Talabalarning koping strategiyalarining shakillanishida - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	145.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Misha Khan

Дата регистрации 22 Январь 2025

5 Продаж

Talabalarning koping strategiyalarining shakillanishida

Купить

MUNDARIJA
Kirish………………….................................................................................................3
I BOB. KOPING STRATEGIYALAR MUAMMOSINING ILMIY NAZARIY
TAHLILI
1.1 Oliy ta’lim muassasasi talabalarining koping strategiyalari xususiyatlari…………
5
1.2 Koping strategiyalarning o‘zbek va xorijiy olimlar tomonidan o‘rganilishi………
10
1.3 Talabalarning kasbiy shakllanishida “Koping strategiyasi”………………………
13
II BOB. TALABALARDA STRESSLI VAZIYATLARNING TADQIQ
ETILISHI
2.1 Stressli vaziyatlarda koping strategiyasi…………………………………………
17
2.2 Tadqiqot tahlili……………………………………………………………………
21
Xulosa ………………………………………………………………………………..27
Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………………..

KIRISH
Kurs ishi dolzarbligi: Koping xulq-atvor muammosi hamisha insoniyat oldida
turgan eng dolzarb muammolardan biri bo‘lib kelgan. Zero, insonning har jihatdan
ijtimoiy taraqqiyoti, shaxs sifatidagi faolligi va o‘zini o‘zi rivojlantira borishi ko‘p
jihatdan ushbu jarayonga bog‘liq. Jamiyat a’zolari o‘zlarining ma’lum doiradagi
psixologik imkoniyatlari, yutuq va kamchiliklari haqida yetarli ma’lumotga ega
bo‘lsalar, bu ularning hayotda uchraydigan turli qiyinchilikliklarni osonlik bilan yenga
olishga, o‘z imkoniyatlaridan yanada unumli foydalana olishga, o‘zlari haqida yanada
chuqur, ijobiy va o‘ziga xos tasavvurlarning shakllanishiga imkoniyat yaratadi.
Koping strategiyalari, odamlarning hayotning turli maqsadlari va muammolari
bilan yuzlashish uchun ishlatiladigan o‘zaro mo‘ljallangan usullar va qo‘llanmalar
to‘plamini ifodalaydi. Bu strategiyalar, insonning stres, muammolar, o‘z-o‘zini
boshqarish talablariga mos keladi. Quyidagi koping strategiyalari haqida batafsilroq
ma'lumot ko‘rib chiqamiz. Aktiv-harakatli koping: Bu strategiya, muammolarni hal
qilish uchun harakat qilishni o‘z ichiga oladi. Inson muammolari bilan yuzlashish uchun
harakat qiladi va muammolarni o‘zining ta'siri ostida qo‘yadi. Tolerant koping: Bu
strategiya, muammolarni sabr va bag‘rikenglik bilan qabul qilishni o‘z ichiga oladi.
Inson muammolarini boshqarish uchun sabr qiladi va muddatli yechishni o‘rgatadi.
Mavqeli koping: Bu strategiya, muammolarni chetlab o‘tish, o‘g‘irlash yoki muammoni
o‘zidan uzoq olishni o‘z ichiga oladi. Bu odatda qisqa muddatli yechish va
muammolarni hozirgi paytda boshqarishga yordam beradi. Izohli koping: Bu strategiya,
muammolarni mazmuni, faqat tasvirlash, yozib olish yoki o‘quvchiga bayon qilish orqali
o‘zlashtirishni o‘z ichiga oladi. Bu, insonning o‘zini ifodalash va do‘stlaridan yoki

oilasidan yordam so‘raydi. Jamg‘armalik koping: Bu strategiya, do‘stlar yoki oila
a'zolari bilan muammo
yechishni o‘z ichiga oladi. Inson muammolarini boshqalari bilan birga hal qilishga
harakat qiladi. Ma'qullash kopingi: Bu strategiya, muammolar bilan hamkorlik qilishni
o‘z ichiga oladi. Inson muammolarini biror narsaga yoki jamoat tashkilotiga yondashib,
yechishni o‘z ichiga oladi.
Kurs ishi maqsadi: Shaxsning stressli vaziyatlardagi koping xulq-atvori
ma’lum darajada stressli vaziyatlarda javob reaksiyasi uchun muhim ahamiyat kasb
etadi. Ayniqsa o‘smirlik davrida bu jarayonga jiddiy qarash kerak bo‘ladi. Shuni
hisobga olib o‘smirlarda koping xulq-atvor va stressli vaziyatlarda javob reaksiyasi
o‘rtasidagi mutanosiblik bilan bog‘liq ijtimoiy psixologik omillarni empirik jihatdan
o‘rganish va shartli ravishda qabul qilingan mezonlar asosida uning natijalarini tahlil
qilish ko‘zda tutilgan edi.
Kurs ishi vazifasi :
-Mavzu bo‘yicha nazariy ma`lumotlarini o‘rganish;
-Koping srtategiyalari muammosini o‘rganish;
Kurs ishi obyekti: Qashqadaryo viloyati Kitob tumani 16-umumiy o‘rta ta’lim
maktabining 11-b sinf o‘quvchilari 30 ta sinaluvchilari.
Kurs ishining predmeti: O‘quvchilarda hayot muammolarini yengib o‘tishni
o‘rganish.Amirxon metodikasi.
Kurs ishi metodlari:
- Kuzatish,
-suhbat,
-eksperiment,
-natijalarni tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi ;Kirish, 2 bob, 6 paragrif, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. KOPING STRATEGIYALAR MUAMMOSINING ILMIY
NAZARIY TAHLILI
1.1. Oliy ta’lim muassasida talabalarning koping strategiyalari
xususiyatlari
Shaxs hayoti davomida qiyin hayotiy vaziyatlarga duch keladi.Hozirgi
vaqtda iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda inqiroz hodisalarining o‘sishini hisobga
olgan holda, murakkab, inqirozli vaziyatlarning soni sezilarli darajada oshmoqda.
Qiyin hayotiy vaziyatlar shaxs hayotida turli xil o‘zgarishlar keltirib chiqaradi.
Qoida tariqasida, ular kasbiy va shaxsiy sohalarda buzilishlarga olib
keladi, salbiy his-tuyg‘ular va noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Ko‘pchilik hayot
yo‘lida paydo bo‘ladigan qiyinchiliklarni moslashuvchan tarzda yengishga qodir
emas. Buning sababi muayyan hayotiy qiyinchiliklarni yengish
tajribasining yetishmasligi yoki shaxsiy va atrof-muhit resurslarining yetarli
darajada rivojlanmaganligi bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina tadqiqotlarda
ta’kidlanganidek, aynan talalabalar bunday vaziyatlarda nisbatan yuqori
darajada stressli holatlarga tushadilar.
Talabalarni kasbiy faoliyatga tayyorlash darajasi ko‘pincha ularning hissiy
sohasining xususiyatlariga, imtihon davrida muvaffaqiyatga erishish va yaxshi
natijalarni ko‘rsatish qobiliyatiga bog‘liq. Imtihonstress omili sifatida
talabalarda ruhiy stressni keltirib chiqaradigan turli sabablar orasida
birinchi o‘rinlardan birini egallaydi. Imtihondagi stressning oqibatlari
imtihondan o‘tish holatidan tashqariga chiqadi va imtihondan keyingi davrda
talabaning tajribasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.Shuni ta’kidlash kerakki,
akademik muvaffaqiyat nafaqat bilim darajasi, balki mashg‘ulot paytida ruhiy
stress darajasi bilan ham belgilanadi. Imtihon davri ko‘pchilik talabalar
uchunjuda og‘ir bo‘lganligi sababli, stressni yengish muhim muammoga
aylanadi. Tekshiruv davridagi stress darajasining oshishi aqliy va somatik
salomatlikka, kognitiv, hissiy va fiziologik jarayonlarning ko‘rsatkichlariga
kuchli ta’sir qiladi. Muammoni o‘rganish muhimligiga qaramay,
shunita’kidlash kerakki, ushbu mavzu bo‘yicha umumlashtiruvchi ishlar mavjud

