Taqiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy huquqiy tavsifi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	69.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

128 Sotish

Taqiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy huquqiy tavsifi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………………4
I BOB. TA’QIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING
UMUMIY TUSHUNCHASI
1.1. Ta’qiqlangan ekinlar tushunchasi, ularning turlari va xususiyati………..….6
1.2. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatlarini aniqlash va fosh
etish………………………………………………………………………...13
II BOB. TA’QIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING
JINOIY-HUQUQIY TAVSIFI
2.1.Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish (JK 270-moddasi)………………………..20
2.2. Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bilan bog‘liq jinoyatlarga
qarshi kurashning xalqaro qonunchilik normalari……...…………………………31
XULOSA…………………………………………………………………………35
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR………………………...37
3

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda ta’qiqlangan ekinlarning
noqonuniy yetishtirilishi va tarqalishi nafaqat O‘zbekiston, balki butun dunyo
hamjamiyati uchun jiddiy xavf tug‘dirayotgan muammolardan biridir. Bu jinoyat
turlari jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy sohalariga salbiy ta'sir
ko‘rsatadi. Prezident Shavkat Mirziyoyev bu borada ta’kidlaganidek:
“Narkotik vositalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashish – nafaqat
davlat organlari, balki har bir fuqaromizning ham burchidir. Chunki bu illatning
ildizi jamiyatimizning ertangi kuniga xavf tug‘diradi” 1
.
Shu sababli, ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy-huquqiy
tavsifini o‘rganish, uning oldini olish va unga qarshi kurashish bo‘yicha samarali
choralarni ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi –
ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy-huquqiy tavsifini tizimli
ravishda o‘rganish, uning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur tahlil qilish,
shuningdek, ushbu jinoyatga qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini ishlab
chiqishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining huquqiy mohiyatini ochib berish;
1. ushbu jinoyatning obyekti va subyektiv tomoni, shuningdek, ob’ektiv va
sub’ektiv alomatlarini tahlil qilish;
2. amaliyotda uchrayotgan muammolarni aniqlash va tahlil qilish;
3. jinoyatga qarshi kurashishda zamonaviy yondashuvlarni taklif qilish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti – jinoyatchilikka
qarshi kurashishning huquqiy mexanizmlari, xususan narkotik vositalarni
yetishtirish va tayyorlash bilan bog‘liq jinoyatlar tizimi hisoblanadi. Kurs ishining
predmeti esa – O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan
1
Prezident Sh.M.Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 2022-yil 21-apreldagi
yig‘ilishidagi nutqidan. Manba: “Gazeta.uz” sayti. – URL: https://www.gazeta.uz/oz/2022/04/21/synthetic-drugs/
4

ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy-huquqiy tavsifi, uning
alomatlari va unga qarshi kurashishda qo‘llaniladigan choralar majmuasidir.
Kurs ishining ahamiyati. Ushbu kurs ishi ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish
jinoyatining jinoiy-huquqiy asoslarini o‘rganish orqali, amaliyotda ushbu jinoyatni
aniqlash, tergov qilish va unga qarshi kurashish bo‘yicha takomillashtirilgan uslub
va yondashuvlarni ishlab chiqishga hissa qo‘shadi. Shuningdek, huquqni muhofaza
qiluvchi organlar faoliyatida ushbu jinoyatning oldini olish, uning oqibatlarini
kamaytirish va samarali profilaktika chora-tadbirlarini amalga oshirishga xizmat
qiladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf,
xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I BOB. TA’QIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING
UMUMIY TUSHUNCHASI
1.1. Ta’qiqlangan ekinlar tushunchasi, ularning turlari va xususiyati
Giyohvandlik va unga karshi kurash nafaqat O‘zbekistonda, balki butun
jahon miqyosida juda katta muammo bo‘lib qolmoqda. Bu ijtimoiy kasalikka
qarshi kompleks ravishda choralar ko‘rilayotganligi, unga qarshi fan va
yutuqlaridan foydalanilayotganligiga qaramay, hozirgacha ko‘zlangan maqsadga
erishilmadi 2
.
Ushbu jinoyatlarga qarshi kurashish uchun avvalo giyohvandlik vositalari
haqida batafsil tushunchaga ega bo‘lish lozim.Chunki, giyohvandlik, bangilik,
giyohvandlik vositalari, narkotik moddalar, prekursorlar, narkomaniya,
narkomafiya, narkobiznes kabi tushunchalarning ma’nosini aniq bilish
giyohvandlik vositalarining g‘ayriqonuniy muomalasi bilan bog‘lik jinoyatlarni
to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish, ushbu qilmishlarga qarshi kurashning adekvat chora-
tadbirlari ishlab chiqish imkonini beradi.
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida giyohvandlik vositalari sifatida
maxsus ro‘yxatga kiritilgan va davlat tomonidan nazoratga olingan, giyohvandlikni
keltirib chiqaruvchi sintetik vosita (preparat) va o‘simliklar ko‘rsatilgan 3
.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida giyohvandlik nasha, ko‘knor va boshqa
narkotik moddalar iste’mol qilish natijasida kelib chiqadigan kasallik holati,
bangilik deb izoh berilgan. O‘zbekiston Respublikasining 1999-yil 19-avgustda
qabul qilingan “Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar to‘g‘risida”gi
qonunida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar tushunchasi, ular bilan
muomala qilishning huquqiy asoslari mustahkamlab qo‘yilgan.
Ushbu qonunning 3-moddasida: giyohvandlik (narkotik) vositalari –
giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga kiritilgan va O‘zbekiston Respublikasida
nazoratga olinadigan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar, tarkibida
giyohvandlik moddasi bo‘lgan preparatlar va o‘simliklar:
2
Qurbonov A., Abdurahmonov A. Giyohvandlikka qarshi kurashning xorij tajribasi. − Toshkent, 2002
3
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi 3-jild.
6

psixotrop moddalar – psixotrop moddalar ro‘yxatiga kiritilgan va
O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, kelib chiqishi sintetik yoki
tabiiy moddalar;
prekursorlar-prekursorlar ro‘yxatiga kiritilgan va O‘zbekiston
Respublikasida nazoratga olinadigan, giyohvandlik vositalari va psixotrop
moddalar tayyorlash uchun foydalaniladigan moddalar;
giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning analoglari-kimyoviy
tuzilishi va xossalariga ko‘ra giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarga
o‘xshash, ular singari ruhiyatga faol ta’sir etuvchi, kelib chiqishi sintetik yoki
tabiiy moddalar;
preparat-moddalarning har qanday fizik holatdagi, tarkibida yoki bir nechta
giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar bo‘lgan aralashmasi;
giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarning muomalada
bo‘lishi giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarni olib kirish
(olib chiqish), tranzit tarzida o‘tqazish, saqlash, berish, realizatsiya qilish,
taqsimlash, olish, tashish, jo‘natish, ishlab chiqish, ishlab chiqarish, tayyorlash,
ulardan foydalanish va ularni yo‘q qilish, shuningdek, tarkibida giyohvandlik
moddasi bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirish;
giyohvandlik (narkomaniya)-giyohvandlik vositalariga ruhiy-jismoniy
qaramlik bilan bog‘liq kasallik;
zaharvandlik (toksikomaniya) psixotrop moddalarga, shuningdek, dorilik
xususiyatiga ega bo‘lmagan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy, giyohvandlik
vositalariga o‘xshash ruhiyatga faol ta’sir etuvchi moddalarga ruxiy jismoniy
qaramlik bilan bog‘liq kasallik6, deb ta’rif berilgan.
Giyohvandlik vositalari deganda, tibbiyotda davolash maqsadida og‘riqdan
forig‘ qilish yoki uxlatadigan, shuningdek, o‘simlik tarkibidan olinadigan yoki
sun’iy tarzda tayyorlanadigan, kishiga aqldan ozish yoki vaqtinchalik o‘ta
vaqtichog‘likni uyg‘otadigan vositalar tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasida muomalada bo‘lishi ta’qiqlangan giyohvandlik
vositalari, psixotrop moddalar, prekursorlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi
7

Narkotik moddalarni nazorat qilish davlat komissiyasining 2010-yil 6-apreldagi
qarorida berilgan. Ushbu qarorga ilova sifatida giyohvandlik vositalari, psixotrop
moddalar va prekursorlarning uncha ko‘p bo‘lmagan, ancha va ko‘p miqdorlari
ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 31-iyuldagi
“Giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar O‘zbekiston
Respublikasi hududi orqali olib kirish, olib chiqish va tranzit shaklida o‘tkazish
to‘g‘risida” gi 293-sonli Qarorining 2-, 3-, 4- va 5-ilovalarida belgilangan.
1999-yil 19-avgusdagi qonunning 4-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston
Respublikasida nazoratga olinadigan giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar
va prekursorlar quyidagi ro‘yxatlarga kiritiladi:
1) muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida ta’qiqlangan
giyohvandlik vositalari ro‘yxati;
2) muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan
giyohvandlik vositalari ro‘yxati;
3) muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan psixotrop
moddalar ro‘yxati;
4) muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklanga prekursorlar
ro‘yxati.
Barcha giyohvandlik vositalari ular uchun umumiy bo‘lgan tibbiy na yuridik
belgilarga ega 4
. Kelib сhiqihi tabiiy yoki sun’iy bo‘lgan moddatda ruhiy jismoniy
qaramlikni, ko‘p karra iste’mol qilganda esa giyohvandlik kasalligini keltirib
chiqarishga qodir bo‘lgan muayyan xossalarning mavjudligi ushbu vositalarning
tibbiy belgisi hisoblanadi.
Afsuski, har xil kimyoviy tabiatga ega bo‘lgan moddalarni iste’mol qilish
bilan bog‘liq kasalliklarni ta’riflashda tibbiy adabiyotlarda qo‘llaniladigan
atamalarga hali mukammal sharh berilmagan.Giyohvandlik Markaziy nerv
4
Abduqodirov Sh., Payzullayev Q. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalardan foydalanishning
huquqiytartibga solinishi. − Toshkent . 2002.
8

