu narsa aniqki, bu nurlardan bo’lak yana
boshqa   nurlar   ham   bor.   Bu   nurlar   infraizil,   ul’trabinafsha   nurlar   deb   ataladi.   Bu
nurlarni   biz   ko’rmaymiz.   Bunday   nurlarni   borligi   tafakkur   yordami   bilan   kashf
qilingan. Biz tasavvur  qilishimiz  mumkin bo’lgan ko’pgina hodisalar  bor. Biz bu
hodisalar   to’g’risida   faqat   fikr   yurita   olamiz.   Tafakkur   voqelikni   umumlashtirib
aks   ettirishdir.   Biz   ayrim   narsalarni   va   hodisalarni,   masalan,   alohida   stolni   yoki
stulni   idrok   qilamiz,   tasavvur   qilamiz,   ammo   umuman   stol   va   stul   to’g’risida
fikrlashimiz mumkin. Umumlashtirish natijasida bir hukmning o’zida ayni vaqtda
yakka   bir   narsa   to’g’risidagina   fikr   qilib   qolmasdan,   balki   shu   narsa   bilan   birga
narsalarning   butun   bir   turkumi   to’g’risida   ham   fikr   qilish   mumkin.   Masalan,
“O’zbekistonning   hamma   fuqarolari   qonun   oldida   tengdirlar.”   Bu   hukmda   ayrim
bir   kishi   to’g’risida   hukm   qilmasdan,   balki   O’zbekistonning   hamma   fuqarolari
to’g’risida   fikr   yuritamiz.   Narsa   yoki   hodisalar   to’g’risidagi   eng   muhim
bog’lanishlar   va   munosabatlar   tafakkur   yordami   bilan   ochiladi.   Siz   qalamni
barmoqlaringiz   bilan   20   sm   balandda   ushlab   turibsiz.   Barmoqlaringizni   ochib
yuborsangiz   qalam   stol   ustiga   to’shadi,   uning   taqillagani   eshitiladi.   Biz   bu
hodisalarni   birin-ketin   idrok   qilamiz   va   ularni   xuddi   shu   tartibda   tasavvur
qilishimiz mumkin.  Lekin  biz bunda  hodisalarni   ma`lum   vaqt  ichida  birin  -  ketin
sodir bo’lishini idrok qilamiz, holos. Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami bilan bu
hodisalarning   bir   -   biriga   qonuniy   bog’lanishdagi   chuqurroq   sabablar   va   bundan
kelib chiqadigan natijalar ochiladi.
Biz   hodisalarning   birin   -   ketin   o’tayotganligini   qayd   qilib   qolavermaymiz,   balki
birinchi   hodisa   bo’lgani   uchun   ikkinchi   hodisa   ro’y   berdi,   undan   keyingina
hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro’y berganligi uchun
4 (qalam   stolga   urilgani   uchun)   sodir   bo’ladi,   deb   aniq   qilib   aytamiz   va   oldingi
hodisaning   ro’y   berganligi   keyingi   hodisaning   muqarrar   keltirib   chiqarganligini
anglaymiz.   Bu   hodisalar   ularning   ma`lum   bir   vaqt   ichida   birin   -   ketin   sodir
bo’lganligini   idrok   qilganimizdan   tashqari   ular   o’rtasida   sabab   -   natija   tariqasida
bog’lanishi, ya`ni qonuniy bog’lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab -
natija   tariqasidagi   bog’lanishning   o’zini   bevosita   idrok   qila   olmaymiz.   Uni   sezgi
organlarimiz   vositasi   bilan   his   qilolmaymiz,   (ko’rmaymiz,   ushlab   ko’rmaymiz,
eshita   olmaymiz)   balki   shu   bog’lanish   borligini   idrokimizga   asoslanib   turib   fikr
qilish yo’li bilan topamiz. So’ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog’lanishlari
ochilganligiga   asoslanib,   umumiylashtirish   yo’li   bilan   voqelikning   umumiy
qonuniyatlarini   topib   olamiz.   Masalan,   bir   holda   suvning   yaxlab   qolganligi
haroratning   pasayganligi   (0   dan   pastda   tushib   ketganligi)   sabab   bo’lgani
aniqlangan bo’lsa va bu hodisa  boshqa bir  qancha hollarni  ham aniqlagan bo’lsa,
yana   shu   hollarni   umumiylashtirish   natijasida   “harorat   0   dan   past   bo’lgani   suv
hamisha   muzlaydi”,   degan   hukmda   ifodalangan   qonun   topilgan.   Hodisalar
o’rtasidagi mavjud sabab - natija bog’lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi
paytda bizning oldimizda ro’y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan aytib
berishimiz   mumkin.   Masalan:   termometrda   haroratning   0   dan   past   tushganligini
ko’rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olamiz.
        Astronomlar   osmondagi   jismlarning   harakat   qonunlarini   bilganliklari   uchun
quyosh  yoki  oy  qachon   tutilishini  rosa   aniq  qilib  oldindan   aytib  beradilar.  SHarq
mutafakkirlari   jamiyat   taraqqiyoti   qonunlarini   ochib   berganlar.   Bu   qonunlarni
bilish   ijtimoiy   -   siyosiy   voqealarning   qay   tarzda   borishini   (bilish   tufayli   mumkin
bo’lmoqda) oldindan bilib turish imkoniyatlarini beradi.
Oldindan   bilish   muayyan   maqsadni   qo’yishga   va   ana   shu   maqsadga   muvofiq
harakat qilishga imkon beradi. Odamlarning hozirgi  amaliyoti  bizning xilma - xil
mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli mumkin bo’lmoqda. Mehnat faoliyati
ayni   vaqtda   fikrlash   faoliyati   hamdir.   Tafakkur   yo’li   bilan   aniqlangan   abstrakt   -
nazariy   qoidalar   inson   amaliyotida   sinovdan   o’tkaziladi,   (tasdiqlanadi   yoki   rad
qilinadi), voqelikni xuddi shu yo’l bilan eng to’g’ri va aniq bilib olinadi. Tafakkur
5 ongning   voqelikni   eng   aniq,   chuqur,   to’liq,   umumiylashtirib   va   bevosita   aks
ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita sezishimiz va
idrok   qilishimiz   mumkin   bo’lmagan   bog’lanishlar   va   munosabatlarning   aks
etishidir.   Fikrlar,   hukmlar   va   tushunchalar   dastlab   idrok   va   tasavvur   asosida
vujudga   keladi.   Bu   fikrlar   xotirada   mustahkamlanadi   va   so’ngra   tafakkurning
yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bo’lib qoladi. Har bir
kishi   tevarak   -   atrofdagi   olamni   bevosita   bilish   bilan   mashg’ul   bo’lganida   fikr
yuritmay,  balki  shu  bilan  birga  u harakat   qilayotganida  ham  boshqa  kishilar   nutq
orqali   aloqa   qilayotganida,   o’z   fikrini   boshqa   kishilarga   bildirayotganida   hamda
boshqa   kishilardan   tayyor   fikr   va   bilimlarni   olayotganida   ham   fikr   qiladi.
Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog’langandir. Fikr va muhokamalar, bilish
va tajriba til  yordami  bilan shakllanadi.  Insoniyat  jamiyatida odamlar bir - birlari
bilan til vositasi orqali fikr almashadilar.
Tanlangan mavzuning dolzarbligi . tafakkurni, uning funktsiyalari va miya yarim
korteksida   sodir   bo’ladigan   jarayonlarni   o’rganishga   bo’lgan   talab   bo’ladi.   Axir,
ko’pchilik   bu   qanday   mexanizm   va   u   qanday   ishlaydi   deb   hayron   bo’ldi?!   Bizga
kerakli ma'lumotlarni tafakkur qilish qobiliyatiga nima ta'sir qiladi? Olimlar shu va
shunga   o’xshash   savollar   ustida   ishlamoqda   va   ularning   natijalari   tufayli   biz
tafakkur kabi murakkab aqliy jarayon haqida batafsil ma'lumot olishimiz mumkin.
Kurs ishining predmeti . Tafakkur haqida umumiy tushuncha va uning rivojlanish
bosqichlarini o’rganish.
Kurs ishining metodlari : O’rganilayotgan muammo bo’yicha adabiyotlarni tahlil
qilish, suhbat, diagnostika, natijalarni tahlil qilish.
Inson,   tabiatan   juda   qiziquvchan.   Qadim   zamonlardan   beri   manfaatdor   "Nima?",
"Qaerda?", "Nima uchun?" kabi savollar. va boshqalar.
Kurs ishining maqsadi : Turli yoshdagi, maktab yoshidagi bolalar hamda talabalar
tafakkurini   o’rganish.   Maqsadga   erishish   uchun   biz   quyidagi   asosiy   narsalarni
belgilab oldik vazifalari:
-Tafakkurning xususiyatlari va turlarini o’rganish;
6 -Tafakkur turlarini aniqlash;
-Turli yoshdagi insonlar tafakkuri tahlil qilish, baholash va solishtirish;
-Fikrlashni rivojlantirish usullarini o’rganish;
-Turli sinf o’quvchilari uchun mashqlar bilan tavsiyalar ishlab chiqish;
-Taqdimot qiling va maktab o’quvchilari bilan gaplashing;
-Mavzu bo’yicha bukletlarni nashr qilish va tarqatish.
Gipoteza:   Imkoniyatlar   va   xususiyatlarni   aniqlasak   tafakkur,   keyin   uni
takomillashtirish qonuniyatlarini aniqlashimiz mumkin.
Birinchi   bobda   tadqiqot   ishi   tafakkur,   xususiyatlari   va   uning   turlari   ko’rib
chiqiladi.
Ikkinchi   bobda   tafakkur   asosi   sifatida   fikrlash   jaroni   bilan   bog’liq   operatsiyalar,
ko’rib chiqiladi.
Uchinchi bobda tafakkur nazariyalari va amaliy tavsiyalar.
7 Birinchi bob . Tafakkurning rivojlanish bosqichlari.
1.1. Tafakkur va uning turlari.
Tafakkur   —   inson   miyasining   alohida   funksiyasi.   Uning   nerv   fiziologik   asosi
birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkurʻ
jarayonida   insonda   fikr,   mulohaza,   g oya,   faraz   kabilar   vujudga   keladi   va   ular	
ʻ
shaxsning   ongida   tushunchalar,   hukmlar,   xulosalar   shaklida   ifodalanadi   (qarang
Ong).  Tafakkur  til  va  nutq  bilan  chambarchas  bog liq  ravishda   namoyon  bo ladi.	
