Talab va taklifning o’zaro bog’liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	813.1KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

156 Sotish

Talab va taklifning o’zaro bog’liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari

Sotib olish

Talab va taklifning o’zaro bog’liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari.
Kirish
I-Bob Talab va taklifning o’zaro bog’liqligi.
1.1 Talab va taklif umumiy tushunchasi.
1.2 Talab tushunchasi. Talab qonuni. Talab o’zgaruvchanligi. Ta’sir etuvchi
omillar.
II-Bob Talab va taklif qonuninging nazariy asoslari.
2.1 Talab va uning umumiy manbalari.
2.2 Talab va taklifning muvofiq kelishi. Xususiy va umumiy muvozanati.
O’zbekistonda bozor muvozanatini ta’minlash.
Foydalanilgan adabiyotlar
Xulosa.

Kirish
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib borilgan to‘g‘ri va izchil iqtisodiy
siyosat orqali ahamiyatli ijobiy natijalar qo‘lga kiritildi. Jumladan, O‘zbekistonda
talab va taklifning o‘zaro mutanosibligi negizida milliy xo‘jaligimiz iqtisodiy
jihatdan mustahkamlanib, ma'muriybuyruqbozlik tizimdan meros bo‘lib qolgan bir
tomonlamalik va inqiroz holatidan chiqarildi; iqtisodi ѐ) tning barqaror o‘sishi
ta'minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi, iqtisodi ѐ
) t
va uning ayrim sohalaridagi mutanosiblik kuchaydi; bozor mexanizmining tarkibiy
qismlari qaror topdi va uning infratuzilmalari vujudga keltirilib, rivojlantirildi.
Ma'naviy jabhada ham tub o‘zgarishlar qilinib, jamiyat a'zolarida milliy istiqlol
g‘oyasi va mafkurasi shakllandi. Bugungi kunda iqtisodiy islohotlarni yanada
chuqurlashtirish, iqtisodi ѐ
) tni erkinlashtirish va modernizatsiyalash jara ѐ ) nlari
amalga oshirilmoqda.
Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov 2013 yil
yakunlariga bag‘ishlangan majlisdagi “2014 yil yuqori o‘sish sur'atlari bilan
rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar
strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi” deb nomlangan ma'ruzalarida “Biz
bugun 2013 yilning yakunlari haqida gapirganda, avvalo, o‘tgan yilda
mamlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda mutanosiblikka erishgani,
modernizatsiya va diversifikatsiya hisobidan yuqori sur'atlar bilan rivojlanganini
qayd etamiz.
Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8 foizga o‘sdi, sanoat mahsulotlari
ishlab chiqarish hajmi 8,8 foizga, qishloq xo‘jaligi – 6,8 foizga, chakana savdo
aylanmasi – 14,8 foizga oshdi. Inflyasiya darajasi prognoz ko‘rsatkichidan past
bo‘ldi va 6,8 foizni tashkil etdi”1 deb, ta'kidlagan edi. Yuqoridagi iqtisodiy
ko‘rsatgichlar talab va taklifning mutanosibligi negizida yuzaga kelganligi
hammaga ma'lum.
Jamiyatda ro‘y beradigan iqtisodiy qonunlarni bilish va ularning amal
qilishiga ongli munosabatda bo‘lishda, mamlakatni demokratlashtirish va
iqtisodi ѐ
) tni bozor tamoyillari asosida isloh qilish jara ѐ ) nlari mohiyatini tushunish

uchun zarur bo‘lgan bilimlarni berishda «Iqtisodiy bilim asoslari» fanining roli
beqiyosdir. Bugungi kunda ѐ) sh avlodda bunyodkorlik g‘oyalarini shakllantirish,
ma'naviy dunyoqarashini kengaytirish, iqtisodiy madaniyatini oshirish kabi muhim
vazifalarni bajarish orqali mazkur fanning ahamiyati tobora oshib bormoqda. Zero
birinchi Prezidentimiz I.Karimov ta'kidlaganidek, “hozirgi davrda, xalqaro
maydonda turli siyosiy manfaatlar to‘qnashayotgan murakkab bir sharoitda faqat
o‘z fikri, o‘z hayotiy pozitsiyasiga ega bo‘lgan xalq va jamiyat yengilmas kuchga
aylanib, o‘z kelajagini o‘z qo‘li va aql-zakovati bilan qurishga qodir bo‘ladi”
Ayni paytda ilmiy-texnikaviy taraqqi ѐ
) ti nafaqat ishlab chiqarishning ko‘p
soni tarmoqlariga, balki madaniy, ijtimoiy gumanitar bilimlar, talim sohasiga ham
zamonaviy texnalogiyalarni joriy etishni taqozo etmoqda. Malumki, “Kadrlar
tayorlash milliy dasturi” da “....o‘quv-tarbiyaviy jara ѐ
) nni ilg‘or pedagogik
texnologiyalar bilan taminlash”3 takidlanib, uzluksiz talim sifatini oshirish va
takomilashtirishning ikkinchi va uchinchi bosqichlarda bajariladigan jiddiy
vazifalardan biri sifatida belgilangan edi. Shu ma'noda ayni paytda iqtisodi ѐ
) tni
modernizatsiyalash sharoitida iqtisodiy ta'limdagi islohotlarni chuqurlashtirish
bilim olishga, iqtisodi ѐ
) tni sir-asrorlarini o‘rganishga bo‘lgan xarakatni, “Iqtisodiy
bilim asoslari” fanini chuqur o‘rganishga talablarni yanada kuchaytirdi.
Iqtisodi ѐ
) tni modernizatsiyalash sharoitida ha ѐ ) timizda talab, taklif, bozor
iqtisodi ѐ
) ti, bozor muvozanati, kichik biznes, tadbirkorlik, narxlarni erkinlashtirish,
marketing, menejment kabi iqtisodiy tushunchalar tez-tez duch kelmoqdamiz.
Ya'ni, barcha sohalarda mazkur tushunchalarni amal qilmoqda. Shu ma'noda,
mazkur tushunchalarning mazmuni va mohiyatini uzluksiz ta'limda o‘quvchi-
talabalar ongiga sindirish bugungi hozirgi zamon iqtisochio‘qituvchilari oldida
turgan asosiy vazifalar qatoriga kirmoqda. Shu bilan birga o‘quvchi talabalar
ongida iqtisodi ѐ
) tdagi tarkibiy o‘zgarishlar, makroiqtisodiy ko‘rsatgichlarni tahlil
qilish, iqtisodiy mashohada qilish ko‘nikmalarini shakllantirish iqtisodiy ta'limdagi
asosiy muammolar sirasiga kiradi.
Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga bo‘lgan zaruriyatini ifodalovchi
ilmiy kategoriya sifatida taraqqi ѐ
) tning hamma bosqichlari uchun umumiy va

doimiydir. Uning bozor iqtisodi ѐ) ti sharoitidagi tarixiy ko‘rinishi talab
tushunchasidir. Talab ehti ѐ
) jdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy
tushuncha) sifatida amal qiladi. Ehtiyojning faqat pul bilan ta'minlangan qismi
talabga aylanadi. Demak, talab – bu pul bilan ta'minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur
miqdordagi pul bilan ta'minlanmasa, u «xohish», «istak» bo‘lib qolaveradi.
Talabning bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi, chunki narx o‘zgarishi
bilan tovarning sotib olinadigan miqdori ham o‘zgaradi. Shu bog‘liqlikdan kelib
chiqib, talabga quyidagicha ta'rif berish mumkin: ma'lum vaqt oralig‘ida,
narxlarning mavjud darajasida iste'molchilarning tovar va xizmatlar ma'lum
turlarini sotib olishga qodir bo‘lgan ehti ѐ
) ji talab deyiladi. Talablar turlicha bo‘lib,
odatda bir xil tovar ѐ
) ki xizmatlarga bo‘lgan talabning ikki turi farq qilinadi: yakka
talab va bozor talabi. Har bir iste'molchining, ya'ni alohida shaxs, oila, korxona,
firmaning tovarning shu turiga bo‘lgan talabi yakka talab deyiladi. Bir qancha
(ko‘pchilik) iste'molchilarning shu turdagi tovar ѐ
) ki xizmatga bo‘lgan talablari
yig‘indisi bozor talabi deyiladi. Yakka talab ham, bozor talabi ham miqdor
jihatdan aniqlanadi. Lekin bu miqdor har doim ham bir xil bo‘lib turmaydi, balki
o‘zgaruvchan bo‘ladi. Talab miqdorining o‘zgarishiga bir qancha omillar ta'sir
qiladi.

I-Bob Talab va taklifning o’zaro bog’liqligi.
1.1 Talab va taklif umumiy tushunchasi.
Talab va taklif — bozor iqtisodiyotining fundamental tushunchalari. Talab
(tovarlar va xizmatlarga talab) — xaridor, iste molchining bozorda muayyanʼ
tovarlarni, ne matlarni sotib olish istagi; bozorga chiqqan va pul imkoniyatlari
ʼ
bilan ta minlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul va narx vositasida talabga aylanadi.
ʼ
Rasman olganda talab iste mol kattaligi miqdoridir. Tovarlar dunyosidagi xilma-
ʼ
xillikka moye ravishda talab hosil bo ladi. Masalan, oziqovqat tovarlari, sanoat
ʻ
mollari, maishiy va ijtimoiy xizmatlarga bo lgan talablar tovarlarga talab
ʻ
tuzilmasini tashkil etadi. Mazmuni va harakati jihatidan haqiqiy, o sayotgan,
ʻ
barqaror qondirilgan, qondirilishi kechiktirilgan, qondirilmagan, me yordagi va
ʼ
boshqa talablarga bo linadi. Har bir iste molchining, ya ni alohida shaxs, oila,
ʻ ʼ ʼ
korxona, firmaning biror tovar to plamiga yoki tovarlarga bildirilgan talablari
ʻ
yakka talab deyiladi. Muayyan tovarga yoki tovarlar to plamiga barcha xaridorlar
ʻ
bildirgan talab yig indisi bozor talabi, barcha bozorlarda barcha tovarlarga jamiyat
ʻ
miqiyosida bildirilgan ijtimoiy talab yalpi talab deyiladi. Talab miqdorining
o zgarishiga bir qancha omillar ta sir qiladi. Ularning o'rasida eng muximi narx
ʻ ʼ
omilidir. Tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining o sishi va
ʻ
aksincha, narxning o sishi xarid miqdorining kamayishiga olib keladi. Taklif —
ʻ
muayyan vaqtda va muayyan narxlar bilan bozorga chiqarilgan va chiqarilishi
mumkin bo lgan tovarlar va xizmatlar miqdori bilan ifoda etiladi; taklif ishlab
ʻ
chiqaruvchi (sotuvchi)larning o z tovarlarini sotishga (bozorga) taklif etish istagi.
ʻ
Bozorda tovar narxi bilan uning taklifi miqdori o rtasqda bevosita bog liqlik
ʻ ʻ
mavjud: narx qanchalik yuqori bo lsa, boshqa sharoitlar o zgarmagan hollarda,
ʻ ʻ
sotish uchun shuncha ko proq tovar taklif etiladi, yoki aksincha, narx pasayishi
ʻ
bilan taklif hajmi qisqaradi. Masalan, 10 so m narxda 3 tovar birligi taklif etiladi,
ʻ
agar narx 15 so mga ko tarilsa, taklif hajmi 5 birlikka qadar ko payadi, agar narx
ʻ ʻ ʻ
20 so mga yetsa, taklif hajmi 6 birlikka yetadi. Shunday qilib, taklif miqdorining
ʻ
o zgarishlari taklif egri chizig ida bir nuqtadan ikkinchisiga ko chishida o z
ʻ ʻ ʻ ʻ