emas. So‘nggi paytlarda shaxs xatti-harakati va faoliyatini tartibga solishning
muhim ongli mexanizmi sifatida “Koping-strategiyalar” ni o‘rganish tobora
dolzarb bo‘lib bormoqda. G‘arb tadqiqotchilarining stressga qarshi turish
usullarini belgilash “Muvaffaqiyatli yengish” ma’nosida “Koping”
tushunchasida aks ettirilgan.
R.Lazarus va S.Folkman stress ta’sirini kamaytirish uchun shaxs
tomonidan amalga oshiriladigan usullar to‘plamini ishlab chiqqanlar.
B.D.Karavasarskiyfikricha “Koping” atamasi birinchi marta L.Merfi tomonidan
1962 yilda bolalarda rivojlanish inqirozi davrida paydo bo‘luvchi
muammolarni tadqiq qilishda ishlatilgan.Ularga shaxsning murakkab muammolar
yoki holatlarni yengib o‘tishdagi faolligi tegishli bo‘lgan. L. Merfi fikricha,
yengib o‘tish shaxsning tizim osti himoya mexanizmidir. Biroq,
A.V.Libinaning so‘zlariga ko‘ra, birinchi marta koping 1939 yilda
X.Xartmanning “Ego-psixologiya va adaptatsiya muammolari” asarida “MEN ning
konflikt va erkin zonalari” tahlilida qo‘llangan.1966 yilda R.Lazarus o‘zining
“Psixologik Stress va Koping Jarayonlari” asarida kopingni anglangan stressni
va boshqa tashvishli holatlarni yengibo‘tish strategiyasi deb izohlagan.
Murakkab hayotiy vaziyatlarni yengib o‘tuvchi xatti-harakatlar shakllarini
belgilash uchun “Koping-strategiya” atamasi qo‘llanadi.
Koping-strategiyalar asosida shaxsning predmet bilan munosabatdagi,
qiyinchiliklardagi, nazoratga olish va qochishdagi ichki va tashqi xarakterini
qamrab oluvchi turli shakldagi psixologik faolligi tushuniladi.adabiyotlar tahlili
va metodlar .Koping-strategiyalar –bu uzun va yetarlicha murakkab o‘tmishga
ega tushuncha. “Koping”(yengib o‘tish) atamasi ilk bora fanga 1962 yilda
amerikalik psixolog L.Merfi tomonidan kiritilgan. “Koping” shaxs ichki
resurlariga faol xavf soluvchi, vaziyatni konstruktiv qayta tashkil etishga bo‘lgan
urinish. Xorij din psixologiyasini o‘rganishda dindorlikni tahlil qilishga
bag‘ishlangan asarlar dindorlikni quyidagilar tahlili asosida yoritadilar: individning
his-tuyg‘ulari va hissiy tajribalariga asoslangan shaxsning dunyoga bo‘lgan
munosabati (V.Jeyms); shaxs ichki hayotining tabiiy tarkibiy qismi (G.Seynt

Xoll); dunyo g‘ayritabiiy narsaning bir qismi ekanligi, bu yerda shaxs
mavjudligining eng yuqori maqsadlari amalga oshiriladi (V.Vundt); psixologik,
madaniy, ijtimoiy jihatdan aniqlangan hodisa (Z.Freyd); shaxs hayotining
ma nolari va maqsadlarining manbai bo‘lish uchun dogmalardan holi bo‘lganidekʼ
(A.Maslov, V.Frankl, E.Fromm) va boshqalar.
R. Allen,G.Ollport, D.Betson va L.Ventiks, E.Fromm va boshqalar
e’tiqodlilar tipologiyasining turli asoslarini aniqladilar. Ushbu asarlar
e’tiqodlilarning psixologik yo‘nalishini ko‘rsatishga, empirik tadqiqotlarni
rivojlantirish uchun nazariy asos yaratishga imkon beradi.Tadqiqotning nazariy-
amaliy metodologik asoslarini ochishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
asarlari, Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari, koping-strategiyaga
doir yondashuvlar va qarashlar tahlil qilindi.Shuningdek, dindorlar
tipologiyasining turli asoslari R.Allen, G.Ollport, D.Betson va L.Ventiks,
E.Fromm tadqiqotlarida, Respublikamizda talabalarda stress va koping-
strategiyamasalasi E.G‘oziyev, N.Ismoilova, I.Rahimova, G.Jumayeva,
G.Abdullayev, D.Sobirjonova, Z.Mahmudova va boshqalarning tadqiqot
ishlarida nazariy va amaliy jihatdan tahlil etilgan. Stressli holatga tushgandan
so‘ng shaxs stressni yengib o‘tish mexanizmlarini qo‘llashga kirishib, kopingga
murojaat qiladi. Agar mexanizmlar kutilgan natijani bermasa, yengib o‘tish
urinishlari davom ettiriladi. Agar stressorga obyektiv ta sir etishning imkoni
ʼ
bo‘lmasa, subyekt qochish strategiyasini qo‘llaydi. Agar buning imkoni bo‘lmasa,
unga boshqa ma no beruvchi, jarayonga kognitiv qayta baho berishga kirishiladi.
ʼ
Birlamchi va ikkilamchi baholar stressning namoyon bo‘lish shakli,
intensivligi va reaksiya sifatiga ta sir ko‘rsatadi. Kognitiv baholash jarayonidagi
ʼ
birinchi bosqich subyekt uchun ahamiyatlilikni ham kuchaytiradi, ham
kamaytiradi. Bu bahodan kelib chiqib stress yuklamasining darajasi aniqlanadi.
Aynan shu holat bilan bog‘liq ravishda bir xil vaziyatlar stress yuklamasiga turli
ta sir ko‘rsatishi mumkin. Individ vaziyatga kognitiv baho bergandan so‘ng, u
ʼ
stressni yengib o‘tishning mexanizmlarini –kopingni aniqlashga kirishadi.
Omadsiz koping holatida stressor saqlanib qoladi va yengib o‘tish jarayonini

davom ettirish zarurati tug‘iladi. U bilan bog‘liq ravishda yengib o‘tishning
quyidagi strukturasi ajratiladi:  stressni qabul qilish;  kognitiv baholash;  yengish
strategiyasini ishlab chiqish;  harakatlar natijasini baholash;Shaxsga ongli va
maqsadli ravishda yengish, harakat qilish, hayotiy voqealar va uning
harakatlarining natijalarini bashorat qilish imkonini beradigan resurslarni
o‘rganish muammosi zamonaviy psixologiya fani uchun dolzarbdir. Rus
psixologiyasida V.D. Nebilitsin, L.A.Kitayev-Smik, V.A.Bodrov,
T.L.Kryukova, N.A.Sirota, L.I.Demans kabi taniqli olimlar bu muammoga
e’tibor qaratganlar.
Ular orasidan V.D.Nebilitsin stress omillarining ta’sirida vositachilik
qiluvchi va shaxsiy resurslar sifatida ishlaydigan subyektning
individual xususiyatlarini tasniflashni taklif qildi. U ta’sirning subyektiv
ahamiyatini, o‘xshash sharoitlarda shaxs faoliyati oldingi tajribasining
xususiyatlarini, o‘ziga xos va o‘ziga xos bo‘lmagan moslashuvning rivojlanish
darajasini –salomatlik, chidamlilik, ushbu sharoitlarda faoliyatga tayyorlik
darajasini, shaxsning faoliyatga munosabati, maqsadga erishish istagini
o‘rgandi. Stressni tartibga solishning resurs yondashuvini tavsiflab,
V.A.Bodrovning qayd etishicha, resurslar tizimini shakllantirish va ularni
yengish jarayonida ulardan foydalanish stressga qarshi turishning asosiy
omili hisoblanadi. Resurslar deganda, muallif shaxs faoliyatini yuqori
darajada amalga oshirishni, mehnat vazifalarini bajarishni, ma’lum vaqt ichida
belgilangan ko‘rsatkichlarga erishishni ta’minlaydigan funksional
imkoniyatlarni tushunadi.
Resurs tushunchasiga asoslanib, shaxs o‘z resurslarini to‘g‘ri taqsimlash
uchun ham o‘zining, ham atrof-muhitning barcha imkoniyatlaridan
foydalanishga qodir. V.A. Bodrov ta’kidlaganidek ushbu resurslardan
foydalanish samaradorligi vazifani (yukning qiymati) yoki vaziyatni
(tahdid darajasi, javobgarlik va boshqalar) va shaxsning imkoniyatlarini
tavsiflovchi parametrlarga bog‘‘liq.Stressni yengish uchun resurslarni tavsiflab,
V.A.Bodrov quyidagilarni ajratadi: shaxsiy, ijtimoiy, psixologik, kasbiy,

jismoniy va moddiy. Shaxsiy resurslarga turli xil stressli vaziyatlarda
xatti-harakatlarni tartibga solishga ta’sir qiluvchi xususiyatlar va munosabatlar
(o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘zini o‘zi qadrlash, o‘zini o‘zi boshqarish, nekbinlik,
dunyo bilan aloqadorlik hissi, motivatsiya va boshqalar) kiradi. Ijtimoiy resurslar
ijtimoiy va ma’naviy qo‘llab-quvvatlash darajasi, hayotiy qadriyatlar, ishonchni
nazorat qilish (o‘ziga ishonish, ishonch), shaxslararo munosabatlar va
boshqalar bilan ifodalanadi. Psixologik resurslar shaxsning kognitiv,
psixomotor, hissiy, irodaviy va boshqa qobiliyatlari bilan belgilanadi. Kasbiy
resurslarga qiyin vaziyatda muammolarni hal qilish uchun zarur bo‘lgan
bilim, ko‘nikma, qobiliyat, tajriba darajasi kiradi. Jismoniy resurslar –bu
jismoniy va ruhiy salomatlik darajasi va tananing funksional zaxirasi.
Moddiy resurslar moliyaviy, uy-joy va shaxsta’minotining boshqa turlarini aks
ettiradi. Muallif yuqoridagi manbalarni shaxsning yagona shaxsiy resursi deb
hisoblaydi.Shaxsiy kurash resurslarini tadqiq qilish muammosi bo‘yicha
ishlarni tahlil qilish ularning xilma-xilligini qayd etish imkonini beradi.
Shunday qilib, temperament turi, muvaffaqiyat motivatsiyasi, nazorat
o‘chog‘i, mas’uliyat, empatiya, o‘zini o‘zi anglash kabi manbalar aniqlandi
(L.A.Kitayev-Smik, T.L.Kryukova, N.A.Sirota, L.I.Dementi, V.N.
Golovanevskaya va boshqalar), o‘z-o‘zini tartibga solish (E.A. Sergienko),
psixologik mudofaa uslubi (V.A.Ababkov, M.Perret), ijtimoiy kompetensiya,
avlodlararo munosabatlar, ulardagi shaxs va munosabatlarga tegishli bo‘lgan
ijtimoiy guruhlar (T.L.Kryukova, S.A.Xazova, E.A.Petrova), kasbiy tajriba
(V.A.Bodrov). Intellektning uslub va daraja xususiyatlari
(A.A.Aleksapolskiy), ekstraversiya, mansublik (A.Yu.Malenova), shaxs
faolligi, hissiy barqarorlik (E.R.Isayeva), chidamlilik (S.Kobasa, S.Maddiy),
optimizm (C.Karver, M.Scheier; M.Seligman), o‘z-o‘zini samaradorligi
(A.Bandura), ruhning o‘jarligi (V.Frankl), nevrotiklik, ekstraversiya, tajribaga
ochiqlik, shaxslar bilan yarim yo‘lda uchrashishga tayyorlik, ong
(P.T.Kosta,R.Makkre), nevrotizm (K.Nakano). Yuqoridagilardantashqari, S.Teylor
“Qo‘shimcha” shaxsiy resurslarga ishora qiladi, ular orasida o‘z-o‘zini yuqori