ʻ ʻ
Fikrlash   faoliyati   nutq   shaklida   namoyon   bo ladi.   Nutq   aloqasi   jarayonida
ʻ
insonning   hissiy   mushohada   doirasi   kengayib   qolmay,   orttirilgan   tajriba   boshqa
kishilarga ham beriladi. Inson o zining tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati	
ʻ
bilan   boshqa   mavjudotlardan   ajralib   turadi.   U   fikr   yuritish   faoliyatida   o zida   aks	
ʻ
ettirgan,   idrok   qilgan,   tasavvur   etgan   narsa   va   hodisalarning   haqiqiyligini
aniqlaydi,   hosil   qilingan   hukmlar,   tushunchalar,   xulosalar   chin   yoki   chin
emasligini belgilab oladi. Inson tafakkuri orqali voqelikni umumlashtirib, bevosita
(bilvosita)   aks   ettiradi,   narsa   va   hodisalar   o rtasidagi   eng   muhim   bog lanishlar,	
ʻ ʻ
munosabatlar,   xususiyatlarni   anglab   yetadi.   Binobarin,   inson   muayyan   qonun,
qonuniyat va qoidalarga asoslangan holda ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga
kelishi, rivojlanishi  hamda oqibatini  oldindan ko rish  imkoniyatiga  ega. Tafakkur	
ʻ
ko pgina   fan   sohalari   (falsafa,   mantiq,   jamiyatshunoslik,   ped.,   fiziologiya,	
ʻ
kibernetika, biologiya.) ning tadqiqot ob yekti hisoblanadi. Psixologiyada tafakkur	
ʼ
voqelikni   umumlashtirish   darajasiga,   muammoni   yechish   vositasi   xususiyatiga,
holatlarning inson uchun yangiligi, shaxsning faollik ko rsatish darajasiga ko ra bir	
ʻ ʻ
necha   turlarga   (ko rgazmali   harakat,   ko rgazmali   obrazli,   amaliy,   nazariy,	
ʻ ʻ
ixtiyoriy,   ixtiyorsiz,   mavhum,   ijodiy   va   h.k.)   ajratib   tadqiq   qilinadi.   Ijtimoiy
hayotda,   ta lim   jarayoni   va   ishlab   chiqarishda   odamlar   o rtasidagi   aloqa   va	
ʼ ʻ
munosabatlar ham tafakkur yordamida namoyon bo ladi. Jamoada tanqidiy qarash,	
ʻ
o zini o zi tanqid, baholash, tekshirish, o zini o zi tekshirish, nazorat qilish, o zini	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o zi nazorat qilish, guruhiy mulohaza yuritishdan iborat tafakkur sifatlari vujudga
ʻ
keladi.   Insonning   inson   tomonidan   idrok   kilinishi   ham   tafakkur   bilan   uzviy
8 aloqadadir.   Ijodiy   ishlar,   kashfiyotlar,   ixtirolar,   takliflar   tafakkurning   mahsuli
hisoblanadi. Psixologiya tafakkurning filogenetik (insoniyat paydo bo lishi davri),ʻ
ontogenetik   (kishi   umri   davomida)   bilishga   oid   tarixiy   jihatlarini   ham   o rganadi.	
ʻ
Hozirgi   zamon   fanining   juda   ko p   murakkab   masalalari   tafakkurdagi   mantiqiy	
ʻ
jarayonlarni yanada chuqurroq o rganishni taqozo etmoqda. Kishining butun hayoti	
ʻ
uning   oldiga   hamisha   jiddiy   va   kechiktirib   bo’lmaydigan   vazifalar   va
muammolarni qo’yadi. Bunday muammolarning, qiyinchiliklarning, tasodiflarning
yuzaga   kelishi   atrofimizdagi   voqelikda   hali   juda   ko’p   no’malum,   tushunib
bo’lmaydigan   kutilmagan,   yashirin   narsalar   borligidan   dalolat   beradi.   Tafakkur
shuning uchun ham zarurki, haet va faoliyat davomida har bir individ narsalarning
qandaydir yangi, ilgari ma’lum bo’lmagan xususiyatlariga duch keladi. 
Tafakkur o’zi nima?
Qadimda bir faylasufning juda o’tkir va qiziquvchan shogirdi bo’lgan ekan. U ko’p
narsaga   qiziqar   ekan   va   ko’p   narsani   bilishni   xohlar   ekan.   Shogird   savollar
beraverib   ustozini   tinch   qo’ymas   ekan.   Shogird   kitob   mutoala   qilaverib   uxlab
qolibdi. Tushida undan bir darvesh so’rabdi: E aqlli yigit! Sen ko’p kitob mutolaa
qilasan. Seni aqlli  yigit deyishadi. Qani  aytchi, aql nima o’zi, deb so’rabdi. Yigit
qancha urinsa ham bu savolga javob bera olmay yarim tunda uyg’onib ketibdi. U
erta   tonggacha   bu   savol   haqida   o’ylab   bir   jo’yali   javob   topa   olmabdi.   U   aql
nimaligi   haqida   javob   olish   uchun   erta   saharda   ustozi   yoniga   otlanibdi.   Shogird
ustozidan   so’rabdi.   Ustoz   aql   nima   o’zi?   Shunda   ustoz   aql   haqida   uzoq   so’zlay
ketibdi.   Ustoz   aql   nimaligini   o’z   shogirdiga   yaxshiroq   tushuntirish   uchun   aqlli
iboralarga boy hikoya va matallarni misol qilib uzoq tushuntiribdi. Tong yorishay
deb   qolibdi.   Ustozning   aql   haqidagi   uzundan-uzoq   izohlarini   eshitaverib,
shogirdning aqli ozay deb qolibdi. Shogirdining bu ahvolidan achingan ustoz, kel
shogirdim   bor   aqlidan   ham   ayrilmasin   deb,   aql   haqidagi   tushuntirishlarini
to’xtatibdi. Shunda shogird so’rabdi: Ustoz nega jim bo’lib qoldingiz? Ustoz javob
qaytaribdi:  O’g’lim  aql  haqida faqat  aqlsizlargina uzoq va’zxonlik qila oladi. Kel
shu   mavzuni   to’xta   qolaylik.   Shu-shu   aqlga   ta’rif   berishdan   donolar   o’zini   tiyyar
ekanlar.
9 E’tibor   qilsangiz   falsafa,   pedagogika,   psixologiya,   psixiatriya,   nevrologiya,
neyrobiologiya, diniy kitoblarda ham aql va tafakkur haqida ma’lumotlar beriladi.
Tafakkurni   juda   ko’p   fanlar   o’rgansa-da,   tinimsiz   ilmiy-tadqiqot   ishlari   olib
borilsa-da,   uning   mexanizmlari   xanuzgacha   to’la-to’kis   o’rganilmagan.   Biroq
tafakkur   olingan   ilm   va   tajribalar   asosida   shakllanishini   alohida   qayd   qilib   o’tish
lozim.
Tafakkur turlari.
Tafakkur,   odatda,   nazariy   va   amaliy   tafakkurlarga   bo’linadi.   Nazariy   tafakkurda
tushunchali   va   obrazli   tafakkur,   amaliy   tafakkurda   esa   –ko’rgazmali-obrazli   va
ko’rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi.
Tushunchali   tafakkur   –   bu   ma’lum   tushunchalar   qo’llaniladigan   tafakkur.   U   yoki
bu   aqliy   masalalarni   echishda   boshqa   odamlar   tomonidan   aniqlangan   va
tushunchalar,   mulohazalar,   xulosalar   shaklida   ifodalangan   tayyor   bilimlardan
foydalanamiz.
Obrazli tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining bir turi.
Ular   xotiradan   olinadi   yoki   tasavvurda   hosil   qilinadi.   Ko’pincha   tafakkurning   bu
turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi odamlarda ustun bo’ladi.
Tushunchali   tafakkur   voqelikni   aniq   va   umumlashtirgan   holda   aks   ettiradi,   lekin
bunday   aks   ettirish   mavhumdir.   O’z   navbatida,   obrazli   tafakkur   atrofimizdagi
olamni   aniq  va  sub’ektiv  aks   ettirish   imkonini  beradi.  Shunday  qilib,  tushunchali
va obrazli tafakkurlar bir-birini to’ldiradi.
10 Ko’rgazmali-obrazli  tafakkur obrazlarni qo’llash  bilan bog’liq. Bu tafakkur  odam
biror masalani echishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar haqidagi tasavvurlarni
tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida namoyon bo’ladi.
Ko’rgazmali-harakatli tafakkur  – mohiyati real jismlar bilan amalga oshiriladigan
amaliy   o’zgartiruvchi   faoliyatdan   iborat   bo’lgan   tafakkurning   alohida   turi.
Tafakkurning   bu   turi   biror-bir   moddiy   mahsulot   ishlab   chiqarish   maqsadidagi
mehnat bilan mashg’ul bo’lgan odamlarda kengroq ifodalanadi.
Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so’z-mantiqiy tafakkur mavjud bo’lib,
u   tafakkur   tarixiy   rivojlanishining   so’nggi   bosqichidir.   Unga   tushunchalar   va
mantiqiy hosilalarni qo’llash xosdir.
Amaliy   tafakkur   tajriba,   amaliy   harakatlar   asosida   amalga   oshiriladi   va   aniq
vazifalarni   bajarishga   qaratilgan,   nazariy   –   tajriba   bilan   ish   ko’rmasdan
tushunchalardan   foydalanadi.   Diskursiv   tafakkur   –   kengaytirilgan   tafakkur,   ichki
sezgi   kechishining   tezligi,   aniq   ifodalangan   bosqichlarning   mavjud   emasligi,   oz
darajada   anglanganligi   bilan   xaraterlanadi.   Reproduktiv,   ishlab   chiqaruvchi
tafakkur – bu namuna bo’yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar, yangi
natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to’g’ri aks ettiradi,
odam   o’z   hulq-atvorini   anglaydi,   autistik   tafakkur   esa,   asosan,   ob’ektga   emas,
affektga   mos   bo’lganlarni   ifodalaydi,   ehtiyojni   qondirishga,   kelib   chiqqan   hissiy
zo’riqishni kamaytirishga yo’naltirilgan bo’ladi.
11 1.2. Tafakkurning rivojlanish bosqichlari.