sistemasiga ta’sir ko‘rsatadigan ayrim zaharli va farmakologik vositalardan
notibbiy maqsadlarda foydalanish natijasida vujudga keladi.
“Giyohvandlik” va “zaharvandlik” (“toksikomaniya”) atamalari ko‘pincha
mazmunan bir atamalar sifatida qo‘llaniladi: “zaharvandlik” (giyohvandlik) - tabiiy
yoki sintetik moddalar (dori preparatlari, ovqatdagi va ishlab chiqarilgan zaharlarni
iste’mol qilishnatijasida kelib chiqadigan vaqtinchalik yoki surunkali
intoksikatsiya holatidir. Ruhiy-jismoniy qaramlikka sabab bo‘ladigan,
giyohvandlik vositalariga kirmaydigan moddalardan (barbitur kislota
moddalari,trankvilizatorlar) foydalanish holatlari ko‘payganligi tufayli, bir qancha
psixiatrlar va narkologlar “giyohvandlik” atamasini qamrov doirasi kengroq
bo‘lgan “zaharvandlik” va “dori-darmonlarga qaramlik,dori-darmonlarni
suiistemol qilish” atamalari bilan almashtirishni taklif qildilar 5
. Ayrim
mualliflarning fikricha, zaharvandlik dori-darmonlar va boshqa shunga o‘xshash
moddalarga ruhiy-jismoniy qaramlik bilan bog‘liq kasallikdir.
Ushbu ta’riflar asosida o‘rganish orqali shaxsda iste’mol qilinishi natijasida
ruhiy jismoniy qaramlikni keltirib chiqaradigan moddalarning bir necha turini qayd
etishimiz mumkin.
- morfin hamda morfinga o‘xshash ta’sir ko‘rsatadigan boshqa moddalar;
- barbituratlar va boshqa uyqu dorilari;
- hind ko‘knorisidan olinadigan moddalar(nasha);
- markaziy asab tizimiga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar.
Zaxarvandlikning har xil shakllari ikki omilga asoslanadi: Zaxarvandning
giyohvandlik vositasiga qaram bo‘lib qolishi va abstinent sindromning mavjudligi 6
.
Eyforiya holatini keltirib chiqaradigan vositalarga qaramlik
umumlashtiruvchi “giyohvandlik” atamasi bilan belgilanadi. Bunday holatga xos
bo‘lgan belgilar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
5
Qurbonov A ., Abdurahmonov A . Giyohvandlikka qarshi kurashning xorij tajribasi . − Toshkent, 2002
6
Ahmedova S.T. Yoshlar orasida giyohvandlik tarqalishining oldini olish muammolari. 1995.
9

- muayyan giyohvandlik vositasining ta’siriga organizm ta’sirchanligining
o‘zgarish sindromi (himoya reaksiyalari, tolerantlik, iste’mol qilish shakli, mastlik
shakli);
- ruhiy qaramlik sindromi (obessin mayl, intoksikatsiyadan ruhiy lazzat
olish);
- jismoniy qaramlik sindromi (kompulsiv mayl, doza ustidan nazoratni
o‘qotish, abstinent sindrom, intoksikatsiyadan jismoniy lazzat olish).
Yuridik va tibbiyotga oid adabiyotlarda giyohvandlik vositasiga bir xil ta’rif
berilmaydi. M.M.Qodirov giyohvandlik vositalarning to‘rtinchi alomati (jismoniy)
ham mavjud deb hisoblaydi va giyohvandlik vositalarini kelib chiqish tabiatiga
ko‘ra har xil vositalar (moddalar), deb ta’riflaydi.
S.P.Dadovskaya giyohvandlik vositalari tushunchasini ikkita mazmuniy va
rasmiy huquqiy me’zonlar bilan belgilaydi. Mazmuniy me’zon nuqtai nazaridan,
giyohvandlik vositalari - bu iste’mol qilinganida eyforiya holatini, muntazam
iste’mol qilinganida esa - giyohvandlik vositasiga ruhiy va jismoniy bog‘liqlik
(giyohvandlik)ni keltirib chiqarishga qodir bo‘lgan,kelib chiqishi sintetik yoki
tabiiy bo‘lgan moddalardir. Rasmiy huquqiy me’zon esa muayyan giyohvandlik
vositalarining xalqaro huquqiy yoki davlatning normativ xususiyatga ega bo‘lgan
ichki qonunlarida, rasmiy ro‘yxatlarda ko‘rsatilganlari yig‘indisdan iboratdir.
Yuqoridagi mezonlar mavjud bo‘lmasa u yoki bu vositaning giyohvandlik vositasi,
deb topilishi mumkin emas. Mazmuniy me’zon-u yoki bu moddaning giyohvandlik
vositalari ro‘yxatiga kiritilishi uchun, rasmiy-huquqiy me’zon esa tadqiq
etilayotgan sohada qonunlar ijrosini amalga oshiruvchi organlar uchun mo‘ljal
bo‘lib xizmat qiladi.
Bir qator mualliflar giyohvandlik vositasi atamasi o‘z mazmuniga ko‘ra
“giyohvandlik moddasi” tushunchasi bilan bir xil, shuning uchun ham
“giyohvandlik moddalari” atamasini qonunda “giyohvandlik vositalari” atamalari
bilan almashtirishga hojat yo‘q 7
, deb hisoblaydilar.
7
Казиров М . М . Проблемы угостиотровской борьбы с изванным оборотом
10

Bu atamalarning o‘xshashligini inkor etmagan holda, biz ushbu o‘zgartirish
mutlaqo to‘g‘ri bo‘lgan, deb hisoblaymiz, chunki modda tushunchasi giyohvandlik
predmeti deb topilan predmetlarga ham, xalqaro konvensiyalarda keltirilgan
ro‘yxatlarga ham mos kelmaydi, chunki faqat moddalargina emas, suyukliklar,
o‘simliklar yoki bu o‘simliklarning qismlari va dori-darmonlar ham giyohvandlik
predmetini tashkil etishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining “Giyohvandlik
vositalari va psixotrop moddalar to‘g‘risida”gi qonunining nomida ham
giyohvandlik vositalari, deb to‘g‘ri berilgan.
“Vositalar” atamasi ashyolarining amalda mavjud bo‘lgan holatini nisbatan
aniq va to‘liq ifodalaydi. Shuning uchun ham bu atamaning qonun tiliga kiritilishi
juda asosidir. Shu bois, O‘zbekiston Respublikasi JK 270-276 moddalarida
nazarda tutilgan jinoyatlarning predmeti haqida gapirilganida, “giyohvandlik
vositasi” atamasini qo‘llash to‘g‘riroq bo‘ladi, deb hisoblaymiz.
Narkotizm, tibbiy nuqtai nazardan, giyohvandlik vositalarining eyforiya
holatiga keltiradigan ta’siri natijasida kelib chiqadiki, bunday ta’sirga alkogolli
ichimliklar va barbituratlar ham egadir. Muayyan moddalar yoki dori
preparatlariga qaramlik bilan bog‘liq kasallikka chalingan shaxslar giyohvandlar
va zaharvandlarga ajratiladilar, chunki, “giyohvandlik”, “giyohvandlik vositasi”
atamalari hozirgi vaqtda nafaqat tibbiyot xodimlari, balki sotsiologlar,
huquqshunoslar tomonidan ijtimoiy va yuridik ma’noda qo‘llanilmoqda.
Shu nuqtai nazardan, fikrimizcha, “giyohvandlik” atamasi faqat qonunga
binoan giyohvandlik vositalari sifatida tan olingan moddalar yoki dorilar
suiiste’mol qilingan hollardagina qo‘llanilishi lozim, “zaharvandlik” atamasi esa
giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga kiritilmagan moddalar yoki dorilarni suiiste’mol
qilish natijasida kelib chiqqan kasallik sifatida ta’riflash uchun qo‘llanishi
mumkin. Tibbiyotda tegishli vosita giyohvandlik vositasi sifatida tan olinganligi
yoki giyohvandlik vositalari ro‘yxatidan chiqarilganligiga qarab, “giyohvandlik”
va “zaharvandlik” diagnozlarini o‘zgartirish imkoniyati nazarda tutilgan.Bunda
kasallikning klinik holati o‘zgarishsiz qolishi mumkin.
11

Shunday qilib, giyohvandlik va zaharvandlikni farqlash mezonlari
qaramlikni keltirib chiqaradigan vositaning tibbiy belgilariga asosan aniqlanadi,
desak xato qilmagan bo‘lamiz.
Markaziy asab tizimiga, bosh miyaga o‘ziga xos tarzda ta’sir ko‘rsatadigan,
ko‘p karra iste’mol qilinganida giyohvandlik kasalligini keltirib chiqarishi mumkin
bo‘lgan va shu sababli giyohvandliklik vositalari ro‘yxatiga kiritilgan, kelib
chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar giyohvandlik vositalari hisoblanadi.
Mazkur vositalardan notibbiy maqsadlarda foydalanish ko‘lamining
kengayishi tufayli giyohvandlik vositalariga qaramlik ijtimoiy ahamiyat kasb etib
bormoqda 8
.
Giyohvandlik tarqalishining eng xavfli jihati shundaki, u odamlar sog‘ligiga
katta shikast yetkazadi. Barcha giyohvandlik vositalari o‘z tabiatiga ko‘ra o‘ta
zaharli bo‘lib, ularni iste’mol qilish organizmning barcha himoya funksiyalariga
shikast yetishiga olib keladi. Giyohvandlik vositalarini surunkali iste’mol
qilishning dastlabki bosqichlaridayoq barcha turdagi modda (oqsil, yod,uglevod)
almashinuv jarayonlari buziladi. Giyohvandlik vositalarining zararli ta’siri
natijasida markaziy nerv sistemasi o‘zining tartibga solish, muvofiqlashtirish
funksiyasini samarali bajarmay qo‘yadi. Biroq, eng xavfli oqibatqon tarkibi
o‘zgaradi, organizmning immun-himoya funksiyalari pasayadi. Giyohvandlarga
eng og‘ir yuqumli kasalliklardan biri – OITS (orttirilgan immmunitet tanqisligi
sindromi)ning potentsial tarqatuvchisi sifatida qaralishi aynan shu bilan izohlanadi.
Giyohvandlik tushunchasining tibbiy va ijtimoiy-huquqiy jihatlarini farqlash
zarurligi haqidagi fikrlariga qo‘shilgan holda, “giyohvandlik” atamasi
jinoyathuquqiy ma’noda giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq g‘ayriqonuniy
xattiharakatlar umumiy tushunchasini ifodalash uchun qo‘llaniladi deb
hisoblaymiz. Shu bois biz giyoxvandlik tushunchasiga K.SH.Kurmanov bergan
quyidagi ta’rifga qo‘shilamiz:“Giyohvandlik vositalarining g‘ayriqonuniy
muomalasi odamlar sog‘ligiga zarar yetkazishga qaratilgan o‘z
g‘ayriqonuniy,g‘ayriijtimoiy niyatlarini amalga oshirish maqsadida qonunda jinoiy
8
Ahmedova S.T. Yoshlar orasida giyohvandlik tarqalishining oldini olish muammolari. 1995
12

javobgarlik belgilab qo‘yilgan giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq ijtimoiy xavfli
jinoiy qilmishlar sodir etishdir. Xalqaro miqyosda muayyan moddalar va
vositalarni giyohvandlik vositalari qatoriga kiritishga Birlashgan Millatlar
Tashkiloti, milliy miqyosda esa milliy hukumatning vakolatli organi
haqlidir.O‘zbekiston Respublikasida markaziy asab sistemasiga, bosh miyaga
o‘ziga xos tarzda ta’sir kursatadigan, ko‘p marta iste’mol qilinganida giyohvandlik
kasalligini keltirib chikarishi mumkin bo‘lgan, kelib chiqishi sun’iy yoki tabiiy
vositalarni giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga kiritish O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining vakolatiga kiradi.
O‘zR Oliy sudi Plenumining 1995-yil 27-oktyabrdagi “Giyohvandlik
vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishga
oid jinoyatlar ishlari bo‘yicha sud amaliyoti haqida”gi 21-sonli qaroriga muvofiq,
bunday moddalar ro‘yxati BMTning 1988-yildagi “Giyohvandlik vositalar va
psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishga qarshi kurash
to‘g‘risida”gi Konvensiyasining 1 va 2-jadvallarida hamda 2010-yil 6-apreldagi
giyohvandlik vositalari ustidan nazorat qilish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi
davlat komissiyasining qaroriga ilovada mavjud 9
.
1.2. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatlarini aniqlash va fosh etish
So‘nggi yillarda mamlakatimizda jamiyatning turli jabhalarida bir qator
islohotlar amalga oshirildi. Shular qatori, sud-huquq tizimida amalga oshirilgan
islohotlarni va ular yuzasidan qilinayotgan ishlarni alohida e tirof etish joiz.ʼ
“2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi
to‘g’risida”gi mamlakatimizda adolat va qonun ustuvorligi tamoyillarini
taraqqiyotning eng asosiy va zarur shartiga aylantirishga doir ikkinchi ustuvor
yo‘nalish asosida qabul qilingan bir qator normativ-huquqiy hujjatlarda
qonuniylikni qat’iy ta’minlash, “Qonun —ustuvor, jazo — muqarrar” tamoyilini
bosh mezonga aylantirish masalasiga alohida urg’u berilgan. Xususan,
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 20-dekabrdagi O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisiga Murojaatnomasida huquqiy davlat barpo etish va unda
9
O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi Plenumi qarorlari to‘plami: 1991-2006.1-jild
13

huquqni muhofaza qiluvchi organlarini mamlakatda huquq-tartibotni
ta’minlashdagi rolini inobatga olib, “Hech kimning unutishga haqqi yo‘q – qonun
talablari va inson huquqlari – biz uchun oliy qadriyat” , deb ta’kidlaganlarini aytib
o‘tish joiz. Qonun ustuvorligini, insonning huquq va erkinliklari himoyasini
ta’minlash har bir davlat organining asosiy vazifasi hisoblanadi. Zero, davlat o‘z
faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko‘zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik
prinsiplari asosida amalga oshiradi. Bu tamoyillar Konstitutsiyamizda aniq
belgilab berilgan bo‘lsada, ular amalda o‘zining to‘liq ijrosini topmoqda deya
olmaymiz. Buning muhim sabablaridan biri tergovga qadar tekshiruv jarayonida
fuqarolarning huquqlari va erkinliklari davlat organlari hamda mansabdor shaxslar
tomonidan cheklanishi, poymol qilinishining ehtimoli ko‘pligi bilan bog’liq.
Shuning uchun ham bugungi kunda huquqiy normalarni erkinlashtirish va
yangilash tergov organlari faoliyatining tashkiliy shakllarini takomillashtirish
bo‘yicha rivojlangan demokratik mamlakatlar tajribasini har tomonlama chuqur
o‘rganib chiqish dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda.
Mamlakatimizda giyohvand moddalar savdosi va iste’moliga qarshi keskin
choralar ko‘rilayotgan bo‘lsa-da, bugun giyohvandlik vositalarining noqonuniy
aylanishi eng xatarli va dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Giyohfurushlar yangi usul va nayranglarni qo‘llab, zahri qotilni sotish harakatlarini
davom ettirishmoqda. Ular manfur maqsadlarini amalga oshirish yo‘lida hali
dunyoqarashi shakllanmagan, o‘zgalar ta’siriga tushib qolishga moyil yoshlar
umriga zomin bo‘lishmoqda. O‘zbekistonda huquqni muhofaza qilish idoralari
bilan hamkorlikda bojxona organlari tomonidan ham transmilliy
narkoguruhlarning qonunga zid faoliyatini aniqlash va chek qo‘yish, kontrabanda
kanallarini yopish, giyohvand o‘simliklar maydonlarini yo‘q qilish va
giyohvandlik illati yoyilishining oldini olish bo‘yicha maxsus kompleks
operatsiyalar muntazam ravishda amalga oshirilmoqda. O‘ylamay bosilgan qadam
ko‘p hollarda afsus-nadomatga sabab bo‘ladi. Nega deganda, tavakkalchilik
hamisha ham muvaffaqiyatga yetaklayvermaydi. Aholi orasida muntazam olib
14

borilayotgan profilaktik targ‘ibot va tushuntirish ishlariga qaramasdan, hududlarda
huquqbuzarlik va jinoyatlar soni kamaymayapti.
Afsuski, tavakkalchilikni xush ko‘radigan ayrim nopok kimsalar o‘z g‘araz
maqsadlarini amalga oshirish uchun har qanday razillikdan tap tortmaydi.
Giyohvandlik butun dunyoda keng jamoatchilikni tashvishga solayotgan eng
dolzarb muammolardan hisoblanadi.
Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirishning ijtimoiy xavfliligi shundaki, bu
qilmish odamlarning sog’ligi va xavfsizligiga jiddiy tahdid soladi, respublikadagi
kriminogen vaziyatga, jamiyatning iqtisodiy va madaniy negiziga salbiy ta sirʼ
ko‘rsatib, ko‘p hollarda uyushgan jinoyatchilik bilan uzviy bog’liq bo‘ladi. Bundan
tashqari, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalardan tarkib topgan
ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish narkomafiyaning harakatini giyohvand moddalar
xom ashyolari bilan ta minlab, aholi muayyan qismining xaridorlar bilan
ʼ
hamkorligini rag’batlantiradi hamda giyoxvandlik tarqalishini qo‘llab-quvvatlaydi.
Ushbu jinoyatning obyekti aholining xavfsizligi va sog’ligi hisoblanadi. JKning
270-moddasida keltirilgan jinoyat predmeti kuknor yoki moyli kuknor, kannabis
o‘simligi yoxud tarkibida giyoxvandlik vositalari va psixotrop moddalar bo‘lgan
ekinlarni qonunga xilof ravishda ekish yoki yetishtirish hisoblandi. Kannabis —
nashaning gashish olinadigan navi (jumladan, nashaning Hindiston, Janubiy Chuy,
Krasnodar va boshka turlari)ga mansub ekin. Tarkibida giyohvand yoki psixotrop
moddalar bo‘lgan boshqa o‘simliklarga koka bo‘tasi (undan kokain olinadi) va
tarkibida giyohvand yoki psixotrop moddalari bo‘lgan boshqa ekinlarni kiritish
mumkin. Bu ekinlar giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar
konsentratsiyasi ko‘pligi bilan farqlanib, shu sababli ekinlar yoki ularning qismlari
Narkotik moddalarni nazorat qilish davlat komissiyasi belgilagan holda giyohvand
vosita, deb topiladi. Bu ekinlarni yetishtirish faqat farmatsevtika sanoatida yoxud
ilmiy maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin. Har bir holatda ekinlarning
tarkibida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalari bo‘lgan ekinlarga
tegishliligini aniqlashda, sudlar bu toifadagi ishlarni ko‘rishda giyohvandlik
vositalari va psixotrop moddalar ro‘yxatiga amal qilishi zarur hollarda Narkotik
15

moddalarni nazorat qilish davlat komissiyasi tomonidan tasdiqlangan uslublarga
muvofiq, olingan ekspert xulosasiga asoslanishi kerak.
Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof
ravishda muomala qilishni nazarda tutgan jinoyatlar to‘g’risidagi ishlar bo‘yicha
sud-kimyoviy ekspertizalarni o‘tkazish aybdorlikni isbotlovchi muhim
mezonlardan biri xisoblanadi. Jinoyat-protsessual kodeksining 173-moddasiga
muvofiq, vosita yoki moddani narkotik yoxud psixotrop, deb e tirof etish uchunʼ
bunday ekspertizalar qayd etilgan turkumdagi barcha ishlar bo‘yicha o‘tkazilishi
zarur 10
.
Bu turdagi ekspertizalarni hal etishi uchun quyidagi savollar qo‘yilishi
mumkin: olingan modda narkotik hisoblanadimi va qaysi turga kiradi, zarur
hollarda esa uning ushbu moddadagi tarkibi necha foizni tashkil qiladi va vazni
qancha; narsada (qanday narsa ekanligi ko‘rsatiladi) giyohvandlik vositalarining
izlari (mikroskop orqali ko‘rinadigan nishonalari) bormi; yer maydonida (olingan
joy ko‘rsatiladi) o‘sayotgan o‘simliklar qaysi turga mansub va u tarkibida narkotik
bo‘lgan o‘simlik hisoblanadimi; olingan moddalar bir butunni (bir massani) tashkil
etganmi; olingan moddalar tayyorlash usuli (texnologiyasi), saklash sharoiti,
foydalanilgan boshlang’ich xom ashyosi, o‘simlik xom ashyosining ko‘karib
turgan joyi bo‘yicha kelib chiqishi jihatidan umumiy manbaga egami».
Mazkur jinoyat obyektiv tomondan ta’qiqlangan ekinlarni ekish,
yetishtirishda ifodalanadi. Ekish — tarkibida giyohvandlik vositalari va psixotrop
moddalar bo‘lgan kuknor, moyli kuknor, kannabis o‘simlik moyini qonunga xilof
ravishda sepish va o‘stirish. «Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar
to‘g’risida»gi Qonunga ko‘ra, tarkibida giyohvandlik vositalari bo‘lgan
o‘simliklarni yetishtirish davlat monopoliyasiga kirib (7-modda), maxsus vakolatli
organ belgilagan tartibda bu faoliyat ilmiy maqsadlarda shug’ullanishga litsenziya
bo‘lgan taqdirda davlat korxonalariga ruxsat etiladi (21-modda). Ta’qiqlangan
ekinlarni yetishtirish deganda, tegishli ruxsatsiz har qanday yer maydonida,
shuningdek, bo‘sh yotgan yerlarda urug’ni qadash va o‘stirish tushuniladi.
10
Jinoyatchilik va huquqbuzarlikka moyil o‘quvchilarni aniqlash va ularni tarbiyalash. T.: “Kamalak” .2017. 118-b
16

Jinoyat o‘simlik o‘nib chiqqan-chiqmaganligi yoki o‘sgano‘smaganligidan
qat iy nazar, ekin ekilgan paytdan boshlab tugallangan hisoblanadi.ʼ
Urug’lar sotib olish, ularni pishish bosqichigacha o‘smaydigan darajada
tuproqdan tashqarida yoki kam miqdordagi tuproqda undirish (kuchat
yetishtirish)ni ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirishga tayyorgarlik ko‘rish harakatlari
sifatida ko‘rish mumkin. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish deganda, ekilgan
vaqtdan boshlab pishish bosqichigacha bo‘lgan davr ichida ularni parvarish qilish
(sug’orish, chopiq qilish, o‘g’itlash va hokazolar)ni tushunish kerak. Ta’qiqlangan
ekinlarni yetishtirishi, ularni yetishtirish texnologiyasining o‘sishi, yangi navlarini
yaratish, ular hosildorligini oshirish, noqulay ob-havo sharoitlariga chidamliligini
oshirish kabilarni e tiborga olib, kvalifikatsiya qilish kerak.
ʼ
Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish, ularni o‘zi yoki boshqa shaxslar uchun
yetishtirganligi, pishib yetilganligidan, hosil yig’ib olish vaqtidan qat iy nazar,
ʼ
tugallangan jinoyat deb topiladi. Aybdorning harakatlari ekin maydoni
o‘lchamidan kelib chiqqan holda JKning 270-moddasi tegishli qismlari bilan
kvalifikatsiya qilinadi, bunda ushbu moddaning 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilish
uchun ekin maydonining o‘lchami 250 kvadrat metrgacha bo‘lishi ko‘zda tutiladi.
Agar yetishtirilishi ta’qiqlangan o‘simliklarni ekish va yetishtirish kelgusida
narkotik moddalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash, saqlash, tashish,
jo‘natish, shuningdek, o‘tkazish yoki sotish bilan bog’liq bo‘lsa, bunday harakatlar
JKning 270-moddasi va tegishli moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlar majmui
bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish yoki ekish
bunday o‘simliklarni yetishtirish maxsus ruxsat (litsenziya) bilan amalga oshirilgan
taqdirda jinoiy javobgarlikni istisno etiladi. Tarkibida giyohvandlik moddasi
bo‘lgan o‘simliklar o‘stirish bilan bog’liq faoliyatni litsenziyalash O‘zbekiston
Respublikasi Ichki ishlar vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda litsenziat
zimmasiga faoliyatni qat iy tartibda litsenziya talablari va shartlariga rioya qilgan
ʼ
holda amalga oshirish majburiyati yuklanadi. Agar amalga oshiriladigan faoliyat
litsenziya doirasidan chetga chiqsa, javobgar shaxs zarur shartlar mavjud
bo‘lganida, sharxlanayotgan modda bo‘yicha jinoiy javobgarlikka tortilishi
17

mumkin. Jinoyat subyektiv tomondan qayerdan sodir etiladi.Aybdor giyohvandlik
moddalari bo‘lgan ekin yoki psixotrop o‘simliklarini qonunga xilof ravishda
yetishtirayotganligini biladi va mazkur harakatni hohlaydi. Jinoyatni kvalifikatsiya
qilish uchun ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirishning motivi va maqsadi ahamiyatga
ega emas. Qonun jinoyat tarkibiga giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar
bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirishdan maqsad shaxsiy iste mol yoki sotish belgisiniʼ
kiritmaydi. Mazkur ekinlarning ularni o‘tkazish uchun emas, balki xo‘jalik
manfaatlarida (to‘la, urug’ olish va boshqa) foydalanish uchun ekilgani yoki
yetishtirilgani qilmishning ijtimoiy xavfliligini yo‘qotmaydi (boshqa shaxslar
bundan giyohvandlik vositalari olishda foydalanishi mumkin). Shuning uchun
bunday holatlarda qilmish JKning 270-moddasi bo‘yicha kvalifikatsiya qilinadi.
Ta’qiqlangan o‘simliklarni ekish va yetishtirish kelgusida narkotik moddalarni
o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, shuningdek,
o‘tkazish yoki sotish bilan bog’liq, bo‘lsa, bunday harakatlar JKning 270-moddasi
va JKning 273-moddasida nazarda tutilgan jinoyatlar majmui bilan kvalifikatsiya
qilinishi kerak. Mazkur qilmishni sodir etish chog’ida o‘n olti yoshga to‘lgan har
qanday jismoniy shaxslar jinoyat subyekti bo‘lishlari mumkin. JKning 270-
moddasi, 2-qismida: a) ilgari giyoxvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan
qonunga xilof ravishda muomala qilishdan iborat jinoyatni sodir etgan shaxs
tomonidan; b) bir gurux shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib; v) o‘rtacha
kattalikdagi ekin maydonida sodir etilgan jinoyatning kvalifikatsiya qilingan turlari
uchun javobgarlikni nazarda tutadi. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirgan shaxs ilgari
JKning 127-moddasi, 2-qismida yoki 3-qismi “a”, “b”, “v” bandlarida, 270—276-
moddalarda belgilangan jinoyatlardan birini sodir etgan bo‘lsa, sudlanganlik fakti,
ilgari sodir etilgan jinoyat muddatining o‘tish vaqti tugamaganligi, qonunda
belgilangan tartibda sudlanganlik bekor qilinmagan va olib tashlanmaganligidan
qat iy nazar, moddaning 2-qismi, “a” bandi bo‘yicha kvalifikatsiya qilish kerak.
ʼ
O‘rtacha hajmdagi maydonda ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish, ekish deganda,
250 m2.dan 1000 m2.gacha maydonda mazkur ekinlar urug’ini qadash yoki ularni
o‘stirish tushuniladi.
18

Bunda yer maydoni hajmi faktik foydalanilgan maydondan kelib chiqib
aniqlanishi kerak, ya ni yetishtirilishi ta’qiqlangan ekinlar urug’i o‘sayotganʼ
maydonning o‘zi tushuniladi.
Ekinlar yetishtirilayotgan yer maydoniga giyohvand o‘simliklar yoki ular
urug’lari mavjud bo‘lmagan maydonlarni qo‘shish mumkin emas, bu — qonunga
zid. Shuning uchun yetishtirilayotgan yer maydonini aniqlashda, ekin amalda
ekilgan umumiy maydonni hisobga olish kerak. Agar ayblanuvchi ta’qiqlangan
ekinlarni turli maydonlarda yetishtirgan bo‘lsa, tergov va sud organlari tarkibida
narkotik modda bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirish maqsadini aniqlashi kerak. Agar
ayblanuvchi kamida ikki marta shu o‘simliklarni turli vaqt, turli maydonlarda
ekkan yoki yetishtirgan bo‘lib, yana jinoyat sodir etishga qasd qilgan bo‘lsa, uning
qilmishi JKning 270-moddasi, 2-qismi, “a” bandi bilan yoki shu moddaning
tegishli bandi va qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Ekish maydoni hajmini
aniqlashda, nafaqat oxirgi ekin maydoni hajmi, balki bundan oldingi maydon
hajmlarini e tiborga olish kerak. Jinoyat subyekti bir vaqtda ikki yoki undan ortiq
ʼ
maydonlarda ta’qiqlangan ekinlarni ekib, bular uchun umumiy qasdga ega bo‘lsa,
uning qilmishi JKning 270-moddasi, 2-qismi bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya
qilinmaydi, chunki u yagona davomiy jinoyatni tashkil etadi va uning qilmishini
ekin maydoni o‘lchamidan kelib chiqib kvalifikatsiya qilish lozim.
19

II BOB.TA’QIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING
JINOIY-HUQUQIY TAVSIFI
2.1. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish (JK 270-moddasi)
Jinoyatning bevosita obyekti muomalada bo‘lishi O‘zbekiston
Respublikasida ta’qiqlangan, giyohvandlik vositalari ro‘yxati (I ro‘yxat)ga 11
kiritilgan, tarkibida giyohvandlik moddasi bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirishga
bo‘lgan davlat monopoliyasini ta’minlovchi ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi.
Jinoyatning qo‘shimcha obyekti – aholining salomatligi xavfsizligidir 12
.
Ko‘knor yoki moyli ko‘knor, kannabis o‘simligi yoxud tarkibida
giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bo‘lgan boshqa ekinlar JK 270-
moddasida nazarda tutilgan jinoyatning predmeti hisoblanadi.
Ko‘knorning ikki shakli: urug’larida oson quriydigan moy mavjudligi uchun
yetishtiriladigan moylik ko‘knor va giyohvandlik vositalari bozoriga mahsulot
beradigan ko‘knor farqlanadi.
Kannabis – nashaning alohida gashish olinadigan navi (nashaning Hindiston,
Janubiy Chuy, Krasnodar va boshqa turlari) mavjud. Botanika sohasidagi
mutaxassislar ko‘knor o‘simliklari oilasida ko‘knorning uch turi: oddiy yoki ekma
ko‘knor, hind ko‘knori yoki nasha va yovvoyi ko‘knor mavjud deb hisoblaydilar.
Bunda ko‘knorning so‘nggi ikki tur giyohvandlik vositasi xossalariga ega (ular
tarkibida ko‘p miqdorda tetragidrokannabinol (TGK) bor) 13
.
Tarkibida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bo‘lgan boshqa
ekinlar qatoriga koka butasi; koka barglari; kaktus oilasiga mansub bo‘lgan,
meskalin qabilidagi izoxinolin alkaloidlardan iborat o‘simliklar; ergolin guruhiga
kiruvchi alkaloidlardan iborat vyunk oilasiga mansub o‘simliklar; xomashyosi
11
Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 19 августдаги 813–I- сонли « Гиёҳвандлик воситалари ва
психотроп моддалар тўғрисида » ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси ,
1999 йил , 9- сон , 210- модда .
12
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 5. Maxsus qism. Jamoat xavfsizligi va
jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar. harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar. Darslik.2-nashr, to‘ldirilgan va
qayta ishlangan. – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. 165- bet .
13
Головкин Б.Н. Наркотикосодержащие растения: распространение, действие, социальнаяопасность. – М.:
2000. – 22-б.
20

efedrin olish uchun ishlatiladigan efedr oilasiga mansub o‘simliklar, shuningdek,
tarkibida psilotsibin va (yoki) psilotsin mavjud bo‘lgan har qanday turdagi
zamburug’lar kiradi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, narkogen faollik
bilan tavsiflanuvchi o‘simliklarning jami ikki yuzdan ortiq turi bor 14
.
Har bir konkret holatda sudlar tarkibida giyohvandlik vositalari yoki
psixotrop moddalar mavjud o‘simliklar ro‘yxatiga kirishini aniqlash uchun
narkotiklar ustidan nazorat qilish bo‘yicha Davlat komissiyasi tomonidan
tasdiqlangan Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar ro‘yxati va
ekspertiza xulosalariga tayanishi kerak.
«...giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof
ravishda muomala qilishni nazarda tutgan jinoyatlar to‘g’risidagi ishlar bo‘yicha
sud-kimyoviy ekspertizalarni o‘tkazish aybdorlikni isbotlovchi muhim
mezonlardan biri hisoblanadi.
Jinoyat-protsessual kodeksining 173-moddasiga muvofiq bunday vosita yoki
moddani narkotik yoxud psixotrop deb e’tirof etish uchun bunday ekspertizalar
qayd etilgan turkumdagi barcha ishlar bo‘yicha o‘tkazilishi zarur.
Bu turdagi ekspertizalarni hal etish uchun quyidagi savollar qo‘yilishi
mumkin:
olingan modda narkotik hisoblanadimi va qaysi turga kiradi, zarur hollarda
esa uning ushbu moddadagi tarkibi necha foizni tashkil qiladi va vazni qancha;
narsada (qanday narsa ekanligi ko‘rsatiladi) giyohvandlik vositalarining
izlari (mikroskop orqali ko‘rinadigan nishonalari) bormi;
yer maydonida (olingan joy ko‘rsatiladi) o‘sayotgan o‘simliklar qaysi
turga mansub va u tarkibida narkotik bo‘lgan o‘simlik hisoblanadimi;
olingan moddalar bir butunni (bir massani) tashkil etganmi;
olingan moddalar tayyorlash usuli (texnologiyasi), saqlash sharoiti,
foydalanilgan boshlang’ich xomashyosi, o‘simlik xomashyosining ko‘karib turgan
joyi bo‘yicha kelib chiqishi jihatidan umumiy manbaga egami».
14
Ўша манба. – 20-24-б.
21

Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalari bilan muomala qilishning
maxsus huquqiy rejimi belgilangan. Bunday rejim uch mezon: tibbiy, ijtimoiy va
normativ mezonlar yig’indisi bilan tavsiflanuvchi vositalar va moddalarga nisbatan
amal qilishi lozim.
Tibbiy mezon nuqtai nazaridan giyohvandlik vositalari qatoriga kelib
chiqishi sintetik yoki tabiiy bo‘lgan, markaziy nerv sistemasi (MNS)ga
ta’sirlantiruvchi yoki gallyutsinogen ta’sir ko‘rsatuvchi, shu tufayli notibbiy
maqsadlarda iste’mol qilinuvchi va ruhiy va (yoki) jismoniy qaramlik vujudga
kelishiga sabab bo‘luvchi vositalar kiritiladi.
Muayyan vositani giyohvandlik vositalari qatoriga kiritishda ijtimoiy
mezonni ham hisobga olish lozim. Bu mazkur vositalar qatoriga notibbiy
maqsadda iste’mol qilish hajmlari ko‘payib va yanada keng tus olib borayotgan va
uning sog’liq uchun xavfliligi tufayli u bilan muomala qilishning alohida huquqiy
rejimini belgilashni taqozo etadigan vosita kiritilishi lozimligini anglatadi. Tibbiy
va ijtimoiy mezonlar birgalikda muayyan moddani giyohvandlik vositalari yoki
psixotrop moddalar qatoriga kiritish va buni maxsus normativ hujjatda
mustahkamlash uchun asos bo‘lishi normativ mezonni tashkil qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining «Giyohvandlik vositalari va psixotrop
moddalar to‘g’risida»gi Qonuni ana shunday hujjat hisoblanadi. Ushbu Qonunning
3-moddasida «giyohvandlik (narkotik) vositalari», «psixotrop moddalar»,
shuningdek, «prekursorlar», «giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning
analoglari», «preparat» kabi tushunchalarga ta’rif berilgan.
Giyohvandlik (narkotik) vositalari – giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga
kiritilgan va O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, kelib chiqishi
sintetik yoki tabiiy moddalar, tarkibida giyohvandlik moddasi bo‘lgan preparatlar
va o‘simliklar 15
.
JK Maxsus qismi VIII bo‘limiga ko‘ra, ular qatoriga BMTning 1961 yilda
qabul qilingan Giyohvandlik vositalari to‘g’risidagi Yagona Konvensiyasi (unga
15
Rustambayev M . X . O ‘ zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi . Tom 5. Maxsus qism . Jamoat xavfsizligi va
jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar . harbiy xizmatni o ‘ tash tartibiga qarshi jinoyatlar . Darslik.2-nashr, to‘ldirilgan va
qayta ishlangan. – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. 167-bet.
22

«1961 yilgi Giyohvandlik vositalari to‘g’risidagi Yagona Konvensiyaga tuzatishlar
kiritish to‘g’risida» 1972 yil Protokoliga muvofiq tuzatishlar kiritilgan) I va II
ro‘yxatlariga kiritilgan moddalar kiradi 16
.
Psixotrop moddalar – psixotrop moddalar ro‘yxatiga kiritilgan va
o‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy
moddalar.
Psixotrop moddalar patologik ko‘nikish uyg’otishi va odamning markaziy
nerv sistemasiga rag’batlantiruvchi yoki tushkunlikka tushiruvchi ta’sir ko‘rsatib,
gallyutsinatsiyalar uyg’otish yoki motor funksiyasi, fikrlash qobiliyati, xulq-atvor,
idrok yoki kayfiyatning buzilishiga sabab bo‘lish qobiliyatiga ega. Ularga 1971
yilgi Psixotrop moddalar to‘g’risidagi BMT Konvensiya sining I, II, III yoki IV
ro‘yxatiga kiritilgan moddalar kiradi.
Prekursorlar–prekursorlar ro‘yxatiga kiritilgan va o‘zbekiston
Respublikasida nazoratga olinadigan, giyohvandlik vositalari va psixotrop
moddalar tayyorlash uchun foydalaniladigan moddalar.
Ularga 1988 yilgi BMTning Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop
moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomalada bo‘lishga qarshi kurash
to‘g’risidagi Vena Konvensiyasining I va II jadvaliga kiritilgan moddalar kiradi.
Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning analoglari – kimyoviy
tuzilishi va xossalariga ko‘ra giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarga
o‘xshash, ular singari ruhiyatga faol ta’sir etuvchi, kelib chiqishi sintetik yoki
tabiiy moddalar.
Preparat – moddalarning har qanday fizik holatdagi, tarkibida bitta yoki bir
necha giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar bo‘lgan aralashmasi.
Ko‘rsatilgan Qonunning 4-moddasiga binoan, «O‘zbekiston Respublikasida
nazoratga olinadigan giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar
quyidagi ro‘yxatlarga kiritiladi:
16
Нью - Йорк , 1961 й ., 25 март , Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси 1995 й . 24 февралдаги 30-I- сон
қарорига мувофиқ ратификация қилинган Ўзбекистон Республикаси учун 1995 й . 23 сентябрдан кучга
кирган .
23

Muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida ta’qiqlangan giyohvandlik
vositalari ro‘yxati (bundan buyon matnda I ro‘yxat deb yuritiladi);
Muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan giyohvandlik
vositalari ro‘yxati (bundan buyon matnda II ro‘yxat deb yuritiladi);
Muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan psixotrop
moddalar ro‘yxati (bundan buyon matnda III ro‘yxat deb yuritiladi);
Muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan prekursorlar
ro‘yxati (bundan buyon matnda IV ro‘yxat deb yuritiladi).
Giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar ro‘yxatlari
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda
tasdiqlanadi va matbuotda e’lon qilinadi».
Mazkur ro‘yxatlar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
«Giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarni O‘zbekiston
Respublikasi hududi orqali olib kirish, olib chiqish va tranzit tarzida o‘tkazish
to‘g’risida»gi 2000 yil 31 iyul 293-son qaroriga 17
2-5-ilovalarda e’lon qilingan.
Xususan, I ro‘yxatga muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida
ta’qiqlangan 159 nomdagi giyohvandlik vositalari kiritilgan. II ro‘yxat muomalada
bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan 61 nomdagi giyohvandlik
vositalarini o‘z ichiga oladi. III ro‘yxatdan muomalada bo‘lishi O‘zbekiston
Respublikasida cheklangan 82 nomdagi psixotrop moddalar o‘rin olgan. IV
ro‘yxatga muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan 26
prekursor kiritilgan bo‘lib, shulardan 23 tasi – 1988 yilgi BMTning Giyohvandlik
vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomalada
bo‘lishga qarshi kurash to‘g’risidagi Vena Konvensiya sining I va II jadvaliga
kiritilgan kimyoviy moddalar, qolgan 3 modda (qizil fosfor, propion angidrid,
tarkibida efedrin bo‘lgan efedr o‘ti) mazkur Ro‘yxatga 1988 yilgi BMTning
Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda
17
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2002 й., 3-4-сон, 34-модда; 2003 й., 14-сон, 114-
модда.
24

muomalada bo‘lishga qarshi kurash to‘g’risidagi Konvensiyasi 12-moddasi 10-
bandining qoidalariga muvofiq qo‘shimcha tarzda kiritilgan.
Shuni qayd etish lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
e’lon qilgan mazkur ro‘yxatlardan tashqari, 1995 yil 1 aprelda O‘zbekiston
Respublikasining Giyohvandlik moddalarini nazorat qilish davlat komissiyasining
13-4-1-sonli qaroriga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash
vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan «1961, 1971, 1988 yilgi BMT Konvensiya lari
tavsiyalariga muvofiq giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar
tasnifi (ro‘yxatlari)» ma’qullandi. Bu tasnifga quyidagilar kiritilgan: xalqaro
ro‘yxatdan o‘tkazilmagan nomlari yoki amaldagi xalqaro Konvensiya larda
foydalaniluvchi nomlari ostidagi moddalar; ularning izomerlari, basharti ular
barcha hollarda aniq chiqarilgan bo‘lmasa, bunday izomerlar mazkur moddalarning
kimyoviy formulasi doirasida mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lsa; bu moddalarning
murakkab va sodda efirlari, ular mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha hollarda;
bu moddalarning tuzlari, shu jumladan murakkab efirlar, sodda efirlar va
izomerlarning tuzlari, bunday tuzlar mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha
hollarda; bu moddalarning preparatlari, qonunda nazarda tutilga hollar bundan
mustasno.
Ro‘yxat I, II, III va IV jadvallardan iborat bo‘lib:
I jadvalga o‘ta xavfli bo‘lgan va tibbiy maqsadlarda foydalanilmaydigan
(giyohvandlik va psixotrop) o‘simliklar va moddalar, masalan, geroin, kannabis,
LSD va faqat giyohvandlar ishlatadigan boshqa moddalar kiritilgan.
II jadvalga o‘ta xavfli bo‘lgan, lekin tibbiy maqsadlarda qo‘llaniladigan
(giyohvandlik va psixotrop) o‘simliklar va moddalar, masalan, rak kasalligiga
yo‘liqqanlarda og’riqni qoldirish uchun qo‘llaniladigan og’riq qoldiruvchi juda
kuchli vositalar (morfin, fortal, dolozal, palfium va h.k.) kiritilgan. Ularning
qatoriga amfetaminlar va ayrim barbituratlar ham kiradi. Ular kuchli qaramlikni
vujudga keltirishi bilan juda xavfli hisoblanadi.
III jadvalga ma’lum darajada xavfli bo‘lgan va tibbiy maqsadlarda
qo‘llaniladigan (faqat psixotrop) o‘simliklar va moddalar kiritilgan. Bular
25

trankvilizatorlar, antidepressantlar, tez ta’sir ko‘rsatadigan barbituratlar va
qaramlikning vujudga kelishi nuqtai nazaridan xavflilik darajasi o‘rtacha bo‘lgan
boshqa keng qo‘llaniladigan dorivor moddalardir.
IV jadvalga prekursorlar, ya’ni giyohvandlik vositalari va psixotrop
moddalarni tayyorlash uchun ishlatiladigan, 1988 yilgi BMTning Giyohvandlik
vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomalada
bo‘lishga qarshi kurash to‘g’risidagi Konvensiyasida yoki shu Konvensiyaga
muvofiq tasniflangan barcha moddalar va giyohvandlik vositalari yoki psixotrop
moddalarni tayyorlash jarayonida ishlatiladigan qolgan barcha kimyoviy moddalar
kiradi. Masalan: geroin, kokain va LSDni tayyorlash uchun zarur bo‘lgan atseton
va turli kislotalar kiradi 18
.
JK 270-moddasida nazarda tutilgan jinoyatning obyektiv tomonini
ta’qiqlangan ekinlarni, ya’ni ko‘knor yoki moyli ko‘knor, kannabis o‘simligi
yoxud tarkibida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bo‘lgan boshqa
ekinlarni qonunga xilof ravishda ekish yoki etishtirish tashkil etadi.
Yetishtirish – tarkibida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar
bo‘lgan o‘simliklarni ekish va hstirish.
Yetishtirishning qonunga xilofligi mazkur turdagi faoliyat bilan litsenziyasiz
shug’ullanishdan iborat.
O‘zbekiston Respublikasining «Giyohvandlik vositalari va psixotrop
moddalar to‘g’risida»gi Qonuniga muvofiq tarkibida giyohvandlik moddasi
bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirish davlat monopoliyasi hisoblanadi (6-modda) va
bunga ruxsat maxsus vakolatli organ belgilagan tartibda, davlat korxonalariga
ilmiy maqsadlarda mazkur faoliyat turi uchun litsenziyasi bo‘lgan taqdirda beriladi
(21-modda).
Agar ta’qiqlangan ekinlarni ekish yoki yetishtirish maxsus ruxsatnoma
(litsenziya)ga binoan amalga oshirilayotgan bo‘lsa, ta’qiqlangan ekinlarni
yetishtirish uchun jinoiy javobgarlik istisno etiladi. Mazkur faoliyat bilan
18
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 5. Maxsus qism. Jamoat xavfsizligi va
jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar. harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar. Darslik.2-nashr, to‘ldirilgan va
qayta ishlangan. – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. 171-bet.
26

shug’ullanish uchun litsenziyani Ichki ishlar vazirligi beradi. Bunda litsenziatga
faoliyatni litsenziya talablari va shartlariga qat’iy muvofiq ravishda amalga
oshirish majburiyati yuklanadi («Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar
to‘g’risida»gi Qonunning 21-moddasi).
Yetishtirilishi ta’qiqlangan o‘simliklarni ekish deganda, tegishli ruxsatsiz
har qanday yer maydoniga, shu jumladan bo‘sh yotgan yerga man etilgan ekin
urug’ini sepish va ko‘chatini o‘tkazishni anglamoq lozim. Ushbu jinoyat o‘simlik
unib chiqqan-chiqmaganligi yoki o‘sgano‘smaganligidan qat’i nazar, ekin ekilgan
paytdan boshlab tugallangan hisoblanadi.
Urug’lar sotib olish, ularni yetilish bosqichigacha o‘smaydigan darajada
tuproqdan tashqarida yoki kam miqdordagi tuproqda undirish (ko‘chat yetishtirish)
ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirishga tayyorgarlik ko‘rish sifatida baholanishi
lozim.
Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish deganda, ekilgan vaqtdan boshlab pishish
bosqichigacha bo‘lgan davr ichida ularni parvarish qilish (sug’orish, chopiq qilish,
o‘g’itlash va h.k.)ni tushunish kerak. Bu harakatlar ham ekinlar pishish bosqichiga
eytgan-yetmaganligi, hosil o‘rib olingan-olinmaganligidan qat’i nazar, tugallangan
jinoyat tarkibini tashkil etadi.
Ta’qiqlangan ekinlarni ekish va yetishtirish deganda, tarkibida giyohvandlik
moddalari bo‘lgan ekinlarni yetishtirish texnologiyasini takomillashtirish, ularning
hosildorligini oshirish, noqulay ob-havo sharoitlariga chidamliligini kuchaytirish,
yangi navlarni yaratish, yovvoyi o‘simliklarni parvarish qilish (sug’orish, chopiq
qilish) kabi harakatlarni ham tushunish lozim.
Shaxs mazkur modda bo‘yicha javobgarlikka tortilishi uchun ta’qiqlangan
ekin ekilgan joy (tomorqa, korxona, tashkilot yeri, egasiz yerlar), aybdor bunday
ekinlarni o‘zi uchun yoki o‘zga shaxslar uchun yetishtirgani, shuningdek,
ekinlarning keyingi taqdiri (ulardan iste’mol qilishga tayyor giyohvandlik
vositalari yoki psixotrop moddalar tayyorlangani, tola, moy, xo‘jalik ehtiyojlari
uchun urug’lar olingani va sh.k.) ahamiyatga ega emas.
27

Aybdorning harakatlari ekin maydoni o‘lchamidan kelib chiqqan holda JK
270-moddasining tegishli qismlari bilan kvalifikatsiya qilinadi, bunda ushbu
moddaning 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilish uchun ekin maydonining o‘lchami
250 kvadrat metrgacha bo‘lishi ko‘zda tutiladi.
Shaxs yetishtirilishi ta’qiqlangangan o‘simliklarni turli maydonlarda
o‘stirayotgan bo‘lsa, uning harakatlarini kvalifikatsiya qilishda jami ekin
maydonidan kelib chiqmoq lozim.
Agar yetishtirilishi ta’qiqlangan o‘simliklarni ekish va yetishtirish kelgusida
narkotik moddalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash, saqlash, tashish,
jo‘natish, shuningdek, o‘tkazish bilan bog’liq bo‘lsa, bunday harakatlar JK 270-
moddasi va tegishli moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlar majmui bilan
kvalifikatsiya qilinmog’i darkor.
Subyektiv tomondan jinoyat to‘g’ri qasd bilan sodir etiladi. Aybdor tarkibida
giyohvandlik moddalari bo‘lgan ekin yoki psixotrop ekinlar yoki o‘simliklarni
qonunga xilof ravishda yetishtirayotganligini anglaydi va mazkur harakatlarni
amalga oshirishni xohlaydi.
Jinoyatni sodir etish maqsadi aybdorning harakatlarini kvalifikatsiya qilish
uchun ahamiyatga ega emas. Jinoyatning motivlari ham har xil bo‘lishi mumkin va
qilmishni kvalifikatsiya qilishga ta’sir ko‘rsatmaydi.
16 yoshga to‘lgan har qanday aqli raso jismoniy shaxs JK 270-moddasida
nazarda tutilgan jinoyat subyekti bo‘lishi mumkin. Bu xususiy shaxs bo‘lishi ham,
mansabdor shaxs bo‘lishi ham (masalan, qishloq xo‘jalik tashkilotlari,
korxonalarning rahbarlari) mumkin.
JK 270-moddasi 2-qismida:
a) ilgari giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof
ravishda muomala qilishdan iborat jinoyatni sodir etgan shaxs tomonidan;
b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib;
v) o‘rtacha kattalikdagi ekin maydonida ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish
uchun javobgarlik nazarda tutilgan.
28

Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirgan shaxs ilgari JK 127-moddasi (Voyaga
yetmagan shaxsni g’ayriijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish) 2-qismida yoki 3-
qismi «a», «b», «v» bandlarida, JK 270–276-moddalarida javobgarlik belgilangan
jinoyatlardan birini sodir etgan bo‘lsa, uning bu qilmishi sudlanganlik fakti, ilgari
sodir etilgan jinoyat muddatining o‘tish vaqti tugamaganligi, qonunda belgilangan
tartibda sudlanganlik bekor qilinmagan va olib tashlanmaganligidan qat’i nazar, JK
270-moddasi 2-qismi «a» bandi bo‘yicha kvalifikatsiya qilinishi lozim.
Bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirish tarkibida giyohvandlik
vositalari yoki psixotrop moddalar bo‘lgan ekinlarni qonunga xilof ravishda ekish
yoki yetishtirishda ikki yoki undan ortiq shaxs qasddan ishtirok etishini anglatadi,
bunda til biriktirish jinoiy faoliyatga kirishishdan oldin amalga oshirilgan bo‘lishi
lozim.
O‘rtacha kattalikdagi maydonda ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish deganda,
250 kvadrat metrdan 1000 kvadrat metrgacha maydonda mazkur ekinlarni ekish
yoki ularni o‘stirish tushuniladi. Bunda yer maydoni hajmi amalda foydalanilgan
maydondan, ya’ni yetishtirilishi ta’qiqlangan ekinlar amalda o‘sayotgan yoki
urug’i ekilgan maydonning o‘zidan kelib chiqib aniqlanishi kerak. Ekinlar
yetishtirilayotgan yer maydoniga giyohvand o‘simliklar yoki ularning urug’lari
mavjud bo‘lmagan maydonlarni qo‘shish mumkin emas, bu qonunga ziddir.
Bunday holda ta’qiqlangan ekin yetishtirilayotgan umumiy yer maydonini
aniqlashda amalda ekilgan jami ekin maydonidan kelib chiqish lozim.
Agar ayblanuvchi ta’qiqlangan ekinlarni turli maydonlarda yetishtirgan
bo‘lsa, tergov va sud organlari tarkibida narkotik modda bo‘lgan o‘simliklarni
yetishtirish maqsadini aniqlashi kerak. Agar ayblanuvchi kamida ikki marta shu
o‘simliklarni turli vaqt, turli maydonlarda ekkan yoki yetishtirgan bo‘lib, yana
jinoyat sodir etishga qasd qilgan bo‘lsa, uning qilmishi JK 270-moddasi 2-qismi
«a» bandi bilan yoki ekin maydoniga qarab shu moddaning tegishli bandi va qismi
bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim 19
.
19
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 5. Maxsus qism. Jamoat xavfsizligi va
jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar. harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar. Darslik.2-nashr, to‘ldirilgan va
qayta ishlangan. – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. 175-bet.
29

Ekin maydoni hajmini aniqlashda nafaqat oxirgi ekin maydoni hajmi, balki
bundan oldingi maydon hajmlarini ham e’tiborga olish kerak. Agar jinoyat
subyekti bir vaqtda ikki yoki undan ortiq maydonlarda ta’qiqlangan ekinlarni ekib,
bular uchun umumiy qasdga ega bo‘lsa, uning qilmishi JK 270-moddasi 2-qismi
«a» bandi bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilinmaydi, chunki u yagona davomiy
jinoyatni tashkil etadi va uning qilmishi ekin maydoni o‘lchamidan kelib chiqib
kvalifikatsiya qilinishi lozim.
Agar ekin maydonining umumiy kattaligi 250 kvadrat metrdan kam bo‘lsa,
ayblanuvchining qilmishi tahlil qilinayotgan moddaning birinchi qismi bo‘yicha
kvalifikatsiya qilinadi.
JK 270-moddasi 3-qismida:
a) o‘ta xavfli retsidivist tomonidan;
b) uyushgan guruh yoki uning manfaatlarini ko‘zlab;
v) katta ekin maydonida sodir etilgan ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish
uchun javobgarlik nazarda tutilgan.
Uyushgan guruh tomonidan ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jamiyat uchun
jiddiy xavf tug’diradi, chunki rejalashtirilgan qilmishni samarali amalga oshirish
va ayni vaqtda shaxs, jamiyat va davlatga zarar yetkazish imkoniyatini oshiradi.
«Jinoiy guruhni uyushgan deb kvalifikatsiya qilish uchun asosiy mezon
tariqasida, masalan, guruhning barqarorligini, unda tashkilotchining bo‘lishini,
odatda, bir necha jinoyatni sodir etish maqsadida tuzilganligini, jinoyatni amalga
oshirish rejasi va yo‘l-yo‘rig’i ishlanganligini, har bir ishtirokchi o‘rtasida vazifalar
taqsimlanganligini, texnika bilan ta’minlanganligini, jinoyatni yashirish choralari
ko‘rilganligini, umumiy intizomga va jinoiy guruh tashkilotchisining
ko‘rsatmalariga itoat qilinishini va shu kabilarni hisobga olish lozim».
Hukmda jinoiy guruh qaysi belgisiga ko‘ra uyushgan deb topilishi
ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
Uyushgan guruh ishtirokchilari vazifalarini taqsimlashlari va ta’qiqlangan
ekinlarni yetishtirish bilan har qaysisi bevosita shug’ullanmasligi, balki bu faoliyat
30

boshqa shaxslar tomonidan bajarilishini ta’minlashi mumkin (masalan, yer
maydonini qo‘riqlash).
Ta’qiqlangan ekinlarni katta ekin maydonida yetishtirish deganda, JK VIII
bo‘limiga muvofiq, 1000 kvadrat metr va undan ortiq ekin maydonida ekish
tushuniladi.
2.2. Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bilan bog‘liq jinoyatlarga
qarshi kurashning xalqaro qonunchilik normalari
Har qanday mamlakat o‘z kelajagini yoshlar timsolida, aniqrog‘i ularning
jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lib voyaga yetishida ko‘rishi tabiiy
holdir. Huquqiy demokratik davlat taraqqiyotining rivoji ham aynan o‘sib
kelayotgan yosh avlodning ta’lim va tarbiya darajasi bilan bevosita bog‘liqdir.
Bunga erishish uchun esa avvalo, jamiyat a’zolarining, shu jumladan, yoshlarning
siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy va huquqiy saviyasi yuqori darajada bo‘lishi talab
etiladi. Mamlakatimizda yoshlarning barkamol inson bo‘lib, ulg‘ayishiga davlat
siyosati darajasida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada davlatimiz rahbarining:
“Bugungi murakkab zamonda yoshlarni jismoniy va ma’naviy barkamol insonlar
etib tarbiyalash biz uchun g‘oyat muhim vazifa bo‘lib qolmoqda” – degan fikrlarini
ta’kidlab o‘tish joiz. Giyohvandlik bugungi kunda dunyo hamjamiyatining dolzarb
muammosiga aylandi. Turli soha mo‘tahassislari ushbu muammo buyicha ish olib
bormoqdalar. Giyohvandlik yuzasidan mahalliy va halqaro tashkilotlarning
barchasi insoniyatni bu hatarli balodan saqlab qolish tashvishida. Darhaqiqat,
bugungi kunda giyohvandlikka qarshi kurashish har bir inson insoniyat kelajagi
uchun, millatlar istiqboli uchun, kishilar salomatligi va umuman yer yuzida
yahshilik hukm surishi uchun qayg‘urayotgan kishilar dunyo bu masalada halokat
jari tomon odimlab ketayotgani haqida uz tashvishlarini bayon qilmoqdalar.
Kundan-kunga ko‘plab kishilar, yoshlar, ayollar va bolalar giyohvandlikning
halokat turiga ilinishmoqda. Giyohvandlikning kishilar sog‘ligiga, oilalarga,
iqtisodga, odob-axloqqa, umuman, inson hayotining barcha sohalariga solayotgan
tahdidi soat sayin ortib bormoqda. Ushbu turdagi jinoyatlarga qarshi kurashish va
31

uning oldini olish bo‘yicha rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasi sifatida quyidagi
davlatlar tajribasi ko‘rib o‘tiladi 20
.
BMT Bosh Assambleyasining 1987-yil 7-dekabrda qabul qilgan
rezolyutsiyasiga binoan har yili 26-iyunda Xalqaro giyohvandlik va
bangifurushlikka qarshi kurash kuni (International Day against Drug Abuse and
Illicit Trafficking) nishonlanadi. Tahlilchilarning fikricha, giyohvand
moddalarning keng tarqalishi bir qator ijtimoiy muammolarga sabab bo‘ladi.
Jumladan, demografik fojealarni keltirib chiqaradi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda
jinoyatchilik ko‘zga tashlanadi. BMT Bosh Assambleyasining tan olishicha,
ko‘rilayotgan chora-tadbirlarga qaramay, jahonda giyohvand moddalar noqonuniy
savdosi muammoligicha qolmoqda. Bu muammo hamon jiddiy tahdid sifatida
ko‘riladi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra dunyoda 500 milliondan ortiq odam
giyohvandlik dardiga yo‘liqqan. Uning aksariyat qismini 30 yoshgacha bo‘lganlar
tashkil etmoqda.
Buning oqibatida har yili 200 mingdan ortiq kishi hayotdan ko‘z yumadi.
Shu bilan birga, jahonda sodir etilayotgan jinoyatlarning 57 foizi giyohvandlar
hissasiga to‘g‘ri keladi. Shu boisdan, giyohvandlikka qarshi qurashni kuchaytirish
maqsadida, BMT tomonidan “Narkotik moddalar to‘g‘risida”gi, “Psixotrop
moddalar” hamda “Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy
aylanishiga qarshi qurash to‘g‘risida”gi konvensiyalar qabul qilingan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, 15 yoshdan 64 yoshgacha bo‘lganlar orasida qayd
etiladigan o‘limlarning 1,3 foizi giyohvandlik oqibatida yuz berar ekan. Bir yilda
211 mingta o‘lim aynan giyohvandlik oqibatida kelib chiqadi. Yevropada
giyohvandlik oqibatida halok bo‘layotganlarning o‘rtacha yoshi 35 yoshni tashkil
qiladi.
Mutaxassislarning so‘zlariga qaraganda giyohvandlik oqibatida 1,6 million
kishi VICHga mubtalo bo‘ladi. 7,2 million kishi esa gepatit C virusini yuqtirib
oladi. 1,2 million kishi gepatit B virusiga chalinadi.
20
Qurbonov A., Abdurahmonov A. Giyohvandlikka qarshi kurashning xorij tajribasi. − Toshkent , 2002. 56- b
32

Giyohvand moddalarni iste’mol qilish bilan bog‘liq xastaliklarga
uchraganlar soni dunyo bo‘yicha 29 million kishidan ortib ketgan. Giyohvand
moddalar iste’moli so‘zsiz aholi sog‘lig‘i va jamoat xavfsizligiga taxdid sifatida
ko‘riladi. Bir qator mamlakatlarda bu illat jamiyatning barqaror rivojlanishiga
xalaqit berayotganidan aslo ko‘z yumib bo‘lmaydi.
Jumladan, giyohvandlarni davolash uchun katta miqdorda mablag‘lar
sarflanadi. Bu mablag‘lar davlat byudjetidan ajratiladi. Mutaxassislarning hisob-
kitoblariga qaraganda, bugungi kunda har olti giyohvandning bittasi davolanish
imkoniyatiga ega ekan. Ularni davolanishi uchun bir yilda o‘rtacha 35 milliard
dollar sarflanadi. Ularni davolash uchun ajratiladigan sarf-xarajatlar o‘z yo‘liga.
Ammo ularning jamiyat hayotiga tahdid solishlarini ham aslo yoddan chiqarish
kerak emas. Shu sababli ham giyohvandlar sog‘liqni saqlash tizimidan tashqari
ijtimoiy hayotga ham muammo yaratuvchi sifatida tan olinadi 21
.
Giyohvandlikka qarshi kurash doirasida giyohvand moddalarni noqonuniy
savdosiga chek qo‘yish ham asosiy vazifalardan hisoblanadi. Transmilliy
giyohvand moddalar savdosiga qarshi kurashda xalqaro xuquqni muhofaza qilish
tashkilotlari, jumladan Interpol, Jahon Bojxona tashkiloti kabi tashkilotlar
hamkorlikda faoliyat yuritishmoqda. Ekspertlarning fikricha, giyohvand moddalar
noqonuniy savdo aylanmasi bir yilda 300 milliard dollardan 800 milliard dollarni
tashkil qiladi.
Keltirib o‘tilgan statistik ma’lumotlardan ko‘rinadiki, mazkur toifadagi
jinoyatlar respublikamiz va dunyo miqyosidagi global muammo ekanligidan kelib
chiqqan holatda ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining kriminalistik tavsif
elementlarini tahlil qilsak maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ma’lumki, ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatlari qasddan sodir etilib,
muayyan tarzda agronomik jihatdan ekinlarni ekish lozim bo‘lgan joy, ularni
yetishtirishga moslashtirilgan muhim, ushbu harakatlarni amalga oshiruvchi
subyekt hamda yetishtirishga qaratilgan muayyan harakatlarni sodir etilishini
taqozo etadi. Mazkur jinoyatning sodir etilish bosqichi tariqasida jinoiy niyatning
21
Хоменкер М.Л. Борьба с преступлениями, связанными с наркотическими веществами. – Т.: 1976. 28 б
33

paydo bo‘lishini oladigan bo‘lsak, ta’qiqlangan ekinlarni topish, ularni ekish uchun
muayyan turdagi joylarni topish va urug‘larni ekish jinoiy maqsadni amalga
oshiruvchi harakatlar tizimini tashkil qiladi. Qo‘shimcha elementlari sifatida esa
mazkur jinoyatni sodir etilishiga imkon bergan sabab hamda shart-sharoitlarini
inobatga olishimiz mumkin 22
.
Jinoyatchi shaxs tomonidan ta’qiqlangan ekinlarni ekish yoki yetishtirish
maqsadi turlicha bo‘lishi mumkin. Misol uchun, giyohvandlik moddalariga ruju
qo‘ygan shaxs tomonidan ta’qiqlangan ekinlarni o‘zining shaxsiy iste’moli uchun
yetishtirilishi. Ushbu holatda shaxs ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirib, unib chiqqan
o‘simlikdan giyohvandlik moddalari olishni hamda ushbu olgan moddalarni
kelgusida o‘zining iste’moli uchun saqlab kelishlikni maqsad qiladi. Ikkinchi
holatda esa, tijorat maqsadida ta’qiqlangan ekinlarni yetishtiradi. Bunda shaxs
tomonidan ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirib, unib chiqqan o‘simlikdan olingan
giyohvandlik moddalarini sotish va bundan ma’lum daromad olish maqsadi
ko‘zlanadi. Uchinchi holatda esa yuqoridagi ikki holat aralash tartibda namoyon
bo‘ladi. Ya’ni shaxs yetishib chiqqan ta’qiqlangan o‘simlikdan olingan
giyohvandlik moddasini ham o‘zining iste’moli uchun ham sotib ma’lum foyda
olish maqsadida yetishtiradi.
22
Jinoyatchilik va huquqbuzarlikka moyil o ‘ quvchilarni aniqlash va ularni tarbiyalash . T .: “ Kamalak ” .2017. 98 -b
34

Xulosa
Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyati zamonaviy jamiyat uchun o‘ta
dolzarb va xavfli jinoyat turlaridan biri hisoblanadi. Bu jinoyat nafaqat jinoiy
faoliyat sifatida, balki jamiyatning iqtisodiy, ekologik va ma’naviy-axloqiy
sohalariga ham jiddiy zarar yetkazadi. Mazkur jinoyatning ko‘lami va oqibatlari
shundan iboratki, u milliy xavfsizlik, davlatning iqtisodiy barqarorligi, aholining
sog‘ligi va yoshlar tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Respublikasida ushbu jinoyatga qarshi kurashish sohasida qator
normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingan bo‘lsa-da, amaliyotda uni aniqlash va
tergov qilishda muayyan qiyinchiliklar mavjud. Jumladan, jinoyatning yashirin
ravishda amalga oshirilishi, jinoyatchilarning yangi metodlar qo‘llashi va chetdan
kirib kelayotgan transmilliy jinoyatchilikning kuchayishi bilan bog‘liq muammolar
uni yengib o‘tishni talab qiladi.
Davlat rahbari Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek:
“Narkotik vositalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashish – nafaqat
davlat organlari, balki har bir fuqaromizning ham burchidir. Chunki bu illatning
ildizi jamiyatimizning ertangi kuniga xavf tug‘diradi”.
Bu nutqdan kelib chiqib, jinoyatga qarshi kurashishning samarali huquqiy
mexanizmlarini ishlab chiqish, tergov amaliyotini takomillashtirish, sud-huquq
organlari va jamoatchilik o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash alohida ahamiyat
kasb etadi. Jinoyat kodeksida belgilangan modda bo‘yicha jinoyatning obyekti,
subyekti, sub’ektiv va ob’ektiv tomonlarini to‘liq ochib berish esa huquqni
muhofaza qiluvchi organlar ishining huquqiy asosini mustahkamlashga xizmat
qiladi.
Xulosa qilib aytganda, ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy-
huquqiy tavsifini chuqur o‘rganish, uni amalga oshirayotgan shaxslarning
motivlari, usullari va jinoyatning oqibatlarini aniqlash, shuningdek, unga qarshi
kurashishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish ushbu jinoyatning ildiziga
zarba berishga yordam beradi.
35

Shu bilan birga, aholining huquqiy madaniyatini oshirish, profilaktik ishlarni
kuchaytirish va davlat organlari hamkorligini yanada mustahkamlash taqiqlangan
ekinlarni yetishtirish jinoyatini kamaytirishda muhim omil hisoblanadi.
36

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi Plenumi qarorlari to‘plami: 1991-
2006.1-jild.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Giyohvandlik vositalari va psixotrop
moddalar to‘g’risida”gi Qonuni.
3. O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi Plenumi qarorlari to‘plami: 1991-
2006.1-jild.
Ilmiy adabiyotlar
4. Ahmedova S.T.Yoshlar orasida giyohvandlik tarqalishining oldini olish
muammolari. 1995
5. Qurbonov A., Abdurahmonov A. Giyohvandlikka qarshi kurashning xorij
tajribasi. − Toshkent, 2002
6. Ahmedova S.T.Yoshlar orasida giyohvandlik tarqalishining oldini olish
muammolari. 1995.
7. Abduqodirov Sh., Payzullayev Q. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop
moddalardan foydalanishning huquqiytartibga solinishi. − Toshkent. 2002.
8. Kidirbaevich, Yangibaev Aybek. "Administrative liability for nonfulfillment
of obligations to educate teenagers" Web of Scientist: International
Scientific Research Journal 2.10 (2021): 179-182.
9. Jinoyatchilik va huquqbuzarlikka moyil o‘quvchilarni aniqlash va ularni
tarbiyalash. T.: “Kamalak” .2017. 128 b
10. Xolmatova M., Muravyev N. Yoshlar oilaviy hayot bo‘sag‘asida.-T.:
O‘zbekiston, 2000
11. Социальные причины девиантного поведения девочек-подростков в
условиях трансформации российского обществатема диссертации и
автореферата по ВАК РФ 22.00.04, кандидат социологических наук
Мухамадеева, Зинфира Фанисовна
12. Sulaymonov J.B., Karimov N. Contribution of Abu Isa Tirmidhi to the
Science of Hadith //International Journal of Innovative Technology and
37

Exploring Engineering (IJITEE) ISSN: 2278-3075, Volume-9 Issue-1,
November, 2019. P. 593-599
13. Каракетов Ю.М. О пьянстве, алкоголизме, токсикомании, наркомании,
преступности и законе. – Нукус.: «Билим», 1997. – 192 Б.
14. Курманов К.Ш. Наркомания: уголовно-правовые и криминологические
проблемы. – Фрунзе: 1989.
15. Майоров А.А., Малинин В.Б. Наркотики: преступность и
преступления. – СПб.: «Юридический центр Пресс», 2002.
16. Мирошниченко Я.А., Музыка А.А. Уголовно-правовая борьба с
наркоманией. – Киев: 1988.
17. Противодействие незаконному обороту наркотических средств и
психотропных веществ. Учебное пособие / Под ред. А.Н. Сергеева. –
М.: Центр юридической литературы «Щит», 2001. – 580 Б.
18. Прохорова М.Л. Наркотизм: уголовно-правовое и криминологическое
исследование. – СПб.: «Юридический центр Пресс», 2002. – 287 Б.
19. Романова Л.И. Наркомания и наркотизм. – СПб.: «Юридический центр
Пресс», 2003. – 481 Б.
20. Ўзбекистон Республикасида гиёҳвандлик воситалари, психотроп
моддалар ва прекурсорларнинг айланиши бўйича норматив ҳужжатлар
тҳплами / Тузувчилари: Т.К. Азизов, А.А. Туляганов. – Т.: 2005.
21. Ткачевский Ю.М. Правовые аспекты борьбы с наркоманией и
алкоголизмом. – М.: 1990.
22. Хоменкер М.Л. Борьба с преступлениями, связанными с
наркотическими веществами. – Т.: 1976.
38

TAQIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING JINOIY HUQUQIY TAVSIFI

Sotib olish