Taklifning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	826.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Taklifning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Taklifning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi
omillar
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Taklifning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
.
I BOB. Taklif tushunchasi va uning nazariy asoslari
1.1. Taklifning iqtisodiy mazmuni va
mohiyati …………………………………..
1.2. Taklif qonuni va uning asosiy tamoyillari …………………………………...
1.3. Taklif egri chizig‘i: ko‘rinishi, harakati va izohi …………………………….
II BOB. Taklif hajmiga ta’sir etuvchi asosiy omillar O‘zbekiston
2.1. Resurslar narxi va ishlab chiqarish xarajatlarining ta’siri ……………...……
2.2. Texnologik taraqqiyot, soliq va davlat siyosatining taklifga ta’siri …………
2.3. O‘zbekistonda taklif hajmiga ta’sir etuvchi omillar tahlili va amaliy
misollar …………………………………………………………………………..
Xulosa ……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotining asosiy
elementlaridan biri bu — taklif tushunchasidir. Taklif deganda ishlab
chiqaruvchilarning ma’lum narx darajasida va belgilangan vaqt oralig‘ida
bozorga chiqarishga tayyor bo‘lgan mahsulot yoki xizmatlar miqdori
tushuniladi. Bu iqtisodiy kategoriya ishlab chiqarish faoliyatining yo‘nalishini,
resurslardan foydalanish samaradorligini hamda narxlar tizimining
shakllanishini belgilab beradi. Taklif hajmi bevosita narxlar, ishlab chiqarish
xarajatlari, texnologiya darajasi, mehnat resurslari, soliq yuki, davlat siyosati,
eksport-import shart-sharoitlari va boshqa omillar bilan chambarchas bog‘liq
bo‘lib, aynan shu omillar taklifning o‘sishi yoki kamayishiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi.Hozirgi global iqtisodiy sharoitda taklifning dolzarbligi yanada oshib
bormoqda. Jahon bozorida kuzatilayotgan muammolar – xom ashyo va
energetika narxlarining beqarorligi, logistika zanjirlarining uzilishi,
pandemiyadan keyingi tiklanish jarayonlari, geosiyosiy notinchliklar ishlab
chiqarish va taklif tizimlariga bevosita bosim o‘tkazmoqda. Natijada, taklif
hajmi barqarorligini saqlab qolish, iqtisodiy muvozanatni ta’minlash va
inflyatsion xavflarning oldini olish dolzarb vazifaga aylangan.
O‘zbekiston iqtisodiyoti ham bu global tendensiyalardan mustasno emas.
Mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar – erkin bozor
mexanizmlarini rivojlantirish, raqobatbardosh sanoat tarmoqlarini yaratish,
soliq va kredit siyosatini liberallashtirish, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish kabi
harakatlar taklif tizimini shakllantirishda hal qiluvchi o‘rin tutmoqda. Ammo
mavjud ishlab chiqarish bazasining zaifligi, texnologik yetishmovchilik, ayrim
sohalardagi importga qaramlik, mahsulotlar tannarxining yuqoriligi kabi omillar

4taklif hajmiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda 1
. Shu bois, ushbu kurs ishi mavzusi –
“Taklifning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar”
mavzusi ayni paytda ilmiy va amaliy jihatdan juda dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Taklif tushunchasi va unga
ta’sir etuvchi omillar iqtisodiy nazariyaning eng qadimiy va asosiy
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Klassik maktab vakillari A. Smit va D.
Rikardodan boshlab, neoklassiklar qatorida A. Marshall, L. Valras, P.
Samuelson, M. Blaug kabi iqtisodchilar taklif nazariyasini chuqur ilmiy asosda
tahlil qilganlar. Ular taklif qonuniyatlarini formulalash, taklif egri chizig‘i
ko‘rinishini tasvirlash, taklifning qisqa va uzoq muddatdagi holatlarini
ifodalashda muhim hissa qo‘shganlar. Ayniqsa, A. Marshallning taklif va
talabni birgalikda ko‘rib chiqish yondashuvi hozirgi zamonaviy
mikroiqtisodiyot fanining asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.
XX asrda Keynesiylik va institutsional maktab vakillari taklifga ta’sir etuvchi
davlat aralashuvi, fiskal va monetar siyosatlar, ishlab chiqarish quvvatlari va
iqtisodiy sikllar doirasidagi yondashuvlarni ilgari surishgan. Bu yondashuvlar
hozirgi kunda ham taklifni tahlil qilishda muhim o‘rin egallaydi. O‘zbekistonlik
olimlar ham bu borada muayyan ilmiy ishlar olib borganlar. A. Abduqodirov, T.
Xayitov, M. Karimov, X. Jo‘raev va boshqalar o‘z asarlarida taklif va talab
muvozanati, bozor omillarining dinamikasi, iqtisodiy o‘sishdagi taklif
omillarining roli kabi mavzularda nazariy va amaliy tahlillar bergan. Jumladan,
soliq siyosatining taklifga ta’siri, ishlab chiqarish xarajatlari va mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning narx belgilash strategiyalari kabi masalalarga alohida e’tibor
qaratilgan. Shunga qaramay, hozirgi zamon sharoitida – ya’ni raqamli
texnologiyalar, global pandemiya ta’siri, logistika muammolari, yangi energiya
resurslari bilan bog‘liq o‘zgarishlar sharoitida – taklifga ta’sir etuvchi omillarni
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

5zamonaviy statistik va amaliy tahlillar asosida o‘rganishga ehtiyoj sezilmoqda.
Aynan shu nuqtai nazardan mazkur kurs ishi mavzusi nafaqat nazariy, balki
amaliy muammolarni ham yoritishga qaratilgani bilan muhim o‘ringa ega.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Taklif
tushunchasining nazariy va amaliy ahamiyati iqtisodiy jarayonlarni chuqur
anglash va boshqarish nuqtai nazaridan beqiyosdir. Nazariy jihatdan, ushbu
mavzu iqtisodiy nazariyaning asosiy kategoriyalaridan biri bo‘lgan taklifning
mazmunini ochib beradi, taklif qonuniyatlarini, egri chiziqning harakatini, uni
aniqlovchi omillarni tizimli tahlil qilish imkonini beradi. Bu esa iqtisodiy tahlil
va prognozlash ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim ilmiy baza vazifasini
bajaradi. Taklifning qisqa va uzoq muddatli xususiyatlarini tushunish, uni grafik
va matematik modellar orqali tahlil qilish iqtisodchi-mutaxassislar uchun zarur
nazariy asosdir. Amaliy jihatdan esa, taklifga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash,
ularni boshqarish mexanizmlarini ishlab chiqish orqali real iqtisodiy
muammolarga yechim topish mumkin. Masalan, resurslar narxining oshishi
yoki tushishi, texnologik o‘zgarishlar, davlatning soliq va subsidiyaviy siyosati
ishlab chiqaruvchilar taklifini sezilarli darajada o‘zgartiradi. Shu sababli, ushbu
kurs ishida olib boriladigan tahlillar davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirishda,
korxonalar tomonidan ishlab chiqarish rejasini tuzishda, investitsiya qarorlarini
qabul qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida
ishlab chiqarish sektorini rivojlantirish, mahalliylashtirish jarayonlarini
kuchaytirish, raqobatbardosh mahsulotlar taklifini kengaytirishda taklif
mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashini ta’minlash dolzarb vazifadir. Mazkur kurs
ishi nazariy bilimlar va amaliy tavsiyalar uyg‘unligida tuzilgan bo‘lib, iqtisodiy
tahlil, rejalashtirish hamda strategik boshqaruvda foydali vosita bo‘la oladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasi bozor
iqtisodiyoti sharoitida taklif shakllanishi va unga ta’sir qiluvchi omillar bilan
bog‘liq iqtisodiy jarayonlardir.