ifodasini topadi. Egri chiziqning ijobiy og ishi tovar narxi bilan uning taklifiʻ
miqdori o rtasidagi bevosita bog liqdikni aks ettiradi.
ʻ ʻ
Tovar taklifiga, tovarning o z narxidan tashqari bir qator omillar: shu tovarni
ʻ
ishlab chiqarish uchun zarur bo lgan resurslar narxlari; qo llaniladigan
ʻ ʻ
texnologiya; soliqlar va dotatsiyalar; taqchillik yoki narxlar o zgarishlarini kutish;
ʻ
bozordagi sotuvchilar soni va boshqa ta sir ko rsatadi. Mas., resurelarning
ʼ ʻ
arzonlashuvi muayyan tovarni ishlab chikarish xarajatlarini kamaytiradi, bu esa
uning taklifi o sishini stimullaydi. Taklifning o ziga ta sir ko rsatadigan omillar
ʻ ʻ ʼ ʻ
o zgarishlariga, birinchi navbatda, narx o zgarishlariga sezgirligi taklif elastikligi
ʻ ʻ
deb ataladi.
Talab va taklifning tub mazmuni ularning narx orqali o zaro aloqadorlikda
ʻ
mavjud bo lishidir. Bu aloqadorlik — talab va taklif qonuni bozor iqtisodiyotining
ʻ
ob yektiv qonuni hisoblanadi. Talab va taklif qonuniga ko ra bozordagi taklif va
ʼ ʻ
talab faqat miqdoran emas, balki o zining tarkibi jihatidan ham bir-biriga moye
ʻ
kelishi kerak, shundagina bozor muvozanatiga erishiladi. Bu qonun ayirboshlash
qonuni bo lib, bozorni boshqaruvchi va tartiblovchi kuch darajasiga ko tariladi.
ʻ ʻ
Unga ko ra bozordagi talab o zgarishlari darhol ishlab chiqarishga yetkazilishi
ʻ ʻ
kerak. Bozordagi Talab va taklif nisbatiga qarab ishlab chiqarish sur atlar va
ʼ
tuzilmasi tashkil topadi. Jamiyat bu qonundan bozor muvozanatiga alokador
omillarga ta sir etish orkali foydalanadi.
ʼ
Narx va sotib olinadigan tovar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik.
1-jadval
Bir kg un narxi (sum) 1 oy davomida unga bulgan
yakka talab mikdori (kg) 1 oy davomida unga bulgan
bozor talabi mikdori (t)
350
300
250
200
150 10
20
30
50
60 1,0
2,0
3,0
5,0
6,0

Jadval ma'lumotlari tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar
miqdorining o‘sishiga va aksincha, narxning o‘sishi talab miqdorining
kamayishiga olib kelishini ko‘rsatadi. Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar
miqdori o‘zgarishi o‘rtasida bo‘ladigan teskari ѐ)ki qarama-qarshi bog‘liqlik talab
qonuni deyiladi. Tovar narxi va uning xarid qilinadigan miqdori (talabning)
o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni oddiy ikki o‘lchamli grafikda ham tasvirlash
mumkin:
ѐ)tiq chiziq talab miqdorini, tik chiziq narxni ko‘rsatadi
P

D
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 Q
1-chizma. Talab egri chizig‘i
Grafikdagi DD chiziq narx va talab hajmi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni
tasviriy aks ettiradi. Grafikdagi har bir nuqta tovarning aniq narxi va iste'molchi
shu narxda sotib olishi mumkin bo‘lgan tovar miqdorini ko‘rsatadi. Narx va talab
hajmining o‘zgarishi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi bu chiziq talab
egri chizig‘i deyiladi. Talab miqdoriga narxdan tashqari ta'sir qiluvchi omillar.
Talab hajmining o‘zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator
omillarga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari
deyiladi.
Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta'sir ko‘rsatadi:
1) iste'molchining didi;
2) bozordagi iste'molchilar soni;
3) iste'molchining daromadlari;
4) bir-biriga bog‘liq tovarlarning narxi;
5) kelajakda narx va daromadlarning o‘zgarishi ehtimoli.

Bu omillarning o‘zgarishi talab hajmining o‘zgarishiga qanday ta'sir
ko‘rsatishini qarab chiqamiz.
1. Biror mahsulotga iste'molchi dididagi ijobiy o‘zgarish ro‘y bersa,
narxning tegishli darajasida unga bo‘lgan talab ortadi. Iste'molchi didiga salbiy
ta'sir ko‘rsatadigan holatlar talabning qisqarishiga olib keladi.
2. O‘z - o‘zidan aniqki, bozorda iste'molchilar soni ko‘paysa, talab ortadi,
iste'molchilarning soni kamaysa, talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining
takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, undagi qimmatli qog‘ozlarning
oldi-sotdi jara ѐ) nlarida ishtirok etuvchilar sonini mislsiz kengaytiradi hamda aksiya
va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo‘lgan talabning o‘sishiga olib keladi.
Tug‘ilish darajasining pasayishi bolalar bog‘chasi va maktabga bo‘lgan talabni
kamaytiradi. Pul daromadi o‘zgarishining talab hajmiga ta'siri boshqa omillarga
qaraganda ancha murakkab. Pul daromadining ortishi juda ko‘p tovarlarga talabni
nisbatan oshiradi, daromadning kamayishi esa bunday tovarlarga talabni
kamaytiradi. Daromad oshsa, uning o‘sishiga qarab iste'molchilar aksariyat
hollarda narxi yuqori bo‘lsada, ko‘proq sifatli tovarlarni xarid qilishga harakat
qilishadi. Bunda ular non, kartoshka, karam kabi mahsulotlarni kamroq sotib
olishlari mumkin. Chunki ortiqcha daromad ularga ancha yuqori oqsil tarkibiga
ega bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari, masalan, go‘sht va sut mahsulotlari xarid
qilish imkonini beradi. Daromadning o‘zgarishi bilan talab miqdori to‘g‘ri
bog‘liqlikda o‘zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar
o‘zgarishi bilan talab miqdori teskari bog‘liqlikda o‘zgaradigan tovarlar past toifali
tovarlar deyiladi. Iste'molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan
tovarlar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel
(1821-1896) tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko‘ra, iste'molchi daromadi
bilan u tomonidan sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdori o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘liqlik Engel qonuni deyiladi. Bu qonnunning amal qilishini Engel egri
chizig‘i orqali ifodalash mumkin (2-chizma). Oliy toifali ѐ
) ki normal tovarlar uchun
Engel egri chizig‘i o‘suvchan ko‘rinishida bo‘ladi. Haqiqatan ham, aholi
daromadlari o‘sib borishi bilan bu turdagi tovarlar ko‘proq xarid qilinadi. Past

toifali tovarlar uchun Engel egri chizig‘i pasayuvchan ko‘rinishda bo‘lib,
daromadlar oshib borishi bilan iste'molchilar ularni kamroq miqdorda sotib
oladilar. Agar tovarning iste'moli daromad darajasiga bog‘liq bo‘lmasa, u holda
Engel egri chizig‘i tik holda bo‘ladi. Chizmadan ko‘rinadiki, iste'molchining bir
oylik daromadi 10 ming so‘mdan 20 ming so‘mga oshganda, u sotib olgan
mahsulot miqdori 1 donadan 2 donaga, 20 ming so‘mdan 30 ming so‘mga
oshganda 2 donadan 4 donaga oshmoqda. Daromadlarning keyingi o‘sishi bilan
tovarlar sotib olish hajmining o‘sishi sekinlamoqda: 30 ming so‘mdan 40 ming
so‘mgacha – 4 donadan 6 donagacha, 40 ming so‘mdan 50 ming so‘mgacha – 6
donadan 7 donagacha. Daromadning bundan yuqori darajalarida esa sotib olish
hajmining o‘sishi butunlay to‘xtagan (daromadning 60 ming so‘m va undan yuqori
darajalarida mazkur tovarning 7 donasi sotib olinmoqda)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0 1 2 3 4 5 6 7 8