baholash, muloqot qobiliyatlari, rivojlangan ijtimoiy ko‘nikmalar va dindorlik
mavjud [8].Adabiyotlarda umumiy qabul qilingan nuqtai nazar, yengish xulq-
atvori shaxsiy va atrof-muhit resurslarini o‘z ichiga oladi va ularning simbiozi
subyektga samarali kurashish xatti-harakatlarini amalga oshirishga imkon beradi.
Resurslarni yengish bo‘yicha yuqoridagi nuqtai nazarlar yengish resurslarini
shaxsiy va atrof-muhit vositalaridan iborat tizim sifatida ko‘rsatishga
imkon beradi. Shaxsiy va vositalar potentsial holatda bo‘lib, agar kerak bo‘lsa,
shaxs qiyin hayotiy vaziyatni yengishda ongli ravishda foydalanishi mumkin.
Shaxsiy va ijtimoiy kurash resurslarining past darajada rivojlanishi passiv,
noto‘g‘ri kurashish xatti-harakatlarining shakllanishiga, shaxsning ijtimoiy
izolyatsiyasi va parchalanishiga yordam berishi isbotlangan. Xulq-atvorni
yengish uchun resurs yondashuvi sohasidagi ko‘plab tadqiqotlarga qaramay,
hozirgi vaqtda mahalliy psixologiyadagi dindorlikni shaxsiy manba sifatida ko‘rib
chiqadigan tadqiqotlar ko‘p miqdorda parchalangan.
1.2. Koping strategiyalarining o‘zbek va xorjiy olimlar tomonidan o‘rganilishi
Psixologiyada koping xulq-atvor XX asrning 2 yarmida vujudga kelgan.
Koping xulq-atvor ingliz tilidan olingan bo‘lib “cope, to cope” - yenga olish,
bartaraf qilish degan ma’nolarni anglatadi. Ushbu termini birinchi bo‘lib L.Merfi
1962 yil bolalarda inqiroz davrida muammoni qanday qilib yengishni o‘rganish
vaqtida foydalangan. A.Maslau esa bu terminni fanga kiritgan. Umuman olganda
koping xulq-atvor individning hayotiy muammolarni yechishga tayyorgarligi bilan
xarakterlanadi. U o‘zida muammolarni yenga olish imkoniyatlaridan, vositalaridan
foydalanishni namoyon etadi, bu esa stressli xulq-atvorni bartaraf etish bilan
tavsiflanadi. Ko‘pchilik xorijlik mutaxassislarning fikriga tayanib shuni aytishimiz
mumkinki, koping xulq-atvorning turli-tuman strategiya va uslublari mavjud
bo‘lib, insonlar ulardan hayotiy murakkab vaziyatlarga duch kelganlaridagina
foydalanadilar.
Koping xulq-atvorning rang-barang ko‘plab klassifikatsiyalari mavjud
bo‘lib, uni bir necha tadqiqot yo‘nalishlariga ko‘ra taxlil qilinadi. Ulardan bir
nechalarini ko‘rib chiqamiz. Koping uslublarini tadqiq etgan yetakchi

mutaxassislaridan biri R.S.Lazarusning fikricha, koping strategiyalarining ikkita
global tipi mavjud: (stressni bartaraf etish usuli) - muammoga mo‘ljal olmoq,
sub’ektiv mo‘ljal olmoq. Muammoga mo‘ljal oluvchi tip, qiyin vaziyatni rasional
hal qilishga yo‘nalgan bo‘lib, ularning xulq-atvorida holatni mustaqil tahlil
qilishga, boshqalardan yordam olishga, qo‘shimcha manbalardan ma’lumot
izlashga nisbatan moyillik kuzatiluvchi tipdir. Sub’ektiv mo‘ljal oluvchi tip esa,
stressni yengishda vaziyatni emotsional hal qiladilar, ularda aniq ishni bajarishga,
muammo haqida o‘ylashga mutlaqo xohish istaklari yo‘q, ular o‘zlarining
qayg‘ularini salbiy emotsiya vositalari bilan kompensatsiya qilib alkogol, uyqu,
ovqat vositasida chiqaradilar.
Ular o‘zlarining emotsional balanslarini tiklashda passiv strategiyalardan
jadalroq foydalanadilar, agar insonda vaziyat haqida hech qanday bilimi bo‘lmasa
yoki real imkoniyatlaridan foydalana olmasa stressor bosimi pasayadi. Ma’lumki,
“hayotiy muammolarni yengish” tushunchasining o‘zi ham turli ahamiyatlar kasb
etadi. Avvalo bu doimiy o‘zgaruvchi jarayondir. Uills T. va Shifman S. bu
jarayonni uch bosqichga bo‘lish mumkin deb hisoblaydilar. Birinchi bosqich -
ogohlantirish. Bu bosqichdagi faoliyatda inson hayotiy negativ holatni bartaraf
etish orqali yana bir yaqinlashayotgan murakkablikni bartaraf etadi. Ikkinchi
bosqich - muammoni to‘g‘ridan to‘g‘ri xal qilish. Bunda aniq muammoni hal
qilishda kognitiv va xulq-atvor kuchidan foydalaniladi.
Uchinchi bosqich - inson hodisa natijalariga tanqidiy yondashadi. Ushbu
bosqichning maqsadi - o‘ziga oladigan zarblarni kamaytirib, oldingi normal
holatiga tezroq qaytish. Bu tiklanish bosqichi hisoblanadi. Izohlarga qo‘shilgan
holda, koping xulq-atvor o‘zida individning stressga nisbatan o‘ziga hos javob
reaksiyasini namoyon etadi. Bu shuni anglatadiki, qachon inson stressni his qilsa,
muammoli vaziyatda kognitiv va xulq-atvor jihatidan bartaraf etishga urinadi.
Bunday yondashuv sub’ekt xulq-atvorining kundalik va avval erishgan jihatlarini
inobatga olib, odatdagi negativ qirralarini yengishdagi jihatlarini inobatga olmaydi.
Masalan, mazkur yondashuv individning stressdan qochish imkoniyatlaridan

mustasno hisoblanadi. Shuningdek, bu talabga ko‘ra, inson stress bilan reaksiyaga
kirishmaguniga qadar hayotiy muammoni yengish sifatida qarab bo‘lmaydi.
“Koping strategiyasi” tushunchasi jarayon resurslarini boshqarish sifatida ham
keng tahlil qilinadi. Taxminlarga ko‘ra hayotiy murakkabliklarni bartaraf etish
mohiyatan shaxs resurslarini safarbar etish orqali amalga oshiriladi. Koping
strategiya va uning usullari himoya mehanizmlaridan farqlanganda konstruktiv faol
zarurat nazarda tutiladi va vaziyat orqali yoqimsizliklardan chetlashishga
harakatdir. Psixologiyada kopingning predmeti mavjud bo‘lib, u maxsus tadqiqot
hududida insondagi emotsional mexanizm va rasional regulyatsiyani o‘rganishda
o‘zining maqsadli optimal xulq-atvoriga ko‘ra hayotiy holatlarni o‘zining
maqsadlariga muvofiq qayta qurishni amalga oshiradi. Shaxsning stressli
vaziyatlardagi koping xulq-atvori ma’lum darajada stressli vaziyatlarda javob
reaksiyasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa o‘smirlik davrida bu
jarayonga jiddiy qarash kerak bo‘ladi. Shuni hisobga olib o‘smirlarda koping xulq-
atvor va stressli vaziyatlarda javob reaksiyasi o‘rtasidagi mutanosiblik bilan
bog‘liq ijtimoiy psixologik omillarni empirik jihatdan o‘rganish va shartli ravishda
qabul qilingan mezonlar asosida uning natijalarini tahlil qilish ko‘zda tutilgan edi.
Ushbu vazifani amalga oshirish uchun tadqiqot metodikalari tanlandi.
Shaxs hayoti davomida qiyin hayotiy vaziyatlarga duch keladi. Hozirgi
vaqtda iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda inqiroz hodisalarining o‘sishini hisobga
olgan holda, murakkab, inqirozli vaziyatlarning soni sezilarli darajada
oshmoqda. Buning sababi muayyan hayotiy qiyinchiliklarni yengish tajribasining
yetishmasligi yoki shaxsiy va atrof-muhit resurslarining yetarli darajada
rivojlanmaganligi bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina tadqiqotlarda ta’kidlanganidek,
aynan talalabalar bunday vaziyatlarda nisbatan yuqori darajada stressli
holatlarga tushadilar.
Koping-strategiyalar –bu uzun va yetarlicha murakkab o‘tmishga ega
tushuncha.“Koping”(yengib o‘tish) atamasi ilk bora fanga 1962 yilda
amerikalik psixolog L.Merfitomonidan kiritilgan. “Koping” shaxs ichki
resurslariga faol xavf soluvchi, vaziyatni konstruktivqayta tashkil etishga