Tafakkur   shakllanishi   va   rivojlanishida   bir   nechta   bosqichlarni   ajratib   ko’rsatish
mumkin.   Hozirda   mavjud   bo’lgan   tafakkur   taraqqiyotining   bosqichlarga
bo’linishiga   nisbatan   yondoshuvlarning   ko’pchiligida   inson   tafakkuri
rivojlanishining   dastlabki   bosqichi   umumlashtirish   bilan   bog’liqligi   ko’rsatib
o’tiladi.   Bunda   bolaning   birinchi   umumlashtirishlari   amaliy   faoliyatdan
ajralmasdir,   bu   bolaning   o’zaro   o’xshash   jismlar   bilan   bajaradigan   bir   xildagi
harakatlarida   o’z   ifodasini   topadi.   Bu   intilish   bola   hayotining   dastlabki   yilining
oxiriga   kelib   namoyon   bo’la   boshlaydi.   jismlarning   alohida   xossalarini   bilgan
holda  ikki   yoshli   bola   ma’lum   amaliy   masalalarni   echa   oladi.  xuddi   shunday,   bir
yoshu   uch   oylik   bola   narsalar   solingan   og’ir   qutini   joyidan   surish   uchun
narsalarning yarmini olib tashlaydi, so’ngra zarur harakatni amalga oshiradi.
Bola   tafakkuri   rivojlanishining   keyingi   bosqichi   nutqni   egallab   borishi   bilan
bog’liq. bola bilib olgan so’zlar unga umumlashtirishni amalga oshirishda tayanch
bo’ladi.   ular   tez   orada   bola   uchun   umumiy   ma’noga   ega   bo’lib,   bir   jismdan
ikkinchisiga oson ko’chiriladi. lekin ko’p hollarda jism va hodisalarning qandaydir
alohida   belgilari   bola   o’sha   jismlarga   nisbatan   qo’laydigan   birinchi   so’zlar
ma’nosini   bildiradi.   xuddi   shunday,   ko’pincha   «olma»   so’zi   bolalar   tomonidan
barcha   dumaloq   shakldagi   yoki   qizil   rangdagi   jismlar   bilan   solishtiriladi.   Bola
tafakkurining navbatdagi bosqichida bola bir xildagi jismni bir necha so’zlar bilan
atashi   mumkin.   bu   hodisa   bolada   ikki   yosh   atrofida   kuzatiladi   va   solishtirish
tafakkur   operatsiyasining   shakllanishidan   dalolat   beradi.   Bayon   etilgan
ma’lumotlar   asosida   maktabgacha   yoshdagi   bola   tafakkurining   bir   nechta
ahamiyatli   bo’lgan   xususiyatlarini   aniqlashimiz   mumkin.   Xuddi   shunday,   bola
tafakkurining ahamiyatga ega bo’lgan xususiyati bolaning birinchi umumlashtirishi
harakat   bilan   bog’liqligidan   iborat.   bola   harakatlanib,   fikr   yuritadi.   Bola
tafakkuriga   xos   bo’lgan   xususiyat   –   tafakkur   aniqligida   namoyon   bo’ladigan
ko’rgazmaliligidir. Bola maktab yoshiga etganida unda fikrlash imkoniyatlarining
taraqqiyoti kuzatiladi. bu hodisa yosh o’zgarishlari bilan birga, birinchi navbatda,
12 maktabda ta’lim olishda bola echishi zarur bo’lgan intellektual masalalar bilan ham
bog’liqdir.   tushunchalar   hosil   bo’lish   jarayonida   fikrlash   operatsiyalarining
taraqqiyoti   sodir   bo’ladi.   maktab   bolani   tahlil   qilishga,   sintezlashga,
umumlashtirishga   o’rgatadi,   induksiya   va   deduksiyani   rivojlantiradi.   maktabni
tugatganida   odamda   tafakkurni   rivojlantirish   imkoniyati   saqlanib   qoladi.   lekin
bunday   rivojlanish   dinamikasi,   yo’nalganligi   uning   faqat   o’zigagina   bog’liq
bo’ladi.
Tafakkur   bolaning   bog’cha   yoshidagi   davrida   juda   tez   rivojlana   boshlaydi.  
Bolalarda   turmush   tajribasining   ko’payishi,   ikkinchidan,   nutqning   nisbatan
o’sganligi, bolalarining juda ko’p erkin va mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga
ega   bo’lishlari   bunga   sabab   bo’ladi.   Bolalar   o’zlarining   mustaqil   harakatlari
davomida   atrofidagi   turli   xil   narsalar   bilan   bevosita   taqqoslash,   analiz   qilish   va,
nihoyat,   umumlashtirish   kabi   fikr   qilish   jarayonlarini   vujudga   keltiradi   va
takomillashtiradi.3   yoshdan   oshgan   bolalarning   tafakkuri   ko’rgazmali-obrazli
xarakterga   ega   bo’ladi.   Ular   o’zlarining   mulohazalarida   mavhum   tushunchalarga
emas,   balki   ko’z   o’ngidagi   aniq   narsalarga   asoslanadilar.   Ko’rgazmali-obrazli
tafakkur   ko’rgazmali-harakat   tafakkuriga   qaraganda   nutq   bilan   ko’proq   bog’liq
bo’ladi. Bu davrda ham bolalarning turli faoliyatlarida aniq obrazli tafakkur bilan
nutq birga, ya’ni ketma-ket amalga oshiriladi. Bolalar ko’z o’ngidagi turli narsalar
haqida   mulohaza   yuritganlarida   bu   narsalarning   nomlarini   ataydilar.   Lekin   bu
yoshdagi   ba’zi   bolalarning   mulohazalarida   so’zlarga   nisbatan   obrazlar   katta   o’rin
egallaydi.   Ularning   tafakkurida   so’zlar   qandaydir   ikkinchi   darajali,   yordamchi
rolni   o’ynaydi,   so’zlardan   erkin   foydalana   olmaydilar.   Buni   aniqlash   uchun
professor   B.C.   Muxina   shunday   misol   keltiradi.   4-5   yoshli   bolalarga   ataylab
buzilgan   o’yinchoqlar   berilib,   ularning   buzilish   sabablarini   aniqlash   va   tuzatish
talab   qilingan.   Ko’pchilik   bolalar   buzilgan   o’yinchoqlarning   buzilish   sababini
aniqlab, ularni tuzatganlar. Lekin qanday qilib tuzatganlarini so’z bilan aytib bera
olmaganlar.   Ular   o’yinchoqlarning   mana   bu   yerini   unday   qildik,   mana   bu   yerini
bunday qildik, deb aniq ravishda ko’rsatish bilan cheklanganlar. Ana shu misoldan
ko’rinib   turibdiki,   aniq   obrazli   tafakkurda   ham   hali   so’z   yetakchi   rol
13 o’ynamaydi.4-5   yoshli   bolalar   nutqni   jadallik   bilan   o’zlashtiradilar.   Bu   yoshdagi
bolalar sodda tarzda umumlashtirish, guruhlash qobiliyatiga ega bo’la boshlaydilar.
Bu davrni mantiqiy tafakkurni egallashga tayyorgarlik davri deyish mumkin. Katta
maktabgacha   yoshdagi   bolalarda   mantiqiy   tafakkur   rivojlana   boshlaydi.   6-7
yoshdagi bolalarda mantiqiy tafakkur taraqqiyotining barcha imkoniyatlari yuzaga
kelgan   bo’ladi.  
Birinchidan, bu yoshdagi bolalarda nutq yetarli darajada rivojlangan, ikkinchidan,
tushunchalar   tarkib   topa   boshlagan.   Bolalar   obrazlardan,   tasavvurlardan
foydalanmay,   mustaqil   ravishda   so’zlar   orqali   tafakkur   qila   olishlari   uchun   ular
voqelikdagi   narsa   va   hodisalarning   eng   muhim   xususiyatlarini   aks   ettiradigan
tushunchalarni o’zlashtirishlari kerak. Bolalarda avval so’zlar bilan ifodalanadigan
tasavvurlar   tarkib   topadi.   Lekin   bu   tasavvurlar   o’z-o’zidan   tushunchaga   aylanib
qolmaydi.   Tushunchalarni   tarkib   toptirishda   bu   tasavvurlardan   foydalanish
mumkin.   Tushunchalar   va   ularga   asoslangan   mantiqiy   tafakkur   shakllari
bolalarning turli sohalarga doir bilim asoslarini o’zlashtirish jarayonida tarkib topa
boshlaydi.   Tushunchalarni   izchil   tarzda   o’zlashtirish   maktabdagi   ta’lim   bilan
bog’liqdir.   Bolalar   ma’lum   darajada   tushunchalarni   o’zlashtirganlaridan   so’ng
mantiqiy   tafakkur   qilish   qobiliyatiga   ega   bo’ladilar.   Bunda   bolalar   berilgan
masalani   aql   bilan   yecha   oladigan   bo’ladilar.   Bolaning   maktabgacha   yoshdagi
davrida   uning   erkin   harakat   qilish   maydoni   kengayadi.   Bu   esa   tafakkurning
rivojlanishi uchun juda katta ahamiyatga egadir. Maktabgacha yoshdagi bolalar o’z
tajribalarida   ancha   narsalarni   bilib   olganlaridan   so’ng   narsalarning   ichki
xususiyatlari bilan ham qiziqa boshlaydilar. Shu sababli ularda juda ko’p savollar
(Bu nima? Nega bunaqa? Kim qilgan? Qayerdan kelgan? Nima qiladi? kabi) paydo
bo’ladi.   Bu   tafakkurning   aktiv   va   jadal   rivojlanishi   uchun   zamin   hozirlaydi.
Bolalarning   savollariga   doimo   ahamiyat   bilan   qarash   kerak.   Bola   o’z   savoliga
javob topa olmasa yoki katta odamlar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi
qiziquvchanlik, sinchkovlik susaya boshlaydi. Bolalarning savollariga javob berish
qiyin,   chunki   ular   o’zlari   hali   mutlaqo   tushunmaydigan   narsalar   va   hodisalar
haqida   ham   savol   beraveradilar.   Tarbiyachi   bolalarning   son-sanoqsiz   savollariga
14 ularning   yosh   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda   javob   berishi   va   tushuntirishi
lozim.   Odatda,   har   qanday   tafakkur   jarayoni   biron   narsaga   tushu-   na   olmaslik,
biron narsadan taajjublanish, hayron qolish natijasida hosil bo’ladi. Juda ko’p ota-
onalar   va   ayrim   tarbiyachilar   bolalar   ortiqcharoq   savol   bersalar,   ularni   «Ko’p
mahmadona   bo’lma   Sen   bunday   gaplarni   qayerdan   o’rganding,   deb   jerkib
tashlaydilar.   Bola   bir   necha   marta   ana   shunday   pand   yegandan   so’ng,   kattalarga
savol   bermaydigan,   ayrim   murakkab   narsalarni   o’z   bilganicha   yoki   afsonalardagi
kabi   xato  tushunadigan   bo’lib  qoladi.  Masalan,  7  yoshli   bola  «Yomg’ir   qayerdan
yog’adi   degan   savol   berdi.   Bu   bolaga   yomg’irning   yuzaga   kelishi   juda   sodda   va
tushunarli  qilib  gapirib  berildi   (hatto  sovuq  oynaga  issiq  par  bilan  ta’sir   qilganda
suv zarrachalarining yuzaga kelishi misol qilib ko’rsatildi). Bola biroz qarab turib,
yo’q unaqa emas deb javob berdi. Bo’lmasa, qani sen tushuntirib ber, deb so’raldi.