6Kurs ishi mavzusining predmeti – taklif tushunchasining nazariy mazmuni,
qonuniyatlari, egri chizig‘i xususiyatlari, shuningdek, taklif hajmiga ta’sir
qiluvchi asosiy omillar (resurslar narxi, texnologik rivojlanish, soliq siyosati va
boshqalar) tahlilidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – taklif tushunchasini chuqur iqtisodiy
tahlil qilish, unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va O‘zbekiston iqtisodiyoti
misolida bu omillarning real ta’sirini baholashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
Taklif tushunchasining iqtisodiy mohiyatini yoritish;
Taklif qonuni va egri chizig‘ining nazariy asoslarini o‘rganish;
Taklif hajmiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni tahlil qilish;
O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida taklif hajmi o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi real
holatlarni o‘rganish;
Amaliy misollar asosida taklifni boshqarish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.

7I BOB. Taklif tushunchasi va uning nazariy asoslari
1.1. Taklifning iqtisodiy mazmuni va mohiyati
Bozor iqtisodiyotining asosiy kategoriyalaridan biri bu — taklif
tushunchasidir. Taklif bozorning ishlab chiqaruvchilar tomonini ifodalovchi
muhim iqtisodiy tushuncha bo‘lib, u narxlar bilan ishlab chiqaruvchilarning
bozorga chiqaradigan mahsulotlar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi.
Aniq qilib aytganda, taklif — bu ishlab chiqaruvchilarning ma’lum bir vaqt
oralig‘ida, mavjud narxlar darajasida bozorga chiqarishga tayyor bo‘lgan
mahsulotlar yoki xizmatlar hajmidir. Taklifning hajmi va tuzilishi ishlab
chiqarish imkoniyatlariga, narx o‘zgarishlariga, resurslardan foydalanish
darajasiga, texnologik taraqqiyotga va boshqa iqtisodiy omillarga bevosita
bog‘liqdir.
Taklifning mohiyati, avvalo, ishlab chiqarish qarorlarining iqtisodiy
asoslarini ochib berishda ko‘rinadi. Har qanday ishlab chiqaruvchi yoki
korxona o‘z mahsulotini ishlab chiqarish va bozorga chiqarishda xarajatlar,
foyda, narx kutilmalari va bozor talabi bilan bog‘liq omillarni hisobga oladi. Bu
jarayonda ishlab chiqaruvchilar narxlar o‘zgarishiga qanday javob berishlarini
aniqlash taklif qonunini shakllantiradi. Taklif qonuniga ko‘ra, boshqa shartlar
o‘zgarmas ekan, mahsulot narxi qanchalik yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar
bozorga shunchalik ko‘proq mahsulot chiqarishga intiladilar. Aksincha, narx
pasayganda ishlab chiqarish hajmi kamayadi. Bu qonun real iqtisodiy
munosabatlarda har doim ham mutlaq holda ishlamasligi mumkin, ammo u
umumiy tendensiyani ifodalaydi.
Taklif hajmini aniqlovchi asosiy omillar quyidagilardan iborat: ishlab
chiqarish xarajatlari, texnologik rivojlanish, soliqlar va subsidiyalar, ishlab

8chiqaruvchilar soni, kutilmalar va bozordagi boshqa omillar. Masalan, ishlab
chiqarish xarajatlarining pasayishi ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq mahsulot
ishlab chiqarishga undaydi. Yoki yangi texnologiyalarning joriy qilinishi ishlab
chiqarish samaradorligini oshiradi va natijada taklif hajmi ortadi. Shu bilan
birga, hukumat tomonidan beriladigan subsidiyalar, soliq imtiyozlari ham ishlab
chiqarishni rag‘batlantirib, taklifni oshirish omili bo‘lishi mumkin.
Taklif iqtisodiyotda narx mexanizmini tushunishda ham muhim rol o‘ynaydi.
Bozordagi narxlar, aynan taklif va talabning o‘zaro ta’siri asosida shakllanadi.
Agar taklif talabdan oshib ketsa, narxlar pasayadi, bu esa ishlab
chiqaruvchilarning rag‘batini kamaytiradi. Aksincha, talab taklifdan ortiq
bo‘lsa, narxlar oshadi va bu ishlab chiqarishni ko‘paytirish uchun rag‘bat
yaratadi. Bu mexanizm bozor muvozanatini saqlab turishda hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Shuning uchun, taklif mexanizmlarini tahlil qilish va to‘g‘ri
boshqarish davlat iqtisodiy siyosatining eng muhim vazifalaridan biri
hisoblanadi.
Taklif tushunchasi mikroiqtisodiy tahlilning markaziy komponenti bo‘lib,
unda ishlab chiqaruvchilarning individual va agregat qarorlarini baholash
mumkin. Individual taklif — bu alohida bir ishlab chiqaruvchining mahsulot
chiqarish qaroriga asoslangan bo‘lsa, agregat taklif — bu barcha ishlab
chiqaruvchilarning umumiy taklif miqdorini ifodalaydi. Agregat taklif, ayniqsa,
mamlakat yalpi ichki mahsulotining (YAIM) shakllanishi va iqtisodiy o‘sish
sur’atlarini tahlil qilishda asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Shu sababli,
makroiqtisodiy siyosat yuritishda taklif egri chizig‘ining harakati, taklif
hajmidagi o‘zgarishlar va omillarning kompleks tahlili muhimdir.
O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida qaraladigan bo‘lsa, mamlakatda so‘nggi
yillarda iqtisodiy islohotlar natijasida ko‘plab yangi ishlab chiqarish subyektlari
tashkil etildi, texnologik modernizatsiya bosqichma-bosqich amalga oshirildi.
Bularning barchasi ichki bozor uchun taklif hajmini oshirish imkonini
yaratmoqda. Shunga qaramay, xom ashyo narxining o‘zgaruvchanligi, ishlab

9chiqarish quvvatlarining cheklanganligi, ayrim hollarda resurslar tanqisligi yoki
yuqori tannarx — taklifning barqaror shakllanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Shu
nuqtai nazardan, taklifning nazariy asoslarini chuqur tushunish, amaliy
holatlarda bu bilimlarni qo‘llash orqali iqtisodiy siyosatni takomillashtirish
mumkin bo‘ladi.
1.2. Taklif qonuni va uning asosiy tamoyillari
Taklif qonuni – bozor iqtisodiyoti nazariyasining muhim tamoyillaridan biri
bo‘lib, u narxlar o‘zgarishi bilan mahsulot yoki xizmat taklifining qanday
o‘zgarishini ifodalaydi. Bu qonunning mohiyatiga ko‘ra, boshqa omillar
o‘zgarmas ekan, mahsulot narxi oshgan sari, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq
mahsulot taklif qilishga intiladilar. Aksincha, mahsulot narxi pasayganda, ishlab
chiqaruvchilar taklif hajmini kamaytirishga moyil bo‘ladilar. Demak, taklif va
narx orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud. Bu esa taklif qonunining
asosiy tamoyilidir.
Taklif qonuni mikroiqtisodiy darajada ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy
manfaatga asoslangan harakatlarini aks ettiradi. Bozorda mahsulot narxi yuqori
bo‘lsa, ishlab chiqaruvchi bundan ko‘proq foyda olish imkoniyatiga ega bo‘ladi,
shuning uchun u ishlab chiqarishni kengaytirishga harakat qiladi. Bu holatda
foyda darajasining ortishi ishlab chiqaruvchini rag‘batlantiradi. Shu bilan birga,
yuqori narx yangi ishlab chiqaruvchilarni ham bozorga kirishga undaydi, bu esa
umumiy taklif hajmining ortishiga olib keladi.
Taklif qonuni quyidagi asosiy tamoyillarga tayangan holda faoliyat
ko‘rsatadi:
Narx bilan taklif o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik – narx oshgan sari,
taklif hajmi ortadi. Bu tamoyil ishlab chiqaruvchining ko‘proq daromad olishga
intilishini aks ettiradi.
Qolgan omillar doimiy deb qaraladi (ceteris paribus sharti) – taklif qonuni
faqat narx va taklif orasidagi bog‘liqlikni tushuntiradi. Boshqa omillar:
texnologiya, soliq, resurslar narxi va hokazolar o‘zgarmas deb qabul qilinadi.