bo‘lgan urinish.So‘nggi paytlarda shaxs xatti-harakati va faoliyatini tartibga
solishning muhim ongli mexanizmi sifatida “Koping-strategiyalar” ni o‘rganish
tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. G‘arb tadqiqotchilarining stressga qarshi
turish usullarini belgilash “Muvaffaqiyatli yengish” ma’nosida “Koping”
tushunchasida aks ettirilgan. R.Lazarus va S.Folkman stress ta’sirini kamaytirish
uchun shaxs tomonidan amalga oshiriladigan usullar to‘plamini ishlab
chiqqanlar. B.D.Karavasarskiy fikricha “Koping” atamasi birinchi marta L.Merfi
tomonidan 1962 yildabolalarda rivojlanish inqirozi davrida paydo bo‘luvchi
muammolarni tadqiq qilishda ishlatilgan. Ularga shaxsning murakkab
muammolar yoki holatlarni yengib o‘tishdagi faolligi tegishli bo‘lgan.
L. Merfi fikricha, yengib o‘tish shaxsning tizim osti himoya
mexanizmidir. Biroq, A.V.Libinaning so‘zlariga ko‘ra, birinchi marta koping
1939 yilda X.Xartmanning “Ego-psixologiya va adaptatsiya muammolari” asarida
“MEN ning konflikt va erkin zonalari” tahlilida qo‘llangan. 1966 yilda R.Lazarus
o‘zining “Psixologik Stress va Koping Jarayonlari” (“Psychological Stress and
Coping Process”) asarida kopingni anglangan stressni va boshqa tashvishli
holatlarni yengib o‘tish strategiyasi deb izohlagan. Murakkab hayotiy
vaziyatlarni yengib o‘tuvchi xatti-harakatlar shakllarini belgilash uchun
“Koping-strategiya” atamasi qo‘llanadi .Koping-strategiyalar asosida
shaxsning predmet bilan munosabatdagi, qiyinchiliklardagi, nazoratga olish va
qochishdagi ichki va tashqi xarakterini qamrab oluvchi turli shakldagi
psixologik faolligi tushuniladi .Stressli holatga tushgandan so‘ng shaxs
stressni yengib o‘tish mexanizmlarini qo‘llashga kirishib, kopingga murojaat
qiladi. Agar mexanizmlar kutilgan natijani bermasa, yengib o‘tish urinishlari
davom ettiriladi. Agar stressorga obyektiv ta sir etishning imkoni bo‘lmasa,ʼ
subyekt qochish strategiyasini qo‘llaydi.
Koping-strategiyalar –bu uzun va yetarlicha murakkab o‘tmishga ega
tushuncha.“Koping”(yengib o‘tish) atamasi ilk bora fanga 1962 yilda
amerikalik psixolog L.Merfitomonidan kiritilgan. “Koping” shaxs ichki
resurslariga faol xavf soluvchi, vaziyatni konstruktivqayta tashkil etishga

bo‘lgan urinish.So‘nggi paytlarda shaxs xatti-harakati va faoliyatini tartibga
solishning muhim ongli mexanizmi sifatida “Koping-strategiyalar” ni o‘rganish
tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. G‘arb tadqiqotchilarining stressga qarshi
turish usullarini belgilash “Muvaffaqiyatli yengish” ma’nosida “Koping”
tushunchasida aks ettirilgan.
R.Lazarus va S.Folkman stress ta’sirini kamaytirish uchun shaxs
tomonidan amalga oshiriladigan usullar to‘plamini ishlab chiqqanlar.
B.D.Karavasarskiy fikricha “Koping” atamasi birinchi marta L.Merfi tomonidan
1962 yildabolalarda rivojlanish inqirozi davrida paydo bo‘luvchi muammolarni
tadqiq qilishda ishlatilgan. Ularga shaxsning murakkab muammolar yoki
holatlarni yengib o‘tishdagi faolligi tegishli bo‘lgan. L. Merfi fikricha,
yengib o‘tish shaxsning tizim osti himoya mexanizmidir. Biroq,
A.V.Libinaning so‘zlariga ko‘ra, birinchi marta koping 1939 yilda
X.Xartmanning “Ego-psixologiya va adaptatsiya muammolari” asarida “MEN ning
konflikt va erkin zonalari” tahlilida qo‘llangan.1966 yilda R.Lazarus o‘zining
“Psixologik Stress va Koping Jarayonlari” asarida kopingni anglangan stressni
va boshqa tashvishli holatlarni yengib o‘tish strategiyasi deb izohlagan.
Murakkab hayotiy vaziyatlarni yengib o‘tuvchi xatti-harakatlar shakllarini
belgilash uchun “Koping-strategiya” atamasi qo‘llanadi.
Koping-strategiyalar asosida shaxsning predmet bilan munosabatdagi,
qiyinchiliklardagi, nazoratga olish va qochishdagi ichki va tashqi xarakterini
qamrab oluvchi turli shakldagi psixologik faolligi tushuniladi. Stressli
holatga tushgandan so‘ng shaxs stressni yengib o‘tish mexanizmlarini
qo‘llashga kirishib, kopingga murojaat q iladi. Agar mexanizmlar kutilgan
natijani bermasa, yengib o‘tish urinishlari davom ettiriladi. Agar stressorga
obyektiv ta sir etishning imkoni bo‘lmasa, subyekt qochish strategiyasiniʼ
qo‘llaydi. Koping-strategiyalar – bu uzun va yetarlicha murakkab o‘tmishga ega
tushuncha. “Koping”(yengib o‘tish) atamasi ilk bora fanga 1962 yilda amerikalik
psixolog L.Merfi tomonidan kiritilgan. “Koping” shaxs ichki resurslariga faol xavf
soluvchi, vaziyatni konstruktiv qayta tashkil etishga bo‘lgan urinish.So‘nggi

paytlarda shaxs xatti-harakati va faoliyatini tartibga solishning muhim ongli
mexanizmi sifatida “Koping-strategiyalar” ni o‘rganish tobora dolzarb bo‘lib
bormoqda. G‘arb tadqiqotchilarining stressga qarshi turish usullarini belgilash
“Muvaffaqiyatli yengish” ma’nosida “Koping” tushunchasida aks ettirilgan.
R.Lazarus va S.Folkman stress ta’sirini kamaytirish uchun shaxs tomonidan
amalga oshiriladigan usullar to‘plamini ishlab chiqqanlar.
B.D.Karavasarskiy fikricha “Koping” atamasi birinchi marta L.Merfi
tomonidan 1962 yilda bolalarda rivojlanish inqirozi davrida paydo bo‘luvchi
muammolarni tadqiq qilishda ishlatilgan. Ularga shaxsning murakkab muammolar
yoki holatlarni yengib o‘tishdagi faolligi tegishli bo‘lgan. L. Merfi fikricha, yengib
o‘tish shaxsning tizim osti himoya mexanizmidir. Biroq, A.V.Libinaning so‘zlariga
ko‘ra, birinchi marta koping 1939 yilda X.Xartmanning “Ego-psixologiya va
adaptatsiya muammolari” asarida “MEN ning konflikt va erkin zonalari” tahlilida
qo‘llangan.1966 yilda R.Lazarus o‘zining “Psixologik Stress va Koping
Jarayonlari” asarida kopingni anglangan stressni va boshqa tashvishli holatlarni
yengib o‘tish strategiyasi deb izohlagan.
Murakkab hayotiy vaziyatlarni yengib o‘tuvchi xatti-harakatlar shakllarini
belgilash uchun “Koping-strategiya” atamasi qo‘llanadi. Koping-strategiyalar
asosida shaxsning predmet bilan munosabatdagi, qiyinchiliklardagi, nazoratga
olish va qochishdagi ichki va tashqi xarakterini qamrab oluvchi turli shakldagi
psixologik faolligi tushuniladi. Stressli holatga tushgandan so‘ng shaxs stressni
yengib o‘tish mexanizmlarini qo‘llashga kirishib, kopingga murojaat qiladi. Agar
mexanizmlar kutilgan natijani bermasa, yengib o‘tish urinishlari davom ettiriladi.
Agar stressorga obyektiv ta sir etishning imkoni bo‘lmasa, subyekt qochishʼ
strategiyasini qo‘llaydi. Koping-strategiyalar – bu uzun va yetarlicha murakkab
o‘tmishga ega tushuncha. “Koping”(yengib o‘tish) atamasi ilk bora fanga 1962
yilda amerikalik psixolog L.Merfi tomonidan kiritilgan. “Koping” shaxs ichki
resurslariga faol xavf soluvchi, vaziyatni konstruktiv qayta tashkil etishga bo‘lgan
urinish.So‘nggi paytlarda shaxs xatti-harakati va faoliyatini tartibga solishning
muhim ongli mexanizmi sifatida “Koping-strategiyalar” ni o‘rganish tobora