Shunda   bola:   «Yomg’ir   osmonda   yashaydi,   uning   uyi   bulutlardan   ham   balandda.
Bulutlar   ochilib   ketgan   paytda   yomg’ir   yiqilib   ketadi...»,   —   deb   tushuntirdi.
Bolaning   ana   shunday   afsonaviy   tushunchasidan   voz   kechib,   to’g’ri,   ilmiy
tushunchani yuzaga keltirguncha ancha vaqt ketadi.
Bolalarning beradigan savollari juda qiziq bo’lishiga bir necha sabablar bor:
1)   bolalar   tevarak-atrofdagi   narsa   va   hodisalarni   qanday   bo’lsa,   shundayligicha,
ya’ni yaxlit holda, xuddi rasmdagidek aks ettiradilar;
2) narsa va hodisalar o’rtasidagi bog’liqlik va sababiylikni chuqur analiz va sintez
qila olmaydilar;
3)   ularda   turli   tabiat   va   jamiyat   hodisalariga   doir   ilmiy   tu-   shunchalar   tarkib
topmagan va yetilmagan bo’ladi;
4)   bolalarda   ularning   turmush   tajribalari   juda   oz   bo’ladi.
Maktabgacha yoshdagi  bolalarning beradigan savollaridan ular tafakkurining aniq
obrazli   xarakterga   ega   ekanligi   ham   ko’rinib   turadi.   Masalan,   katta   bog’cha
yoshidagi   bolalar   quyidagi   savollarni   berishlari   mumkin:   Bulutlar   nega   yuradi?
Osmon kattami, yer kattami? Yulduzlar nechta? Osmondagi yulduzlar nima uchun
kunduzi   ko’rinmaydi?   Daraxtlar   nima   yeb   o’sadi?   Qorbobo   odammi?   Hozir
qorbobo   qaerda?   Nima   uchun   qorbobo   yozda   kelmaydi?   Elektr   toki   qayerdan
15 keladi? Nega simda olov ko’rinmaydi? Bolalarni tabiat va jamiyatdagi narsalarning
sababiy bog’liqligi hamda ichki taraqqiyot qonunlari emas, balki shu narsalarning
o’zi   qiziqtiradi.   Ular   hamma   narsani   bilishga   intiladilar.   Katta  guruh  bolalarining
gaplariga   diqqat   qilsak,   ular   shunday   hodisalar   haqida   mulohaza
yurgizishayotganining guvohi bo’lamiz. ««Temir og’ir narsa bo’lgani uchun suvda
cho’kadi,   yog’och   yengil,   shuning   uchun   u   oqadi»,   «Ichi   bo’sh   banka   yengil,
shuning   uchun   u   cho’kmaydi»,   «Urug’ni   yerga   eksa,   ko’karib   chiqadi»   va   shu
kabilar. Ayrim bolalar haddan tashqari ko’p savol beradilar, boshqa bir bolalar esa
deyarli hech savol bermaydilar. Bolalarning juda ko’plab savollar berishlari ijobiy
xarakterga   ega   bo’lib,   bu   ularning   qiziquvchanligi,   faolligi   va   mustaqilligidan
darak beradi. Odatda, juda passiv vatortinchoq bolalar savol bermaydilar. Bunday
bolalarga   turli   mashg’ulotlar   va   ekskursiyalar   vaqtida   tarbiyachining   o’zi   savol
berishi, shu bilan ularni faollashtirib borishi lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalar
fikr yuritish jarayonida ayni shu chog’da idrok qilayotgannarsalargina emas, balki
ilgari   idrok   qilgan   narsalariga   ham   tayana   oladilar.   Masalan,   bolagailgaridan
ma’lum   bo’lgan   biron   topshiriq   yoki   savol   berilsa,   u   o’z   tasavvuriga   asoslanib,
qiynalmay,   darhol   javob   qaytaradi.   Chunonchi   6   yoshli   bir   boladan   «Yong’oq
suvda   cho’kadimi   yoki   oqadimi   deb   so’ralganda,   u   «oqadi»   deb   javob   bergan.
Bolaning   to’g’ri   javob   berganligiga   sabab   shundaki,   u   o’z   tajribasida   yong’oqni
suvga   tashlab   ko’rgan.   Bu   bolalarda   induktiv   va   deduktiv   xulosa   chiqa-   rishning
eng sodda shakllari yuzaga kela boshlaganini ko’rsatadi. Bog’cha yoshidagi bolalar
tafakkurining   xarakterli   xususiyatlaridan   biri   ular   tafakkurining   hamon   obrazli
bo’lishidir.   Ular   o’zlarining   mulohazalarida   mavhum   tushunchalarga   emas,   balki
aniq   faktlarga   asoslanadilar.   Shuning   uchun   ular   mavhum   tusda   berilgan   oddiy
vazifalarni   hal   qila   olmaydilar.   Biroq,   katta   guruh   bolalarida,   ayrim   narsa   va
hodisalarning   muhim   belgilariga   qarab,   umumlashtirish   qobiliyati   yuzaga   kela
boshlaydi.   Masalan,   bola   olma,   o’rik,   nok,   olcha,   olxo’ri,   uzum,   anor,   behi   va
anjirlarning   rasmlarini   to’plab,   meva   deb   ataydi.   Ular   endi   meva   degan   umumiy
tushunchadan o’z nutqlarida erkin foydalana oladigan bo’ladilar. Bolalar xilmaxil
rasmli   lotolar   bilan   o’ynash   jarayonida   ana   shunday   umumlashtirishga   o’rgana
16 boshlaydilar.   Bunday   o’yinlarda   ba’zan   tarbiyachining   aralashuvi   va   bolalarga
umumlashtirish   yuzasidan   (masalan,   hayvonlar,   hasharotlar,   gullar,   qushlar,
o’yinchoqlar   va   hokazolar)   berilgan   topshiriqlarni   bajarilishiga   yordam   beradi.
Bola narsalarni bir-biriga taqqoslab, o’xshash va farq tomonlarini ajrata boshlaydi.
Masalan:   «Kvadrat   va   to’rtburchakni   taqqoslab,   kvadrat   va   to’rtburchakni   to’rt
tomoni bor, shuning uchun ular o’xshash. Lekin farqi shundaki, kvadratni to’rtala
tomoni va to’rt burchagi teng, to’rtburchakning esa qarama-qarshi tomonlari teng».
Bolalarning   oddiy   masalalarni   yechish   haqida   fikr   yuritishga   va   u   haqida   so’zlab
berishga   imkoni   bo’ladi.   To’rt-besh   yoshli   bola   masalani   amaliy   harakat   bilan
yechadi va u haqida nutqi orqali so’zlab beradi. Masalan: 4 yoshli bola kuch bilan
quvurga   ilinib   qolgan   bayroqchali   tayoqchani   tortadi,   lekin   chiqara   olmaydi.
Shunda   bola   quvur   ichiga   yuqoridan   qarab   ta-   yoqchani   ehtiyotkorlik   bilan
aylantiradi va bayroqchani chiqarib oladi. Masala hal etildi. Demak, kichik guruh
bolalari   masalani   amaliy   harakat   orqali   yechadilar   va   bajarilgan   ishga   nutqlari
bilan   yakun   yasaydilar.   5-6   yoshli   bolalar   oldiga   qo’yilgan   masalani   oldindan
o’ylab,   uning   rejasini   tuzib   oladilar.   Bu   ichki,   ovozsiz   nutq   orqali   amalga
oshiriladi.   Masalani   og’zaki   yechadilar:   Masalan:   «Daraxtga   7   ta   qushcha   qo’nib
turibdi.   Ulardan   ikkitasi   uchib  ketdi,   daraxtda  nechta   qushcha   qoldi   Demak,   bola
tafakkurini o’stirishda turli xil ta’limiy mashg’ulotlarning roli katta. Mashg’ulotlar
bola aqlini o’stirishga, mustaqil fikrlashga o’rgatadi. Bolaning tafakkurini o’stirish
birinchi   navbatda   tushunchalar   hosil   qilishdan   boshlanadi.   Mashg’ulotlar
yordamida   elementar   matematik   tasavvurlarni   o’stirish   bolalarda   taqqoslash
qobiliyatini o’stiradi: ularni xulosalar  chiqarishga va sodda masalalarni yechishga
o’rgatib   boradi.   Kubiklar,   doirachalar,   kvadratlar   va   poloskalar   yordamida
bolalarni   narsalarni   taqqoslashga,   o’xshatish   va   farq   tomonlarini   ajrata   olishga,
ayrim   narsalardan   guruh   tuzish   va   guruh   orasidan   bittasini   ajratib   olishga,
narsalarni bir necha teng qismga, ya’ni 2 ga va 4 ga bo’lishga o’rgatish va ularni
taqqoslashga   o’rgatib   borish   zarur.   Tayyorlov   guruhlariga   borganda   o’n   ichida
tartib   bilan   sanashga   va   og’zaki   masalalar   yechishga   o’rgatish   bilan   bola
tafakkurini   o’stirish   mumkin.   Bolalarning   ekskursiya   va   sayllar   paytida
17 kuzatuvchanligi   ortadi,   ular   turli   narsalarni   taqqoslashga,   analiz-sintez   qilishga
o’rganadi.   Masalan:   boqqa  ekskursiyaga   chiqqan  bolalar   bog’ning   bir   chekkasida
yer   kovlayotgan   toshbaqaning   oyoqlarini   belkurakka   o’xshatsa,   ikkinchi   bola
ekskavatorning   kovushiga   o’xshatadi.   Bunday   taqqoslovchi   mulohazalar   bolalar
tafakkurini   o’stirishda   aktiv   ta’sir   etadi.