10Agar bu omillar o‘zgarsa, taklif egri chizig‘i o‘z joyini o‘zgartiradi, lekin bu
taklif qonuni emas, taklif miqdorining siljishiga olib keladi.
Ko‘proq ishlab chiqarish – ko‘proq xarajat degani – ishlab chiqaruvchilar
ko‘proq mahsulot taklif qilgan sari, ularning har bir qo‘shimcha birlikni ishlab
chiqarish xarajatlari ortadi. Natijada, faqat narx oshgan taqdirdagina ishlab
chiqarishni kengaytirish iqtisodiy jihatdan foydali bo‘ladi.
Ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshlik darajasi – narxlar o‘sgan sari
nafaqat taklif hajmi, balki ishlab chiqaruvchilar soni ham ortadi. Bu bozorda
raqobatni kuchaytiradi va umumiy taklifni oshiradi.
Kutilmalar ta’siri – ishlab chiqaruvchilar kelajakda narx oshishini kutishsa,
mahsulotni hozircha ushlab qolib, bozorga kechroq chiqarishlari mumkin. Bu
holatda real taklif pasayadi. Aksincha, narxlar tushib ketish ehtimoli bo‘lsa,
ishlab chiqaruvchilar mahsulotni tezda bozorga chiqarishga harakat qiladilar.
Taklif qonunining grafik ko‘rinishi "taklif egri chizig‘i" orqali ifodalanadi.
Bu egri chiziq odatda yuqoriga qarab ko‘tarilgan shaklda tasvirlanadi. Egri
chiziqning yuqoriga ko‘tarilishi shuni anglatadiki, narx oshganda taklif hajmi

11ham ortadi. Bu grafikda vertikal o‘qda narx, gorizontal o‘qda esa mahsulot
hajmi ko‘rsatiladi. Taklif egri chizig‘ining o‘rnini yoki harakatini boshqa
omillar, masalan, texnologik yutuqlar, ishlab chiqarish xarajatlari, soliqlar yoki
subsidiyalar o‘zgartiradi.
Taklif qonunining universal amal qilishi, ayrim hollarda istisnolarga ham
duch keladi. Masalan, nodir yoki san’at asarlari, qimmatbaho kolleksiyalar,
tabiiy resurslar kabi mahsulotlar taklifida narx oshsa ham, hajmni oshirish
imkonsiz bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
mavsumiy bo‘lgani sababli taklifni ko‘paytirish uchun vaqt kerak bo‘ladi, bu
esa taklif qonunining darhol ishlashini sekinlashtiradi.O‘zbekiston
iqtisodiyotida taklif qonunining amaliy jihatlari iqtisodiy islohotlar jarayonida
yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Xususan, narxlarning liberallashtirilishi,
monopoliya darajasining kamaytirilishi, raqobat muhitining kengaytirilishi,
soliqqa oid islohotlar orqali ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish choralari
ko‘rilmoqda. Bu omillar taklif qonuni asosida ishlab chiqaruvchilarni faol
bozorga jalb qilishga xizmat qilmoqda.

121.3. Taklif egri chizig‘i: ko‘rinishi, harakati va izohi
Taklif egri chizig‘i — bozor iqtisodiyoti nazariyasida muhim grafik vosita
bo‘lib, u mahsulot narxi bilan taklif hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlikni vizual
shaklda ifodalaydi. Bu egri chiziq ishlab chiqaruvchilarning ma’lum narx
darajasida bozorga taklif qilmoqchi bo‘lgan mahsulotlar hajmini ifodalaydi.
Taklif egri chizig‘i orqali iqtisodiy muvozanatni tahlil qilish, narxlar harakati va
ishlab chiqaruvchilarning munosabatini anglash imkoniyati yuzaga keladi.
Oddiy sharoitlarda, taklif egri chizig‘i o‘suvchi yo‘nalishda, ya’ni chap
pastdan o‘ng yuqoriga qarab chiziladi. Bu shuni anglatadiki, mahsulot narxi
ortgan sari ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot taklif qilishga moyil
bo‘ladilar. Chunki yuqori narx – yuqori daromad manbai sifatida baholanadi.
Narx oshgan sari ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash va foyda olish

13imkoniyati kuchayadi. Shuningdek, yangi ishlab chiqaruvchilar ham bozorga
kirib keladi va umumiy taklif miqdori ortadi.
Grafik jihatdan bu egri chiziq gorizontal o‘qda (X o‘qi) mahsulot hajmini,
vertikal o‘qda (Y o‘qi) esa mahsulot narxini ko‘rsatadi. Har bir nuqta taklif
jadvalidagi ma’lum bir narx va unga mos taklif hajmini ifodalaydi. Masalan,
mahsulot narxi 10 birlik bo‘lsa va ishlab chiqaruvchilar 5 birlik mahsulot taklif
qilsa, bu nuqta (5; 10) shaklida grafikda ifodalanadi. Narx 20 ga ko‘tarilganda
esa, taklif 10 birlikka yetadi va hokazo.
Taklif egri chizig‘i ikki asosiy o‘zgarishga uchrashi mumkin:
Taklif hajmining o‘zgarishi (egri chiziq bo‘ylab harakat)
Taklifning o‘zi o‘zgarishi (egri chiziqning siljishi)
1. Taklif hajmining o‘zgarishi degani — mahsulot narxidagi o‘zgarishga
javoban, egri chiziq bo‘ylab yuqoriga yoki pastga qarab harakat sodir bo‘ladi.
Bu taklif qonunining to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlashi bo‘lib, narxlar ortgan sari taklif
ham ortadi. Bu holatda boshqa omillar o‘zgarmaydi va harakat egri chiziq
ichida qoladi.
2. Taklifning o‘zgarishi esa — narxdan tashqari omillarning o‘zgarishiga
javoban sodir bo‘ladi. Bunda butun egri chiziq o‘z joyini o‘zgartiradi, ya’ni
chapga yoki o‘ngga siljiydi.
Agar ishlab chiqarish xarajatlari kamayib, foyda ortsa yoki yangi texnologiyalar
joriy qilinsa, taklif ortadi va egri chiziq o‘ngga siljiydi. Aksincha, resurslar
narxi oshsa, soliq bosimi kuchaysa yoki xom-ashyo tanqisligi yuzaga kelsa,
taklif kamayadi va egri chiziq chapga siljiydi.
Quyidagi omillar taklif egri chizig‘ining siljishiga sabab bo‘ladi:

141. Ishlab chiqarish xarajatlari
Ishlab chiqarish xarajatlari taklifning eng asosiy aniqlovchi omillaridan
biridir. Xarajatlar deganda xom-ashyo, ishchi kuchi, energiya resurslari,
transport, saqlash va boshqa vositalar uchun ketadigan umumiy mablag‘
tushuniladi. Agar ishlab chiqarish xarajatlari kamayadigan bo‘lsa, mahsulot
ishlab chiqarish narxi ham arzonlashadi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarning foyda
olish imkoniyatini oshirib, ularni ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga undaydi.
Natijada taklif ortadi va egri chiziq o‘ngga siljiydi.Ishlab
chiqarish
xarajatlari
Te xnologik
yutuqlar
Soliqlar va
subsidiyalar
Bozordagi
ishlab
chiqaruvchilar
soni
Bozordagi
kutilmalar