dolzarb bo‘lib bormoqda. G‘arb tadqiqotchilarining stressga qarshi turish usullarini
belgilash “Muvaffaqiyatli yengish” ma’nosida “Koping” tushunchasida aks
ettirilgan.
R.Lazarus va S.Folkman stress ta’sirini kamaytirish uchun shaxs tomonidan
amalga oshiriladigan usullar to‘plamini ishlab chiqqanlar. B.D.Karavasarskiy
fikricha “Koping” atamasi birinchi marta L.Merfi tomonidan 1962 yilda bolalarda
rivojlanish inqirozi davrida paydo bo‘luvchi muammolarni tadqiq qilishda
ishlatilgan. Ularga shaxsning murakkab muammolar yoki holatlarni yengib
o‘tishdagi faolligi tegishli bo‘lgan. L. Merfi fikricha, yengib o‘tish shaxsning tizim
osti himoya mexanizmidir. Biroq, A.V.Libinaning so‘zlariga ko‘ra, birinchi marta
koping 1939 yilda X.Xartmanning “Ego-psixologiya va adaptatsiya muammolari”
asarida “MEN ning konflikt va erkin zonalari” tahlilida qo‘llangan. 1966 yilda
R.Lazarus o‘zining “Psixologik Stress va Koping Jarayonlari” asarida kopingni
anglangan stressni va boshqa tashvishli holatlarni yengib o‘tish strategiyasi deb
izohlagan. Murakkab hayotiy vaziyatlarni yengib o‘tuvchi xatti-harakatlar
shakllarini belgilash uchun “Koping-strategiya” atamasi qo‘llanadi. Koping-
strategiyalar asosida shaxsning predmet bilan munosabatdagi, qiyinchiliklardagi,
nazoratga olish va qochishdagi ichki va tashqi xarakterini qamrab oluvchi turli
shakldagi psixologik faolligi tushuniladi.
Stressli holatga tushgandan so‘ng shaxs stressni yengib o‘tish
mexanizmlarini qo‘llashga kirishib, kopingga murojaat qiladi. Agar mexanizmlar
kutilgan natijani bermasa, yengib o‘tish urinishlari davom ettiriladi. Agar
stressorga obyektiv ta sir etishning imkoni bo‘lmasa, subyekt qochishʼ
strategiyasini qo‘llaydi.
1.3 Talabalarning kasbiy shakllanishida “Koping strategiyasi”
M а ’lumki, ijtimoiy р si х ologiy а f а nid а а yn а n ko р ing х ulq- а tvor
mu а mmosig а
b а g’ishl а ng а n v а uning b а r с h а yo‘n а lishl а rini b а t а fsil o‘rg а nishg а mo‘lj а ll а ng а n
ilmiy а d а biyotl а r yet а rli bo‘lm а s а d а , bugungi kund а f а n ol а mid а v а j а miy а t
t а r а qqiyotid а o‘smirl а rd а gi ko р ing х ulq- а tvor mu а mmosining z а rurligini ko‘rs а t а

oluv с hi v а uning metodologik ildizl а rini а sosl а b ber а oluv с hi ilmiy t а dqiqotl а rni
а lohid а q а yd etish mumkin. M а zkur t а dqiqot n а tij а l а rini t а hlil qil а r ek а nmiz,
ul а rd а gi ko р ing х ulq- а tvor metodologiy а sig а t аа lluqli bo‘lg а n b а ’zi umumiy
jih а tl а rni ijtimoiy р si х ologiy а f а ni nuqt а i n а z а rid а n t а dqiq qilishimizg а to‘g’ri
kel а di.
Inson h а yoti v а f а oliy а tid а gi ekstrem а l sh а roitl а r t а ’siri ostid а rivojl а n а dig а n
eng ха r а kterli emotsion а l hol а t bu stressdir. Stress o‘z t а bi а tig а ko‘r а mur а kk а b
bo‘lib, u o‘zig а х os t а rzd а n а moyon bo‘luv с hi sh ах slilik, р si х ofiziologik, v а
ijtimoiy
kom р onentl а rni o‘z i с hig а ol а di. Shu boisd а n sh ах sd а gi stressli hol а tl а rni t а dqiq
qilish m а s а l а si h а mish а ijtimoiy р si х ologiy а ning eng dolz а rb mu а mmol а rid а n biri
bo‘libkelgan.
Ye.Mironovning fikri с h а , ingliz tilid а n t а rjim а qiling а nd а “stress” so‘zi “ р si х ik
zo‘riqish”, “bosim o‘tk а zish” m а ’nol а rini а ngl а t а di. Disstress so‘zi es а “q а yg’u”,
“muhtojlik”, “ с h а r с h а sh” m а ’nol а rid а qo‘ll а nil а di. А yni ра ytd а , stress deg а nd а
inson or g а nizmining q а nd а ydir qo‘zg’ а tuv с hi - stressor (stressni с h а qiruv с hi
omill а r) t а ’siri ostid а yuqori zo‘riqish hol а ti tushunil а di. Insonl а rd а gi stress
hol а tining sh а kll а nish s а b а bl а ri org а nizmning biologik y ах litligig а , shuningdek,
sh ах sd а gi р si х ologik hol а tg а h а m t а hdid sol а di. А n а shu а sosd а ko‘ р gin а
oliml а r stress hol а tl а rini а sos а n guruhl а rg а (fiziologik v а р si х ologik) а jr а tish а di.
Fiziologik stressni fiziologik t а ’sirl а r – turli х ild а gi to‘siql а r, shuningdek, ku с hli
ovozl а r, ku с hli yorug’lik, h а voning yuqori h а ror а ti, vibr а tsiy а l а r v а boshq а l а r
keltirib с hiq а rs а р si х ologik stress es а v а ziy а tning f а vqulodd а ligi n а tij а sid а
insonning yuz а g а kelg а n v а ziy а tg а munos а b а ti v а uning mur а kk а blikni b а hol а shi
yoki mu а mmo oldid а ojiz bo‘lib qolishi bil а n belgil а n а di. V а zif а ning
kutilm а g а nd а o‘zg а rtirilishi, z а rur t а yyorg а rlikning yo‘qligi, v а qt tig’izligi, ishning
yuqori а h а miy а tg а eg а ek а nligi, shuningdek, to р shirilg а n v а zif а u с hun sh ах siy
m а s’uliy а t р si х ologik stressg а olib keluv с hi ti р ik v а ziy а tl а r hisobl а n а di.
Shuningdek, р si х ologik stress ах borot v а emotsion а l stressorl а r t а ’sirid а
sh а kll а n а di.

Ах borot stressorl а ri ах borot yukl а m а l а ri ortib ketg а n v а ziy а tl а rd а , inson o‘zi
q а bul qil а dig а n q а rorl а r oqib а ti u с hun jud а k а tt а m а s’uliy а tli hol а t yuz а g а
kelg а nd а u ker а kli а lgoritmni to р olm а ydi, t а l а b qiling а n m а romd а to‘g’ri q а rorl а r
q а bul qilishg а ulgurm а ydi. Ах borotli stressg а boshq а ruvning te х nik tizim
o р er а torl а rining ishi misol bo‘l а ol а di. Stressg а munos а b а tning t а shqi ko‘rinishd а n
turli с h а bo‘ls а d а , y а kuniy n а tij а g а bo‘lg а n munos а b а t jih а tid а n o‘ х sh а shligig а
q а r а b ikki turg а а jr а til а di: tormoz re а ktsiy а si - h а r а k а t f а olligining sustl а shuvi,
y а ngi ах borotni idrok qilib v а esd а s а ql а b qolishning qiyinligi, h а ttoki, oddiy
h а r а k а tl а rni h а m b а j а rishg а qodir bo‘lm а slikd а n а moyon bo‘l а di. Bund а а sosiy
emotsiy а l а r sif а tid а qo‘rquv, yord а mg а muhtojlik, ара tiy а hol а tl а ri kuz а til а di.
T а shqi ko‘rinishd а n q а r а m а -q а rshi bo‘lg а n re а ktsiy а im р ul`siv re а ktsiy а nomini
olg а n. Bund а y re а ktsiy а d а t а shq а rid а n inson yuqori d а r а j а d а gi f а ollikni n а moyon
et а di, doimiy h а r а k а td а bo‘l а di, shoshq а loq, ko‘ р g ар ir а di, bir v а qtning o‘zid а bir
ne с ht а h а r х il ishl а rni b а j а rishg а kirish а di, biroq ul а rning birort а sini h а m o х irig а
yetk а zm а ydi. Fikrl а sh tez v а ko‘ р in с h а m а yd а n а rs а l а rd а qotib qol а di. K а yfiy а ti
nihoy а td а o‘zg а ruv с h а n bo‘lib, und а gi qo‘zg’ а luv с h а nlik а gressiy а bil а n o‘rin
а lm а shib tur а di.
Turli od а ml а r u с hun qiyin v а ziy а td а х ulq- а tvor ti р ining turli ko‘rinishl а ri
х osdir.
B а ’zi insonl а rd а tormoz re а ktsiy а si ustunlik qils а , boshq а od а ml а rd а
im р ul`siv re а ktsiy а yet а k с hilik qil а di. Lekin а lohid а t а ’kidl а sh joizki, stress bu
oddiy а s а biyzo‘riqish em а s. Shund а y bo‘ls а d а , ilmiy j а mo а t с hilik tomonid а n
biologik stressni а s а biy zo‘riqish bil а n yoki ku с hli emotsion а l qo‘zg’ а luv с h а nlik
bil а n bir hol а t deb q а r а shning quyid а gi tendensiy а l а ri h а m m а vjud:
Р si х ologiy а d а ko р ing х ulq- а tvor tushun с h а si ХХ а srning ikkin с hi y а rmid а
vujudg а kelg а n bo‘lib, ingliz tilid а n t а rjim а qiling а nd а “ с o р e, to с o р e” - “eng а
olish,
b а rt а r а f qilish” deg а n m а ’nol а rni а ngl а t а di. Ushbu termind а n birin с hi bo‘lib
L.Merfi 1962 yil bol а l а rd а inqiroz d а vrid а mu а mmoni q а nd а y qilib yengishni