Bolalar  juda qiziquvchan bo’ladilar. Ular  hodisalarning  sababini  bilishga,  hamma
narsaning   siridan   xabardor   bo’lishga   intiladi.   Bu   ularning   bilish   jarayoni   bilan
bog’liq   bo’lgan   qiziqishlaridir.   K.D.   Ushinskiy   aytganidek:   «Qiziqish   bu   to’la
fikrlashdir». Bolalar tafakkurini o’stirishda ana shu qiziqishlardan ham foydalanish
lozim, chunki qiziqish bolaning bilimlarini chuqurlashtiradi. Demak, maktabgacha
davrda   yosh   bolaning   tafakkuri   tez   suratlar   bilan   o’sib   borar   ekan,   uni   yanada
taraqqiy ettirish va rivojlantirish hozirgi kunda bolalar muassasalari  oldida turgan
eng muhim vazifalardan biridir.
 
18 1.3. Tafakkurni eksperemental usullar yordamida o’rganish.
Tafakkurni kuzatish yo’li bilan o’rganish mumkinmi?
Tafakkurning   boshlang’ich   holati   muammoli   vaziyatdir.   Bunday   muammoli
vaziyatlar   tafakkurning   bosqichli   tabiatga   ega   ekanligini   ifodalaydi.   Ko’pgina
tadqiqotchilar   tomonidan   fikrlash   jarayonining   quyidagi   bosqichlari   ajratilgan:   1)
muammoning vujudga kelishi, (sub`ekt maqsadga erishish uchun o’zining bilimlari
ko’lami   etarli   emasligini   anglaydi).   2)   muammoli   vaziyatning   tahlili,   sub`ekt
muammoli   vaziyatdagi   axborotlarni   tahlil   qiladi.   3)   maqsadga   erishish   usullari
haqidagi   farazni   shakllantiradi   (bu   nisbatan   maxsuldor   boskich   bo’lib,   sub`ekt
yangi   axborotlarni   faraz   va   metod   shaklida   yaratadi).   4)   farazni   tekshirish,   ilgari
surilgan   faraz   va   echim   usullari   nazorat   qilinadi,   baholanadi,   tekshirib   ko’riladi.
Tafakkur   va   nutqning   o’zaro   bog’liqligi   avvalo   fikrlash   jarayonining   til   orqali
ifodalanishida namoyon bo’ladi. Hozirgi kunda so’z va uning mazmuniy tomonini
o’rganish   maqsadida   assotsiativ   eksperimentdan   foydala-niladi.   Assotsiativ
eksperimentning   barcha   turlari   uchun   xos   bo’lgan   xususiyat,   ularda   natijaning
asosiy ko’rsatkichi sifatida reaktsiya vaqti hisoblanadi. Bu mezonlar nutq-fikrlash
jarayonining   dinamikasini   o’rganish   imkonini   beradi.   Assotsiativ   reaktsiya   vaqti
nerv   jarayonlarining   o’tish   tezligini   ifodalaydi.   Eksperimental   psixologik
tadqiqotlarda   aniqlanishicha   o’tgan   tajriba   fikrlash   jarayoniga   faqat   ijobiy   emas,
balki   salbiy   ham   ta`sir   etishi   mumkin.   Vertgeymerning   fikricha,   bolalarda   o’tgan
tajriba   ijodiy  tafakkurga  salbiy   ta`sir   qiladi.   Ta`lim   va   amaliy   faoliyat   jarayonida
inson muammolarni echishning cheklangan usullarini o’zlashtirsa, tuzilishi har xil
bo’lgan vazifalarni echishda tafakkurning rigidligi (qotib qolgan) namoyon bo’ladi.
Rigidlik deganda, sub`ektning muammoni hal qilishga qiynalishi yoki shakllangan
dasturni   qayta   o’zgartirish   uchun   qobiliyatning   etishmasligi   tushuniladi.
Rigidlikning   kognitiv   (bilish),   affektiv   (hissiy)   va   motivatsion   turlar   mavjud
tafakkurni   o’rganishda   ko’proq   kognitiv   rigidlik   muhim   ahamiyatga   ega   bo’ladi.
Biror   muammoni   doimo   bir   xil   usulda   echish,   keyinchalik   shu   muammoni
boshqacha   usulda   echishni   qiyinlashtiradi.   Buning   sababi   nimada?   A.   S.   Lachins
19 tomonidan   ishlab   chiqilgan   metodika   yordamida   bir   xil   tipdagi   vazifani   echish
jarayonidagi   ikki   guruh   tekshiriluvchilar   natijalarini   solishtirish   orqali   fikrlash
jarayonidagi   rigidlikni   aniqlash   mumkin.   Vazifa   shunday   tanlanishi   kerakki,
ularning bir qismi bir usul bilan, qolganlari ikki usul bilan echiladi.
Tajriba boshlangunga qadar har biri 10 tadan arifmetik vazifadan iborat 2 ta varaqa
tayyorlanadi. 1-guruh eksperimental, ikkinchisi nazorat guruhi deb karalib, ularga
alohida-alohida vazifalar beriladi. Har ikki guruhdagi tekshiriluvchilar bir-birlariga
bog’liq bo’lmagan holda vazifalarni echishlari kerak bo’ladi. 1-5 vazifalar bittadan
echimga   ega,   6-10   vazifalar   esa   minimal   bitta   yoki   ratsional   echimga   ega   emas.
Natijalarni tahlil  qilish uchun nechta tekshiriluvchi  6-10 vazifalarni  ratsional  usul
bilan echganligini  hisoblab, foizga aylantirish kerak. Ko’p hollarda tekshiriluvchi
1-5   vazifalarni   bir   xil   usul   bilan   echgandan   so’ng   6-10   vazifalarni   ham   shunday
usul   bilan   echishga   harakat   qiladilar,   sharoit   o’zgarganligini   sezmaydilar.   Bunda
fikrlash jarayonida bilish rigidligi vujudga kelganligini aniqlash mumkin.
Tafakkurda   ko’rsatma   (ustanovka)ning   rolini   o’z   davrida   Vyurtsburg   maktabi
namoyondalari ham ko’rsatib o’tishgan. Tafakkur psixologiyasida ko’rsatma berish
deganda,   inson   oldiga   biror   vazifa   qo’yilganda   uni   echish   uchun   ongsiz   tarzda
tayyor turishiga (anglamagan holda) aytiladi. Ko’rsatma berishning turli darajadagi
kiyinchilikka   ega   bo’lgan   vazifalarni   echish   natijasiga   ta`sirini   o’rganish
maqsadida maxsus metodikadan foydalanish mumkin. Buning uchun oldindan har
bir   tekshiriluvchi   uchun   2   tadan   vazifalar   to’plami   tayyorlanadi.   Ularning   har
birida   2   tadan   mahsuldor   tafakkurni,   1   tadan   qayta   tiklovchi   tafakkurni   talab
qiladigan vazifalar bo’lishi kerak. Tekshiriluvchilar - tajriba va nazorat guruhlariga
bo’linadi.   Tajribaning   birinchi   bosqichida   har   bir   guruh   uchun   bir   xil   vazifalar
beriladi. Ammo ularga turlicha ko’rsatma  (instruktsiya)  beriladi. Natijalarni  tahlil
qilishda   har   bir   tekshiriluvchining   javobi   alohida-alohida   tahlil   qilinib   3   ballik
tizim bo’yicha baholanadi.
3-ball - faqat 1 marta uchragan javob uchun.
2- ball - 3 - 5 marta uchragan javob uchun.
1-ball - 5 martadan ortiq bo’lgan javoblar uchun.
20 Tekshiriluvchilarning   javoblari   mikdoriy   va   sifat   jihatdan   tahlil   qilinib,
ko’rsatmaning masala echish sifatiga ta`siri haqida xulosa chiqarish mumkin.
Fikrlash   jarayonida   anglab   yetishning   tafakkur   anglanmagan   komponentlariga
ta’sirini baholash
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, tadqiqotimizda biz A. V. Brushlinskiy tomonidan
taklif   etilgan   hamda   N.   N.   Pletenevskaya   o’z   tadqiqotlarida   foydalangan
psixodiagnostik tekshiruv uslubi va yondashuviga asoslanishga qaror qildik. N. N.
Pletenevskaya   tomonidan   olingan   xulosalarni,   tafakkurning   anglanmagan
umumpsixologik   mexanizmlari   haqidagi   tasavvurlarni   yanada   kengaytirish
maqsadida   ushbu   metodik   va   metodologik   nuqtai   nazarga   asoslangan   holda
empirik tadqiqotni qayta tashkillashtirdik. Bu esa bizga tafakkurning anglanmagan
umumpsixologik komponentlari shakllanish xususiyatlarini o’rganish hamda N. N.
Pletenevskaya   tomonidan   olingan   natijalarni   o’zbek   milliy   muhitida   tekshirish,
shuningdek, ularni to’ldirish va kengaytirish imkoniyatini beradi.
Eksperimental   tadqiqot   bosqichlari   ustida   batafsilroq   fikr   yuritib,   ularning   aytib
turish   xarakteri   bo’yicha   o’zaro   farqlanishiga   oydinlik   kiritamiz.   Mazkur
bosqichlarning   o’xshash   va   umumiy   tomoni   shundaki,   barcha   bosqichlarda
sinaluvchilardan A. V. Brushlinskiyning quyidagi klassik intellektual masalasining
yechimini   topish   so’raladi:   “Fazoviy   kemada   vaznsizlik   sharoitida   sham
yonadimi?”   Bu   masalaning   to’g’ri   javobi   quyidagichadir:   “Vaznsizlik   sharoitida
konveksiya   hodisasi   bo’lmaydi   va   yonish   mahsuloti   alangadan   ajralmaganligi
hamda   kislorodning   yo’qligi   sababli   u   o’chib   qoladi,   bunda   yonish   sodir
bo’lmaydi”.   Tadqiqot   bosqichlarining   bir-biridan   asosiy   farqi   turli   xarakterdagi
aytib   turishlardan,   ya’ni   qo’shimcha   tarzda   berilgan,   savollar,   vazifalar
ma’lumotlar   berilishidan   iboratdir.   Masalan,   verbal   xarakterdagi   aytib   turishlar
sifatida   yordamchi   aytib   turish   vazifalaridan   foydalanilib,   ularning   yechimi   ham
konveksiya va diffuziya prinsiplariga asoslangan. Masalan:
-   “Nima   uchun   suv   bilan   isitish   batareyalari   xonada   yuqorida   emas,   pastda
joylashgan bo’ladi? (Konveksiya)”;
- “Nima uchun sut sovuq joyda tezroq qaymoq bog’laydi? (Diffuziya).