2-chizma. Engel egri chizig‘i.
Engel egri chizig‘i iste'molchilar pul daromadlari o‘zgarishining talabga
qanday ta'sir qilishi to‘g‘risida axborot beradi. Bu axborot tovar ishlab
chiqaruvchilar uchun o‘z tovarlarining mumkin bo‘lgan sotish hajmi va

bozorkon'yunkturasini baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. 3.O‘zaro bog‘liq
tovarlar narxi o‘zgarishining talabga ta'sirini o‘rganishda ularni ikki guruhga
ajratish maqsadga muvofiq bo‘ladi:
1) o‘zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o‘rinbosar tovarlar;
2) o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlar.O‘zaro bir-birini almashtiruvchi
tovarlardan birining narxini o‘zgarishi bilan boshqasiga bo‘lgan talabning
o‘zgarishi to‘g‘ri bog‘liqlikda bo‘ladi. Masalan, sariyog‘ narxining oshishi
margaringa bo‘lgan talabning ortishiga olib keladi. Sariyog‘ narxining pasayishi
esa margaringa bo‘lgan talabni kamaytiradi. O‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi
tovarlardan birining narxini o‘zgarishi bilan boshqasiga bo‘lgan talabning
o‘zgarishi teskari bog‘liqlikda bo‘ladi. Masalan, agar avtomobilning narxi oshsa,
benzinga bo‘lgan talab qisqaradi. Aksincha, avtomobilning narxi tushsa, benzinga
bo‘lgan talab oshadi. 5. Kelgusida iste'molchi daromadlari, tovar narxi
o‘zgarishining kutilishi va tovarlar miqdorining yetarli bo‘lishi ѐ) ki bo‘lmasligi
kabi omillar talab hajmini o‘zgartirishi mumkin. Kelgusida narxning nisbatan
oshishining kutilishi, iste'molchi joriy talabining oshishiga olib keladi. Aksincha,
narxning pasayishi va daromadning ko‘payishining kutilishi tovarlarga bo‘lgan
joriy talab hajmining qisqarishiga sabab bo‘ladi. Ma'lum vaqt oralig‘idagi
narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqaruvchi ѐ
) ki sotuvchilar tomonidan
ma'lum turdagi tovar va xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif deyiladi.
Narx o‘zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o‘zgarishi
sababli talab kabi taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi.
Alohida ishlab chiqaruvchi hamda bozor taklifini ifodalovchi misol 5-jadvalda
ko‘rsatilgan.Taklif narxlarning turli darajasida qancha miqdordagi mahsulotning
sotishga chiqarilishini ko‘rsatadi.Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda
sotishga chiqariladigan tovarlar taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan
taklif hajmi qisqaradi. Narxning o‘zgarishi bilan taklif etila ѐ
) tgan tovar miqdorining
to‘g‘ri bog‘liqlikdagi o‘zgarishi taklif qonuni deyiladi.

1.2 Talab tushunchasi. Talab qonuni. Talab o’zgaruvchanligi. Ta’sir etuvchi
omillar.
Ma'lum vaqt oralig‘idagi narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqaruvchi
ѐ) ki sotuvchilar tomonidan ma'lum turdagi tovar va xizmatlarning bozorga
chiqarilgan miqdori taklif deyiladi. Narx o‘zgarishi bilan sotishga chiqariladigan
mahsulot miqdori ham o‘zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator
muqobil variantlari mavjud bo‘ladi. Alohida ishlab chiqaruvchi hamda bozor
taklifini ifodalovchi misol 5-jadvalda ko‘rsatilgan. Taklif narxlarning turli
darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga chiqarilishini ko‘rsatadi.
Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar taklifi
miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning
o‘zgarishi bilan taklif etila ѐ
) tgan tovar miqdorining to‘g‘ri bog‘liqlikdagi o‘zgarishi
taklif qonuni deyiladi. Narx va taklif miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik
2- Jadval
1 kg un narxi (so‘m) 1 oy davomida unning
yakka taklifi miqdori (kg) 1 oy davomida unning
bozor taklifi miqdori (tn)
350
300
250
200
150 60
50
30
20
10 6 ,0
5,0
3,0
2,0
1,0
Iste'molchi uchun narxning oshishi to‘siq rolini o‘ynasa, ishlab chiqaruvchi
uchun rag‘batlantirish vazifasini bajaradi. Narx darajasi va taklif miqdori
o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi ma'lumotlarni grafikda
ifodalab, taklif egri chizig‘ini tasvirlash mumkin (3-chizma)

P, so’m
350 S
300
250
200
150 S
100
50
0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 Q,tonna
3-chizma. Taklif egri chizig’i.
Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar
ham ta'sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar:
1) resurslarning narxi;
2) ishlab chiqarish texnologiyasi;
3) soliq va subsidiyalar;
4) boshqa tovarlarning narxi;
5) narx o‘zgarishining kutilishi;
6) bozordagi sotuvchilar soni.
Mazkur omillardan bir ѐ) ki bir nechtasining o‘zgarishi taklif hajmining
o‘zgarishini taqozo qiladi. Taklifga ta'sir qiluvchi omillarni alohida-alohida qarab
chiqamiz.
1. Resurslarning narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o‘rtasida
mustahkam o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Resurs narxlarining pasayishi ishlab

chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, resurslarga
narxning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi.
Masalan, mineral o‘g‘itlar narxining pasayishi bug‘doy taklifini oshiradi,
ѐ) mg‘irlatib sug‘orish xarajatlarining oshishi makkajo‘xori doni taklifini
qisqartiradi.
2. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Texnologiyalarning takomillashuvi
mahsulot birligini ancha samarali ishlab chiqarishga imkon beradi. Resurslarning
mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ko‘payadi. Masalan,
paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologic usullarning yaratilishi
paxta tolasining miqdorini va sifatini, binobarin taklifini oshiradi.
3. Soliqlar va subsidiyalar darajasi. Ko‘pchilik soliqlar ishlab chiqarish
xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish
xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj
to‘lovlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar
ishlab chiqarish ѐ
) ki biror sohaga subsidiya bersa, bu amalda xarajatlarni
kamaytiradi va uning taklifini oshiradi.
4. Boshqa tovar narxi. Boshqa tovarlar narxlarining o‘zgarishi ham mazkur
tovar taklifini o‘zgartiradi. Masalan, qo‘y go‘shti narxining pasayishi mol go‘shti
taklifini oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti taklifini
oshiradi.
5. Narx o‘zgarishining kutilishi. Kelgusida mahsulot narxining
o‘zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga
mahsulot yetkazib berish xohishiga ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda
neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi.
6. Ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar
qanchalik ko‘p bo‘lsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko‘p bo‘ladi.
Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko‘paytiradi, chunki
tovar ishlab chiqarish ko‘payadi. Taklif hajmining o‘zgarishiga tovarning saqlanish

xususiyati, saqlash xarajatlari va transport-tashish imkoniyatlari ham ta'sir
ko‘rsatadi. Masalan,uzoq vaqt saqlab bo‘lmaydigan qishloq xo‘jalik va oziq-ovqat
mahsulotlari uchun taklif kamdan-kam o‘zgaruvchan bo‘ladi. Ishlab chiqarish
jara ѐ) nining xususiyati, tabiiy resurslarning mavjud darajasi ham taklifga ta'sir
ko‘rsatadi. Masalan, narxning o‘zgarishiga javoban ishlab chiqarishni kengaytirish
ѐ
) ki boshqa xil mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish imkoniyati mavjud bo‘lsa taklif
o‘zgaradi. Qishloq xo‘jaligiga yaroqli bo‘lgan yerlar cheklangan bo‘lsa, uning
narxi (renta) qanchalik oshmasin, yer taklifini oshirib bo‘lmaydi. Mamlakatimizda
mahalliylashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi 2013 yilda oldingi yilga
nisbatan 1,2 barobar o‘sgan bo‘lsa, so‘nggi 3yilda qariyb ikki barobar oshdi.
Natijada 2013 yilda 1282 yangi ish o‘rinlari yaratilib, import o‘rnini bosish
samaradorligi 5,3 mlrd. doll.ni tashkil etdi.
Biz yuqorida turli omillar ta'sirida talab va taklif miqdorining o‘zgarib
turishini ko‘rdik. Lekin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma'lum
nisbatda bo‘ladi, bu nisbatlar o‘zgarib turadi. Ba'zan talab miqdori taklif
miqdoridan oshib ketib, narx ko‘tirilsa, ayrim paytda taklif miqdori talab
miqdoridan oshib ketib, narx pasayib qoladi. Talab miqdori bilan taklif miqdori
o‘rtasidagi nisbat bir-biriga teng bo‘lgan holat bozor muvozanati deyiladi. Bozor
muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan narx bozor narxi deyiladi. Ba'zan
uni muvozanatlashgan narx ham deb yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatli
narx har doim mavjud bo‘lib turmaydi, ularga ta'sir qiluvchi ko‘plab omillar
muvozanatlikning buzilishiga sabab bo‘ladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu
muvozanatga doimo intilish mavjud bo‘ladi. 2013 yil Ishlab chiqarish hajmi, mlrd.
so‘m Eksport hajmi, mln. doll. Import o‘rnini bosish samarasi, mln. doll.**15
Talab va taklif tushunchalari tahlili, bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatlari mos
kelishini qarab chiqishga o‘tish imkonini beradi. Mos kelishlik o‘z ifodasini
muvozanatli narxda topadi. Oldingi bandlarda ko‘rib chiqilgan talab va taklif egri
chiziqlarini bitta grafikka joylashtirib bozor muvozanatli nuqtasini hosil qilamiz
Tb=Tf=Nm=Mm, bu yerda: Tb - talab, Tf - taklif, Nm - muvozanatli narx, Mm –
tovarning muvozanatli miqdori. [ 23, 24] Grafikda ye nuqatga muvozanatli narx