t а dqiq qilish j а r а yonid а foyd а l а ng а n. Shuningdek, а merik а lik р si х olog А .M а slou
h а m ushbu termin ustid а s а m а r а li izl а nishl а r olib borg а n.
Umum а n olg а nd а ko р ing х ulq- а tvor individning h а yotiy mu а mmol а rni
ye с hishg а t а yyorg а rligi bil а n ха r а kterl а n а di v а o‘zid а mu а mmol а rni yeng а olish
imkoniy а tl а rid а n, vosit а l а rid а n foyd а l а nishni n а moyon et а di, bu es а stressli х ulq-
а tvorni b а rt а r а f etish bil а n t а vsifl а n а di. Z а mon а viy р si х ologiy а d а ko р ing х ulq-
а tvor stressli v а ziy а tni b а rt а r а f etishg а yo‘n а ltirilg а n, r а tsion а l х ulq- а tvor sif а tid а
q а r а l а di. U а sos а n ikki omilg а - sub’ekt v а re а l v а ziy а tg а bog’liq bo‘l а di, h а md а
sh ах s h а yot f а oliy а tining х ulq- а tvor, emotsion а l v а kognitiv d а r а j а l а rid а n а moyon
bo‘l а di. Stressni yengishning а sosiy fukntsiy а l а ri sif а tid а inson i с hki v а t а shqi
muk а mm а lligini t а ’minl а sh v а qo‘ll а b-quvv а tl а sh hisobl а n а di. Buning u с hun
stressli v а ziy а tni v а uni s а m а r а li yeng а olish usull а rini а ngl а sh, shuningdek, ul а rni
sh ах s o‘z h а r а k а tl а rid а s а m а r а li qo‘ll а y bilishdir. Qol а vers а , ko р ing х ulq- а tvor
р si х ologik ха vf- ха t а r v а ziy а tini b а rt а r а f etishg а yo‘n а ltirilg а nligi v а muhit
t а l а bl а rig а mos r а vishd а ijtimoiy р si х ologik z ах ir а l а rd а n unumli foyd а l а nishg а
h а r а k а t qilishdir.
Ko‘ р gin а oliml а r stressli, inqirozli v а ziy а tl а r tushun с h а l а rini t а dqiq et а
turib,
ul а rg а х os а lohid а n а z а riy а ning m а vjud em а sligini, shu munos а b а t bil а n m а zkur
tushun с h а l а rning umumq а bul qiling а n t а ’rifl а ri h а m yo‘qligini t а ’kidl а b o‘t а dil а r.
T а biiyki, ul а r stressni tushunishd а bir ne с ht а yond а shuvl а rni а jr а tib ko‘rs а t а dil а r.
Stressni stimul, j а vob re а ktsiy а si v а tr а ns а ktsiy а sif а tid а q а r а sh mumkin. А n а shu
yond а shuvl а rg а mos r а vishd а m а vjud bo‘lg а n stress modell а ri stimulli model,
j а vob
re а ktsiy а v а tr а ns а kt modell а rg а bo‘lin а di.
Stimulli modell а r. Bung а shund а y modell а r kiritil а diki, bu modell а r
stressing sh ах s zo‘riqishig а olib keluv с hi р si х ologik t а l а b sif а tid а q а r а b с hiqil а di.
Stress bund а must а qil o‘zg а ruv с hi, а trof-muhitning ob’ektiv х oss а si sif а tid а
q а r а l а di. Stimulli yond а shuv g’oy а l а rini rivojl а ntirg а n hold а bir q а tor mu а llifl а r:
“Stress bu - inson bil а n yuz beruv с hi hol а t, uning i с hid а gi s а b а bl а r yig’indisi yoki

belgil а r yig’indisi em а s”, deb e’tirof et а dil а r Stress h а r doim o р tim а l sh а roitl а rd а n
og’ish yuz berg а nd а v а inson bu og’ishni yeng а olm а g а n hol а tl а rd а yoki bu
j а r а yond а mu а yy а n d а r а j а d а gi qiyin с hilikl а rg а du с h kelg а nid а yuz а g а kel а di.
Stress t ах lilig а stimulli yond а shuvd а ko‘ р roq ergonomik t а dqiqotl а rg а
х osdirQo‘zg’ а lishning р si х ofiziologik tushun с h а sini qo‘ll а g а n hold а bu yond а shuv
t а shqi muhitning f а oliy а tni b а j а rish d а r а j а sig а t а ’sirini t а hlil qilish u с hun
ishl а til а di. Ushbu yond а shuv t а r а fdorl а rining t а dqiqotl а rid а р si х ofiziologik v а
ijtimoiy- р si х ologik usull а r yord а mid а insong а zo‘riqish (stress) t а ’siri t а dqiq
etilg а n. Q а r а b с hiqil а yotg а n yond а shuv doir а sid а “stressogen” deb t а snifl а ng а n 8
t а v а ziy а t ti р l а ri а jr а tib ko‘rs а til а di: ах borotni q а yt а ishl а shning k а tt а tezligi;
guruhiy bosim; frustr а tsiy а , z а r а rli t а shqi t а ’sirl а r; boshd а n ke с hiril а yotg а n ха vf-
ха t а r; fiziologik f а oliy а tning buzilishi; izoly а tsiy а ; to‘siql а r.
Stimulli modell а rd а t а sdiql а nishi с h а , h а yotiy voqe а l а r guruhi ko‘rinishid а gi
stress, stress belgil а ri, ko‘ р in с h а , р si х osom а tik k а s а llikl а rg а olib kel а di. Shund а y
qilib, stimulli modeld а а sosiy diqq а t- e’tibor stress omill а rini yoki stressorl а rni
t а dqiq etishg а q а r а til а di.
II BOB.TALABALARDA STRESSLI VAZIYATLARNING TADBIQ
ETILISHI
2.1. Stressli vaziyatlarda koping strategiyalari
Shaxs hayoti davomida qiyin hayotiy vaziyatlarga duch keladi. Hozirgi
vaqtda iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda inqiroz hodisalarining o‘sishini hisobga
olgan holda, murakkab, inqirozli vaziyatlarning soni sezilarli darajada
oshmoqda. Buning sababi muayyan hayotiy qiyinchiliklarni yengish tajribasining
yetishmasligi yoki shaxsiy va atrof-muhit resurslarining yetarli darajada
rivojlanmaganligi bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina tadqiqotlarda ta’kidlanganidek,
aynan talalabalar bunday vaziyatlarda nisbatan yuqori darajada stressli
holatlarga tushadilar.
Koping-strategiyalar –bu uzun va yetarlicha murakkab o‘tmishga ega
tushuncha.“Koping”(yengib o‘tish) atamasi ilk bora fanga 1962 yilda
amerikalik psixolog L.Merfitomonidan kiritilgan. “Koping” shaxs ichki

resurslariga faol xavf soluvchi, vaziyatni konstruktivqayta tashkil etishga
bo‘lgan urinish.So‘nggi paytlarda shaxs xatti-harakati va faoliyatini tartibga
solishning muhim ongli mexanizmi sifatida “Koping-strategiyalar” ni o‘rganish
tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. G‘arb tadqiqotchilarining stressga qarshi
turish usullarini belgilash “Muvaffaqiyatli yengish” ma’nosida “Koping”
tushunchasida aks ettirilgan. R.Lazarus va S.Folkman stress ta’sirini kamaytirish
uchun shaxs tomonidan amalga oshiriladigan usullar to‘plamini ishlab
chiqqanlar. B.D.Karavasarskiy fikricha “Koping” atamasi birinchi marta L.Merfi
tomonidan 1962 yildabolalarda rivojlanish inqirozi davrida paydo bo‘luvchi
muammolarni tadqiq qilishda ishlatilgan. Ularga shaxsning murakkab
muammolar yoki holatlarni yengib o‘tishdagi faolligi tegishli bo‘lgan. L.
Merfi fikricha, yengib o‘tish shaxsning tizim osti himoya
mexanizmidir. Biroq, A.V.Libinaning so‘zlariga ko‘ra, birinchi marta koping
1939 yilda X.Xartmanning “Ego-psixologiya va adaptatsiya muammolari” asarida
“MEN ning konflikt va erkin zonalari” tahlilida qo‘llangan.1966 yilda R.Lazarus
o‘zining “Psixologik Stress va Koping Jarayonlari” asarida kopingni anglangan
stressni va boshqa tashvishli holatlarni
maqsadli , buzg'unchi ta'sir sharoitida o‘z mohiyatini va asosiy xususiyatlarini
saqlab qolish qobiliyati sifatida qaraladi.
2.2 Tadqiqot natijalarini tahlil qilish
Koping strategyasi tushunchasi jarayon resurslarini boshqarish sifatida ham
keng tahlil qilinadi. Taxminlarga ko‘ra hayotiy murakkabliklarni bartaraf etish
mohiyatan shaxs resurslarini safarbar etish orqali amalga oshiriladi.Koping
strategiya va uning usullari himoya mexanizimlaridan farqlanganda konstruktiv
faol zarurat nazarda tutiladi va vazyat orqali yoqimsizliklardan chetlashishga
harakatdir.
Psixologiyada kopingning predmeti mavjud bo‘lib, u maxsus tadqiqot hududida
insondagi emotsional mexanizim va ratsional reguliyatsiyani o‘rganishda o‘zining
maqsadli optimal xulq-atvoriga ko‘ra hayotiy holatlarni o‘zining maqsadlariga
muvofiq qayta qurishni amalga oshiradi.

O‘smirlarda stresli vazyatlarda stressni yenga olish xulq-atvor
ko‘rsatkichlarini tahlil qilish o‘smir shaxsi ijtimoiy psixologik taraqiyotni
ta`minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
H ay o tiy muammolarni yengib o‘tish strategiyalarini o‘rganish Amirxon
metodikasi orqali o‘rganiladi.
(D.Amirxan metodikasi, V.M.Yaltonskiy va N.A.Sirot modifikatsiyasi)
Maqsad: ustuvorlik qiluvchi koping-strategiyalarni o‘rganish.
Natijalarni qayta ishlash. Metodika uchta asosiy shkalalardan iborat.
Natijalarni qayta ishlashda har bir shkala bo‘yicha olingan ballar yig‘indisi
qo‘shiladi.
1. Shkala “muammolarni hal etish”: 2,3,8,9,11,15,16,17,20,29,33.
2. Shkala “ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni qidirish”: 1,5,7,12,14,19,23,
24,25,31,32.
3. Shkala “muammolardan qochish”: 4,6,10,13,18,21,22,26,27,28,30.
Agar qaysidir bir shkala bo‘yicha 6 ball va undan kam olingan bo‘lsa – bu
past ko‘rsatkich, 7-14 – o‘rtacha; 15-18 – o‘rtachadan yuqori; 19 va undan ko‘p
bo‘lsa – yuqori.
Natijalar izohi. Mazkur metodika stressga nisbatan berilgan turli koping-
javoblarni omilli tahlili asosida ishlab chiqilgan. U klinik psixologiya va
psixiatriyada faol ishlatilib kelinadi.
“Koping-strategiyalar indikatorini” odam xulqini qamrab olgan bazaviy
strategiyalarni o‘rganishning eng muvaffaqiyatli vositalaridan (asboblaridan) biri
deb hisoblash mumkin. Bu so‘rovnomaning g‘oyasi shundan iboratki, odamda
uning hayoti jarayonida shakllanadigan, murakkab hayotiy vaziyatlarni yengib
o‘tishda namoyon bo‘ladigan barcha xulqiy strategiyalarni uchta katta guruhga
bo‘lish mumkin. Bular:
1. Muammolarni hal etish strategiyasi - bushunday faol xulqiy strategiyaki,
unda odam, muammolarni samarali hal etish uchun imkonini beradigan barcha
mumkin bo‘lgan usullarni qidirish uchun o‘zida mavjud bo‘lgan barcha shaxsiy
resurslardan fodalanishga harakat qiladi.

2. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni qidirish strategiyasi - bu shunday faol
xulqiy strategiyaki, unda odam muammolarini samarali hal etish uchun
atrofidagilarga: oila a’zolari, o‘rtoqlari, o‘zi uchun ahamiyatli bo‘lgan odamlarga
yordam so‘rab murojaat qiladi.
3. Qochish strategiyasi – bu shunday xulqiy strategiyaki, unda odam o‘zini
o‘rab turgan voqelik (reallik) bilan a’loqaga kirishdan, muammo yechimidan
qochishga intiladi. Muammoni yechishdan bunday qochish passiv ham (masalan,
kasal bo‘lib yotib olish, alkogol yoki giyohvand moddalar iste’mol qilish), faol
ham (suitsid) bo‘lishi mumkin.
AMIRXON METODIKASI
Ko‘rsatma : Har qanday odamning hayotida muammolar va qiyinchiliklar
yuzaga kelib turadi. Odamlar esa ularni turlicha hal qiladilar. So‘nggi yillarda siz
duch kelgan va sizni anchagina tashvishlanishga majbur qilgan, jiddiy
muammolardan biri haqida eslang. Ya’ni, shunga o‘xshash “Jiddiy muammo
yuzaga kelib qolganida” siz nima qilgan bo‘lardingiz?
Quyida, odamlar o‘zlari duch kelgan hayotiy muammolarini qanday hal
qilishlariga oid tasdiqlar berilgan. Siz, shu taklif etilgan variantlar bilan tanishib
chiqib, so‘ng ularsizga qanchalik mos kelishini baholang.Javoblaringizni javoblar
uchun berilgan blankning tegishli (tasdiq tartib raqami va javob variantiga to‘g‘ri
kelgan) katagiga “+” ishorasini qo‘yib belgilang. Bunda:
0 – yo‘q, bu men haqimda emas;
1 – gohida bu men haqimda, gohida – yo‘q;
2 – ha, bu aniq men haqimda, degan javoblarni bildiradi.
Metodika materiallari matni:
Jiddiy muammo yuzaga kelib qolganida Men:
1) kechinmalarimni do‘stim bilan o‘rtoqlashaman;
2) muammoni eng maqbul yo‘l bilan hal qilish uchun, o‘zimga bog‘liq bo‘lgan
hamma narsani qilishga intilaman;
3) biron nima qilishdan oldin, barcha mumkin bo‘lgan yechimlarni qidirib ko‘raman;
4) muammodan chalg‘ish uchun nima bilandir mashg‘ul bo‘lishga urinaman ;

5) kimdandir hamdardlik va tushunishni qabul qilaman ;
6) atrofimdagilarga, mening ishlarim yomonligini sezib qolish imkoniyatini
bermaslik uchun, nimaiki qilish mumkin bo‘lsa, shularning barchasini qilaman ;
7) vaziyatni atrofimdagilar bilan shunday muhokama qilamanki, toki, bu
muhokamalar menga o‘zimni yaxshi xis qilishimga yordam beradi ;
8) o‘zim uchun, shu muammolarni asta sekin yengish imkonini beradigan qator
maqsadlar belgilab olaman ;
9) tanlovning barcha imkoniyatlarini puxta o‘ylab (o‘lchab) olaman ;
10) ajoyib(yaxshi) davrlarim haqida o‘ylayman, fantaziya qilaman ;
11) toki eng maqbul usulini topmagunimcha, muammoni yechishning turli usullarini
topishga urinib ko‘raman ;
12) o‘z kechinmalarimni do‘stim yoki qarindoshimga ishonaman (aytaman) ;
13) odatdagiga qaraganda ko‘proq vaqtimni yolg‘izlikda o‘tkazaman ;
14) odamlarga o‘z muammolarim haqida shunday gapirib beramanki, toki, uni
muhokama qilishimizning o‘ziyoq, menga muammoning yechimini topishimga
yordam beradi ;
15) vaziyatni to‘g‘rilash uchun nimadir qilish kerakligi haqida o‘ylayman ;
16) muammoning yechimiga butunlay fikrimni jamlayman ;
17) o‘zimcha, qiladigan xatti-harakatlarim rejasini yaxshilab o‘ylab olaman ;
18) odatdagiga qaraganda ko‘proq televizor tomosha qilaman ;
19) u, menga yordam berishi uchun, kimningdir oldiga boraman ;
20) qat’iylikni namoyon qilaman va bunday vaziyatda nima qilishim kerak bo‘lsa,
shuning uchun kurashaman ;
21) odamlar bilan muloqotda bo‘lishdan qochaman ;
22) muammodan chalg‘ish uchun o‘z yumushlarimga (mashg‘ulotlarimga) yoki sport
bilan shug‘ullanishga o‘taman ;
23) vaziyatni yaxshiroq tushunishimga yordam berishi uchun, do‘stimning oldiga
boraman ;
24) vaziyatni qanday tuzatish mumkinligini aniqlash uchun, maslahat so‘rab
do‘stimning oldiga boraman ;
25) xuddi shunday muammoga duch kelgan do‘stlarim va tanishlarimning

hamdardligini qabul qilaman ;
26) odatdagidan ko‘proq uxlaman ;
27) barchasi boshqacha bo‘lishi mumkinligi haqida fantaziya qilaman (hayol
suraman) ;
28) o‘zimni kino yoki kitob qahramoni deb tasavvur qilaman ;
29) o‘zim bilgan barcha usullar bilan muammoni yechishga urinaman ;
30) odamlar meni tinch qo‘yishlarini istayman;
31) do‘stim yoki qarindoshimning yordamini qabul qilaman ;
32) kimga ishonsam, shundan taskin qidiraman ;
33) dabdurustdan (impulsiv) harakat qilmay, o‘z xatti-harakatlarimni obdon (puxta)
rejalashtirib olishga intilaman .
Ushbu metodika Qashqadaryo viloyati Kitob tumani 16-umumiy o‘rta ta’lim
maktabining 11- sinf o‘quvchilarda olindi, natijalar esa quyidagicha.