21 Ushbu   tadqiqot   doirasida   konveksiya   hodisasi   deganda   havoning   yuqorigi   va
pastki qatlamlari harorati orasida farq yuzaga kelganda ularning o’rin almashinishi
tushuniladi.   Shuningdek,   diffuziya   hodisasi   deb   gaz   yoki   suyuq   holatdagi   modda
zarralarining   harorati   o’zgarishi   natijasida   bir-biriga   tegib   turgan   zarralarning
aralashib yoki bir-biriga qo’shilib ketishiga aytiladi.
Ta’kidlash joizki, ushbu vaziyatda sinaluvchilarga qo’yilgan vazifani yechishlarida
ob’ektiv   jihatdan   topilayotgan   yechim   to’g’riligining   oldindan   ma’lum   va   aniq
bo’lgan mezonlari yo’q, zotan bu yerda yechim bitta emas, balki bir nechta bo’lishi
ham   mumkin.   Demak,   sinaluvchilar   qanchalik   ishonarli   dalillarni   topa   olishsa,
shunchalik   o’z   javoblari   to’g’ri   ekanligini   himoya   qilishadi.   Eksperimentning
birinchi bosqichi doirasida 45 nafar sinaluvchi ishtirok etdi. Ularga yuqorida ta’rifi
keltirilgan intellektual masalani yechish taklif etilgan bo’lib, uni yechish davomida
sinaluvchilarga   verbal   xarakterdagi   aytib   turishlar   taqdim   etilgan.   Fikrlashning
borishi keyinchalik tahlil qilish uchun qayd etib borilgan. Eksperimental ishlarning
ushbu   qismi   tafakkurning   ongli   komponentlarining   ongsiz   tuzilmalarga   ta’sirini
tadqiq   etishga   yo’naltirilgan   edi.   Eksperimentning   ikkinchi   bosqichida   60   nafar
kishi   ishtirok   etgan.   Sinaluvchilar   xuddi   o’sha   intellektual   masalani   yechishgan,
biroq   aytib   turishlar   subsensor   darajada   (kinofilmni   tomosha   qilish   davomida)
taqdim   etilgan.   Bu   guruh   sinaluvchilarning   fikrlash   jarayoni   ham   xuddi   birinchi
bosqichdagi   kabi   qayd   etib   borilgan.   Eksperimentning   uchinchi   bosqichidagi
empirik   amallar   35   nafar   sinaluvchi   bilan   ishlashni   nazarda   tutgan.
Xulosalarimizning   asosli   bo’lishi   uchun   biz   sinaluvchilarga   asosiy   vazifadan
tashqari   hech   qanday   yordamchi   vazifa   va   aytib   turishlarni   taklif   etmagan   holda
eksperiment   o’tkazdik.   Ushbu   guruh   sinaluvchilari   fikrlash   jarayoni   ham   xuddi
oldingi   bosqichlardagi   kabi   qayd   etib   borildi.   Eksperimentning   to’rtinchi
bosqichida 15 nafar sinaluvchi ishtirok etdi. Sinaluvchilarga yana o’sha intellektual
masalani   hal   etish   vazifasi   topshirilgan,   biroq   bunda   kinofilmdan   parcha
ko’rsatilishi   davomida   aytib   turishlar   taqdim   etilmagan.   Ushbu   guruh
sinaluvchilarining   fikrlash   jarayoni   ham   yuqorida   ko’rsatilgan   tartibda   qayd   etib
borilgan.Tafakkur   kechishi   davomida   uning   anglanmagan   komponentlarida
22 o’zgarishlarni   ob’ektiv   tarzda  o’rganish   maqsadida   sinaluvchilar   oldiga  qo’yilgan
masalani   hal   etishning   turli   bosqichlarida   ulardan   bir   necha   marta   vazifaning
asosiy komponentlariga tegishli bo’lgan semantik differensial matrisasini to’ldirish
so’ralgan   (birinchi   marta   matrisa   eksperiment   boshlanganidan   keyin   to’ldirilgan
bo’lsa, ikkinchi marta tadqiqot oxiriga yaqinlashganda). Ularni qayta ishlash orqali
qo’yilgan  vazifani  hal  etish   jarayonida  tafakkur  anglanmagan   komponentlarining,
ongli   faoliyat   ta’sirida   o’zgarish   xarakterini   tahlil   etish   nazarda   tutilgan   edi.
Dastlabki   bosqichda,   ya’ni   o’tkazilgan   tadqiqot   bosqichlari   to’g’risida   chuqurroq
mushohada   yuritamiz.   Eksperimentning   1-guruh   ishtirokchilari   (45   kishi)   ga
yordamchi   savol   berilgan:   “Nima   uchun   suv   bilan   isitish   batareyalari   pastga
joylashtiriladi?”   Ular   bu   muammoni   asosiy   vazifa   bilan   aloqasiga   e’tibor
bermasdan   yechishga   kirishishgan.   Ushbu   yordamchi   savolning   yechimi
muvaffaqiyatli   topilgan   taqdirda   sinaluvchilarga   sham   haqidagi   vazifaga   qaytish
taklif etilgan.
2-guruhda (60 kishi) kinofilmning epizodlaridan biriga joylashtirilgan “subsensor”
aytib   turishdan   foydalanilgan.   Bu   yonayotgan   sham   va   uning   atrofida
yo’naltiruvchi   chiziqlar   bilan   (“strelkalar”   orqali)   ko’rsatilgan   konveksiya
jarayonining   ramziy   tasviridan   iborat   bo’lib,   asosiy   vazifani   hal   etishga   bo’lgan
bilvosita   aytib   turish   sifatida   qo’llandi   (1-ilovaga   qarang).   Sinaluvchilarga
kinofilmni ko’rishdan oldin: “Hozircha Sizning fikrlash tarzingiz bizga tushunarli,
marhamat, endi monitorga qarang, hozir Sizga tanish bo’lgan kinofilmdan kadrlar
ko’rasiz, vazifadan biroz dam oling, biroz vaqtga uni yechishdan chalg’ing, so’ng
biz suhbatlashishni davom ettiramiz”, deb aytilgan.
3-guruhda (35 kishi) ovoz chiqarib fikrlash jarayoniga aralashilmadi va masalaning
yechimini fikran izlashga imkon qadar hech qanday ta’sir ko’rsatilmadi.
Nihoyat, eksperiment “sofligi”ni tekshirish uchun bizning tadqiqotimizda 4-guruh
sinaluvchilari   (15   kishi)   ham   ishtirok   etishdi.   Bu   guruh   ishtirokchilariga   aytib
turish joylashtirilmagan kinofilmdan parcha ko’rish taklif etildi (2-ilovaga qarang).
Ushbu   holda   nafaqat   sinaluvchilarning   o’y-fikrlari   jarayonlariga   aralashilmadi,
balki videomaterialni tomosha qilishning imkon qadar “sof” ta’sirini tadqiq etishga
23 harakat qilindi. Mazkur tadqiqot jarayonida sinaluvchilarning barcha mulohazalari
ham qayd etib borildi.
Mazkur   chizmada   ko’rsatilganidek,   tadqiqot   natijalarini   tahlil   qilish   jarayonida
quyidagi   vazifalar   bajarilishi   ko’zda   tutilgan   edi.   1)eksperimentning   birinchi   va
ikkinchi   bosqichlari   borishida   olingan   asosiy   vazifani   yechish   tahlilining
natijalarini solishtirish; 2) verbal va “subsensor” aytib turishlar berilganidan keyin
kechuvchi   fikrlash   jarayonining   sifatiy   o’ziga   xosligini   aniqlash;   3)
eksperimentning   barcha   bosqichlarida   olingan   semantik   differensial   matrisalarini
faktorli tahlil yordamida qayta ishlash; 4) fikrlab izlashni turli bosqichlarda amalga
oshirishda   semantik   fazolarda   vazifa   komponentlarining   taqsimlanishini
solishtirish;   5)   eksperimentning   dastlabki   ikkita   bosqichida   vazifani   yechishning
mikrosemantik tahlil natijalarini eksperimentning uchinchi bosqichi natijalari bilan
solishtirish;   6)aytib   turishlardan   keyin   vazifa  komponentlarini   semantik   fazolarda
taqsimlanishini eksperimentning uchinchi bosqichi natijalari bilan taqqoslash.
Eksperimentimizning   barcha   bosqichlarida   yuqorida   aytib   o’tganimizdek,
sinaluvchilarga   A.   V.   Brushlinskiyning   sham   bilan   bog’liq   klassik   vazifasi   taklif
etilgan   bo’lib,   bunda   sinaluvchilarda   ob’ektiv   jihatdan   izlanayotgan   yechimning
oldindan   ma’lum   va   aniq   mezonlari   mavjud   bo’lmagan   holatida   tafakkurning
o’ziga   xos   muhim   xususiyatlari   o’rganiladi,   chunki   bu   yerda   yechim   bitta   emas,
balki   bir   nechta   bo’lishi   mumkin.   Ta’kidlab   o’tish   joizki,   bunday   masalalarning
yechimini   topishda   ongli   jarayonlar   bilan   bir   qatorda   ongsiz   kechinmalar,
anglanmagan   aqliy   xatti-harakatlar   ham   ishtirok   etishi,   ob’ektiv   natijalarga
muayyan   hissalarini   qo’shishlari   tabiiydir.   Shu   munosabat   bilan,   tafakkurning
anglangan va anglanmagan komponentlarini ob’ektiv ravishda tahlil va tadqiq etish
muammosi haqida quyidagicha mulohaza yuritish mumkin.
Yechimni   topish  jarayonining  ongli   qismini   o’rganish   A.V.  Brushlinskiy   maktabi
uchun an’anaviy bo’lgan - eksperiment qaydnomalarini mikrosemantik tahlil qilish
metodi   yordamida   amalga   oshirilishi   mumkin.   Buning   uchun   sinaluvchilarning
“ovoz   chiqarib   fikrlashlari   maxsus   bayonnomalar   tuzib,   qayd   etib   borilgan.   Bir
qarashda   bunday   usul   oddiy   kuzatish   natijalarini   qayd   etishga   o’xshab   ketadi.
24 Biroq   bu   yerda   gap   sinaluvchilar   fikrlash   jarayonini   bir   chetdan   (passiv)
kuzatishdan   farqli   o’laroq,   aytib   turishlardan   foydalanib   ularning   fikrlash
jarayoniga   bevosita   ta’sir   ko’rsatish   bilan   bog’liq   eksperiment   haqida   ketmoqda.