(Nm) va mahsulotning muozanatli miqdori (Mm) mos keladi. Ya'ni, narx 250 so‘m
bo‘lganda, xaridorlar mazkur tovar (un) dan 3 tonna sotib olishga, sotuvchilar esa 3
tonna unni bozorga chiqarishiga tay ѐ) r bo‘ladi. 200 so‘mlik narxda sotuvchilar va
xaridorlar ahvoli butunlay o‘zgaradi: sotuvchilar faqat 2 tonna unni sotishga,
xaridorlar esa 5 tonna sotib olishga tay ѐ
) r bo‘ladi va hokazo.
Grafikda narxning 350 so‘m darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha
ishlab chiqarilishini ko‘rsatadi va to‘yingan bozorni ifodalaydi. Aksincha, 150
so‘m darajasidagi bozor holatida tovar taqchilligi (defitsit) vujudga keladi va
taqchil tovar bozorini tavsiflaydi. Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt
omili katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli
va uzoq davrli muvozanatlik holatni farqlash zarur. Bir zumlik muvozanat uchun
taqdim qilinadigan tovarlarning o‘zgarmas ѐ
) ki doimiy miqdori xos. Bu ishlab
chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga moslasha olmasligi bilan bog‘liq.
Qisqa davrli muvozanatlikni, ishlab chiqarish va taklifni vaqtinchalik amal
qiluvchi omillardan foydalanish asosida ko‘paytirish imkoniyatini taqozo qiladi.
Bunday vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari, dam olish va bayram kunlari
ishlash, ish smenasini ko‘paytirishlar kiradi. Uzoq davrli muvozanatlik o‘zgarishi
uzoq muddatli davrdagi omillardan foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab
chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qo‘shimcha quvvatlarni vujudga
keltirish bilan bog‘liq investitsiyalar haqida gap boradi. Bu davrda yangi
korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda yangi korxonalarning paydo bo‘lishi

ham mumkin bo‘ladi. Iste'molchining tovar narxlarining o‘zgarishiga sezgirlik
darajasini aniqlashda narxli egiluvchanlik tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim
mahsulotlar narxidagi uncha sezilarli bo‘lmagan o‘zgarishlar sotib olinadigan
mahsulot miqdorida katta o‘zgarishlar bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bunday
mahsulotlarga talab nisbatan egiluvchan deyiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi
sezilarli o‘zgarish xarid miqdorida faqat katta bo‘lmagan o‘zgarishlarga olib
kelishi mumkin. Talab hajmiga ta'sir qiluvchi boshqa omillar o‘zgarmay qolgan
sharoitda narxning 1% ga o‘zgarishi talabning necha foizga o‘zgarishini
ifodalovchi ko‘rsatkich talabning narx bo‘yicha egiluvchanligi ko‘rsatkichi
deyiladi. Bu ko‘rsatkich ko‘pincha oddiy qilib talabning egiluvchanligi deb ataladi.
Q
Э
T = ,
P
Bu yerda:
Q-talab miqdorining foizli o’zgarishi;
P-narxlarning foizli o’zgarishi.
Mahsulotlarning o‘rnini bosuvchanligi. Iste'molchiga biror mahsulotning
o‘rnini bosuvchi boshqa mahsulotlar ko‘proq tavsiya qilinsa, unga talab shuncha
egiluvchan bo‘ladi. Masalan, sof raqobatli bozorda taklif qilinadigan
mahsulotlarning juda ko‘p o‘rnini bosuvchilari mavjud bo‘ladi, shu sababli har bir
alohida sotuvchi mahsulotlariga talab butunlay egiluvchan bo‘ladi.
2. Mahsulot qiymati (narxi)ning iste'molchi daromadidagi salmog‘i.
Iste'molchi daromadida mahsulotlar narxi qanchalik kata o‘rinni egallasa, unga
talab shuncha yuqori egiluvchan bo‘ladi. Masalan, daftar ѐ) ki qalam narxining 10
foizga o‘sishi bir necha so‘mni tashkil qiladi va bu talab bildirgan mahsulot
miqdorida juda kam o‘zgarish bo‘lishiga olib keladi. Shu bilan birga, avtomobil
ѐ
) ki uy narxining 10 foizga o‘sishi mos ravishda 0,5 ѐ ) ki 1,5 mln. so‘mni tashkil
qiladi. Narxlarning bunday oshishi juda ko‘p oilalar bir necha yillik daromadining

kata qismini tashkil qiladi va, aytish mumkinki, bu sotib olinadigan mahsulot
miqdorini sezilarli ravishda kamaytiradi.
3. Mahsulotlarning iste'mol xususiyatlari. Zeb-ziynat buyumlariga talab
odatda egiluvchan, ha ѐ) tiy zarur buyumlarga esa talab noegiluvchan hisoblanadi.
Masalan, non va elektr energiyasi zaruriy iste'mol buyumlari hisoblanadi, shu
sababli ular narxining oshishi non ѐ
) ki elektr energiyasini iste'mol qilishning keskin
kamayishiga olib kelmaydi. Boshqa tomondan zeb-ziynat buyumlariga narxlar
oshganda ularni osonlik bilan iste'moldan chiqarib tashlash mumkin.
4. Vaqt omili. Qaror qabul qilish uchun vaqt oralig‘i qancha uzoq bo‘lsa,
mahsulotga talab shuncha egiluvchan bo‘ladi. Masalan, agar mol go‘shtining narxi
10%ga ko‘tarilsa, iste'molchi uni xarid qilishni birdaniga qisqartirmasligi mumkin.
Lekin bir qancha vaqt o‘tishi bilan u o‘zining moyilligini tovuq go‘shti yoki
baliqqa o‘tkazishi mumkin.
Shuningdek, daromad bo‘yicha talab egiluvchanligi ham mavjud.
Daromadlar ko‘payishi bilan tovar va xizmatlarga bo‘lgan talab ham oshadi.
Bundan ko‘rinadiki, daromad talabga ta'sir ko‘rsatadi. Bu ta'sir darajasini aniqlash
uchun daromad bo‘yicha talab egiluvchanligi ko‘rsatkichidan foydalaniladi.
Iste'molchi daromadining 1% ga o‘zgarishi talabning necha foizga o‘zgarishini
ifodalovchi ko‘rsatkich talabning daromad bo‘yicha egiluvchanligi ko‘rsatkichi
deyiladi va quyidagi formula ѐ
) rdamida aniqlanadi:
Taklif hajmiga ta'sir qiluvchi boshqa omillar o‘zgarmay qolgan sharoitda,
narxning 1%ga o‘zgarishi taklifning necha foizga o‘zgarishini ifodalovchi
ko‘rsatkich taklifning narx bo‘yicha egiluvchanligi ko‘rsatkichi deyiladi. Bu
ko‘rsatkich ko‘pincha oddiy qilib taklifning egiluvchanligi deb ham ataladi.
Taklif egiluvchanligiga ta'sir ko‘rsatuvchi muhim omil, mahsulotga narxning
mavjud o‘zgarishini hisobga olish uchun zarur bo‘lgan vaqt oralig‘i hisoblanadi.
Ishlab chiqaruvchi narxning mavjud o‘zgarishiga moslashish uchun qanchalik
uzoqroq vaqtga ega bo‘lsa, ishlab chiqarish hajmi shunchalik katta o‘zgaradi va
shunga mos ravishda taklifning egiluvchanligi ham yuqori bo‘ladi. Biz yuqorida

vaqt omilining juda qisqa, qisqaroq va uzoq muddatli davrlaridagi taklifning
o‘zgarishiga ta'sirini tahlil qilib bergan edik. Bu ta'sir taklifning egiluvchanligida
ham o‘z ahamiyatini saqlab qoladi. O‘tgan 2013 yilda mamlakatimizda islohotlar
dasturi davom ettirilib, undan o‘rin olgan muhim choralar va tadbirlarning izchil
amalga oshirilishi natijasida iqtisodiy va ijtimoiy sohalarida mutanosiblik yanada
mustahkamlandi, iqtisodi ѐ) timiz modernizatsiya va diversifikatsiya hisobidan
yuqori sur'atlar bilan rivojlandi.

II-Bob Talab va taklif qonuninging nazariy asoslari.
2.1 Talab va uning umumiy manbalari.
Iqtisodiyotda talab – bu iste molchilar ma lum davr mobaynida turliʼ ʼ
narxlarda sotib olishga tayyor va qodir bo lgan tovar miqdoridir.
ʻ [1] Narx va
miqdor talabi o rtasidagi munosabat talab egri chizig i deb ham ataladi. Muayyan
ʻ ʻ
buyumga bo lgan talab buyumning zarurligi, bahosi, qabul qilingan sifati,
ʻ
qulayligi, mavjud muqobil variantlari, xaridorlarning bir martalik daromadi va didi
va boshqa ko plab variantlarning funksiyasi hisoblanadi.
ʻ
Ko p sonli omillar va vaziyatlar iste molchining tovar sotib olish istagiga
ʻ ʼ
ta sir o tkazadi. Umumiy omillardan ba zilari bular:
ʼ ʻ ʼ
Tovarning narxi : asosiy talab munosabati tovarning potensial narxlari va
shu narxlarda sotib olinadigan miqdorlar o rtasida bo ladi. Umuman olganda,
ʻ ʻ
munosabatlar salbiy, ya ni narxning oshishi talab miqdorining pasayishiga olib
ʼ
keladi. Bu salbiy munosabat iste mol talabi egri chizig ining pastga tushish
ʼ ʻ
qismida mujassamlangan. Salbiy munosabatlar haqidagi taxmin oqilona va
intuitivdir. Misol uchun, agar bir gallon sut narxi 5 dollardan 15 dollargacha
ko tarilsa, bu katta narx oshishi bo ladi. Narxning bunday sezilarli o sishi
ʻ ʻ ʻ
iste molchining ushbu mahsulotni 15 dollar narxida kamroq talab qilishiga olib
ʼ
keladi, chunki u nafaqat qimmatroq, balki yangi narx bir gallon sut uchun juda
asossizdir.
Tegishli tovarlar narxi : Asosiy bog liq tovarlarni to ldiruvchi va o rnini
ʻ ʻ ʻ
bosuvchi tovarlardir. To ldiruvchi
ʻ – bu asosiy tovar bilan birga ishlatiladigan
tovar. Misol uchun: hotdog va xantal, pivo va simit, avtomobillar va benzin.
(Mukammal to ldiruvchilar o zlarini yagona tovar sifatida tutadilar.) Agar
ʻ ʻ
to ldiruvchining narxi oshsa, boshqa tovarga talab miqdori esa pasayadi.
ʻ
Matematik jihatdan qo shimcha tovar narxini ifodalovchi o zgaruvchi talab
ʻ ʻ
funksiyasida manfiy koeffitsientga ega bo ladi. Masalan, Qd
ʻ = a – P – P g bu
yerda, Q – talab qilinadigan avtomobillar miqdori, P – avtomobillar narxi va P g –
benzin narxi hisoblanadi. Tegishli tovarlarning boshqa asosiy vazifasi o rnini
ʻ
bosuvchi tovarlardir. O rnini bosuvchi tovarlar asosiy tovar o rniga ishlatilishi
ʻ ʻ