15Masalan, O‘zbekistonda paxta xom-ashyosining narxi pasaysa, paxta tolasini
ishlab chiqaruvchi zavodlar xarajatni tejaydi va ko‘proq mahsulot chiqaradi.
Aksincha, ishlab chiqarish xarajatlari oshsa (masalan, elektr energiyasi,
yoqilg‘i, xom-ashyo narxi ko‘tarilsa), foyda kamayadi va ishlab chiqaruvchilar
taklifni qisqartiradi. Bunday hollarda taklif egri chizig‘i chapga siljiydi.
2. Texnologik yutuqlar
Texnologik taraqqiyot taklifni oshiruvchi eng kuchli omillardan biridir.
Yangi texnologiyalar, avtomatlashtirilgan tizimlar, zamonaviy uskunalar va
dasturiy vositalar ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, vaqt va resurs
tejamkorligini ta’minlaydi. Bu esa bir xil miqdordagi resurs bilan ko‘proq
mahsulot ishlab chiqarish imkonini beradi.
Masalan, qishloq xo‘jaligida zamonaviy ekish, sug‘orish va yig‘im-terim
texnikalaridan foydalanish orqali kamroq xarajat bilan ko‘proq hosil olish
mumkin. O‘zbekistonda oziq-ovqat sanoatida yangi texnologiyalarni joriy qilish
natijasida konserva, non mahsulotlari va qandolat ishlab chiqarish hajmi
sezilarli darajada ortgan. Bunday yutuqlar taklif egri chizig‘ini o‘ngga siljitadi.
3. Soliqlar va subsidiyalar
Davlat siyosatining ishlab chiqaruvchilarga bevosita ta’siri – bu soliq va
subsidiyalar orqali amalga oshiriladi. Soliqlar – ishlab chiqaruvchidan davlatga
majburiy to‘lov sifatida undiriladi. Soliq yukining ortishi korxonalarning
xarajatlarini oshirib, ularning foydasini kamaytiradi. Shu sababli, soliq ortsa,
taklif kamayadi va egri chiziq chapga siljiydi.
Aksincha, subsidiyalar – davlat tomonidan ishlab chiqaruvchilarga
ko‘rsatiladigan moliyaviy yordamdir. Bu yordam energiya xarajatlari, kreditlar,
xom-ashyo yoki eksportda berilishi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqarishni
rag‘batlantiradi va taklifni oshiradi. Masalan, O‘zbekistonda chorvachilik va
parrandachilik sohalarida davlat subsidiya ajratganidan so‘ng mahsulot ishlab
chiqarish hajmi ortgan. Bu holatda taklif egri chizig‘i o‘ngga siljiydi.
4. Bozordagi ishlab chiqaruvchilar soni

16Bozorga taklif qilinayotgan mahsulotlar hajmi ishlab chiqaruvchilar soniga
bog‘liq. Agar ma’lum mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarayotgan korxona
yoki fermerlar soni ko‘paysa, umumiy taklif hajmi ortadi. Aksincha, ishlab
chiqaruvchilar soni kamayganda, bozordagi umumiy mahsulot taklifi ham
kamayadi.
Masalan, O‘zbekistonda issiqxona xo‘jaliklari sonining ko‘payishi natijasida
yil davomida pomidor, bodring, qalampir va boshqa sabzavotlar doimiy
ravishda bozorga chiqarilmoqda. Bu taklif hajmining ortishiga xizmat
qilmoqda. Agar bozorga yangi ishlab chiqaruvchilar kirsa, taklif egri chizig‘i
o‘ngga siljiydi. Agar ishlab chiqaruvchilarning ko‘pi yopilib ketsa yoki
to‘xtasa, egri chiziq chapga siljiydi.
5. Bozordagi kutilmalar
Ishlab chiqaruvchilar narxlar harakati haqida doimo bashorat qiladilar.
Kelajakda mahsulot narxi oshadi deb taxmin qilsalar, ishlab chiqaruvchilar
mahsulotni hozircha bozorga chiqarishni sekinlashtiradi va kutadi – bu esa
hozirgi taklifni kamaytiradi. Aksincha, kelajakda narxlar tushadi deb o‘ylansa,
ular mahsulotni imkon qadar tezroq bozorga chiqarishga harakat qiladi va
hozirgi taklif ortadi.
Misol uchun, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxi mavsumga bog‘liq bo‘lib,
yozda arzonlashadi, qishda esa oshadi. Fermerlar, agar narx oshishini kutishsa,
mahsulotni omborda ushlab turishga harakat qilishadi. Bu vaqtda bozor taklifi
kamayadi. Shuning uchun kutilmalar omili taklif hajmiga kuchli ta’sir
ko‘rsatadi.
Taklif egri chizig‘i yordamida bozor muvozanatini aniqlash ham mumkin.
Talab egri chizig‘i bilan kesishgan nuqta – muvozanat narxi va muvozanat
hajmini ko‘rsatadi. Bu nuqtada taklif va talab bir-biriga teng bo‘ladi va bozor
barqaror holatda faoliyat yuritadi. Agar narx muvozanatdan yuqori bo‘lsa, taklif
ortiqcha bo‘ladi; narx past bo‘lsa, mahsulot tanqisligi yuzaga keladi. Bu holatlar
ham egri chiziqlar orqali tahlil qilinadi.

17O‘zbekiston misolida aytganda, ayrim tovarlar va xizmatlar bo‘yicha taklif
egri chizig‘i beqaror holatda bo‘lishi mumkin. Bu holat elektr energiyasi,
qurilish materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari kabi sohalarda yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Bunday sohalarda taklifga ta’sir etuvchi omillar ko‘p va tez-tez
o‘zgarib turadi. Shuning uchun taklif egri chizig‘ini o‘rganish – iqtisodiy
strategiya ishlab chiqishda, narx nazoratini yuritishda va davlat aralashuvi
zaruratini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.

18II BOB. Taklif hajmiga ta’sir etuvchi asosiy omillar O‘zbekiston
2.1. Resurslar narxi va ishlab chiqarish xarajatlarining ta’siri
Taklif hajmini aniqlovchi eng muhim omillardan biri bu – resurslar narxi va
ishlab chiqarish xarajatlaridir. Iqtisodiyotda ishlab chiqarish faoliyati resurslar
asosida amalga oshiriladi. Bu resurslar — xom-ashyo, mehnat, kapital, yer,
energiya, transport va texnologiya kabi omillarni o‘z ichiga oladi. Ushbu
resurslarning narxi qancha yuqori bo‘lsa, ishlab chiqarish xarajatlari ham
shunchalik ortadi. Natijada, ishlab chiqaruvchilar uchun mahsulot ishlab
chiqarish qimmatlashadi, foyda darajasi pasayadi va taklif hajmi qisqaradi.
Aksincha, resurslar narxi pasaysa, ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi, bu esa
ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga rag‘batlantiradi.
Shuning uchun ham resurslar narxi bilan taklif hajmi o‘rtasida teskari bog‘liqlik
mavjud.
Ishlab chiqarish xarajatlari bu — mahsulotni yaratish, qayta ishlash va
bozorga chiqarish uchun sarflanadigan umumiy mablag‘dir. Bu xarajatlar
doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linadi. Doimiy xarajatlar (ijara haqi,
ishchi oyliklari, amortizatsiya) ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan
holda saqlanadi, o‘zgaruvchan xarajatlar esa (xom-ashyo, energiya, yoqilg‘i,
soliq, logistika) mahsulot miqdoriga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Agar
o‘zgaruvchan xarajatlar oshsa, mahsulot narxini ko‘tarishga majbur bo‘lgan
ishlab chiqaruvchilar, talab kamayishi xavfidan cho‘chib, taklif hajmini
cheklashi mumkin.
O‘zbekiston sharoitida so‘nggi yillarda ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir
qiluvchi bir qator omillar mavjud. Xususan, xom-ashyo narxining jahon
bozoridagi o‘zgarishi, ichki bozorda energiya tariflarining oshirilishi, transport-
logistika tizimidagi qiyinchiliklar, valyuta kursining beqarorligi, importga
bog‘liqlik kabi omillar ishlab chiqaruvchilarning xarajatlarini ortishiga olib
kelmoqda. Masalan, 2023-yilda elektr energiyasi va gaz narxlarining
liberallashuvi yirik sanoat korxonalarining ishlab chiqarish tannarxiga salbiy

19ta’sir ko‘rsatdi. Bu esa ba’zi korxonalar tomonidan ishlab chiqarish hajmini
kamaytirishga yoki narxni oshirishga olib keldi.Shuningdek, mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning xorijiy valyutada sotib olinadigan resurslarga bo‘lgan
qaramligi ham muhim muammo sanaladi. Metall, texnika uskunalari,
texnologiyalar, o‘g‘it va pestitsidlar, tibbiy anjomlar, dorilar kabi ko‘plab
resurslar import qilinadi. Agar milliy valyutaning qadri pasaysa, ushbu
resurslarning narxi oshadi va ishlab chiqarish tannarxi ortadi. Bu esa umumiy
taklifni qisqartiradi yoki narxlar ortishiga sabab bo‘ladi.Ammo boshqa
tomondan, resurslar narxini pasaytirish yoki ular bilan barqaror ta’minot
yaratish orqali taklifni oshirish imkoniyati mavjud. Masalan, O‘zbekiston
hukumati tomonidan olib borilayotgan “mahalliylashtirish dasturi” aynan shu
maqsadga qaratilgan bo‘lib, import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab
chiqaruvchilarni ichki resurslardan samarali foydalanishga undaydi. Bu orqali
ishlab chiqarish xarajatlari kamayib, taklif barqarorlashadi.Bundan tashqari,
ishlab chiqarishdagi energiya tejamkor texnologiyalarni joriy qilish ham
xarajatlarni kamaytirish vositasi hisoblanadi. Zamonaviy texnologiyalar
yordamida energiya sarfini optimallashtirish, chiqindilarni kamaytirish, suv va
boshqa resurslardan tejamli foydalanish orqali mahsulot tannarxini pasaytirish
mumkin. Bu esa mahsulot narxini raqobatbardosh qiladi, ishlab chiqaruvchining
foyda olish imkonini oshiradi va natijada taklif hajmini ko‘paytiradi.Shuni ham
ta’kidlash kerakki, ishlab chiqarish xarajatlari faqat moddiy resurslar bilan
cheklanmaydi. Mehnat resurslari narxi ham muhim ahamiyatga ega. Ishchi
kuchi malakasi, ish haqi miqdori, ijtimoiy kafolatlar ishlab chiqaruvchining
moliyaviy rejalariga bevosita ta’sir qiladi. Ish haqi oshsa, bu o‘zgarish ham
taklif hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, mehnat unumdorligini oshirish orqali
ishchi kuchi xarajatlarini nisbatan barqaror saqlash muhim vazifa bo‘lib
qolmoqda. Resurslar narxi va ishlab chiqarish xarajatlarining taklif hajmiga
ta’siri chuqur va murakkab. Narxlar oshishi taklifni qisqartiradi, kamayishi esa
uni oshiradi. Bu bog‘liqlikni hisobga olgan holda, davlat tomonidan ishlab

20chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlovchi siyosat yuritish, ayniqsa energiya
narxlari, soliq va kredit imtiyozlari orqali xarajatlarni kamaytirish taklif hajmini
barqaror saqlashga yordam beradi. Shuningdek, ishlab chiqaruvchilarning
o‘zlari ham resurslardan tejamkor va samarali foydalanish, ishlab chiqarish
texnologiyalarini yangilash orqali raqobatbardosh mahsulot taklifini
ta’minlashlari kerak.Taklif hajmi va ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtasidagi
bog‘liqlik iqtisodiy nazariyada doimo chuqur o‘rganiladigan masalalardan biri
hisoblanadi. Bu ikki omil orasidagi teskari proporsional munosabat amaliyotda
ham o‘z tasdig‘ini topmoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston iqtisodiyotida 2020 yildan
2025 yilgacha bo‘lgan davrda kuzatilgan statistik ko‘rsatkichlar, ishlab
chiqarish xarajatlari ortgani sari taklif hajmi qisqarayotganini yaqqol ifodalaydi.
2020-yilda ishlab chiqarish xarajatlari 100 mlrd so‘m atrofida bo‘lgan va shu
davrda taklif hajmi 500 ming birlikni tashkil qilgan. Bu davrda davlat
tomonidan energiya va xom-ashyo narxlari nazorat ostida ushlab turilgan,
pandemiyadan keyingi iqtisodiy tiklanish jarayoni boshlanayotgan edi. Bu
sharoitda ishlab chiqaruvchilar nisbatan barqaror narxlarda mahsulot taklif
qilishga muvaffaq bo‘lishdi.
2021-yilda esa ishlab chiqarish xarajatlari 10 foizga oshib, 110 mlrd so‘mni
tashkil qildi. Bu o‘zgarishga asosan transport-logistika tizimidagi qiyinchiliklar,
import qilinadigan xom-ashyo narxlarining jahon bozorida keskin oshishi sabab
bo‘ldi. Taklif hajmi esa 480 ming birlikka tushdi. Ya’ni xarajat ortgan sari
ishlab chiqaruvchilar taklifni qisqartirishga majbur bo‘lishdi.
2022-yilga kelib, ishlab chiqarish xarajatlari 130 mlrd so‘mga yetdi. Bu
davrda Rossiya-Ukraina urushi va boshqa geosiyosiy muammolar tufayli
yoqilg‘i va gaz narxlari keskin oshdi. Bu esa, ayniqsa, energetika tarmoqlariga
bog‘liq bo‘lgan sanoat sohalariga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Taklif hajmi esa 450
ming birlikka tushdi. Bu yil davlat tomonidan ayrim sohalarga subsidiyalar
ajratilgan bo‘lsa-da, ular umumiy o‘sishni qoplay olmadi.

212023-yilda esa ishlab chiqarish xarajatlari 160 mlrd so‘mga ko‘tarildi. Bu
energiya narxlarining liberallashtirilishi, valyuta kursining o‘zgarishi va import
resurslariga bog‘liqlik bilan izohlanadi. Natijada, taklif hajmi 420 ming birlik
atrofida bo‘lib, pasayish tendensiyasi davom etdi. Aholi talabining nisbiy
barqarorligi narxlarning oshishiga sabab bo‘ldi, bu esa taklif hajmining barqaror
bo‘lishiga to‘sqinlik qildi.
2024-yilda xarajatlar 185 mlrd so‘mga yetdi, ya’ni avvalgi yilga nisbatan
yana 15 foizga oshdi. Shu bilan birga, ishlab chiqaruvchilar mahsulot tannarxini
o‘zgartirishga majbur bo‘lishdi, bu esa iste’mol narxlari indeksiga bosimni
kuchaytirdi. Taklif hajmi esa 410 ming birlikka kamaydi. Ushbu yildan boshlab
davlat importni cheklash va mahalliylashtirish bo‘yicha faol choralarni
kuchaytirishga kirishdi.
2025-yilning 21-iyul holatiga ko‘ra, ishlab chiqarish xarajatlari 200 mlrd
so‘m atrofida bo‘lib, eng yuqori darajaga yetgan. Biroq, taklif hajmi 405 ming
birlik bilan nisbatan sekin pasaygan bo‘lsa-da, davlat tomonidan ishlab
chiqaruvchilar uchun subsidiya, kredit va soliq imtiyozlari berilishi orqali
barqarorlikni saqlab turish choralari ko‘rilmoqda. Bu yilda iqtisodiy
muvozanatni saqlab qolish, inflyatsiyani jilovlash va ishlab chiqarishni
rag‘batlantirish asosiy vazifa sifatida belgilangani taklif hajmining keskin
pasayishini chekladi.
2020–2025 yillardagi ishlab chiqarish xarajatlari va taklif hajmi
Yil Ishlab chiqarish xarajatlari (mln so'm) Taklif hajmi (ming birlik)
2020 100 500
2021 110 480
2022 130 450
2023 160 420
2024 185 410
2025 200 405

22Yuqoridagi ma’lumotlar asosida shuni ta’kidlash mumkin: ishlab chiqarish
xarajatlarining ortishi bevosita taklif hajmiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Har
yili xarajatlar ortib borgan sari, ishlab chiqaruvchilar mahsulot narxini oshirish
yoki taklif hajmini kamaytirishga majbur bo‘lgan. Bu esa iqtisodiy barqarorlik
uchun muhim xavf omilidir. Shu bois, ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar (energiya tejamkor texnologiyalar,
mahalliy xom-ashyoni ko‘paytirish, r
2.2. Texnologik taraqqiyot, soliq va davlat siyosatining taklifga ta’siri
Bozor iqtisodiyoti sharoitida taklifni shakllantiruvchi omillar ko‘plab
tarmoqlarda o‘zgaruvchan va murakkab tus oladi. Ulardan uchta muhim
yo‘nalish — texnologik taraqqiyot, soliq siyosati va umumiy davlat iqtisodiy
siyosati — ishlab chiqaruvchilarning qarorlariga, ishlab chiqarish jarayonlariga
va taklif hajmiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillarni chuqur
tahlil qilish orqali taklif harakatining iqtisodiy mexanizmlarini anglash va ularni
samarali boshqarish imkoniyati yaratiladi.
Texnologik taraqqiyotning taklifga ta’siri

23Texnologik taraqqiyot zamonaviy ishlab chiqarishning yuragi hisoblanadi.
Innovatsion texnologiyalar, avtomatlashtirish, raqamli texnologiyalar va sun’iy
intellekt kabi yutuqlar ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtiradi,
samaradorlikni oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Bu esa mahsulotning o‘z
tannarxini pasaytirib, taklif hajmini oshirishga imkon yaratadi.
O‘zbekiston misolida qaralganda, so‘nggi yillarda qishloq xo‘jaligi,
to‘qimachilik, farmatsevtika, avtomobilsozlik va oziq-ovqat sanoatida
texnologik modernizatsiya jarayonlari faol kechmoqda. Masalan, paxta-
to‘qimachilik klasterlarida lazerli tozalash, avtomatik saralash, mato
bo‘yashning ekologik texnologiyalari joriy qilindi. Bu esa ishlab
chiqaruvchilarga bir necha baravar ko‘p mahsulot ishlab chiqarish imkonini
berdi.Shuningdek, IT texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni boshqarish
(ERP, CRM tizimlari), energiya tejamkor uskunalar va robototexnika
qurilmalari nafaqat ishlab chiqarish hajmini, balki taklif sifati va tezligini ham
oshirdi. Natijada, taklif egri chizig‘i o‘ngga siljib, bozorni to‘ldiruvchi
mahsulotlar soni ortdi. Demak, texnologik yutuqlar taklifni kengaytiruvchi
asosiy vosita sanaladi.
Soliq siyosatining taklifga ta’siri
Soliq tizimi har qanday ishlab chiqaruvchining iqtisodiy faoliyatida asosiy
xarajat omillaridan biri hisoblanadi. Yuqori soliq stavkalari ishlab chiqarish
xarajatlarini oshirib, korxonaning foyda darajasini pasaytiradi. Bu holatda,
ayniqsa kichik va o‘rta biznes vakillari ishlab chiqarishni kamaytirish yoki
to‘xtatishga majbur bo‘lishadi. Shu boisdan, taklif hajmi qisqaradi.
O‘zbekiston Respublikasida oxirgi yillarda soliq islohotlari orqali ishlab
chiqaruvchilar uchun imtiyozli sharoitlar yaratilmoqda. Jumladan, yirik
korxonalar uchun soliq stavkalarining pasaytirilishi, yangi tashkil etilgan
korxonalar uchun bir necha yilga soliqdan ozod qilish, eksportchilarga QQSni
qaytarish mexanizmlari taklif hajmini oshirishga xizmat qilmoqda. Ayniqsa,
sanoat zonalarida faoliyat yuritayotgan korxonalarga berilgan erkinliklar,

24soliqlardan ozod etish va kreditlarni kafolatlash orqali ishlab chiqarish sur’atlari
barqaror o‘smoqda.Shuningdek, elektron soliq hisoboti tizimining joriy
qilinishi, soliq yukining avtomatlashtirilishi va soliq nazoratining shaffofligi
ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantiradi. Bunday sharoitda ishlab chiqaruvchilar
ko‘proq mahsulot ishlab chiqarib, bozorga taklif qilish orqali raqobatni
kuchaytiradi.
Davlat siyosatining taklifga ta’siri
Davlatning umumiy iqtisodiy siyosati ham taklif shakllanishiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Bu siyosat soliqdan tashqari, kredit, subsidiya, bojxona, import-
eksport, innovatsiya va investitsiya siyosatini o‘z ichiga oladi. Agar davlat
tomonidan ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlovchi, iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlovchi va raqobatni rivojlantiruvchi muhit yaratilsa, taklif hajmi ham
oshadi.
Masalan, O‘zbekiston hukumati tomonidan qabul qilingan “Yangi
O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida ishlab chiqaruvchilar uchun maxsus
fondlar, subsidiyalar, grantlar va kafilliklar ajratilmoqda. “Har bir oilaga
tadbirkorlik” dasturi orqali ishlab chiqaruvchilarga imtiyozli kreditlar taqdim
etilib, ularning ishlab chiqarish quvvatini kengaytirish imkoniyati yaratilmoqda.
Bu esa mahsulot taklifining oshishiga xizmat qilmoqda.
Bundan tashqari, bojxona bojlari, import kvotalari va sertifikatlash talablarini
yumshatish orqali ishlab chiqarish uchun zarur uskunalarni olib kirish
osonlashdi. Bu esa texnologik yangilanishga yo‘l ochdi va taklif hajmini
ko‘paytirishga xizmat qildi.
Boshqa tomondan, davlat tomonidan narxlarni tartibga solish,
monopoliyalarni nazorat qilish, sog‘lom raqobat muhitini yaratish ham taklif
barqarorligining asosiy kafolatlaridandir. Aks holda, ayrim sohalarda
narxlarning sun’iy ko‘tarilishi yoki mahsulot taqchilligi yuzaga keladi.
Texnologik taraqqiyot, soliq yukining yengillatilishi va davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlash siyosati ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq mahsulot ishlab

25chiqarishga undaydi. Natijada taklif hajmi ortadi, mahsulotlar sifati va xilma-
xilligi kengayadi. O‘zbekiston tajribasida ham bu omillarning ijobiy ta’siri
yaqqol ko‘rinmoqda. Shunday ekan, mamlakatda taklifni barqaror ushlab turish
va kengaytirish uchun texnologik innovatsiyalarni rag‘batlantirish, soliq yukini
optimallashtirish va ishlab chiqaruvchilarni doimiy qo‘llab-quvvatlash muhim
strategik yo‘nalish bo‘lib qoladi.
2020-yil pandemiya bilan bog‘liq global iqtisodiy inqirozning bosqichlaridan
biri bo‘lib, ko‘plab ishlab chiqarish tarmoqlari faoliyatini vaqtincha to‘xtatgan
yoki qisqartirgan davr bo‘ldi. Bu yilda texnologik sarmoyalar hajmi 320 mlrd
so‘m atrofida bo‘lib, bu ko‘rsatkich oldingi yillarga nisbatan sezilarli darajada
past edi. Shunga qaramay, taklif hajmi 460 ming birlikni tashkil qildi, chunki
davlat tomonidan 12 ta qo‘llab-quvvatlovchi dastur orqali ishlab
chiqaruvchilarga zarur yordam ko‘rsatildi.
2021-yilga kelib, iqtisodiy barqarorlik asta-sekin tiklana boshladi.
Texnologik investitsiyalar hajmi 410 mlrd so‘mga yetdi, bu esa ishlab
chiqaruvchilar uchun yangi ishlab chiqarish liniyalarini ishga tushirishga imkon
berdi. Shu yili taklif hajmi 475 ming birlikka oshdi. Soliq yuki 17.5 foizgacha
kamaytirilgan bo‘lib, bu kichik va o‘rta tadbirkorlik subyektlariga yetarlicha

26rag‘batlantiruvchi omil bo‘ldi. Davlat tomonidan 16 ta qo‘llab-quvvatlash
dasturi orqali subsidiyalar va imtiyozli kreditlar taqdim etildi.
2022-yilda texnologik yutuqlarga bo‘lgan sarmoyalar yana 90 mlrd so‘mga
oshib, 500 mlrd so‘mni tashkil qildi. Bu, asosan, qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat
sanoati va yengil sanoat sohalarida ko‘rinish berdi. Shu yili taklif hajmi 495
ming birlikka yetdi. Davlat tomonidan ishlab chiqarish uchun resurslar bilan
ta’minlash, texnologiyalar importiga imtiyozlar yaratish orqali 22 ta qo‘llab-
quvvatlovchi dastur amaliyotga joriy etildi. Soliq yuki 17 foizgacha pasaytirildi,
bu esa ayniqsa yirik ishlab chiqaruvchilar uchun sezilarli iqtisodiy yengillik
yaratdi.
2023-yil texnologik sarmoyalar eng jadal o‘sishga erishgan yillardan biri
bo‘ldi. 620 mlrd so‘m hajmdagi investitsiyalar ishlab chiqaruvchilarga
zamonaviy uskunalarni sotib olish, mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirish imkonini berdi. Shu yili 28 ta davlat dasturi orqali ishlab
chiqaruvchilar infratuzilma, energiya va logistika tizimi bilan bog‘liq
muammolarni hal qilishda yordam oldilar. Taklif hajmi 525 ming birlikka yetdi.
Soliq yuki esa 16.8 foizgacha pasaytirildi. Bu soliq yuki pasayishi taklif
hajmining o‘sishiga hissa qo‘shdi.
2024-yilda texnologik investitsiyalar 780 mlrd so‘mga yetdi. Aynan shu
yildan boshlab sanoat zonalari, texnoparklar va innovatsion ishlab chiqarish
klasterlariga sarmoya jalb qilish hajmi sezilarli oshdi. Soliq yuki 16.5 foiz etib
belgilandi. Taklif hajmi esa 560 ming birlikka yetdi. Davlat tomonidan 35 ta
qo‘llab-quvvatlovchi dastur faoliyat yuritib, ishlab chiqaruvchilarga texnik
yordam, innovatsion loyihalarga grantlar va mahalliylashtirishga ko‘mak
shaklida xizmat ko‘rsatildi. Natijada taklif barqaror tarzda ortdi.
2025-yil (sana holati: 21-iyul) ma’lumotlariga ko‘ra, texnologik sarmoyalar
hajmi 850 mlrd so‘mga yetdi. Bu — besh yil davomida 2,6 baravarga o‘sishni
anglatadi. Soliq yuki esa 16.2 foizgacha tushirildi, bu esa ishlab chiqaruvchilar
foyda daromadining katta qismini reinvestitsiya qilishga imkon berdi. Davlat

27qo‘llab-quvvatlash dasturlari soni 41 taga yetdi. Natijada taklif hajmi 590 ming
birlikka yetdi — bu 2020-yildagi ko‘rsatkichdan 130 ming birlikka ko‘pdir. Bu
davrda davlat tomonidan kichik va o‘rta korxonalarni eksport faoliyatiga jalb
etish, subsidiya va kreditlar orqali yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga
tushirish keng miqyosda amalga oshirildi.
Yuqoridagi raqamlar va tendensiyalarni tahlil qilgan holda, quyidagi
xulosalarni chiqarish mumkin:
Texnologik taraqqiyot taklif hajmining ortishida hal qiluvchi omil bo‘lib
xizmat qilmoqda. Sarmoyalar ko‘paygani sari taklif hajmi ham o‘sgan.
Soliq siyosati yengillashgani ishlab chiqaruvchilarning faoliyatini
rag‘batlantirgan, mahsulot tannarxini pasaytirgan va bozorga chiqarilayotgan
mahsulot miqdorini oshirgan.
Davlat qo‘llab-quvvatlash dasturlarining ko‘payishi — subsidiya, grant,
kredit, infratuzilma yordami — taklifni o‘stirish uchun qulay muhit yaratgan
Umuman olganda, 2020–2025 yillarda taklif hajmi har yili o‘rtacha 5–8 foiz
atrofida oshgan.

292.3. O‘zbekistonda taklif hajmiga ta’sir etuvchi omillar tahlili va amaliy
misollar
Taklif hajmini shakllantiruvchi omillar O‘zbekiston iqtisodiy tizimida tobora
muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Bozor mexanizmlarining faoliyat
yuritishi, raqobatbardosh muhitning yaratilishi, mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning barqaror faoliyati hamda import o‘rnini bosuvchi
mahsulotlar ishlab chiqarish darajasi bevosita taklif hajmiga bog‘liqdir.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar fonida
ushbu omillarni tahlil qilish amaliy ahamiyat kasb etadi.
Taklif hajmiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillar ichida birinchi navbatda
resurslar narxi va energiya tariflari turadi. O‘zbekistonda ishlab chiqarishning
asosiy tarmoqlari – yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat va qurilish
sanoati energiya resurslariga kuchli darajada bog‘liq. Masalan, 2023-yilda

30elektr energiyasi va gaz narxlari oshirilgach, bir qancha yirik sanoat korxonalari
ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga majbur bo‘ldi. Bu holat, ayniqsa, issiqlik
energiyasiga tayanadigan sement va metallurgiya sanoatida yaqqol ko‘zga
tashlandi. Natijada, bozordagi mahsulot taklifi pasaydi va narxlar oshishiga olib
keldi.
Ikkinchi muhim omil sifatida soliq siyosati va rasmiy tartibotlarning
soddalashtirilishini keltirish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2022-yil 21-dekabrdagi PQ-455-son qaroriga muvofiq, tadbirkorlik subyektlari
uchun yagona soliq stavkasi joriy qilindi va ayrim sohalarda soliq imtiyozlari
kuchga kirdi. Bu esa ayniqsa kichik va o‘rta biznes subyektlariga ishlab
chiqarishni kengaytirish imkoniyatini yaratdi. Natijada, mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning bozorda taklif qilayotgan mahsulot hajmi ortdi.
Uchinchi jihat — texnologik modernizatsiya va mahalliylashtirish
darajasining oshishidir. O‘zbekistonda avtomobilsozlik, elektrotexnika, dori-
darmon, qurilish materiallari va oziq-ovqat sanoatida texnologik yangilanishlar
olib borilmoqda. Masalan, “Artel”, “UzAuto Motors”, “Jurabek Laboratories”
kabi yirik kompaniyalar xorijiy texnologiyalarni joriy qilish orqali ishlab
chiqarish hajmini oshirishga erishdi. Ayniqsa 2022–2024-yillarda
“mahalliylashtirish dasturi” doirasida ishlab chiqarilgan o‘nlab yangi
mahsulotlar ichki bozorga taklif qilindi, natijada import mahsulotlarga
bog‘liqlik kamaydi va ichki taklif kuchaydi.
To‘rtinchi omil sifatida logistika va infratuzilmaning rivojlanishi ko‘rsatib
o‘tiladi. Transport xizmatlarining qulayligi, omborxona tizimlarining
mavjudligi, mahsulot yetkazib berishdagi barqarorlik taklif hajmiga sezilarli
ta’sir ko‘rsatadi. Misol uchun, Andijon viloyatida barpo etilgan “logistika
markazi” orqali 2023–2024 yillarda yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini respublikaning barcha hududlariga tez va arzon yetkazish
imkoniyati yaratildi. Bu esa dehqonlar va fermer xo‘jaliklari tomonidan taklif
qilinayotgan mahsulotlar hajmini sezilarli oshirdi.

31Beshinchi muhim omil — davlat tomonidan beriladigan grantlar, subsidiyalar
va imtiyozli kreditlar. Masalan, “Har bir oila – tadbirkor” dasturi doirasida
2020–2024-yillar davomida minglab xonadonlarga asbob-uskunalar, urug‘lik,
chorva mollari va tikuv mashinalari imtiyozli asosda ajratildi. Natijada, mikro
ishlab chiqarish obyektlari soni ortdi va bozorda mahalliy mahsulotlar taklifi
ko‘paydi. Bu esa narxlar barqarorligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Amaliy misollardan yana biri — “Buxoro Agro” kompaniyasi tajribasi
bo‘lishi mumkin. 2021-yilda kompaniya davlat subsidiyasi asosida zamonaviy
issiqxona majmuasi tashkil etdi. Shu bilan birga, yangi tomchilatib sug‘orish
tizimi orqali suv tejaldi va energiya xarajatlari kamaydi. 2022-yilda kompaniya
pomidor, bodring va qalampir mahsulotlarini yil davomida taklif qila oldi. Shu
orqali u nafaqat viloyat bozorini, balki Toshkent, Farg‘ona va Qashqadaryo
viloyatlarini ham mahsulot bilan ta’minladi.
Yana bir amaliy holat — “Bek Cluster” to‘qimachilik korxonasi tomonidan
ishlab chiqaruvchilar sonining ortishi bilan bozor taklifining kengayishi. 2023-
yilda ishlab chiqarilgan ip-gazlama hajmi 1,5 baravarga oshirildi. Bunga asosiy
sabab — davlatning soliq imtiyozlari va eksportni rag‘batlantirish siyosati
bo‘ldi. Korxona 2023-yilda taklif hajmini oshiribgina qolmay, ichki bozorda
narxlar muvozanatini saqlashga ham xizmat qildi.
Yuqoridagi misollar shuni ko‘rsatadiki, taklif hajmi faqat narx bilan emas,
balki rivojlanish strategiyasi, siyosiy qarorlar, infratuzilma va boshqaruv
samaradorligi bilan ham chambarchas bog‘liq. Taklif hajmini oshirish uchun
ishlab chiqaruvchilarga qulay shart-sharoit yaratish, davlat siyosatining ishlab
chiqarish sektoriga moslashtirilgan yondashuvi zarur.

32 Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, taklifning iqtisodiy mazmuni, uni
shakllantiruvchi omillar va O‘zbekiston sharoitida bu omillarning real ta’sir
mexanizmlarini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Dastlab, taklif
tushunchasining iqtisodiy mohiyati va asosiy qonuniyatlarini nazariy jihatdan
yoritdim. Taklif deganda ishlab chiqaruvchining ma’lum narx darajasida
bozorga chiqarishga tayyor bo‘lgan mahsulot yoki xizmat hajmi tushunilishi, bu
tushuncha ishlab chiqarish, foyda, xarajat va narxlar kabi iqtisodiy elementlar
bilan bevosita bog‘liq ekanini angladim.
Kurs ishining birinchi bobida men taklif qonuni va uning asosiy tamoyillarini
tahlil qildim. Narx oshgan sari taklif hajmining ortishi va narx tushganida esa
taklifning kamayishi – bu qonunning negizini tashkil qilarkan. Taklif egri
chizig‘i esa ishlab chiqaruvchining qarorlarini vizual shaklda ifodalash vositasi
bo‘lib xizmat qiladi. U harakatlanishi va siljishi orqali boshqa omillar, jumladan
texnologiya, resurslar, soliq, va kutilmalarning ta’siri tahlil qilinadi.
Ikkinchi bobda esa men O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida taklif hajmiga
bevosita ta’sir qiluvchi omillarni chuqurroq ko‘rib chiqdim. Xususan, 2020–
2025 yillar oralig‘idagi statistik ma’lumotlar asosida ishlab chiqarish xarajatlari
va resurslar narxining oshishi taklif hajmini qanday kamaytirganini, texnologik
yutuqlar, soliq yengilliklari va davlat qo‘llab-quvvatlovlari esa taklifni qanday
oshirganini raqamlar orqali ko‘rsatdim. Grafik va jadval asosida olingan
natijalar taklif hajmi va iqtisodiy muhit o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniq namoyon
qildi.
Men O‘zbekistonda so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlar doirasida taklifni oshirishga xizmat qiluvchi ijobiy mexanizmlarni
ham o‘rgandim. “Har bir oila – tadbirkor” dasturi, texnoparklar, soliq
yengilliklari, subsidiya ajratish tizimi, hamda mahalliylashtirish siyosati ishlab
chiqaruvchilarni rag‘batlantirgan. Natijada mahsulotlar hajmi ortib, bozor taklifi

33kengaygan. Bunday strategik yondashuvlar mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni
saqlash va inflyatsiyani jilovlashda muhim vositaga aylangan.
Amaliy misollar orqali men shuni ko‘rdimki, texnologik modernizatsiya,
subsidiyalar, soliq siyosati va infratuzilma taklifni oshirishda hal qiluvchi omil
bo‘la oladi. Bek Cluster, Buxoro Agro, Artel kabi kompaniyalar misolida ushbu
omillarning samarali ishlaganini o‘rganib chiqdim. Bu esa taklifni nafaqat
miqdoriy, balki sifat jihatdan ham kengaytirgan.
Kurs ishini yozar ekanman, taklifni boshqarish faqat narxlar orqali emas,
balki muvofiqlashtirilgan siyosiy va iqtisodiy choralar orqali amalga
oshirilishini angladim. Bozor muvozanatini ta’minlash, raqobatni rivojlantirish
va iste’molchilar talabini qondirish uchun taklifning etarli va barqaror bo‘lishi
muhim. Shu sababli, kelgusida iqtisodiy siyosatda ishlab chiqaruvchilarni
rag‘batlantirish, xarajatlarni kamaytirish va texnologik innovatsiyalarni joriy
qilishga alohida e’tibor qaratish kerak deb hisoblayman.
Men uchun bu mavzu faqat nazariy jihatdan emas, balki amaliy va strategik
darajada ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Taklif hajmi – bu ishlab
chiqaruvchining bozorga qanday chiqishini, narxlar qanday shakllanishini,
davlat siyosati qanday samara berishini belgilaydigan markaziy indikatorlardan
biridir. Shuning uchun men kurs ishim davomida taklifga ta’sir etuvchi barcha
asosiy omillarni chuqur tahlil qilib, ularning real iqtisodiy natijalarini
baholashga harakat qildim.
Xulosa qilib aytganda, “Taklifning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga
ta’sir etuvchi omillar” mavzusi orqali men nafaqat bozor mexanizmlarini, balki
ularning O‘zbekiston sharoitida qanday ishlashini, qanday takomillashtirish
mumkinligini tushunib yetdim. Kelgusida bu bilimlarimni iqtisodiy tahlil,
strategik rejalashtirish va siyosiy tavsiyalar ishlab chiqish yo‘lida qo‘llash
niyatidaman.

34Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3511) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Taklifning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar kurs ishi

Sotib olish