Albatta,   kuzatishning   bu   jarayondagi   o’rni,   hissasi   juda   muhim   ekanligini   inkor
etmalan   holda   bu   yerda   ancha   murakkab   tarzda   tashkil   etilgan   (shu   jumladan,
kuzatishni  ham  o’z ichiga olgan)  eksperiment  amalga oshirilayotganligini  alohida
qayd etish lozim.
25 1.4. Tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyati.
Vyursburg   psixologiya   maktabining   namoyondasi   O.   Zels   psixologiya   tarixida
birinchi   bo’lib   tafakkurni   jarayon   sifatida   ekspremental   metodlar   bilan   tadqiq
qilgan,  intellektual   operasiyalar   va  ularning  tarkibiy  qismlarini  nazariy  va  amaliy
jihatdan   ta'riflab   bergan,   izchil   ilmiy   metodlarga   asoslanib,   o’rganishga   butun
vujudi bilan intilgan psixologdir.
V.Kelyorning   fikricha,   topshiriqni   yechish   mexanizmi   quyidagilardan   iborat:
organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim elementlari bir butunlikni,
ya'ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltda qaysi joyni egallashga
bog’liq   ravishda   yangi   ahamiyat   kasb   etadi.   Vaziyatning   muhim   elementlaridan
namoyon   bo’luvchi   geshtaltchilar   muammosi   vaziyatda   organizmda   ba'zi   bir
zo’riqishlar   ta'sirida   vujudga   keladi,   topshiriqni   yechish   muammoli   vaziyatning
qismlari   yangi   geshtaltda   yangi   munosabatda   idrok   qilina   boshlaganida
tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida
maydonga chiqadi. Geshtaltchilarning ayrimlari "yo’nalish" atamasini qo’llab, uni
o’tmish   tajribasi   bilan   bog’lashga   intiladilar.   Shuningdek,   ular   "tafakkurning
evrestik   metodlari"   to’g’risidagi   tushunchadan   ham   foydalanadilar.   Bunda
materialni,   qo’yilgan   maqsadni,   konfliktli   holatlarni   tahlil   qilishni   nazarda
tutadilar.   Geshtaltchilar   tafakkur   psixologiyasining   qator   muammolarini   ko’tarib
chiqadilar,   chunonchi   ijodiy   tafakkurning   o’ziga   xosligi,   tafakkur   jarayonida
yangilikning   vujudga   kelishi,   bilimlar   bilan   tafakkur   nisbati,   topshiriqni   bajarish
jarayonida   asta-sekin   va   birdaniga   yechish   yo’lini   qo’llash   kabilar.   Tafakkurni
psixologik   o’rganishda   funksional   rivojlanish   g’oyasini   amaliyotga   tadbiq   qilish
ham ma'lum darajada geshtaltpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi.
Shunga   qaramasdan   V.   Kyoler   M.Vertgaymer,   K.   Dunkerlarning   eksperimental
tadqiq otlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo’lgan predmetlarni yangi
aloqalar   va   munosabatlarga   fikran   jihatini   ochishni   aniqladilar.   Ammo   ular   ham
mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini
mutlaqo   tan   oladilar.   Amerika   psixologiyasida   vujudga   kelgan   bixeviorizm   yoki
26 xulq psixologiyasi oqimi o’tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda.
Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj. Uotson (1878-1958)
va   E.   Torndayk.   (1871-1949)   lardir.   Keyinchalik   bular   qatoriga   K.   Levin   (1890-
1957)   A.   Vays   (1974-1931)   va   boshqalar   kelib   qo’shiladilar.   Ma'lum   davrgacha
mazkur oqim  psixologiya olamida dominantlik rolini  o’ynaydi. hozirgi  davrda bu
oqim   bir   necha   mustaqil   psixologik   maktablarga   ajralib   ketgan.   Lekin   ularning
mohiyatida bixeviorizm nafasi  urib turadi. hammasi  uchun umumiy formula S-R,
ya'ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmoqda. Dj. Uotson tafakkurning ichki nutq va
noverbal   tovushsiz   imo-ishora,   mimika,   yelka   qisishi,   qosh   suzish,
kommunikasiya,   muloqotni   birga   qo’shib,   keng   ma'noda   tushunadi   va   uni   uchta
shaklga   ajratib   o’rganadi.   Nutq   shakllaridan   biri   nutq   malakalarini   sekin-asta   avj
oldirish   deb   ataladi.   Bu   she'rni   yoki   sitatani   aniq   esga   tushirishda   o’z   ifodasini
topadi.   Tafakkurning   ikkinchi   shakli   sub'ekt   uchun   yangi   bo’lmagan   topshiriqni
so’z   yordami   bilan   yechish,   yarim-yortisi   unutilgan   she'rni   eslashga   harakat   va
nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z yordami bilan yechish Dj.
Uotson   uchun   malaka   u   individual   egallagan   va   o’rganilgan   xatti-harakatdir.
Ushbu   nazariya   nuqtai   nazaridan   qarasak,   tafakkur   malakaga   yaqinlashtirilib
qo’yiladi, chunki she'rni esga tushirish ham tafakkur deb talqin qilinadi. Dj. Uotson
tilni   o’zlashtirishning   ijtimoiy   jihatlarini   umuman   hisobga   olmagan,   nutqning
tuzilishi   va   rivojlanishiga   sira   e'tibor   qilmagan.   Nutq   bilan   tafakkur   birligi
to’g’risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning xulq ko’rinishi sifatida
olib qaralgan.Fikrlash operatsiyalariga analiz (fikran narsa va hodisalarga taalluqli
sifat va xususiyatlarni alohida qilib ajratish, tahlil qilish), sintez (analiz jarayonida
ajratilgan qismlarni yana fikran birlashtirish, qo’shish), mavhumlashtirish (alohida
biror   xususiyatni   ajratib,   boshqalaridan   fikrni   chalg’itish,   ayrim   xossani
mavhumlashtirish),   taqqoslash   (predmetlar   va   ularga   xos   bo’lgan   xususiyatlarni
fikran   bir   -   biriga   solishtirish,   umumiy   va   farq   qiluvchi   jihatlarini   topish),
umumlashtirish (umumiy va muhim sifatlariga ko’ra predmetlarni guruhlashtirish,
umumiylashtirish)   kabilar   kiradi.Muammoni   nazariy   jihatdan   xal   qilish   uchun
ilgari   so’ralgan   gipoteza   adekvat   emasligi,   noto’g’ri   ekanligi   aniqlansa,   u   fikr
27 yuritish   ob’ektidan   sikib   chikariladi   va   yangi   farazlar,   uylar   taxmin   qilinadi   yoki
uylab   topiladi.Muammo   va   masalani   xal   qilish,   yechish,   olingan   natijalarni
to’g’riligiga   kanoat   hosil   qilish   uchun   yechuvchi,   uni   tekshirish   bilan   tafakkur
harakatlarini   yakunlaydi.   Ijodiy   tafakkurning   navbatdagi   tarkibiy   qismlari
quydagicha aks ettiriladi: qo’yiladigan savollarga javob berish, masalani yechishga
yordam   beradigan   yullar,   usullar,   vositalar,   qoidalar   va   ko’nikmalarni   qidirish,
ularni   tanlash  hamda  mazkur  faoliyatda ularni   tadbiq qilish  va boshqalar.  9Ijodiy
tafakkur turi o’zining samaradorligi va dolzarbligi, universalligi  bilan boshqa fikr
yuritish   jarayonlaridan   farq   qiladi,   yangi-yangi   muammolarni   uylab   chikish
jarayoni  bo’lib, insonning bilish faoliyatida yetakchi  rol o’ynaydi. Ijodiy tafakkur
turi   o’zining   samaradorligi   va   dolzarbligi,   universalligi   bilan   boshqa   fikr   yuritish
jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi muammolarni uylab chikish jarayoni bo’lib,
insonning bilish faoliyatida yetakchi rol o’ynaydi. 10Psixologiya fanida tafakkurni
realistik  va  autistik  turlarga  ajratiladi.  Yirik  sobiq  sovet   psixologlaridan  biri  Z.  I.
Kalmikova  o’z  tadqiqotlarida  tafakkurni   produktiv  va  reproduktiv  turlarga  ajratib
o’rgangan edi.
Fazoviy   tafakkur   muammosi   atokli   rus   psixologi   B.   G.   Ananev   va   uning
shogirdlari   tomonidan   tadqiq   qilingan   bo’lib,   keyingi   yillarda   bu   muammo
yuzasidan   taniqli   psixolog   I.   S.   Yakimanskaya   tomonidan   kasb-hunar   kolleji
o’quvchilarida tadqiqot ishlari olib borilmokda. Fazoviy tafakkur deganda narsa va
xodisalarning   fazoda   ratsional   joylashishi,   zamon   va   makon   munosabatlarini,
murakkab   bog’lanishlarini   adekvat   ravishda   aks   ettirishdan   iborat   fikr   yuritish
jarayoni   tushuniladi,   tasavvurlar,   xotira   va   xayol   tasavvurlari   bilan   uzviy   bog’liq
holda namoyon bo’ladi. Tafakkur sifatlarini inson intellektual taraqqiyotidagi o’rni
Jaxon   psixologlarining   ko’rsatiuiga   qaralganda,   yuqorida   tahlil   qilib   chiqilgan
tafakkur   sifatlari   ularning   asosiy   xususiyati   bilan   uzviy   bog’liqdir.   Tafakkur
sifatlari erkaklar va ayollarda kichik tafavutlar bilan bir biridan farq qiladi. Kizlar
odatda savodxonlikda, nutqiy ravonlikda, narsalarni did bilan joylashtirishda, his-
tuyg’ularni   oshkor   etishda,   ta’m   va   ranglarni   ajratishda   uta   sezuvchanligi   bilan
fikrlash   jarayonida   ajralib   turadilar.   Yigitlar   fazoviy   tafakkurlari   jixatdan,
28 intellektual bilimlilar soni jixatdan qizlarga nisbatan ko’pchilikni tashkil qiladi. Bu
masala psixologiyada xozir ham munozarali masalalardan biri hisoblanadi. 11
Tafakkurning   asosiy   va   eng   muhim   belgisi,   xususiyati   bu   moddiy   voqelikdagi
muhim   jixatlarni   ajratib   mustakil   ravishda   yangi   mazmundagi   umumlashmalarni
keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar to’g’risida fikr yuritganda ham ularning
tashqi   belgilari   bilan   chegaralanib   xolmaydi,   balki   xodisa   moxiyatini   ochishga
intiladi,   oddiy   turmush   haqidagi   umumiy   konuniyatni   yaratishga   harakat   qiladi.