mumkin bo lgan tovarlar hisoblanadi. O rinbosarning narxi va ko rib chiqilayotganʻ ʻ ʻ
tovarga bo lgan talab o rtasidagi matematik bog liqlik ijobiydir. Agar
ʻ ʻ ʻ
o rinbosarning narxi pasaysa, ushbu tovarga bo lgan talab ham kamayadi.
ʻ ʻ
Shaxsiy foydalanish mumkin bo lgan daromad: Ko p hollarda, bir kishining
ʻ ʻ
ixtiyorida bo ladigan daromadi (soliq va imtiyozlarni olgandan keyingi daromad)
ʻ
qanchalik ko p bo lsa, u kishining sotib olish ehtimoli ham shunchalik yuqori
ʻ ʻ
darajada bo ladi.
ʻ
Ta mlar yoki afzalliklar
ʼ : Tovarga egalik qilish istagi qanchalik ko p bo lsa, ʻ ʻ
uni sotib olish ehtimoli ham shunchalik yuqori darajada bo ladi. Istak va talab
ʻ
o rtasida asosiy farq mavjud. Istak
ʻ – bu tovarni o ziga xos fazilatlaridan kelib ʻ
chiqqan holda sotib olishga tayyorlik o lchovidir. Talab
ʻ – bu o z xohish-istaklarini ʻ
amalga oshirishga tayyorlik va qobiliyatdir. Ta m va afzallik nisbatan doimiy
ʼ
ekanligi taxmin qilinadi.
Iste molchining kelajakdagi narxlar, daromadlar va mavjudlik haqidagi
ʼ
taxminlari: Agar iste molchi tovarning narxi kelajakda yuqori bo lishiga ishonsa, u
ʼ ʻ
tovarni hozir sotib olish ehtimoli ko proq. Agar iste molchi kelajakda uning
ʻ ʼ
daromadi yuqori bo lishini kutsa, iste molchi tovarni hozir sotib olishi mumkin.
ʻ ʼ
Mavjudlik (ta minot tomoni), shuningdek, bashorat qilingan yoki kutilayotgan
ʼ
mavjudlik ham narxga, ham talabga ta sir qiladi.
ʼ
Aholi soni : Agar aholi soni ko paysa, bu esa talab ham ortadi degan
ʻ
ma noni anglatadi.
ʼ
Xaridorning tovar sotib olish istagi yoki qobiliyatiga tegishli deb topadigan
barcha faktlar va holatlar talabga ta sir qilishi mumkin. Misol uchun, kutilmagan
ʼ
bo ronga duch kelgan odam, havo ochiq va quyoshli bo lganidan ko ra, soyabon
ʻ ʻ ʻ
sotib olish ehtimoli ko proq bo ladi.
ʻ ʻ
Bozordagi iste molchilar soni:
ʼ Tovarga bo lgan bozor talabi hozirgi va ʻ
shuningdek, har xil mumkin bo lgan narxlarda tovarning bo lajak
ʻ ʻ
iste molchilarining individual talablarini qo shish orqali olinadi. Tovar uchun
ʼ ʻ
iste molchi bazasi qanchalik katta bo lsa, unga bo lgan bozor talabi ham
ʼ ʻ ʻ
shunchalik ko p bo ladi.
ʻ ʻ

Talab tenglamasi – bu talab miqdori va iste molchining tovarni sotib olishʼ
istagi va qobiliyatiga ta sir qiluvchi omillar o rtasidagi bog liqlikning matematik
ʼ ʻ ʻ
ifodasidir. Masalan, Q d = f(P; Prg, Y) – talab tenglamasi, bunda Qd – talab
miqdori, P – tovar narxi, Prg – tegishli tovar narxi va Y esa daromad hisoblanadi;
tenglamaning o ng tomonidagi funksiya talab funksiyasi deb nomlanadi. Talab
ʻ
funksiyasidagi argumentlar ro yxatidagi nuqta-vergul(;) o ngdagi o zgaruvchilar
ʻ ʻ ʻ
talab egri chizig ini (miqdor, narx) fazoda chizganda doimiy bo lishini anglatadi.
ʻ ʻ
Talab tenglamasining oddiy misoli Qd = 325 – P – 30Prg + 1,4Y. Bu yerda, 325
mahsulotga bo lgan talabga ta sir qiluvchi barcha tegishli aniqlanmagan
ʻ ʼ
omillarning jamlanmasidir. P – tovarning narxi hisoblanadi. Talab qonuniga
muvofiq koeffitsient esa manfiy bo ladi. Tegishli tovar to ldiruvchi yoki o rnini
ʻ ʻ ʻ
bosuvchi bo lishi mumkin. Agar u to ldiruvchi bo lsa, uning narxi koeffitsienti
ʻ ʻ ʻ
ushbu misoldagi kabi salbiy bo ladi. Agar u o rinbosar bo lsa, uning narxining
ʻ ʻ ʻ
koeffitsienti ijobiy bo ladi. Daromad (Y) ijobiy koeffitsientga ega bo lib, bu tovar
ʻ ʻ
oddiy tovar ekanligini ko rsatadi. Agar koeffitsient manfiy bo lsa, tovar past tovar
ʻ ʻ
bo lar edi, ya ni iste molchining daromadi oshishi bilan tovarga bo lgan talab esa
ʻ ʼ ʼ ʻ
kamayadi. Narx bo lmagan determinantlar uchun qiymatlarni belgilash, Prg
ʻ = 4,00
va Y = 50, Q = 325 – P – 30 (4) +1,4 (50) yoki Q = 275 – P bo lgan talab
ʻ
tenglamasiga olib keladi. Agar daromad 55ga o sadigan bo lsa, yangi talab
ʻ ʻ
tenglamasi Q = 282 – P bo ladi. Grafik jihatdan talabning narx bo lmagan
ʻ ʻ
determinantidagi bu o zgarish x-kesishmasining o zgarishi natijasida yuzaga
ʻ ʻ
kelgan talab funksiyasining tashqi tomonga siljishida aks ettiriladi.
Iqtisodiyotda talab egri chizig i iste molchilar sotib olishga tayyor bo lgan
ʻ ʼ ʻ
narx va miqdor o rtasidagi bog liqlikning grafik tasviridir. Egri chiziq talab
ʻ ʻ
miqdori oshishi bilan tovar yoki xizmat narxining qanday o zgarishini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Egri chiziqdagi har bir nuqta iste mol talabining miqdori va mos keladigan bozor
ʼ
narxidir. Grafik talab qonunini ko rsatadi, agar narx ko tarilsa, odamlar kamroq
ʻ ʻ
narsani sotib oladi va aksincha. Kotlerga ko ra, sakkizta talab holati bo lishi
ʻ ʻ
mumkin:

Salbiy talab – iste molchilar mahsulotni yoqtirmaydilar va hatto undanʼ
qochish uchun pul to lashlari mumkin.
ʻ
Mavjud bo lmagan talab
ʻ – iste molchilar mahsulotdan bexabar yoki unga ʼ
qiziqmasligi mumkin.
Yashirin talab – Iste molchilar mavjud mahsulot bilan qondirilmaydigan
ʼ
kuchli ehtiyojga ega bo lishi mumkin.
ʻ
Talabning pasayishi – Iste molchilar mahsulotni kamroq sotib olishni
ʼ
boshlaydilar yoki umuman sotib olmaydilar.
Noqonuniy talab – Iste molchi xaridlari mavsumiy, oylik, haftalik, kunlik va
ʼ
hatto soatlik asosda o zgarib turadi.
ʻ
To liq talab
ʻ – Iste molchilar bozorga chiqarilgan barcha mahsulotlarni ʼ
munosib ravishda sotib olishadi.
Haddan tashqari talab – ko proq iste molchilar mahsulotni qondirishdan
ʻ ʼ
ko ra sotib olishni xohlashadi.
ʻ
Noto g ri talab
ʻ ʻ – Iste molchilar nomaqbul ijtimoiy oqibatlarga olib ʼ
keladigan mahsulotlarga jalb qilinishi mumkin.
Talabning narx egiluvchanligi – miqdor o zgaruvchisi Q ning narx
ʻ
o zgaruvchisi P o zgarishiga sezgirligining o lchovidir. U narxning ma lum foizga
ʻ ʻ ʻ ʼ
o zgarishi natijasida talab miqdori qanday foizga o zgarishini ko rsatib beradi.
ʻ ʻ ʻ
Shunday qilib, talabning egiluvchanligi −2 bo lsa, narx 1% ga ko tarilsa, talab
ʻ ʻ
miqdori 2% ga tushishini aytadi. Cheksiz kichik o zgarishlar uchun elastiklik
ʻ
(∂Q/∂P)×(P/Q) ga teng.
Chiziqli talab egri chizig ining qiyaligi o zgarmasdir. Talabning
ʻ ʻ
egiluvchanligi talab egri chizig ini pastga siljitganda doimiy ravishda o zgaradi,
ʻ ʻ
chunki narxning miqdorga nisbati doimiy ravishda pasayadi. Talab egri chizig i y
ʻ
o qini kesib o tgan nuqtada talab cheksiz elastik bo ladi, chunki elastiklik
ʻ ʻ ʻ
formulasining maxrajida paydo bo ladigan
ʻ Q o zgaruvchisi nolga teng. Talab egri ʻ
chizig i x o qini kesib o tgan nuqtada elastiklik nolga teng, chunki elastiklik
ʻ ʻ ʻ
formulasining suratida ko rinadigan o zgaruvchi
ʻ ʻ P nolga teng. [3] Chiziqli talab
egri chizig ining bir nuqtasida talab unitar elastik bo ladi: bir egiluvchanlik.
ʻ ʻ

Yuqori narxlarda egiluvchanlik 1 dan katta bo ladi: talab elastik deb ataladi,ʻ
chunki foiz miqdori o zgarishi narx o zgarishidan kattaroqdir. Birlik egiluvchanligi
ʻ ʻ
nuqtasidan past bo lgan narxlar uchun elastiklik 1 dan kichik bo ladi va talab
ʻ ʻ
noelastik deyiladi.
Mukammal noelastik talab vertikal talab egri chizig i bilan ifodalanadi.
ʻ
Talabning mukammal narx egiluvchanligi sharoitida narx talab miqdoriga ta sir
ʼ
qilmaydi. Narx qanchalik past yoki yuqori bo lishidan qat i nazar, tovarga bo lgan
ʻ ʼ ʻ
talab bir xil bo lib qoladi. Talabning (deyarli) to liq elastik bo lmagan tovarlari
ʻ ʻ ʻ
odatda o rnini bosmaydigan tovarlardir. Masalan, insulin deyarli elastik emas.
ʻ
Qandli diabetga omon qolish uchun insulin kerak, shuning uchun narxning
o zgarishi talab qilinadigan miqdorga ta sir qilmaydi. Insulin mutlaqo noelastik
ʻ ʼ
emas, chunki haddan tashqari yuqori narx ba zi odamlarning insulinni butunlay
ʼ
sotib ololmasligiga olib keladi. Boshqa tomondan, agar insulin juda arzon narxda
sotilgan bo lsa, ba zi odamlar, agar ilgari uni sotib olishga qodir bo lmasa, ko proq
ʻ ʼ ʻ ʻ
insulin sotib olishlari mumkin edi. Haddan tashqari narxlarning ta siri tufayli hech
ʼ
qanday tovarni haqiqatan ham mukammal darajada egiluvchan deb bo lmaydi.
ʻ
Mukammal raqobat bozorlarida talab egri chizig i, o rtacha daromad egri
ʻ ʻ
chizig i va marjinal daromad egri chizig i bir-biriga to g ri keladi va bozor
ʻ ʻ ʻ ʻ
bahosida gorizontal bo ladi.
ʻ [4] Talab egri chizig ʻ i mukammal elastik bo ʻ lib ,
o ʻ rtacha va marjinal daromad egri chiziqlariga to ʻ g ʻ ri keladi . Iqtisodiy sub ’ yektlar
narxni oluvchilardir . Mukammal raqobatbardosh firmalarning bozor kuchi nolga
teng ; ya ʼ ni ular ayirboshlash shartlariga ta ʼ sir qilish qobiliyatiga ega emasdirlar .
To ʻ liq raqobatbardosh firmaning qarorlari ishlab chiqarish bo ʻ lsa , qancha
miqdorda ishlab chiqarish bilan chegaralanadi . To ʻ liq raqobatbardosh bo ʻ lmagan
bozorlarda talab egri chizig ʻ i manfiy qiyshaygan va alohida marjinal daromad egri
chizig ʻ i mavjud . Mukammal raqobatbardosh bo ʻ lmagan bozordagi firma narx
belgilovchi hisoblanadi . Firma qancha ishlab chiqarishni yoki qanday narxni
belgilashni hal qilishi mumkin . Bir o ʻ zgaruvchini hal qilishda firma , albatta ,
boshqa o ʻ zgaruvchini aniqlaydi .

Uning standart shaklida chiziqli talab tenglamasi shunday ko ʻ rinishda
bo ʻ ladi : Q = a – bP . Ya ʼ ni , talab miqdori narxning funksiyasidir . Teskari talab
tenglamasi yoki narx tenglamasi narxni talab miqdorining f funksiyasi sifatida
qabul qiladi : P = f ( Q ). Teskari talab tenglamasini hisoblash uchun talab
tenglamasidan P ni hisoblash kifoya. [5] Misol uchun , agar talab tenglamasi Q =
240 – 2 P bo ʻ lsa , teskari talab tenglamasi P = 120 – .5 Q bo ʻ ladi , uning o ʻ ng tomoni
teskari talab funksiyasidir .
Teskari talab funksiyasi jami va marjinal daromad funksiyalarini chiqarishda
foydalidir. Umumiy daromad narx, P, miqdorni, Q yoki TR = P×Q ga teng. Jami
daromad funksiyasini chiqarish uchun teskari talab funksiyasini Q ga ko paytiring:ʻ
TR = (120 – .5Q) × Q = 120Q – 0,5Q². Marjinal daromad funksiyasi umumiy
daromad funksiyasining birinchi hosilasidir; bu yerda MR = 120 – Q. E tibor
ʼ
bering, MR funksiyasi ushbu chiziqli misoldagi teskari talab funksiyasi bilan bir
xil y-kesishmaga ega; MR funksiyasining x-kesishmasi talab funksiyasi
qiymatining yarmiga teng, MR funksiyaning qiyaligi esa teskari talab
funksiyasidan ikki baravar yuqori. Bu munosabat barcha chiziqli talab tenglamalari
uchun amal qiladi. MRni tezda hisoblashning ahamiyati shundaki, bozor
tuzilishidan qat i nazar, firmalar uchun foydani maksimal darajada oshirish sharti
ʼ
marjinal daromad marjinal xarajatlarga (MC) teng bo lgan joyda ishlab
ʻ
chiqarishdir. MC ni olish uchun umumiy xarajatlar funksiyasining birinchi hosilasi
olinadi. Masalan, xarajat, C, 420 + 60Q + Q2 ga teng deb faraz qiling. Keyin MC =
60 + 2Q. MR ni MC ga tenglashtirish va Q ni yechish Q = 20 ni beradi. Shunday
qilib, 20 – maksimal foyda miqdori: foydani ko paytiruvchi narxni topish uchun Q
ʻ
qiymatini teskari talab tenglamasiga qo shing va P ni hal qiling.
ʻ
Muayyan firma oldida turgan talab egri chizig i qoldiq talab egri chizig i deb
ʻ ʻ
ataladi. Qoldiq talab egri chizig i
ʻ – bu sanoatdagi boshqa firmalar tomonidan
ma lum narxda qondirilmaydigan bozor talabi. Qoldiq talab egri chizig i bozor
ʼ ʻ
talabi egri chizig i D§, minus boshqa tashkilotlar
ʻ taklifi , So§: Dr§ = D§ – So§ [7]
Agar talab egri chizig i chiziqli bo lsa, u holda u quyidagi ko rinishga ega
ʻ ʻ ʻ
bo ladi: p = a
ʻ – b*q, bu yerda, p – tovarning narxi va q – talab miqdori. Egri chiziq

va vertikal o qning kesishmasi a bilan ifodalanadi, ya ni hech qanday miqdor talabʻ ʼ
qilinmagandagi narxni bildiradi. Va b esa talab funksiyasining qiyaligi. Agar talab
funksiyasi shunday ko rinishga ega bo lsa, jami daromad talab miqdorini tovar
ʻ ʻ
narxiga teng bo lishi kerak, uni quyidagicha ifodalash mumkin: TR= q*p = q(a-
ʻ
bq).

2.2 Talab va taklifning muvofiq kelishi. Xususiy va umumiy muvozanati.
O’zbekistonda bozor muvozanatini ta’minlash.
Iqtisodiy munosabatlar va tashkiliy–boshqaruv tuzilmalarining bir turidan
butunlay boshqa yangi turiga o’tish, iqtisodiy islohotlar strategiyasini ishlab
chiqish va uning asosiy yo’nalishlarini aniqlab olishni taqozo qiladi. Iqtisodiy
islohotlar – bu bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar
majmuidir.
Iqtisodiy islohotlardan ko’zda tutilgan maqsad mamlakat aholisi uchun
yashash va faoliyat qilishning eng yaxshi sharoitlarini yaratish, ularning ma’naviy-
axloqiy etukligiga erishish, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashdan
iborat.
Islohotlarni amalga oshirishdan oldin bozor iqtisodiyotiga o’tishning nazariy
modeli yaratildi (bu boradagi ma’lumotlar mazkur bobning 2-§ da bayon etildi).
Bu modelda yangi iqtisodiyotga o’tishning umumiy tomonlari va milliy
xususiyatlari nazarda tutiladi, islohotlarning asosiy yo’nalishlari belgilanadi.
Res’ublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari
quyidagilardan iborat:
- mulkiy munosabatlarni isloh qilish;
- agrar islohotlar;
- moliya-kredit va narx-navo islohoti;
- boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish;
- tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti;
- ijtimoiy islohotlar.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning bu asosiy yo’nalishlari
I.A.Karimovning «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida»
kitobida bayon qilib berilgan.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning boshlang’ich nuqtasi bozor
iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iborat bo’ladi.
Res’ublikada iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini yaratish bo’yicha
amalga oshirilgan ishlarning bir nechta yo’nalishini ajratib ko’rsatish mumkin.

Birinchi yo’nalish – davlat va iqtisodiy mustaqillikning huquqiy negizlarini
yaratish, davlatni boshqarish qoidalarini tartibga soluvchi qonunlarni qabul
qilish.38
Boshqaruv tizimining yuqori va quyi darajadagi vazifalari aniq chegaralab
qo’yildi. Vakolatli hokimiyatning yagona to’la huquqli organi bo’lgan hokimlik
instituti yaratildi, fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish sohasida fuqarolar yig’ini
joriy qilindi.
Ikkinchi yo’nalish – tizimdagi o’zgarishlarga, yangi iqtisodiy
munosabatlarga va shu jumladan mulkchilik munosabatlariga asos bo’ladigan
qonunlar tizimini yaratish.39 Res’ublikada bu yo’nalish bo’yicha qabul qilingan
qonunlarda mulkdorning huquqi tan olindi, xususiy mulkchilik huquqi e’tirof
qilindi, mulkchilikning barcha shakllari uchun teng sharoit yaratildi. Davlat
mulkini xususiylashtirishning samarali mexanizmi ishlab chiqildi. Qisqacha
aytganda bozor munosabatlarining negizi bo’lgan ko’’ ukladli iqtisodiyotni
shakllantirishning barcha huquqiy asoslari yaratildi.
Uchinchi yo’nalish – xo’jalik yuritishning va institustional o’zgarishlarning
bozor sharoitlariga mos keladigan yangi mexanizmni yaratishga qaratadigan
qonunlar.40 Bozor infratuzilmasini yaratish va uning faoliyatiga xos jarayonlarni
tartibga solishni ta’minlaydigan qonunlarni qabul qilishdan oldin, iqtisodiyotning
turli sohalarida xo’jalik yuritayotgan sub’ektlarning huquq va iqtisodiy erkinlik
borasidagi maqomini belgilab beradigan qonunlar qabul qilindi. Korxonalar
to’g’risidagi qonun, koo’erastiya to’g’risidagi, dehqon xo’jaligi to’g’risidagi,
xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari to’g’risidagi qonunlar shular jumlasidandir.
To’rtinchi yo’nalish – Res’ublikamizni xalqaro munosabatlarning teng
huquqli sub’ekti sifatida, ta’riflovchi huquqiy normalarni yaratish.41 Bu
yo’nalishdagi qonunlarni qabul qilish natijasida mamlakatimizning tashqi iqtisodiy
aloqalarining rivojlanishi tarixida sifat jihatdan yangi bosqich boshlandi.
Beshinchi yo’nalish – kishilarning konstitustion va yuridik huquqlarini,
ijtimoiy kafolatlarini va aholini ijtimoiy himoyalashni ta’minlaydigan qonunlarni
ishlab chiqish.42 Bu qonunlar bozor munosabatlariga o’tish sharoitida aholining

eng muhtoj tabaqalari manfaatlarini qonun kuchi bilan himoya qilishgagina emas,
balki ularning ma’naviy imkoniyatlarini namoyon qilish, islohotlar uchun
mustahkam ijtimoiy zamin yaratishga ham imkon beradi.
Yuqorida qarab chiqilgan barcha qonunlarda bozor iqtisodiyotining huquqiy
asoslarini yaratish ham amaliy, ham iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning
huquqiy asosini tashkil qildi.
Iqtisodiy islohotlarning bosh bo’g’ini mulkchilik munosabatlarini tubdan
o’zgartirishdir, chunki shu orqali ko’’ ukladli iqtisodiyot va raqobatlashish muhiti
shakllantiriladi hamda bozor iqtisodiyotiga o’tishning shart-sharoitlari vujudga
keltiriladi. Shu sababli Res’ublikada mulkiy munosabatlarni isloh qilishdan ko’zda
tutilgan maqsad davlat mulki mono’olizmini tugatish va bu mulkni
xususiylashtirish hisobiga ko’’ ukladli iqtisodiyotni real shakllantirishdan iborat.43
Res’ublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki
bosqichidayoq qishloq xo’jaligini isloh qilishga ustunlik berildi. Bunga quyidagilar
sabab bo’ldi. Birinchidan, Res’ublikamiz iqtisodiyotida agrar soha ustunlikka ega,
aholining ko’’chiligi qishloq xo’jaligida band, iqtisodiy o’sish ko’’ jihatdan shu
tarmoq ahvoliga bog’liq. Hozirgi kunda agrar sektor hissasiga yal’i ichki milliy
mahsulotning 30% dan ko’’rog’i to’g’ri keladi, xalq xo’jaligida band
bo’lganlarning 35 foizga yaqini qishloq xo’jaligida ishlaydi va barcha aholining
yarmidan ko’’rog’i qishloqda yashaydi.
Ikkinchidan, Res’ublika butun sanoat ‘otenstialining yarmiga yaqinini
tashkil qiladigan sanoatning ko’’gina tarmoqlarini (‘axta tozalash, to’qimachilik,
engil, oziq-ovqat, kimyo sanoati, qishloq xo’jalik mashinasozligi va boshqalar)
rivojlantirish istiqbollari bevosita qishloq xo’jaligiga bog’liq.
Uchinchidan, qishloq xo’jalik mahsulotlari (asosan ‘axta) hozirgi vaqtda
valyuta resurslari, res’ublika uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, dori-
darmonlar, texnika va texnologiya uskunalarini chetdan sotib olishni
ta’minlayotgan asosiy manbadir.
To’rtinchidan, mustaqillik sharoitida qishloq xo’jaligining oziq-ovqat
muammosini hal etishdagi roli ortib boradi.

Mavjud iqtisodiy tizimning izchillik bilan bozor munosabatlariga o’sib
o’tishida moliya-kredit sohasini isloh qilish alohida o’rin tutadi. Moliyaviy
munosabatlarda davlat byudjeti tanqisligini kamaytirib borish, byudjetdan
beriladigan dotastiyalar va subsidiyalarni bosqichma-bosqich qisqartirish, birinchi
darajali, eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchungina byudjetdan mablag’ ajratish,
xalq xo’jaligini rivojlantirishda investistiya kreditlaridan keng foydalanish
islohotlarning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi.
Kredit sohasidagi islohotlar bank tizimini takomillashtirish, banklarning
mustaqilligini va ‘ul muomalasi uchun javobgarligini oshirishga qaratiladi. Shu
maqsadda Res’ublikada Markaziy bank hamda keng tarmoqli tijorat va xususiy
banklardan iborat ikki bosqichli bank tizimi vujudga keltirildi. Markaziy bank
zimmasiga federal rezerv tizimiga xos bo’lgan vazifalar yuklatildi. Ixtisoslashgan
akstiyadorlik – tijorat banklari «G’alla bank», «Tadbirkor bank», «Savdogar
bank», «‘axta bank» va boshqa banklar) shakllantirildi.
Iqtisodiyotni isloh qilishning eng asosiy muammolaridan biri narxlarni
erkinlashtirishdir. Narxlarning erkin shakllanishi uchun narxlar tizimini isloh qilish
ham zarurdir. Dastlab davlat xarid narxlarining amal qilish doirasi qisqartiriladi va
keyin ichki narxlar jahon narxlariga muvofiqlashtirib boriladi. Shuningdek,
narxlarni erkinlashtirishda xom-ashyo va mahsulot ayrim turlarining, narx-navo
bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasidagi tenglikka erishishga harakat
qilinadi.
Res’ublikada islohotlarni asta-sekin va bosqichma-bosqich amalga oshirish
‘rinsti’i, narxlarni erkinlashtirishda yondashishga ayniqsa yorqin namoyon bo’ladi.
Islohotlar boshlanishdan oldingi davrda res’ublikada narx-navoning
nomutanosib tizimi tarkib to’gan edi. Xom ashyo va qishloq xo’jalik mahsulotlari
narxi ‘asaytirilib, ishlov beruvchi va qayta ishlovchi tarmoqlar tovarlarining narxi
sun’iy ravishda oshirib borilgan edi. Bundan ko’rilgan katta zarar res’ublikani
dotastiya oluvchi mintaqaga aylantirib qo’ydi.
Narx belgilashdagi nomutanosibliklar tufayli butun tarmoqlar, shu jumladan
qishloq xo’jaligidagi ko’’lab korxonalar zarar ko’rib ishladi. Xalq xo’jalik

tarmoqlari ko’rgan zarar, ayrim mahsulot turlari (don, un va boshqa oziq-ovqat
mahsulotlari) etishtirishga qilingan xarajatlar va turli ijtimoiy imtiyozlar berishdan
ko’rilgan zarar byudjet mablag’lari hisobidan qo’lanar edi. 1991 yil shu maqsadda
sarflangan mablag’ res’ublika byudjeti jami xarajatlarining 12% dan ortig’ini
tashkil qilgan.
Bularning hammasi narxlar islohotini amalga oshirishga real vaziyatni va
aholining mavjud turmush darajasini hisobga olib, oldindan ishlab chiqilgan dastur
asosida yondashishni talab qiladi.
Narxlar islohoti boshlangandan 1994 yilgacha hamma turdagi xom ashyo va
mahsulotlar bo’yicha erkin narxlarga o’tildi, barcha iste’mol mollari narxi ustidan
davlat nazorati bekor qilindi.
Isloh qilishning dastlabki davrida (1992 yil) keng doiradagi ishlab chiqarish-
texnik vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi xalq iste’mol mollari, bajarilgan
ishlar va xizmatlarning kelishilgan narxlari va tariflarga o’tildi. Aholini
himoyalash maqsadida cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari
narxlarining chegarasi belgilab qo’yildi.
Narxlar islohotining navbatdagi bosqichida (1993 yil) kelishilgan ulgurji
narxlarni davlat tomonidan tartibga solish to’lig’icha to’xtatildi. Narxlarni
erkinlashtirishning oxirgi bosqichida (1994 yil oktyabr-noyabr) xalq iste’mol
mollari asosiy turlarining narxi erkin qo’yib yuborildi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni to’liq
erkinlashtirish bilan tugadi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish boshqarishning tegishli tizimini
yaratishni talab qiladi. Shunga asosan res’ublikada butun xalq xo’jaligini,
tarmoqlar va hududlarni boshqarishning eng maqbul va hozirgi davrga mos
bo’lgan tuzilmalari ishlab chiqildi.
Ko’’lab markaziy iqtisodiy organlar va vazirliklar tugatildi (Davlat reja
qo’mitasi, Davlat ta’minot qo’mitasi, Davlat narxlar qo’mitasi, Davlat agrosanoat
qo’mitasi va boshqa qo’mita hamda vazirliklar) yoki ularning faoliyati tubdan

qayta qurildi. Faoliyati tugatilgan ma’muriy a’’aratlar o’rniga bozor iqtisodiyotiga
xos yangi boshqarish bo’g’inlari tuzildi.
Res’ublika Moliya vazirligi va Markaziy bankining vazifalari hamda
tarkibiy tuzilishi ahamiyatli darajada o’zgartirildi. Masalan, Moliya vazirligi
zimmasiga Res’ublika byudjetini vujudga keltirish bilan bir qatorda, davlat soliq
siyosatining asosiy yo’nalishlari va qoidalarini ishlab chiqish, valyuta ishlarini
boshqarish vazifasi yuklatildi.
Nazorat organlari faoliyatini tartibga solish, davlatning yagona soliq va
bojxona siyosatini o’tkazish maqsadida Davlat soliq qo’mitasi va Bojxona
qo’mitasi tuzildi. O’tkaziladigan iqtisodiy islohot ishlarini muvofiqlashtirib turish
uchun ‘rezident huzurida iqtisodiy islohot, tadbirkorlik va chet el investistiyalari
bo’yicha idoralararo kengash tuzildi.
Ko’’ ukladli iqtisodiyotni shakllantirish, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash,
mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturlarini ishlab chiqish
kabi vazifalarni bajarish uchun Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi tuzildi.
Tashqi iqtisodiy aloqalarni boshqarish va shu soha korxonalari faoliyatini
muvofiqlashtirib turish uchun Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi tuzildi.
Res’ublika iqtisodiyotining tarmoqlari va ayrim sohalarini boshqarish
tizimida ham chuqur tarkibiy o’zgarishlar ro’y berdi. Tarmoq vazirliklari
uyushmalarga, konsternlarga, kor’orastiyalar, uyushmalar va boshqa xo’jalik
birlashmalariga aylantirish bilan batamom tugatildi. Trans’ort, turizm,
madaniyat,kinolashtirish kabi faoliyat sohalarida milliy kom’aniyalar tuzildi.
Boshqarishning mahalliy darajasida (viloyat, tuman, shahar) ijroiya –
boshqaruv vazifalarini bajarish uchun hokimlik joriy qilindi. Quyi bo’g’in
boshqaruvida korxona va tashkilotlarga iqtisodiy erkinlik berilib, ular yangicha ish
uslubiga o’tdi.
Isloh qilish natijasida tarkib to’gan boshqaruv tizimi bozor iqtisodiyotiga
o’tib borish bilan yanada takomillashib va rivojlanib boradi.

Bozor islohotlari bozor infratuzilmasini yaratish chora-tadbirlarini ham
qamrab oladi. Bunda moliya, bank-kredit tizimi muassasalari, sug’urta, auditorlik,
yuridik va konsalting firmalari hamda kom’aniyalarini, birja tizimini yaratish
taqozo qilinadi.
Res’ublikada bozor infratuzilmasini yaratish bir qator yo’nalishlar bo’yicha
bordi. Birinchi yo’nalish bo’yicha tovar-xom ashyo birjasi tizimi rivojlandi. Bu,
o’z navbatida, brokerlik va dilerlik idoralari, savdo uylari, vositachi firmalar ‘aydo
bo’lishiga olib keldi.
Ikkinchi yo’nalishda ka’ital bozorining ishini ta’minlaydigan tuzilmalar
vujudga keltirildi. Kredit resurslari bozori va valyuta bozori vujudga keltirildi
hamda davlatga qarashli bo’lmagan sug’urta kom’aniyalari tuzildi.
Uchinchi yo’nalish mehnat bozorini shakllantirishdan iborat bo’lib, bu
sohada 240 dan ortiq mehnat birjasini o’z ichiga oluvchi katta tarmoq tuzildi.
Bozor islohotlari tashqi iqtisodiy aloqalarga ham tegishlidir. Bu sohada
islohotlarni amalga oshirish borasida res’ublikaning zamonaviy tashqi iqtisodiy
kom’leksi mutlaqo yangidan shakllantirildi, tashqi iqtisodiy faoliyatni
boshqarishning mohiyat e’tibori bilan yangi mexanizmi vujudga keltirildi. Tashqi
iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanishi zarur bo’lgan muassasalar (Tashqi iqtisodiy
faoliyat milliy banki, bojxonalar xizmati) bar’o etildi. Res’ublikaning barcha
vazirliklari va idoralari, korxonalarida tashqi iqtisodiy faoliyat bilan
shug’ullanuvchi maxsus bo’limlar, tashkilotlar va firmalar tuzildi.
Tarvuzga bo‘lgan talab 100 dona bo‘lganda har bir tarvuz narxi 21 so‘mni
tashkil qiladi. 160 dona bo‘lganda bir dona tarvuz 19 so‘m bo‘lsin. Yoysimon
elastiklik koeffitsientini hisoblang?
2. Kalishga bo‘lgan talab 150 dona bo‘lganda, har bir poy kalish narxi 40
so‘mni tashkil qilsin, talab 250 dona bo‘lganda bir poy kalish narxi 37 so‘m
bo‘lsin. Yoysimon elastik koeffitsientini hisoblang?

3. Talab va taklifning narxga bog‘liqligi. Mazkur mavzuni tushuintirish
davomida quyidagi ko‘rgazmali materiallardan, Klaster texnologiyasidan
foydalanildi:
Narx va sotib olinadigan tovr miqdori o’rtasidagi bog’liqlik.
5-jadval.

6-chizma. Talab egri chizig’i.
7-chizma. Taklif egri chizig’i.
8-chizma. Muvozanatli narx.

Klaster misoli.
“Talab va taklif nazariyasi. Bozor muvozanati” mavzusidan mashg’ulotni
tashkil etishdan oldin talabalarning o’zlashtirish ko’rsatkichlari

6-jadval
Jadval ma'lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, tajriba sinov guruhidagi
talabalardan barcha savolga olingan javoblar yuqori - 20 %, o‘rta 16 %, quyi 64%
bo‘lgan bo‘lsa, nazorat guruhida yuqori 24 %, o‘rta 12 %, quyi 64 % ni tashkil
etgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, tajriba sinov guruhidagi ma'ruza mashg‘ulotida
olingan javoblar nazorat guruhidagi ma'ruza mashg‘ulotida olingan javoblarga
nisbatan deyarli bir xil. Endi “Talab va taklif. Bozor muvozanati” mavzusini
aniqlashtirilgan differensial texnologiya asosida dars o‘tilgandan so‘ng olingan
natijalarni quyidagi 7-jadvalda keltiramiz.
“Talab va taklif. Bozor muvozanati” mavzusini aniqlashtirilgan texnologiya
asosida dars o’tilgandan so’ng olingan natijalar.
7-jadval.
Jadval ma'lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, tajriba sinov guruhidagi talabalardan har
uchchala savolga olingan javoblar yuqori 60 %, o‘rta 32 %, quyi 8 % bo‘lgan
bo‘lsa, nazorat guruhida yuqori 48 %, o‘rta 32 %, quyi 20 % ni tashkil etgan.

Xulosa
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
o‘zining bir qator ustivor xususiyatlari va afzalliklari bilan iqtisodiyotni
erkinlashtirish sharoiti talablariga javob beradigan zamonaviy yuqori malakali
iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Dasturda ko‘zda
tutilgan tadbirlarning barchasi to‘laligicha amalga oshirilib bo‘linsada, u holda
mamlakatimiz mavqeyini nafaqat mintaqada, balki butun dunyo hamjamiyatida
ko‘tarilishiga o‘zining munosib hissasini qo‘shaligan yetuk malakali mutaxassislar,
shu jumladan iqtisodchi va iqtisodchi o‘qituvchi mutaxassislar yetishib chiqadi.
Biroq, hozirgi kunda, yuqori malakali iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlash
tizimida bir qator muammo va kamchiliklar mavjud bo‘lib, ular bevosita tizimni
zamon talablari darajasida rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Bular quyida o‘z
ifodasini topgan:
Birinchidan, mutaxassislar tay ѐ) rlash tizimi yuqori malakali professor
o‘qituvchilar bilan yetarli darajada ta'minlanmagan.
Ikkinchidan, ta'lim sohasi ko‘proq nazariylashib ketmoqda, ya'ni kadrlar
tay ѐ
) rlash milliy modelida nazarda tutilgan fan va ishlab chiqarish o‘rtasida
bog‘liqlik mustahkam emas.
Uchinchidan, ta'lim sohasi yetarli axborot texnologiyalari bilan
qurollanmagan, ya'ni ta'minlanmagan.
To‘rtinchidan, davlat tilidagi o‘quv uslubiy majmualar yetarli hajmda
emas.
Beshinchidan, mutaxassislarni tay ѐ
) rlashda ilg‘or pedagogik va axborot
texnologiyalardan foydalanish hollari sust amalga oshirilmoqda.
Oltinchidan, iqtisodiy ta'limda innovatsion texnologiyalarni amaliyotga
joriy etish muammolari mavjud.
Yettinchidan, mutaxassis tay ѐ
) rdashda xalqaro hamkorlik ishlari talab
darajasida emas. Bu kabi muammolarni hal etilishi bevosita mamlakatimiz
iqtisodiyoti uchun mutaxassislar tayyorlash uchun katta imkoniyat yaratadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta'lim to‘g‘risida”gi Qonuni. O‘rta maxsus kasb
hunar ta'limi me' ѐ) riy hujjatlar to‘plami. Toshkent “Sharq” 2001 yil.
2. Kadrlar tay ѐ
) rlash milliy dasturi. O‘rta maxsus kasb hunar ta'limi me'yoriy
hujjatlar to‘plami. Toshkent “Sharq” 2001 yil.
3. Sh.Shodmonov. Iqtisodi ѐ
) t nazariyasi. T.: “Fan va texnologiyalar” 2009 yil.
7. Shodmonov Sh. G‘ofurov U. Iqtisodi ѐ
) t nazariyasi. – T.: Iqtisodi ѐ ) t, 2010.
8. Shodmonov Sh., Alimov R. Iqtisodi ѐ
) t nazariyasi. – T.: Moliya, 2003.
9. Sharifxujaev M. Bozor iqtisodi ѐ
) ti nazariyasi va amali ѐ ) ti. T. “O‘qituvchi”, 2000.
10. P. Xeyne. Ekonomicheskiy obraz m ы shleniya. M. “Novosti” 1991.
11. J.Yo‘ldoshev, S. Xasanov. Pedagogik texnologiyalar. Toshkent “Iqtisod-
moliya” 2009.
12. Yo‘ldoshev J., Hasanov S.. Pedagogik texnologiyalar. T. “IqtisodMoliya”,
2009 y.
13. Tojiboeva D.. Iqtisodiy pedagogika. T. “Fan va texnologiya”, 2008.
14. Tojiboeva D.. Maxsus fanlarni o‘qitish metodikasi. T. “Fan va texnologiya”,
2007
15. Tojiboeva D. Iqtisodi ѐ
) t nazariyasi fanini o‘qitish metodikasi. T. “Fan va
texnologiya”, 2005
16. Tolipov O‘, Usmonboeva O‘.. Pedagogik texnologiya: nazi ѐ
) t va amali ѐ ) t. T.
“Fan”, 2005.
www.worldtax.org , www.worldwide-tax.com
www.taxworld.org, www.worldtax.org
www.aif.ru., www.krotov.info
www.gumer.info
www.gumannaja-pedagogika.ru
www.koob.ru/pedagogics/

Talab va taklifning o’zaro bog’liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari

Sotib olish