Hayotiy muammolarini yengib o‘tish strategiyalarini o‘rganish metodikasi
Qashqadaryo viloyati Kitob tumani 16-umumiy o‘rta ta’lim maktabining 11-sinf
o‘quvchilaridan olindi. Metodikani olishdan maqsad ustuvorlik qiluvchi koping
strategiyalarini o‘rganish.Metodika 30 ta sinaluvchilardan olingan.
Sinaluvchilarimizning 16 tasida Muammolarni hal etish strategiyasi shkallasi
natjasi yuqori.Sinaluvchilarimiz faol xulqiy strategiyaki, unda odam, muammolarni
samarali hal etish uchun imkonini beradigan barcha mumkin bo‘lgan usullarni
qidirish uchun o‘zida mavjud bo‘lgan barcha shaxsiy resurslardan fodalanishga
harakat qiladi.
Sinaluvchilarimizning 7 tasida Ijtimoiy qo‘llab quvatlashni qidirish
strategiyasi shkallasi natijasi yuqori. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni qidirish
strategiyasi - bu shunday faol xulqiy strategiyaki, unda odam muammolarini
samarali hal etish uchun atrofidagilarga: oila a’zolari, o‘rtoqlari, o‘zi uchun
ahamiyatli bo‘lgan odamlarga yordam so‘rab murojaat qiladi.
Sinaluvchilarimizning 7 tasida Qochish strategiyasi shkallasi natijasi
yuqori. Qochish strategiyasi – bu shunday xulqiy strategiyaki, unda odam o‘zini
o‘rab turgan voqelik (reallik) bilan a’loqaga kirishdan, muammo yechimidan
qochishga intiladi. Muammoni yechishdan bunday qochish passiv ham (masalan,
kasal bo‘lib yotib olish, alkogol yoki giyohvand moddalar iste’mol qilish), faol
ham (suitsid) bo‘lishi mumkin. Dezadaptiv xulqning shakllanishida yetakchi
xulqiy strategiyalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu strategiyadan foydalanish

shaxsiy-muhitli koping-resurslarning va muammolarni faol xal etish malakasining
yetarlicha rivojlanmaganligi bilan shartlanadi. Biroq, u muayyan stressli
vaziyatlar, yosh va shaxsning resusr tizimi holatiga bog‘liq ravishda adekvat yoki
noadekvat xarakterga ega bo‘lishi mumkin.
Vaziyatlarga bog‘liq ravishda, bu xulqiy strategiyaning har uchchalasidan
foyda-lanish ancha samarali hisoblanadi. Ayrim holatlarda odam yuzaga kelgan
qiyinchiliklarni mustaqil xal qilishi mumkin, boshqa xolatlarda unga
atrofidagilarning qullab quvvatlashi lozim bo‘ladi, uchinchi xolatda esa, u
oldindan, noxush oqibatlar haqida o‘ylab, muammoli vaziyat bilan to‘qnashishdan
shunchaki qochishi mumkin.
XULOSA
Koping xulq-atvor individning hayotiy muammolarni yechishga
tayyorgarligi bilan xarakterlanadi. U o‘zida muammolarni yenga olish
imkoniyatlaridan, vositalaridan foydalanishni namoyon etadi, bu esa stressli xulq-
atvorni bartaraf etish bilan tavsiflanadi. Ko‘pchilik xorijlik mutaxassislarning
fikriga tayanib shuni aytishimiz mumkinki, koping xulq-atvorning turli-tuman
strategiya va uslublari mavjud bo‘lib, insonlar ulardan hayotiy murakkab
vaziyatlarga duch kelganlaridagina foydalanadilar. Koping xulq-atvorning rang-
barang ko‘plab klassifikatsiyalari mavjud bo‘lib, uni bir necha tadqiqot
yo‘nalishlariga ko‘ra taxlil qilinadi.
“Koping strategiyasi” tushunchasi jarayon resurslarini boshqarish sifatida
ham keng tahlil qilinadi. Taxminlarga ko‘ra hayotiy murakkabliklarni bartaraf etish
mohiyatan shaxs resurslarini safarbar etish orqali amalga oshiriladi. Koping
strategiya va uning usullari himoya mehanizmlaridan farqlanganda konstruktiv faol
zarurat nazarda tutiladi va vaziyat orqali yoqimsizliklardan chetlashishga
harakatdir. Psixologiyada kopingning predmeti mavjud bo‘lib, u maxsus tadqiqot

hududida insondagi emotsional mexanizm va rasional regulyatsiyani o‘rganishda
o‘zining maqsadli optimal xulq-atvoriga ko‘ra hayotiy holatlarni o‘zining
maqsadlariga muvofiq qayta qurishni amalga oshiradi. Shaxsning stressli
vaziyatlardagi koping xulq-atvori ma’lum darajada stressli vaziyatlarda javob
reaksiyasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa o‘smirlik davrida bu
jarayonga jiddiy qarash kerak bo‘ladi.
Shuni hisobga olib o‘smirlarda koping xulq-atvor va stressli vaziyatlarda
javob reaksiyasi o‘rtasidagi mutanosiblik bilan bog‘liq ijtimoiy psixologik
omillarni empirik jihatdan o‘rganish va shartli ravishda qabul qilingan mezonlar
asosida uning natijalarini tahlil qilish ko‘zda tutilgan edi. Shaxs hayoti davomida
qiyin hayotiy vaziyatlarga duch keladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy va ijtimoiy
sohalarda inqiroz hodisalarining o‘sishini hisobga olgan holda, murakkab,
inqirozli vaziyatlarning soni sezilarli darajada oshmoqda. Buning sababi
muayyan hayotiy qiyinchiliklarni yengish tajribasining yetishmasligi yoki shaxsiy
va atrof-muhit resurslarining yetarli darajada rivojlanmaganligi bo‘lishi
mumkin. Ko‘pgina tadqiqotlarda ta’kidlanganidek, aynan talalabalar bunday
vaziyatlarda nisbatan yuqori darajada stressli holatlarga tushadilar.
Murakab hayotiy vaziyatlarni yengib o‘tuvchi xatti-harakatlar shakllarini
belgilash uchun “Koping strategiya” atamasi qo‘laniladi. Shaxs hayoti davomida
qiyin hayotiy vaziyatlarga duch keladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy va ijtimoiy
sohalarda inqiroz hodisalarining o‘sishini hisobga olgan holda, murakkab,
inqirozli vaziyatlarning soni sezilarli darajada oshmoqda. Buning sababi
muayyan hayotiy qiyinchiliklarni yengish tajribasining yetishmasligi yoki shaxsiy
va atrof-muhit resurslarining yetarli darajada rivojlanmaganligi bo‘lishi
mumkin. “Koping”( yengib o‘tish) shaxs ichki resurslariga faol xavf
soluvchi,vaziyatni konstruktiv qayta tashkil etishga bo‘lgan urinish hisoblanadi.
Koping strategiyalari orqali biz turli xil muammoli vaziyatlarni yengib o‘tamiz.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘bekiston Respublikasi Prezidentining Qarori "Oliy ma'lumoti mutaxassislar
tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini
yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g'risida" 27.07.2017 y., PQ3151,
0'zbekiston Respublikasi qonun hujatlari to‘plami, 2017 y. 30-son, 729- modda.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori "Oliy ta'lim tizimin yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari tog'risida" 20.04.2017 y., PQ-2909 O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujatlari toplami, 2017 y., 18-son, 313- modda, 19-son, 335-
modda, 24-son, 490-modda
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyundagi "Oliy ta'lim
muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohatlarda faol ishtirokini ta'minlash boyicha
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g'risida" 5.06.2018 y., PQ-3775 Qarori. 2020 yil 7
avgustdagi

4. S havkat Mirziyoyevning "Yangi Ozbekiston Strategiyasi" 2021-yil 9 sentabr
5. Shavkat Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash
2017-yil 26-oktabr
6. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilar
7. birga quramiz. -T.: O‘zbekiston, 2017.-B.
8. Anikeeva N. P. Education by the game. - M.: Education, 2004.- —p. 234.
9. Davletshin M. G. Umumiy psixologiya. T., TDPU, 2002.
10. Davletshin M.G, Do‘stmuhammedova va bosh… Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya. T-2004. 85-b.
11. Dusmuxamedova Sh.A., Nishonova Z.T., Jalilova S.X., Karimova Sh. K.,
Alimbaeva Sh.T. “Yosh va pedagogik psixologiya” T. TDPU, 2013 .
12. Fayzullayeva N.S., Akramova F.A. Pedagogika va psixologiya // o‘quv
qullanma. – Toshkent: TDIU, 2011. 291 b.
13. G‘oziyev E.G‘. “Psixologiya metodologiyasi” T, 2013 y.
14. G‘oziyev E.G‘. “Umumiy psixologiya” T, 2010 y.
15. G’oziyev E.G ‘ Psixologiya metodologiyasi. T.: Universitet, 2002.

telegram:@Print5703

Купить