Shubxasiz,   inson   tafakkuri   xali   izlanmagan,   tula   foydalanilmagan   zaxira   va
imkoniyatlarga   ega.   Tafakkur   psixologiyasining   asosiy   vazifasi   ana   shu   zaxirani
tula   ochish   fan-texnika   rivojini   intensivlashdan   iborat.   Chunki   har   qanday
kashfiyot,   yangilik,   rivojlanish   inson   aql-zakovatining   mahsulidir.   Shu   boisdan
ham fan va texnikaning rivojlanishi insonshunoslik fanining rivojiga ko’p jixatdan
bog’liqdir.
Tafakkur   borasidagi   psixologik   nazariyalar   talqini   Tafakkur   muammosi   xorij
psixologiyasida   keng   doirada   tadqiq   qilinib,   atroflicha   bilimlar   va   ma’lumotlar
zaxirasi   to’plangan.   Aynan   keltirilgan   ma’lumotlarda   tafakkur   tushunchasi   turli
nuqtai   nazarlardan   tahlil   qilinadi.   Ekzistensializmning   asoschisi   bo’lmish   nemis
faylasufi   Martin   Xaydeger   (1889-1978)   tushunish   uchun   o’z   diqqatimizni   karata
olsakkina   biz   fikrlashga   o’rganamiz-deb   yozadi.   Uning   fikricha,   narsa   va
voqealarning moxiyatini tushunish, anglab yetish, inson fikrlash jarayonida muhim
urin   egallaydi.   Tushunishni   talab   qiladigan   narsa   insonni   fikrlashga   undaydi.
Tushunishni talab qiladigan narsa xech qachon biz tomonimizdan yaratilmaydi. 12
Xaydegerning fikricha, tafakkur mavjudligining asosiy hislati bu tasavvurdir.
Tafakkur  haqidagi  ta’limotga asosan  tasavvur  fikrda ifoda etiladi. Shuning uchun
ham tafakkur haqidagi ta’limotni logika, mantiq deb ataydi.
K.   R.   Megrelidzening   ta’kidlashicha,   insondagi   biror   bir   ruhiy   xodisa   ijtimoiy
omilni   hisobga   olmasdan   turib,   to’g’ri   tushuntirilishi   mumkin   emas.   Bu   narsa
birinchi navbatda tafakkurga taalluklidir. Tafakkurning ijtimoiy xayotning boshqa
ko’rinishlarisiz o’rganish mumkin emas. Inson tafakkurining usullari nerv tizimida
ham,   miyada   ham   emas,   balki   bir   davrda   mana   shunday   idrok   etishga,   uylashga,
29 ishlashga, boshqa bir davrda esa nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yullaydigan
ijtimoiy   sharoitdadir.   Insonlar   fikrlari   va   qarashlari   individual   tartibda   emas,
ijtimoiy   munosabatlar   tufayli   sodir   bo’ladi.   Bu   haqda   K.   R.   Megrelidze   shunday
yozadi: inson tafakkuri tabiiy va biologik qonunlar bo’yicha emas, balki ijtimoiy -
tarixiy   qonuniyatlar   yo’lida   harakatlanadi.   Fikr   xech   qachon   o’z-o’zidan   paydo
bo’lmaydi,   fikr   biror   narsa   haqida,   biror   predmet   haqida   bo’lishi   mumkin.
Predmesiz fikrning bo’lishi mumkin emas.
30 Xulosa o’rnida shuni aytishim mumkinki, tafakkur jarayonlari va uning shakllanish
bosqichlari   birmuncha   murakkab   bo’lib,   jarayonlarni   tarkib   toptirish   kishidan
ma’lum   bir   darajada   mehnat,   vaqt,   sharoit   va   tartib-intizomni   talab   etadi.   Ammo
biz   tafakkurni   barkamollik   darajasida   tarkib   toptirishda   shuni   unutmaslik   lozim.
Bunda   yosh   bosqichlari   ham   muhim   omil   bo’lib   xizmat   qiladi.   Ota-onalar   o’z
farzandlariga yetarlicha shart-sharoit, vaqt ajratishlari ularning kelajakda jamiyatni
o’zining   keng   tafakkuri   va   amaliy   faoliyati   bilan   rivojlantira   oladigan   shaxslar
bo’lishiga   yordam   beradigan   maktabgacha   ta’lim   tashkilotlariga   qo’yishlari   ham
juda   muhim   hisoblanadi.   Shaxsdagi   tafakkur   bir   kunda   to’la-to’kis   holda
shakllanib   qolmaydi.U   yillar   mobaynida   rivojlanib   insonning   yetuklik   davrida
ma’lum   shaklda   namoyon   bo’ladi.Tafakkur   jarayonlarini   tarkib   topishi   umumiy
ma’noda tashqi muhit,irsiyat, ta’lim-tarbiyaga bog’liq ekan, eng avvalo, mana shu
uchta unsurga e’tibor berish muhim va zarurdir.Odam bolasi dunyoga kelar ekan,
uning   kelajakda   qanday   ko’rinish,jihat   bilan   ijtimoiy   muhitga   faoliyat   yuritishi
atrofdagilarga   ta’sir   ko’rsatishi   uni   boshqarib   turgan   aql,ong   va   tafakkurga
chambarchas   bog’langan.Shunday   ekan,   tafakkurni   taraqqiy   ettirish   –   bu   shaxsni
barkamol ettirish demakdir. 
Ish so’ngida kreativ tafakkurni rivojlantirish bo’yicha test o’tkazildi.
Ushbu   testni   7-13   yoshdagi   bolalarda   qollash   uchun   mo ljallangan.   Bola’
rivojlanishda davom etmoqda va unda ijodkorlik qobiliyatni uyg’otish otaonaning
qo’lida.   Quyida   keltirilgan   savollarga   "ha"   yoki   "yo’q"   javobini   berasiz.   Har   bir
ijobiy   javob   uchun   "1"   ball   qo’shiladi,   salbiy   javob   uchun   "0"   ball   qo’shilib
boriladi.
1. Biror buyumga nisbatan bola noana'naviy foydalanish usulini qo’llaydimi?
2. Bola o’sgan sayin qiziqishlarini o’zgartirib turadimi?
3. Abstrakt rasmlarni chizishni yaxshi ko’radimi?
4. Tassavuridagi buyumlarni chizadimi?
5. Fantastik hikoyalarni yaxshi ko’radimi?
6. O’zi ertak yoki she'r to’qib chiqaradimi?
7. Qog’ozdan hilma xil figuralarni kesishni yaxshi ko’radimi?
31 8. O’zi duch kelmagan yoki ko’rmagan buyumni bilmasdan yasab qo’yganmi?
9. Biror buyumni o’z istagiga binoan o’zgatirib qo’yishni istaydimi?
10. Qorong’ulikdan qo’rqadimi?
11. Yangi so’zni o’zi o’ylab topganmi?
12. O’ylab topgan so’zini tushunarli deb bilarmidi?
13. Uy jihozlarini o’z istagiga muvofiq o’zgartirganmi yoki o’zgartirishni 
istaganmi?
14. O’zgartirgan bo’lsa, yaxshi chiqqanmi?
15. Buyumdan boshqa yo’lda foydalanishni tajriba qilganmi?
16. Kichikligidan turli xil buyumlarni qay maqsadda ishlatilishini topa olarmidi?
17. Kiyim tanlaydimi?
18. O’z ichki dunyosiga egami?
19. O’zi hali tushunmaydigan holatlarga izoh izlaydimi?
20. Atrofidagi hodisalarni tushuntirib turadimi?
21. Suratsiz kitoblarni o’qishni yaxshi ko’radimi?
22. O’yinlarni o’zi o’ylab topadimi?
23. Ko’rgan tushlarini yoki boshidan kechirganlarini aytib bera oladimi?
Javoblar uchun qo’yilgan ballarni qo’shib chiqing.
Test  natijasi: 20 balldan 23 ballgacha:  Bola zehni  juda o’tkir. U atrof muhitga va
hodisalarga   katta   qiziqish   bilan   qaraydi.   Unga   hamma   narsa   qiziq.   U   haqiqiy
ijodkor. Unga qobiliyatini rivojlantirishda yordam berish kerak. Qiziquvchanlik va
bilimchanqoqlik   ehtiyojlarini   to’ydirib   turish   muhim.   Kelajakda   u   ijodkor,
dizayner, kreativ direktor, har bir ishiga ijod bilan yondasha oladigan inson bo’lib
yetisha   oladi.15   balldan   19   ballgacha:   Bola   biron   narsaga   qiziqib   turganida
ijodkorligi namoyon bo’ladi. Bunda boshqa narsalarga beahamiyat bo’ladi. Aynan
shu   qiziqishini   rivojlanishida   yordam   bering.   Qiziqishi   so’nmasligi   uchun   muhit
yaratib   turish   kerak.9   balldan   14   ballgacha:   Aqli   ko’p   narsaga   yetishi   mumkin.
Ko’p   narsani   tez   tushunib   oladi.   Lekin   ijodkorlik   qobiliyati   rivojlanmagan.   Uni
ijodkorlikka yo naltirish kerak.8 ballgacha: Bolaga kreativlik yetishmaydi. ’
32 Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati:
1.   Z.   Nishanova,   G.   Alimova.   Bolalar   psixologiyasi   va   uni   o’qitish   metodikasi.
O’quv 
qo’llanma. Toshkent. 2006.
2.   Z.   Nishanova   va   boshq.   Bolalar   psixologiyasi   va   psixodiagnostikasi.   Darslik.
Toshkent. 2017.
3. P. Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 1993.
4.   Дьяченко   О.М.   Особенности   развития   воображения   умственно   –
одаренных детей. – М, 2005 г.
5.Umumiy psixologiya. A. V. Petrovskiy taxriri ostida. T.1992
6.Umumiy psixologiyadan amaliy mashg’ulotlar. T. 1994
7.Praktikum po obhey i eksperimental’noy psixologii. LGU-1991
 8.Psixologiya Slovar’. M. 1990
 9.www.ziyonet.uz
33

Tafakkurning rivojlanish bosqichlari

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Platon dialoglarida mantiqqa oid g’oyalar
  • Aristotelning “topika”sida tushunchalarni ta’riflash masalari
  • Mutanosiblik xissi va uning ishbilarmon kishini yaratishdagi roli
  • Dialog va uning turlari
  • Abu Nasr Farobiyning Mantiq konsepsiyasida xulosa chiqarish va isbotlash masalalari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский