Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 69.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

107 Sotish

Taqiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy huquqiy tavsifi

Sotib olish
1 2 MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………………4 I BOB. TA’QIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING UMUMIY TUSHUNCHASI 1.1. Ta’qiqlangan ekinlar tushunchasi, ularning turlari va xususiyati………..….6 1.2. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatlarini aniqlash va fosh etish………………………………………………………………………...13 II BOB. TA’QIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING JINOIY-HUQUQIY TAVSIFI 2.1.Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish (JK 270-moddasi)………………………..20 2.2. Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bilan bog‘liq jinoyatlarga qarshi kurashning xalqaro qonunchilik normalari……...…………………………31 XULOSA…………………………………………………………………………35 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR………………………...37 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda ta’qiqlangan ekinlarning noqonuniy yetishtirilishi va tarqalishi nafaqat O‘zbekiston, balki butun dunyo hamjamiyati uchun jiddiy xavf tug‘dirayotgan muammolardan biridir. Bu jinoyat turlari jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy sohalariga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Prezident Shavkat Mirziyoyev bu borada ta’kidlaganidek: “Narkotik vositalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashish – nafaqat davlat organlari, balki har bir fuqaromizning ham burchidir. Chunki bu illatning ildizi jamiyatimizning ertangi kuniga xavf tug‘diradi” 1 . Shu sababli, ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy-huquqiy tavsifini o‘rganish, uning oldini olish va unga qarshi kurashish bo‘yicha samarali choralarni ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy-huquqiy tavsifini tizimli ravishda o‘rganish, uning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur tahlil qilish, shuningdek, ushbu jinoyatga qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining huquqiy mohiyatini ochib berish; 1. ushbu jinoyatning obyekti va subyektiv tomoni, shuningdek, ob’ektiv va sub’ektiv alomatlarini tahlil qilish; 2. amaliyotda uchrayotgan muammolarni aniqlash va tahlil qilish; 3. jinoyatga qarshi kurashishda zamonaviy yondashuvlarni taklif qilish. Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti – jinoyatchilikka qarshi kurashishning huquqiy mexanizmlari, xususan narkotik vositalarni yetishtirish va tayyorlash bilan bog‘liq jinoyatlar tizimi hisoblanadi. Kurs ishining predmeti esa – O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan 1 Prezident Sh.M.Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 2022-yil 21-apreldagi yig‘ilishidagi nutqidan. Manba: “Gazeta.uz” sayti. – URL: https://www.gazeta.uz/oz/2022/04/21/synthetic-drugs/ 4 ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy-huquqiy tavsifi, uning alomatlari va unga qarshi kurashishda qo‘llaniladigan choralar majmuasidir. Kurs ishining ahamiyati. Ushbu kurs ishi ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy-huquqiy asoslarini o‘rganish orqali, amaliyotda ushbu jinoyatni aniqlash, tergov qilish va unga qarshi kurashish bo‘yicha takomillashtirilgan uslub va yondashuvlarni ishlab chiqishga hissa qo‘shadi. Shuningdek, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida ushbu jinoyatning oldini olish, uning oqibatlarini kamaytirish va samarali profilaktika chora-tadbirlarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I BOB. TA’QIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING UMUMIY TUSHUNCHASI 1.1. Ta’qiqlangan ekinlar tushunchasi, ularning turlari va xususiyati Giyohvandlik va unga karshi kurash nafaqat O‘zbekistonda, balki butun jahon miqyosida juda katta muammo bo‘lib qolmoqda. Bu ijtimoiy kasalikka qarshi kompleks ravishda choralar ko‘rilayotganligi, unga qarshi fan va yutuqlaridan foydalanilayotganligiga qaramay, hozirgacha ko‘zlangan maqsadga erishilmadi 2 . Ushbu jinoyatlarga qarshi kurashish uchun avvalo giyohvandlik vositalari haqida batafsil tushunchaga ega bo‘lish lozim.Chunki, giyohvandlik, bangilik, giyohvandlik vositalari, narkotik moddalar, prekursorlar, narkomaniya, narkomafiya, narkobiznes kabi tushunchalarning ma’nosini aniq bilish giyohvandlik vositalarining g‘ayriqonuniy muomalasi bilan bog‘lik jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish, ushbu qilmishlarga qarshi kurashning adekvat chora- tadbirlari ishlab chiqish imkonini beradi. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida giyohvandlik vositalari sifatida maxsus ro‘yxatga kiritilgan va davlat tomonidan nazoratga olingan, giyohvandlikni keltirib chiqaruvchi sintetik vosita (preparat) va o‘simliklar ko‘rsatilgan 3 . O‘zbek tilining izohli lug‘atida giyohvandlik nasha, ko‘knor va boshqa narkotik moddalar iste’mol qilish natijasida kelib chiqadigan kasallik holati, bangilik deb izoh berilgan. O‘zbekiston Respublikasining 1999-yil 19-avgustda qabul qilingan “Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar to‘g‘risida”gi qonunida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar tushunchasi, ular bilan muomala qilishning huquqiy asoslari mustahkamlab qo‘yilgan. Ushbu qonunning 3-moddasida: giyohvandlik (narkotik) vositalari – giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga kiritilgan va O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar, tarkibida giyohvandlik moddasi bo‘lgan preparatlar va o‘simliklar: 2 Qurbonov A., Abdurahmonov A. Giyohvandlikka qarshi kurashning xorij tajribasi. − Toshkent, 2002 3 O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi 3-jild. 6 psixotrop moddalar – psixotrop moddalar ro‘yxatiga kiritilgan va O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar; prekursorlar-prekursorlar ro‘yxatiga kiritilgan va O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar tayyorlash uchun foydalaniladigan moddalar; giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning analoglari-kimyoviy tuzilishi va xossalariga ko‘ra giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarga o‘xshash, ular singari ruhiyatga faol ta’sir etuvchi, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar; preparat-moddalarning har qanday fizik holatdagi, tarkibida yoki bir nechta giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar bo‘lgan aralashmasi; giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarning muomalada bo‘lishi giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarni olib kirish (olib chiqish), tranzit tarzida o‘tqazish, saqlash, berish, realizatsiya qilish, taqsimlash, olish, tashish, jo‘natish, ishlab chiqish, ishlab chiqarish, tayyorlash, ulardan foydalanish va ularni yo‘q qilish, shuningdek, tarkibida giyohvandlik moddasi bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirish; giyohvandlik (narkomaniya)-giyohvandlik vositalariga ruhiy-jismoniy qaramlik bilan bog‘liq kasallik; zaharvandlik (toksikomaniya) psixotrop moddalarga, shuningdek, dorilik xususiyatiga ega bo‘lmagan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy, giyohvandlik vositalariga o‘xshash ruhiyatga faol ta’sir etuvchi moddalarga ruxiy jismoniy qaramlik bilan bog‘liq kasallik6, deb ta’rif berilgan. Giyohvandlik vositalari deganda, tibbiyotda davolash maqsadida og‘riqdan forig‘ qilish yoki uxlatadigan, shuningdek, o‘simlik tarkibidan olinadigan yoki sun’iy tarzda tayyorlanadigan, kishiga aqldan ozish yoki vaqtinchalik o‘ta vaqtichog‘likni uyg‘otadigan vositalar tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasida muomalada bo‘lishi ta’qiqlangan giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar, prekursorlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi 7 Narkotik moddalarni nazorat qilish davlat komissiyasining 2010-yil 6-apreldagi qarorida berilgan. Ushbu qarorga ilova sifatida giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarning uncha ko‘p bo‘lmagan, ancha va ko‘p miqdorlari ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 31-iyuldagi “Giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali olib kirish, olib chiqish va tranzit shaklida o‘tkazish to‘g‘risida” gi 293-sonli Qarorining 2-, 3-, 4- va 5-ilovalarida belgilangan. 1999-yil 19-avgusdagi qonunning 4-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar quyidagi ro‘yxatlarga kiritiladi: 1) muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida ta’qiqlangan giyohvandlik vositalari ro‘yxati; 2) muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan giyohvandlik vositalari ro‘yxati; 3) muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan psixotrop moddalar ro‘yxati; 4) muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklanga prekursorlar ro‘yxati. Barcha giyohvandlik vositalari ular uchun umumiy bo‘lgan tibbiy na yuridik belgilarga ega 4 . Kelib сhiqihi tabiiy yoki sun’iy bo‘lgan moddatda ruhiy jismoniy qaramlikni, ko‘p karra iste’mol qilganda esa giyohvandlik kasalligini keltirib chiqarishga qodir bo‘lgan muayyan xossalarning mavjudligi ushbu vositalarning tibbiy belgisi hisoblanadi. Afsuski, har xil kimyoviy tabiatga ega bo‘lgan moddalarni iste’mol qilish bilan bog‘liq kasalliklarni ta’riflashda tibbiy adabiyotlarda qo‘llaniladigan atamalarga hali mukammal sharh berilmagan.Giyohvandlik Markaziy nerv 4 Abduqodirov Sh., Payzullayev Q. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalardan foydalanishning huquqiytartibga solinishi. − Toshkent . 2002. 8 sistemasiga ta’sir ko‘rsatadigan ayrim zaharli va farmakologik vositalardan notibbiy maqsadlarda foydalanish natijasida vujudga keladi. “Giyohvandlik” va “zaharvandlik” (“toksikomaniya”) atamalari ko‘pincha mazmunan bir atamalar sifatida qo‘llaniladi: “zaharvandlik” (giyohvandlik) - tabiiy yoki sintetik moddalar (dori preparatlari, ovqatdagi va ishlab chiqarilgan zaharlarni iste’mol qilishnatijasida kelib chiqadigan vaqtinchalik yoki surunkali intoksikatsiya holatidir. Ruhiy-jismoniy qaramlikka sabab bo‘ladigan, giyohvandlik vositalariga kirmaydigan moddalardan (barbitur kislota moddalari,trankvilizatorlar) foydalanish holatlari ko‘payganligi tufayli, bir qancha psixiatrlar va narkologlar “giyohvandlik” atamasini qamrov doirasi kengroq bo‘lgan “zaharvandlik” va “dori-darmonlarga qaramlik,dori-darmonlarni suiistemol qilish” atamalari bilan almashtirishni taklif qildilar 5 . Ayrim mualliflarning fikricha, zaharvandlik dori-darmonlar va boshqa shunga o‘xshash moddalarga ruhiy-jismoniy qaramlik bilan bog‘liq kasallikdir. Ushbu ta’riflar asosida o‘rganish orqali shaxsda iste’mol qilinishi natijasida ruhiy jismoniy qaramlikni keltirib chiqaradigan moddalarning bir necha turini qayd etishimiz mumkin. - morfin hamda morfinga o‘xshash ta’sir ko‘rsatadigan boshqa moddalar; - barbituratlar va boshqa uyqu dorilari; - hind ko‘knorisidan olinadigan moddalar(nasha); - markaziy asab tizimiga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar. Zaxarvandlikning har xil shakllari ikki omilga asoslanadi: Zaxarvandning giyohvandlik vositasiga qaram bo‘lib qolishi va abstinent sindromning mavjudligi 6 . Eyforiya holatini keltirib chiqaradigan vositalarga qaramlik umumlashtiruvchi “giyohvandlik” atamasi bilan belgilanadi. Bunday holatga xos bo‘lgan belgilar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 5 Qurbonov A ., Abdurahmonov A . Giyohvandlikka qarshi kurashning xorij tajribasi . − Toshkent, 2002 6 Ahmedova S.T. Yoshlar orasida giyohvandlik tarqalishining oldini olish muammolari. 1995. 9 - muayyan giyohvandlik vositasining ta’siriga organizm ta’sirchanligining o‘zgarish sindromi (himoya reaksiyalari, tolerantlik, iste’mol qilish shakli, mastlik shakli); - ruhiy qaramlik sindromi (obessin mayl, intoksikatsiyadan ruhiy lazzat olish); - jismoniy qaramlik sindromi (kompulsiv mayl, doza ustidan nazoratni o‘qotish, abstinent sindrom, intoksikatsiyadan jismoniy lazzat olish). Yuridik va tibbiyotga oid adabiyotlarda giyohvandlik vositasiga bir xil ta’rif berilmaydi. M.M.Qodirov giyohvandlik vositalarning to‘rtinchi alomati (jismoniy) ham mavjud deb hisoblaydi va giyohvandlik vositalarini kelib chiqish tabiatiga ko‘ra har xil vositalar (moddalar), deb ta’riflaydi. S.P.Dadovskaya giyohvandlik vositalari tushunchasini ikkita mazmuniy va rasmiy huquqiy me’zonlar bilan belgilaydi. Mazmuniy me’zon nuqtai nazaridan, giyohvandlik vositalari - bu iste’mol qilinganida eyforiya holatini, muntazam iste’mol qilinganida esa - giyohvandlik vositasiga ruhiy va jismoniy bog‘liqlik (giyohvandlik)ni keltirib chiqarishga qodir bo‘lgan,kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy bo‘lgan moddalardir. Rasmiy huquqiy me’zon esa muayyan giyohvandlik vositalarining xalqaro huquqiy yoki davlatning normativ xususiyatga ega bo‘lgan ichki qonunlarida, rasmiy ro‘yxatlarda ko‘rsatilganlari yig‘indisdan iboratdir. Yuqoridagi mezonlar mavjud bo‘lmasa u yoki bu vositaning giyohvandlik vositasi, deb topilishi mumkin emas. Mazmuniy me’zon-u yoki bu moddaning giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga kiritilishi uchun, rasmiy-huquqiy me’zon esa tadqiq etilayotgan sohada qonunlar ijrosini amalga oshiruvchi organlar uchun mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi. Bir qator mualliflar giyohvandlik vositasi atamasi o‘z mazmuniga ko‘ra “giyohvandlik moddasi” tushunchasi bilan bir xil, shuning uchun ham “giyohvandlik moddalari” atamasini qonunda “giyohvandlik vositalari” atamalari bilan almashtirishga hojat yo‘q 7 , deb hisoblaydilar. 7 Казиров М . М . Проблемы угостиотровской борьбы с изванным оборотом 10 Bu atamalarning o‘xshashligini inkor etmagan holda, biz ushbu o‘zgartirish mutlaqo to‘g‘ri bo‘lgan, deb hisoblaymiz, chunki modda tushunchasi giyohvandlik predmeti deb topilan predmetlarga ham, xalqaro konvensiyalarda keltirilgan ro‘yxatlarga ham mos kelmaydi, chunki faqat moddalargina emas, suyukliklar, o‘simliklar yoki bu o‘simliklarning qismlari va dori-darmonlar ham giyohvandlik predmetini tashkil etishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining “Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar to‘g‘risida”gi qonunining nomida ham giyohvandlik vositalari, deb to‘g‘ri berilgan. “Vositalar” atamasi ashyolarining amalda mavjud bo‘lgan holatini nisbatan aniq va to‘liq ifodalaydi. Shuning uchun ham bu atamaning qonun tiliga kiritilishi juda asosidir. Shu bois, O‘zbekiston Respublikasi JK 270-276 moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarning predmeti haqida gapirilganida, “giyohvandlik vositasi” atamasini qo‘llash to‘g‘riroq bo‘ladi, deb hisoblaymiz. Narkotizm, tibbiy nuqtai nazardan, giyohvandlik vositalarining eyforiya holatiga keltiradigan ta’siri natijasida kelib chiqadiki, bunday ta’sirga alkogolli ichimliklar va barbituratlar ham egadir. Muayyan moddalar yoki dori preparatlariga qaramlik bilan bog‘liq kasallikka chalingan shaxslar giyohvandlar va zaharvandlarga ajratiladilar, chunki, “giyohvandlik”, “giyohvandlik vositasi” atamalari hozirgi vaqtda nafaqat tibbiyot xodimlari, balki sotsiologlar, huquqshunoslar tomonidan ijtimoiy va yuridik ma’noda qo‘llanilmoqda. Shu nuqtai nazardan, fikrimizcha, “giyohvandlik” atamasi faqat qonunga binoan giyohvandlik vositalari sifatida tan olingan moddalar yoki dorilar suiiste’mol qilingan hollardagina qo‘llanilishi lozim, “zaharvandlik” atamasi esa giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga kiritilmagan moddalar yoki dorilarni suiiste’mol qilish natijasida kelib chiqqan kasallik sifatida ta’riflash uchun qo‘llanishi mumkin. Tibbiyotda tegishli vosita giyohvandlik vositasi sifatida tan olinganligi yoki giyohvandlik vositalari ro‘yxatidan chiqarilganligiga qarab, “giyohvandlik” va “zaharvandlik” diagnozlarini o‘zgartirish imkoniyati nazarda tutilgan.Bunda kasallikning klinik holati o‘zgarishsiz qolishi mumkin. 11 Shunday qilib, giyohvandlik va zaharvandlikni farqlash mezonlari qaramlikni keltirib chiqaradigan vositaning tibbiy belgilariga asosan aniqlanadi, desak xato qilmagan bo‘lamiz. Markaziy asab tizimiga, bosh miyaga o‘ziga xos tarzda ta’sir ko‘rsatadigan, ko‘p karra iste’mol qilinganida giyohvandlik kasalligini keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan va shu sababli giyohvandliklik vositalari ro‘yxatiga kiritilgan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar giyohvandlik vositalari hisoblanadi. Mazkur vositalardan notibbiy maqsadlarda foydalanish ko‘lamining kengayishi tufayli giyohvandlik vositalariga qaramlik ijtimoiy ahamiyat kasb etib bormoqda 8 . Giyohvandlik tarqalishining eng xavfli jihati shundaki, u odamlar sog‘ligiga katta shikast yetkazadi. Barcha giyohvandlik vositalari o‘z tabiatiga ko‘ra o‘ta zaharli bo‘lib, ularni iste’mol qilish organizmning barcha himoya funksiyalariga shikast yetishiga olib keladi. Giyohvandlik vositalarini surunkali iste’mol qilishning dastlabki bosqichlaridayoq barcha turdagi modda (oqsil, yod,uglevod) almashinuv jarayonlari buziladi. Giyohvandlik vositalarining zararli ta’siri natijasida markaziy nerv sistemasi o‘zining tartibga solish, muvofiqlashtirish funksiyasini samarali bajarmay qo‘yadi. Biroq, eng xavfli oqibatqon tarkibi o‘zgaradi, organizmning immun-himoya funksiyalari pasayadi. Giyohvandlarga eng og‘ir yuqumli kasalliklardan biri – OITS (orttirilgan immmunitet tanqisligi sindromi)ning potentsial tarqatuvchisi sifatida qaralishi aynan shu bilan izohlanadi. Giyohvandlik tushunchasining tibbiy va ijtimoiy-huquqiy jihatlarini farqlash zarurligi haqidagi fikrlariga qo‘shilgan holda, “giyohvandlik” atamasi jinoyathuquqiy ma’noda giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq g‘ayriqonuniy xattiharakatlar umumiy tushunchasini ifodalash uchun qo‘llaniladi deb hisoblaymiz. Shu bois biz giyoxvandlik tushunchasiga K.SH.Kurmanov bergan quyidagi ta’rifga qo‘shilamiz:“Giyohvandlik vositalarining g‘ayriqonuniy muomalasi odamlar sog‘ligiga zarar yetkazishga qaratilgan o‘z g‘ayriqonuniy,g‘ayriijtimoiy niyatlarini amalga oshirish maqsadida qonunda jinoiy 8 Ahmedova S.T. Yoshlar orasida giyohvandlik tarqalishining oldini olish muammolari. 1995 12 javobgarlik belgilab qo‘yilgan giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq ijtimoiy xavfli jinoiy qilmishlar sodir etishdir. Xalqaro miqyosda muayyan moddalar va vositalarni giyohvandlik vositalari qatoriga kiritishga Birlashgan Millatlar Tashkiloti, milliy miqyosda esa milliy hukumatning vakolatli organi haqlidir.O‘zbekiston Respublikasida markaziy asab sistemasiga, bosh miyaga o‘ziga xos tarzda ta’sir kursatadigan, ko‘p marta iste’mol qilinganida giyohvandlik kasalligini keltirib chikarishi mumkin bo‘lgan, kelib chiqishi sun’iy yoki tabiiy vositalarni giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga kiritish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining vakolatiga kiradi. O‘zR Oliy sudi Plenumining 1995-yil 27-oktyabrdagi “Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishga oid jinoyatlar ishlari bo‘yicha sud amaliyoti haqida”gi 21-sonli qaroriga muvofiq, bunday moddalar ro‘yxati BMTning 1988-yildagi “Giyohvandlik vositalar va psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Konvensiyasining 1 va 2-jadvallarida hamda 2010-yil 6-apreldagi giyohvandlik vositalari ustidan nazorat qilish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi davlat komissiyasining qaroriga ilovada mavjud 9 . 1.2. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatlarini aniqlash va fosh etish So‘nggi yillarda mamlakatimizda jamiyatning turli jabhalarida bir qator islohotlar amalga oshirildi. Shular qatori, sud-huquq tizimida amalga oshirilgan islohotlarni va ular yuzasidan qilinayotgan ishlarni alohida e tirof etish joiz.ʼ “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g’risida”gi mamlakatimizda adolat va qonun ustuvorligi tamoyillarini taraqqiyotning eng asosiy va zarur shartiga aylantirishga doir ikkinchi ustuvor yo‘nalish asosida qabul qilingan bir qator normativ-huquqiy hujjatlarda qonuniylikni qat’iy ta’minlash, “Qonun —ustuvor, jazo — muqarrar” tamoyilini bosh mezonga aylantirish masalasiga alohida urg’u berilgan. Xususan, Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 20-dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Murojaatnomasida huquqiy davlat barpo etish va unda 9 O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi Plenumi qarorlari to‘plami: 1991-2006.1-jild 13 huquqni muhofaza qiluvchi organlarini mamlakatda huquq-tartibotni ta’minlashdagi rolini inobatga olib, “Hech kimning unutishga haqqi yo‘q – qonun talablari va inson huquqlari – biz uchun oliy qadriyat” , deb ta’kidlaganlarini aytib o‘tish joiz. Qonun ustuvorligini, insonning huquq va erkinliklari himoyasini ta’minlash har bir davlat organining asosiy vazifasi hisoblanadi. Zero, davlat o‘z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko‘zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiplari asosida amalga oshiradi. Bu tamoyillar Konstitutsiyamizda aniq belgilab berilgan bo‘lsada, ular amalda o‘zining to‘liq ijrosini topmoqda deya olmaymiz. Buning muhim sabablaridan biri tergovga qadar tekshiruv jarayonida fuqarolarning huquqlari va erkinliklari davlat organlari hamda mansabdor shaxslar tomonidan cheklanishi, poymol qilinishining ehtimoli ko‘pligi bilan bog’liq. Shuning uchun ham bugungi kunda huquqiy normalarni erkinlashtirish va yangilash tergov organlari faoliyatining tashkiliy shakllarini takomillashtirish bo‘yicha rivojlangan demokratik mamlakatlar tajribasini har tomonlama chuqur o‘rganib chiqish dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Mamlakatimizda giyohvand moddalar savdosi va iste’moliga qarshi keskin choralar ko‘rilayotgan bo‘lsa-da, bugun giyohvandlik vositalarining noqonuniy aylanishi eng xatarli va dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Giyohfurushlar yangi usul va nayranglarni qo‘llab, zahri qotilni sotish harakatlarini davom ettirishmoqda. Ular manfur maqsadlarini amalga oshirish yo‘lida hali dunyoqarashi shakllanmagan, o‘zgalar ta’siriga tushib qolishga moyil yoshlar umriga zomin bo‘lishmoqda. O‘zbekistonda huquqni muhofaza qilish idoralari bilan hamkorlikda bojxona organlari tomonidan ham transmilliy narkoguruhlarning qonunga zid faoliyatini aniqlash va chek qo‘yish, kontrabanda kanallarini yopish, giyohvand o‘simliklar maydonlarini yo‘q qilish va giyohvandlik illati yoyilishining oldini olish bo‘yicha maxsus kompleks operatsiyalar muntazam ravishda amalga oshirilmoqda. O‘ylamay bosilgan qadam ko‘p hollarda afsus-nadomatga sabab bo‘ladi. Nega deganda, tavakkalchilik hamisha ham muvaffaqiyatga yetaklayvermaydi. Aholi orasida muntazam olib 14 borilayotgan profilaktik targ‘ibot va tushuntirish ishlariga qaramasdan, hududlarda huquqbuzarlik va jinoyatlar soni kamaymayapti. Afsuski, tavakkalchilikni xush ko‘radigan ayrim nopok kimsalar o‘z g‘araz maqsadlarini amalga oshirish uchun har qanday razillikdan tap tortmaydi. Giyohvandlik butun dunyoda keng jamoatchilikni tashvishga solayotgan eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirishning ijtimoiy xavfliligi shundaki, bu qilmish odamlarning sog’ligi va xavfsizligiga jiddiy tahdid soladi, respublikadagi kriminogen vaziyatga, jamiyatning iqtisodiy va madaniy negiziga salbiy ta sirʼ ko‘rsatib, ko‘p hollarda uyushgan jinoyatchilik bilan uzviy bog’liq bo‘ladi. Bundan tashqari, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalardan tarkib topgan ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish narkomafiyaning harakatini giyohvand moddalar xom ashyolari bilan ta minlab, aholi muayyan qismining xaridorlar bilan ʼ hamkorligini rag’batlantiradi hamda giyoxvandlik tarqalishini qo‘llab-quvvatlaydi. Ushbu jinoyatning obyekti aholining xavfsizligi va sog’ligi hisoblanadi. JKning 270-moddasida keltirilgan jinoyat predmeti kuknor yoki moyli kuknor, kannabis o‘simligi yoxud tarkibida giyoxvandlik vositalari va psixotrop moddalar bo‘lgan ekinlarni qonunga xilof ravishda ekish yoki yetishtirish hisoblandi. Kannabis — nashaning gashish olinadigan navi (jumladan, nashaning Hindiston, Janubiy Chuy, Krasnodar va boshka turlari)ga mansub ekin. Tarkibida giyohvand yoki psixotrop moddalar bo‘lgan boshqa o‘simliklarga koka bo‘tasi (undan kokain olinadi) va tarkibida giyohvand yoki psixotrop moddalari bo‘lgan boshqa ekinlarni kiritish mumkin. Bu ekinlar giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar konsentratsiyasi ko‘pligi bilan farqlanib, shu sababli ekinlar yoki ularning qismlari Narkotik moddalarni nazorat qilish davlat komissiyasi belgilagan holda giyohvand vosita, deb topiladi. Bu ekinlarni yetishtirish faqat farmatsevtika sanoatida yoxud ilmiy maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin. Har bir holatda ekinlarning tarkibida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalari bo‘lgan ekinlarga tegishliligini aniqlashda, sudlar bu toifadagi ishlarni ko‘rishda giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar ro‘yxatiga amal qilishi zarur hollarda Narkotik 15 moddalarni nazorat qilish davlat komissiyasi tomonidan tasdiqlangan uslublarga muvofiq, olingan ekspert xulosasiga asoslanishi kerak. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishni nazarda tutgan jinoyatlar to‘g’risidagi ishlar bo‘yicha sud-kimyoviy ekspertizalarni o‘tkazish aybdorlikni isbotlovchi muhim mezonlardan biri xisoblanadi. Jinoyat-protsessual kodeksining 173-moddasiga muvofiq, vosita yoki moddani narkotik yoxud psixotrop, deb e tirof etish uchunʼ bunday ekspertizalar qayd etilgan turkumdagi barcha ishlar bo‘yicha o‘tkazilishi zarur 10 . Bu turdagi ekspertizalarni hal etishi uchun quyidagi savollar qo‘yilishi mumkin: olingan modda narkotik hisoblanadimi va qaysi turga kiradi, zarur hollarda esa uning ushbu moddadagi tarkibi necha foizni tashkil qiladi va vazni qancha; narsada (qanday narsa ekanligi ko‘rsatiladi) giyohvandlik vositalarining izlari (mikroskop orqali ko‘rinadigan nishonalari) bormi; yer maydonida (olingan joy ko‘rsatiladi) o‘sayotgan o‘simliklar qaysi turga mansub va u tarkibida narkotik bo‘lgan o‘simlik hisoblanadimi; olingan moddalar bir butunni (bir massani) tashkil etganmi; olingan moddalar tayyorlash usuli (texnologiyasi), saklash sharoiti, foydalanilgan boshlang’ich xom ashyosi, o‘simlik xom ashyosining ko‘karib turgan joyi bo‘yicha kelib chiqishi jihatidan umumiy manbaga egami». Mazkur jinoyat obyektiv tomondan ta’qiqlangan ekinlarni ekish, yetishtirishda ifodalanadi. Ekish — tarkibida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bo‘lgan kuknor, moyli kuknor, kannabis o‘simlik moyini qonunga xilof ravishda sepish va o‘stirish. «Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar to‘g’risida»gi Qonunga ko‘ra, tarkibida giyohvandlik vositalari bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirish davlat monopoliyasiga kirib (7-modda), maxsus vakolatli organ belgilagan tartibda bu faoliyat ilmiy maqsadlarda shug’ullanishga litsenziya bo‘lgan taqdirda davlat korxonalariga ruxsat etiladi (21-modda). Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish deganda, tegishli ruxsatsiz har qanday yer maydonida, shuningdek, bo‘sh yotgan yerlarda urug’ni qadash va o‘stirish tushuniladi. 10 Jinoyatchilik va huquqbuzarlikka moyil o‘quvchilarni aniqlash va ularni tarbiyalash. T.: “Kamalak” .2017. 118-b 16 Jinoyat o‘simlik o‘nib chiqqan-chiqmaganligi yoki o‘sgano‘smaganligidan qat iy nazar, ekin ekilgan paytdan boshlab tugallangan hisoblanadi.ʼ Urug’lar sotib olish, ularni pishish bosqichigacha o‘smaydigan darajada tuproqdan tashqarida yoki kam miqdordagi tuproqda undirish (kuchat yetishtirish)ni ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirishga tayyorgarlik ko‘rish harakatlari sifatida ko‘rish mumkin. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish deganda, ekilgan vaqtdan boshlab pishish bosqichigacha bo‘lgan davr ichida ularni parvarish qilish (sug’orish, chopiq qilish, o‘g’itlash va hokazolar)ni tushunish kerak. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirishi, ularni yetishtirish texnologiyasining o‘sishi, yangi navlarini yaratish, ular hosildorligini oshirish, noqulay ob-havo sharoitlariga chidamliligini oshirish kabilarni e tiborga olib, kvalifikatsiya qilish kerak. ʼ Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish, ularni o‘zi yoki boshqa shaxslar uchun yetishtirganligi, pishib yetilganligidan, hosil yig’ib olish vaqtidan qat iy nazar, ʼ tugallangan jinoyat deb topiladi. Aybdorning harakatlari ekin maydoni o‘lchamidan kelib chiqqan holda JKning 270-moddasi tegishli qismlari bilan kvalifikatsiya qilinadi, bunda ushbu moddaning 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilish uchun ekin maydonining o‘lchami 250 kvadrat metrgacha bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Agar yetishtirilishi ta’qiqlangan o‘simliklarni ekish va yetishtirish kelgusida narkotik moddalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, shuningdek, o‘tkazish yoki sotish bilan bog’liq bo‘lsa, bunday harakatlar JKning 270-moddasi va tegishli moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlar majmui bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish yoki ekish bunday o‘simliklarni yetishtirish maxsus ruxsat (litsenziya) bilan amalga oshirilgan taqdirda jinoiy javobgarlikni istisno etiladi. Tarkibida giyohvandlik moddasi bo‘lgan o‘simliklar o‘stirish bilan bog’liq faoliyatni litsenziyalash O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda litsenziat zimmasiga faoliyatni qat iy tartibda litsenziya talablari va shartlariga rioya qilgan ʼ holda amalga oshirish majburiyati yuklanadi. Agar amalga oshiriladigan faoliyat litsenziya doirasidan chetga chiqsa, javobgar shaxs zarur shartlar mavjud bo‘lganida, sharxlanayotgan modda bo‘yicha jinoiy javobgarlikka tortilishi 17 mumkin. Jinoyat subyektiv tomondan qayerdan sodir etiladi.Aybdor giyohvandlik moddalari bo‘lgan ekin yoki psixotrop o‘simliklarini qonunga xilof ravishda yetishtirayotganligini biladi va mazkur harakatni hohlaydi. Jinoyatni kvalifikatsiya qilish uchun ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirishning motivi va maqsadi ahamiyatga ega emas. Qonun jinoyat tarkibiga giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirishdan maqsad shaxsiy iste mol yoki sotish belgisiniʼ kiritmaydi. Mazkur ekinlarning ularni o‘tkazish uchun emas, balki xo‘jalik manfaatlarida (to‘la, urug’ olish va boshqa) foydalanish uchun ekilgani yoki yetishtirilgani qilmishning ijtimoiy xavfliligini yo‘qotmaydi (boshqa shaxslar bundan giyohvandlik vositalari olishda foydalanishi mumkin). Shuning uchun bunday holatlarda qilmish JKning 270-moddasi bo‘yicha kvalifikatsiya qilinadi. Ta’qiqlangan o‘simliklarni ekish va yetishtirish kelgusida narkotik moddalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, shuningdek, o‘tkazish yoki sotish bilan bog’liq, bo‘lsa, bunday harakatlar JKning 270-moddasi va JKning 273-moddasida nazarda tutilgan jinoyatlar majmui bilan kvalifikatsiya qilinishi kerak. Mazkur qilmishni sodir etish chog’ida o‘n olti yoshga to‘lgan har qanday jismoniy shaxslar jinoyat subyekti bo‘lishlari mumkin. JKning 270- moddasi, 2-qismida: a) ilgari giyoxvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishdan iborat jinoyatni sodir etgan shaxs tomonidan; b) bir gurux shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib; v) o‘rtacha kattalikdagi ekin maydonida sodir etilgan jinoyatning kvalifikatsiya qilingan turlari uchun javobgarlikni nazarda tutadi. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirgan shaxs ilgari JKning 127-moddasi, 2-qismida yoki 3-qismi “a”, “b”, “v” bandlarida, 270—276- moddalarda belgilangan jinoyatlardan birini sodir etgan bo‘lsa, sudlanganlik fakti, ilgari sodir etilgan jinoyat muddatining o‘tish vaqti tugamaganligi, qonunda belgilangan tartibda sudlanganlik bekor qilinmagan va olib tashlanmaganligidan qat iy nazar, moddaning 2-qismi, “a” bandi bo‘yicha kvalifikatsiya qilish kerak. ʼ O‘rtacha hajmdagi maydonda ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish, ekish deganda, 250 m2.dan 1000 m2.gacha maydonda mazkur ekinlar urug’ini qadash yoki ularni o‘stirish tushuniladi. 18 Bunda yer maydoni hajmi faktik foydalanilgan maydondan kelib chiqib aniqlanishi kerak, ya ni yetishtirilishi ta’qiqlangan ekinlar urug’i o‘sayotganʼ maydonning o‘zi tushuniladi. Ekinlar yetishtirilayotgan yer maydoniga giyohvand o‘simliklar yoki ular urug’lari mavjud bo‘lmagan maydonlarni qo‘shish mumkin emas, bu — qonunga zid. Shuning uchun yetishtirilayotgan yer maydonini aniqlashda, ekin amalda ekilgan umumiy maydonni hisobga olish kerak. Agar ayblanuvchi ta’qiqlangan ekinlarni turli maydonlarda yetishtirgan bo‘lsa, tergov va sud organlari tarkibida narkotik modda bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirish maqsadini aniqlashi kerak. Agar ayblanuvchi kamida ikki marta shu o‘simliklarni turli vaqt, turli maydonlarda ekkan yoki yetishtirgan bo‘lib, yana jinoyat sodir etishga qasd qilgan bo‘lsa, uning qilmishi JKning 270-moddasi, 2-qismi, “a” bandi bilan yoki shu moddaning tegishli bandi va qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Ekish maydoni hajmini aniqlashda, nafaqat oxirgi ekin maydoni hajmi, balki bundan oldingi maydon hajmlarini e tiborga olish kerak. Jinoyat subyekti bir vaqtda ikki yoki undan ortiq ʼ maydonlarda ta’qiqlangan ekinlarni ekib, bular uchun umumiy qasdga ega bo‘lsa, uning qilmishi JKning 270-moddasi, 2-qismi bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilinmaydi, chunki u yagona davomiy jinoyatni tashkil etadi va uning qilmishini ekin maydoni o‘lchamidan kelib chiqib kvalifikatsiya qilish lozim. 19 II BOB.TA’QIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING JINOIY-HUQUQIY TAVSIFI 2.1. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish (JK 270-moddasi) Jinoyatning bevosita obyekti muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida ta’qiqlangan, giyohvandlik vositalari ro‘yxati (I ro‘yxat)ga 11 kiritilgan, tarkibida giyohvandlik moddasi bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirishga bo‘lgan davlat monopoliyasini ta’minlovchi ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Jinoyatning qo‘shimcha obyekti – aholining salomatligi xavfsizligidir 12 . Ko‘knor yoki moyli ko‘knor, kannabis o‘simligi yoxud tarkibida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bo‘lgan boshqa ekinlar JK 270- moddasida nazarda tutilgan jinoyatning predmeti hisoblanadi. Ko‘knorning ikki shakli: urug’larida oson quriydigan moy mavjudligi uchun yetishtiriladigan moylik ko‘knor va giyohvandlik vositalari bozoriga mahsulot beradigan ko‘knor farqlanadi. Kannabis – nashaning alohida gashish olinadigan navi (nashaning Hindiston, Janubiy Chuy, Krasnodar va boshqa turlari) mavjud. Botanika sohasidagi mutaxassislar ko‘knor o‘simliklari oilasida ko‘knorning uch turi: oddiy yoki ekma ko‘knor, hind ko‘knori yoki nasha va yovvoyi ko‘knor mavjud deb hisoblaydilar. Bunda ko‘knorning so‘nggi ikki tur giyohvandlik vositasi xossalariga ega (ular tarkibida ko‘p miqdorda tetragidrokannabinol (TGK) bor) 13 . Tarkibida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bo‘lgan boshqa ekinlar qatoriga koka butasi; koka barglari; kaktus oilasiga mansub bo‘lgan, meskalin qabilidagi izoxinolin alkaloidlardan iborat o‘simliklar; ergolin guruhiga kiruvchi alkaloidlardan iborat vyunk oilasiga mansub o‘simliklar; xomashyosi 11 Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 19 августдаги 813–I- сонли « Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар тўғрисида » ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси , 1999 йил , 9- сон , 210- модда . 12 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 5. Maxsus qism. Jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar. harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar. Darslik.2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan. – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. 165- bet . 13 Головкин Б.Н. Наркотикосодержащие растения: распространение, действие, социальнаяопасность. – М.: 2000. – 22-б. 20 efedrin olish uchun ishlatiladigan efedr oilasiga mansub o‘simliklar, shuningdek, tarkibida psilotsibin va (yoki) psilotsin mavjud bo‘lgan har qanday turdagi zamburug’lar kiradi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, narkogen faollik bilan tavsiflanuvchi o‘simliklarning jami ikki yuzdan ortiq turi bor 14 . Har bir konkret holatda sudlar tarkibida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar mavjud o‘simliklar ro‘yxatiga kirishini aniqlash uchun narkotiklar ustidan nazorat qilish bo‘yicha Davlat komissiyasi tomonidan tasdiqlangan Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar ro‘yxati va ekspertiza xulosalariga tayanishi kerak. «...giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishni nazarda tutgan jinoyatlar to‘g’risidagi ishlar bo‘yicha sud-kimyoviy ekspertizalarni o‘tkazish aybdorlikni isbotlovchi muhim mezonlardan biri hisoblanadi. Jinoyat-protsessual kodeksining 173-moddasiga muvofiq bunday vosita yoki moddani narkotik yoxud psixotrop deb e’tirof etish uchun bunday ekspertizalar qayd etilgan turkumdagi barcha ishlar bo‘yicha o‘tkazilishi zarur. Bu turdagi ekspertizalarni hal etish uchun quyidagi savollar qo‘yilishi mumkin: olingan modda narkotik hisoblanadimi va qaysi turga kiradi, zarur hollarda esa uning ushbu moddadagi tarkibi necha foizni tashkil qiladi va vazni qancha; narsada (qanday narsa ekanligi ko‘rsatiladi) giyohvandlik vositalarining izlari (mikroskop orqali ko‘rinadigan nishonalari) bormi; yer maydonida (olingan joy ko‘rsatiladi) o‘sayotgan o‘simliklar qaysi turga mansub va u tarkibida narkotik bo‘lgan o‘simlik hisoblanadimi; olingan moddalar bir butunni (bir massani) tashkil etganmi; olingan moddalar tayyorlash usuli (texnologiyasi), saqlash sharoiti, foydalanilgan boshlang’ich xomashyosi, o‘simlik xomashyosining ko‘karib turgan joyi bo‘yicha kelib chiqishi jihatidan umumiy manbaga egami». 14 Ўша манба. – 20-24-б. 21 Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalari bilan muomala qilishning maxsus huquqiy rejimi belgilangan. Bunday rejim uch mezon: tibbiy, ijtimoiy va normativ mezonlar yig’indisi bilan tavsiflanuvchi vositalar va moddalarga nisbatan amal qilishi lozim. Tibbiy mezon nuqtai nazaridan giyohvandlik vositalari qatoriga kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy bo‘lgan, markaziy nerv sistemasi (MNS)ga ta’sirlantiruvchi yoki gallyutsinogen ta’sir ko‘rsatuvchi, shu tufayli notibbiy maqsadlarda iste’mol qilinuvchi va ruhiy va (yoki) jismoniy qaramlik vujudga kelishiga sabab bo‘luvchi vositalar kiritiladi. Muayyan vositani giyohvandlik vositalari qatoriga kiritishda ijtimoiy mezonni ham hisobga olish lozim. Bu mazkur vositalar qatoriga notibbiy maqsadda iste’mol qilish hajmlari ko‘payib va yanada keng tus olib borayotgan va uning sog’liq uchun xavfliligi tufayli u bilan muomala qilishning alohida huquqiy rejimini belgilashni taqozo etadigan vosita kiritilishi lozimligini anglatadi. Tibbiy va ijtimoiy mezonlar birgalikda muayyan moddani giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar qatoriga kiritish va buni maxsus normativ hujjatda mustahkamlash uchun asos bo‘lishi normativ mezonni tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasining «Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar to‘g’risida»gi Qonuni ana shunday hujjat hisoblanadi. Ushbu Qonunning 3-moddasida «giyohvandlik (narkotik) vositalari», «psixotrop moddalar», shuningdek, «prekursorlar», «giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning analoglari», «preparat» kabi tushunchalarga ta’rif berilgan. Giyohvandlik (narkotik) vositalari – giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga kiritilgan va O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar, tarkibida giyohvandlik moddasi bo‘lgan preparatlar va o‘simliklar 15 . JK Maxsus qismi VIII bo‘limiga ko‘ra, ular qatoriga BMTning 1961 yilda qabul qilingan Giyohvandlik vositalari to‘g’risidagi Yagona Konvensiyasi (unga 15 Rustambayev M . X . O ‘ zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi . Tom 5. Maxsus qism . Jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar . harbiy xizmatni o ‘ tash tartibiga qarshi jinoyatlar . Darslik.2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan. – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. 167-bet. 22 «1961 yilgi Giyohvandlik vositalari to‘g’risidagi Yagona Konvensiyaga tuzatishlar kiritish to‘g’risida» 1972 yil Protokoliga muvofiq tuzatishlar kiritilgan) I va II ro‘yxatlariga kiritilgan moddalar kiradi 16 . Psixotrop moddalar – psixotrop moddalar ro‘yxatiga kiritilgan va o‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar. Psixotrop moddalar patologik ko‘nikish uyg’otishi va odamning markaziy nerv sistemasiga rag’batlantiruvchi yoki tushkunlikka tushiruvchi ta’sir ko‘rsatib, gallyutsinatsiyalar uyg’otish yoki motor funksiyasi, fikrlash qobiliyati, xulq-atvor, idrok yoki kayfiyatning buzilishiga sabab bo‘lish qobiliyatiga ega. Ularga 1971 yilgi Psixotrop moddalar to‘g’risidagi BMT Konvensiya sining I, II, III yoki IV ro‘yxatiga kiritilgan moddalar kiradi. Prekursorlar–prekursorlar ro‘yxatiga kiritilgan va o‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar tayyorlash uchun foydalaniladigan moddalar. Ularga 1988 yilgi BMTning Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomalada bo‘lishga qarshi kurash to‘g’risidagi Vena Konvensiyasining I va II jadvaliga kiritilgan moddalar kiradi. Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning analoglari – kimyoviy tuzilishi va xossalariga ko‘ra giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarga o‘xshash, ular singari ruhiyatga faol ta’sir etuvchi, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar. Preparat – moddalarning har qanday fizik holatdagi, tarkibida bitta yoki bir necha giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar bo‘lgan aralashmasi. Ko‘rsatilgan Qonunning 4-moddasiga binoan, «O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar quyidagi ro‘yxatlarga kiritiladi: 16 Нью - Йорк , 1961 й ., 25 март , Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси 1995 й . 24 февралдаги 30-I- сон қарорига мувофиқ ратификация қилинган Ўзбекистон Республикаси учун 1995 й . 23 сентябрдан кучга кирган . 23 Muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida ta’qiqlangan giyohvandlik vositalari ro‘yxati (bundan buyon matnda I ro‘yxat deb yuritiladi); Muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan giyohvandlik vositalari ro‘yxati (bundan buyon matnda II ro‘yxat deb yuritiladi); Muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan psixotrop moddalar ro‘yxati (bundan buyon matnda III ro‘yxat deb yuritiladi); Muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan prekursorlar ro‘yxati (bundan buyon matnda IV ro‘yxat deb yuritiladi). Giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar ro‘yxatlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlanadi va matbuotda e’lon qilinadi». Mazkur ro‘yxatlar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarni O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali olib kirish, olib chiqish va tranzit tarzida o‘tkazish to‘g’risida»gi 2000 yil 31 iyul 293-son qaroriga 17 2-5-ilovalarda e’lon qilingan. Xususan, I ro‘yxatga muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida ta’qiqlangan 159 nomdagi giyohvandlik vositalari kiritilgan. II ro‘yxat muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan 61 nomdagi giyohvandlik vositalarini o‘z ichiga oladi. III ro‘yxatdan muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan 82 nomdagi psixotrop moddalar o‘rin olgan. IV ro‘yxatga muomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasida cheklangan 26 prekursor kiritilgan bo‘lib, shulardan 23 tasi – 1988 yilgi BMTning Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomalada bo‘lishga qarshi kurash to‘g’risidagi Vena Konvensiya sining I va II jadvaliga kiritilgan kimyoviy moddalar, qolgan 3 modda (qizil fosfor, propion angidrid, tarkibida efedrin bo‘lgan efedr o‘ti) mazkur Ro‘yxatga 1988 yilgi BMTning Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda 17 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2002 й., 3-4-сон, 34-модда; 2003 й., 14-сон, 114- модда. 24 muomalada bo‘lishga qarshi kurash to‘g’risidagi Konvensiyasi 12-moddasi 10- bandining qoidalariga muvofiq qo‘shimcha tarzda kiritilgan. Shuni qayd etish lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi e’lon qilgan mazkur ro‘yxatlardan tashqari, 1995 yil 1 aprelda O‘zbekiston Respublikasining Giyohvandlik moddalarini nazorat qilish davlat komissiyasining 13-4-1-sonli qaroriga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan «1961, 1971, 1988 yilgi BMT Konvensiya lari tavsiyalariga muvofiq giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar tasnifi (ro‘yxatlari)» ma’qullandi. Bu tasnifga quyidagilar kiritilgan: xalqaro ro‘yxatdan o‘tkazilmagan nomlari yoki amaldagi xalqaro Konvensiya larda foydalaniluvchi nomlari ostidagi moddalar; ularning izomerlari, basharti ular barcha hollarda aniq chiqarilgan bo‘lmasa, bunday izomerlar mazkur moddalarning kimyoviy formulasi doirasida mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lsa; bu moddalarning murakkab va sodda efirlari, ular mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha hollarda; bu moddalarning tuzlari, shu jumladan murakkab efirlar, sodda efirlar va izomerlarning tuzlari, bunday tuzlar mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha hollarda; bu moddalarning preparatlari, qonunda nazarda tutilga hollar bundan mustasno. Ro‘yxat I, II, III va IV jadvallardan iborat bo‘lib: I jadvalga o‘ta xavfli bo‘lgan va tibbiy maqsadlarda foydalanilmaydigan (giyohvandlik va psixotrop) o‘simliklar va moddalar, masalan, geroin, kannabis, LSD va faqat giyohvandlar ishlatadigan boshqa moddalar kiritilgan. II jadvalga o‘ta xavfli bo‘lgan, lekin tibbiy maqsadlarda qo‘llaniladigan (giyohvandlik va psixotrop) o‘simliklar va moddalar, masalan, rak kasalligiga yo‘liqqanlarda og’riqni qoldirish uchun qo‘llaniladigan og’riq qoldiruvchi juda kuchli vositalar (morfin, fortal, dolozal, palfium va h.k.) kiritilgan. Ularning qatoriga amfetaminlar va ayrim barbituratlar ham kiradi. Ular kuchli qaramlikni vujudga keltirishi bilan juda xavfli hisoblanadi. III jadvalga ma’lum darajada xavfli bo‘lgan va tibbiy maqsadlarda qo‘llaniladigan (faqat psixotrop) o‘simliklar va moddalar kiritilgan. Bular 25 trankvilizatorlar, antidepressantlar, tez ta’sir ko‘rsatadigan barbituratlar va qaramlikning vujudga kelishi nuqtai nazaridan xavflilik darajasi o‘rtacha bo‘lgan boshqa keng qo‘llaniladigan dorivor moddalardir. IV jadvalga prekursorlar, ya’ni giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarni tayyorlash uchun ishlatiladigan, 1988 yilgi BMTning Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomalada bo‘lishga qarshi kurash to‘g’risidagi Konvensiyasida yoki shu Konvensiyaga muvofiq tasniflangan barcha moddalar va giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni tayyorlash jarayonida ishlatiladigan qolgan barcha kimyoviy moddalar kiradi. Masalan: geroin, kokain va LSDni tayyorlash uchun zarur bo‘lgan atseton va turli kislotalar kiradi 18 . JK 270-moddasida nazarda tutilgan jinoyatning obyektiv tomonini ta’qiqlangan ekinlarni, ya’ni ko‘knor yoki moyli ko‘knor, kannabis o‘simligi yoxud tarkibida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bo‘lgan boshqa ekinlarni qonunga xilof ravishda ekish yoki etishtirish tashkil etadi. Yetishtirish – tarkibida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bo‘lgan o‘simliklarni ekish va hstirish. Yetishtirishning qonunga xilofligi mazkur turdagi faoliyat bilan litsenziyasiz shug’ullanishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasining «Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar to‘g’risida»gi Qonuniga muvofiq tarkibida giyohvandlik moddasi bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirish davlat monopoliyasi hisoblanadi (6-modda) va bunga ruxsat maxsus vakolatli organ belgilagan tartibda, davlat korxonalariga ilmiy maqsadlarda mazkur faoliyat turi uchun litsenziyasi bo‘lgan taqdirda beriladi (21-modda). Agar ta’qiqlangan ekinlarni ekish yoki yetishtirish maxsus ruxsatnoma (litsenziya)ga binoan amalga oshirilayotgan bo‘lsa, ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish uchun jinoiy javobgarlik istisno etiladi. Mazkur faoliyat bilan 18 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 5. Maxsus qism. Jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar. harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar. Darslik.2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan. – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. 171-bet. 26 shug’ullanish uchun litsenziyani Ichki ishlar vazirligi beradi. Bunda litsenziatga faoliyatni litsenziya talablari va shartlariga qat’iy muvofiq ravishda amalga oshirish majburiyati yuklanadi («Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar to‘g’risida»gi Qonunning 21-moddasi). Yetishtirilishi ta’qiqlangan o‘simliklarni ekish deganda, tegishli ruxsatsiz har qanday yer maydoniga, shu jumladan bo‘sh yotgan yerga man etilgan ekin urug’ini sepish va ko‘chatini o‘tkazishni anglamoq lozim. Ushbu jinoyat o‘simlik unib chiqqan-chiqmaganligi yoki o‘sgano‘smaganligidan qat’i nazar, ekin ekilgan paytdan boshlab tugallangan hisoblanadi. Urug’lar sotib olish, ularni yetilish bosqichigacha o‘smaydigan darajada tuproqdan tashqarida yoki kam miqdordagi tuproqda undirish (ko‘chat yetishtirish) ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirishga tayyorgarlik ko‘rish sifatida baholanishi lozim. Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish deganda, ekilgan vaqtdan boshlab pishish bosqichigacha bo‘lgan davr ichida ularni parvarish qilish (sug’orish, chopiq qilish, o‘g’itlash va h.k.)ni tushunish kerak. Bu harakatlar ham ekinlar pishish bosqichiga eytgan-yetmaganligi, hosil o‘rib olingan-olinmaganligidan qat’i nazar, tugallangan jinoyat tarkibini tashkil etadi. Ta’qiqlangan ekinlarni ekish va yetishtirish deganda, tarkibida giyohvandlik moddalari bo‘lgan ekinlarni yetishtirish texnologiyasini takomillashtirish, ularning hosildorligini oshirish, noqulay ob-havo sharoitlariga chidamliligini kuchaytirish, yangi navlarni yaratish, yovvoyi o‘simliklarni parvarish qilish (sug’orish, chopiq qilish) kabi harakatlarni ham tushunish lozim. Shaxs mazkur modda bo‘yicha javobgarlikka tortilishi uchun ta’qiqlangan ekin ekilgan joy (tomorqa, korxona, tashkilot yeri, egasiz yerlar), aybdor bunday ekinlarni o‘zi uchun yoki o‘zga shaxslar uchun yetishtirgani, shuningdek, ekinlarning keyingi taqdiri (ulardan iste’mol qilishga tayyor giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar tayyorlangani, tola, moy, xo‘jalik ehtiyojlari uchun urug’lar olingani va sh.k.) ahamiyatga ega emas. 27 Aybdorning harakatlari ekin maydoni o‘lchamidan kelib chiqqan holda JK 270-moddasining tegishli qismlari bilan kvalifikatsiya qilinadi, bunda ushbu moddaning 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilish uchun ekin maydonining o‘lchami 250 kvadrat metrgacha bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Shaxs yetishtirilishi ta’qiqlangangan o‘simliklarni turli maydonlarda o‘stirayotgan bo‘lsa, uning harakatlarini kvalifikatsiya qilishda jami ekin maydonidan kelib chiqmoq lozim. Agar yetishtirilishi ta’qiqlangan o‘simliklarni ekish va yetishtirish kelgusida narkotik moddalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, shuningdek, o‘tkazish bilan bog’liq bo‘lsa, bunday harakatlar JK 270- moddasi va tegishli moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlar majmui bilan kvalifikatsiya qilinmog’i darkor. Subyektiv tomondan jinoyat to‘g’ri qasd bilan sodir etiladi. Aybdor tarkibida giyohvandlik moddalari bo‘lgan ekin yoki psixotrop ekinlar yoki o‘simliklarni qonunga xilof ravishda yetishtirayotganligini anglaydi va mazkur harakatlarni amalga oshirishni xohlaydi. Jinoyatni sodir etish maqsadi aybdorning harakatlarini kvalifikatsiya qilish uchun ahamiyatga ega emas. Jinoyatning motivlari ham har xil bo‘lishi mumkin va qilmishni kvalifikatsiya qilishga ta’sir ko‘rsatmaydi. 16 yoshga to‘lgan har qanday aqli raso jismoniy shaxs JK 270-moddasida nazarda tutilgan jinoyat subyekti bo‘lishi mumkin. Bu xususiy shaxs bo‘lishi ham, mansabdor shaxs bo‘lishi ham (masalan, qishloq xo‘jalik tashkilotlari, korxonalarning rahbarlari) mumkin. JK 270-moddasi 2-qismida: a) ilgari giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishdan iborat jinoyatni sodir etgan shaxs tomonidan; b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib; v) o‘rtacha kattalikdagi ekin maydonida ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish uchun javobgarlik nazarda tutilgan. 28 Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirgan shaxs ilgari JK 127-moddasi (Voyaga yetmagan shaxsni g’ayriijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish) 2-qismida yoki 3- qismi «a», «b», «v» bandlarida, JK 270–276-moddalarida javobgarlik belgilangan jinoyatlardan birini sodir etgan bo‘lsa, uning bu qilmishi sudlanganlik fakti, ilgari sodir etilgan jinoyat muddatining o‘tish vaqti tugamaganligi, qonunda belgilangan tartibda sudlanganlik bekor qilinmagan va olib tashlanmaganligidan qat’i nazar, JK 270-moddasi 2-qismi «a» bandi bo‘yicha kvalifikatsiya qilinishi lozim. Bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirish tarkibida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar bo‘lgan ekinlarni qonunga xilof ravishda ekish yoki yetishtirishda ikki yoki undan ortiq shaxs qasddan ishtirok etishini anglatadi, bunda til biriktirish jinoiy faoliyatga kirishishdan oldin amalga oshirilgan bo‘lishi lozim. O‘rtacha kattalikdagi maydonda ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish deganda, 250 kvadrat metrdan 1000 kvadrat metrgacha maydonda mazkur ekinlarni ekish yoki ularni o‘stirish tushuniladi. Bunda yer maydoni hajmi amalda foydalanilgan maydondan, ya’ni yetishtirilishi ta’qiqlangan ekinlar amalda o‘sayotgan yoki urug’i ekilgan maydonning o‘zidan kelib chiqib aniqlanishi kerak. Ekinlar yetishtirilayotgan yer maydoniga giyohvand o‘simliklar yoki ularning urug’lari mavjud bo‘lmagan maydonlarni qo‘shish mumkin emas, bu qonunga ziddir. Bunday holda ta’qiqlangan ekin yetishtirilayotgan umumiy yer maydonini aniqlashda amalda ekilgan jami ekin maydonidan kelib chiqish lozim. Agar ayblanuvchi ta’qiqlangan ekinlarni turli maydonlarda yetishtirgan bo‘lsa, tergov va sud organlari tarkibida narkotik modda bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirish maqsadini aniqlashi kerak. Agar ayblanuvchi kamida ikki marta shu o‘simliklarni turli vaqt, turli maydonlarda ekkan yoki yetishtirgan bo‘lib, yana jinoyat sodir etishga qasd qilgan bo‘lsa, uning qilmishi JK 270-moddasi 2-qismi «a» bandi bilan yoki ekin maydoniga qarab shu moddaning tegishli bandi va qismi bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim 19 . 19 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 5. Maxsus qism. Jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar. harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar. Darslik.2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan. – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. 175-bet. 29 Ekin maydoni hajmini aniqlashda nafaqat oxirgi ekin maydoni hajmi, balki bundan oldingi maydon hajmlarini ham e’tiborga olish kerak. Agar jinoyat subyekti bir vaqtda ikki yoki undan ortiq maydonlarda ta’qiqlangan ekinlarni ekib, bular uchun umumiy qasdga ega bo‘lsa, uning qilmishi JK 270-moddasi 2-qismi «a» bandi bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilinmaydi, chunki u yagona davomiy jinoyatni tashkil etadi va uning qilmishi ekin maydoni o‘lchamidan kelib chiqib kvalifikatsiya qilinishi lozim. Agar ekin maydonining umumiy kattaligi 250 kvadrat metrdan kam bo‘lsa, ayblanuvchining qilmishi tahlil qilinayotgan moddaning birinchi qismi bo‘yicha kvalifikatsiya qilinadi. JK 270-moddasi 3-qismida: a) o‘ta xavfli retsidivist tomonidan; b) uyushgan guruh yoki uning manfaatlarini ko‘zlab; v) katta ekin maydonida sodir etilgan ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish uchun javobgarlik nazarda tutilgan. Uyushgan guruh tomonidan ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jamiyat uchun jiddiy xavf tug’diradi, chunki rejalashtirilgan qilmishni samarali amalga oshirish va ayni vaqtda shaxs, jamiyat va davlatga zarar yetkazish imkoniyatini oshiradi. «Jinoiy guruhni uyushgan deb kvalifikatsiya qilish uchun asosiy mezon tariqasida, masalan, guruhning barqarorligini, unda tashkilotchining bo‘lishini, odatda, bir necha jinoyatni sodir etish maqsadida tuzilganligini, jinoyatni amalga oshirish rejasi va yo‘l-yo‘rig’i ishlanganligini, har bir ishtirokchi o‘rtasida vazifalar taqsimlanganligini, texnika bilan ta’minlanganligini, jinoyatni yashirish choralari ko‘rilganligini, umumiy intizomga va jinoiy guruh tashkilotchisining ko‘rsatmalariga itoat qilinishini va shu kabilarni hisobga olish lozim». Hukmda jinoiy guruh qaysi belgisiga ko‘ra uyushgan deb topilishi ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Uyushgan guruh ishtirokchilari vazifalarini taqsimlashlari va ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish bilan har qaysisi bevosita shug’ullanmasligi, balki bu faoliyat 30 boshqa shaxslar tomonidan bajarilishini ta’minlashi mumkin (masalan, yer maydonini qo‘riqlash). Ta’qiqlangan ekinlarni katta ekin maydonida yetishtirish deganda, JK VIII bo‘limiga muvofiq, 1000 kvadrat metr va undan ortiq ekin maydonida ekish tushuniladi. 2.2. Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bilan bog‘liq jinoyatlarga qarshi kurashning xalqaro qonunchilik normalari Har qanday mamlakat o‘z kelajagini yoshlar timsolida, aniqrog‘i ularning jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lib voyaga yetishida ko‘rishi tabiiy holdir. Huquqiy demokratik davlat taraqqiyotining rivoji ham aynan o‘sib kelayotgan yosh avlodning ta’lim va tarbiya darajasi bilan bevosita bog‘liqdir. Bunga erishish uchun esa avvalo, jamiyat a’zolarining, shu jumladan, yoshlarning siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy va huquqiy saviyasi yuqori darajada bo‘lishi talab etiladi. Mamlakatimizda yoshlarning barkamol inson bo‘lib, ulg‘ayishiga davlat siyosati darajasida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada davlatimiz rahbarining: “Bugungi murakkab zamonda yoshlarni jismoniy va ma’naviy barkamol insonlar etib tarbiyalash biz uchun g‘oyat muhim vazifa bo‘lib qolmoqda” – degan fikrlarini ta’kidlab o‘tish joiz. Giyohvandlik bugungi kunda dunyo hamjamiyatining dolzarb muammosiga aylandi. Turli soha mo‘tahassislari ushbu muammo buyicha ish olib bormoqdalar. Giyohvandlik yuzasidan mahalliy va halqaro tashkilotlarning barchasi insoniyatni bu hatarli balodan saqlab qolish tashvishida. Darhaqiqat, bugungi kunda giyohvandlikka qarshi kurashish har bir inson insoniyat kelajagi uchun, millatlar istiqboli uchun, kishilar salomatligi va umuman yer yuzida yahshilik hukm surishi uchun qayg‘urayotgan kishilar dunyo bu masalada halokat jari tomon odimlab ketayotgani haqida uz tashvishlarini bayon qilmoqdalar. Kundan-kunga ko‘plab kishilar, yoshlar, ayollar va bolalar giyohvandlikning halokat turiga ilinishmoqda. Giyohvandlikning kishilar sog‘ligiga, oilalarga, iqtisodga, odob-axloqqa, umuman, inson hayotining barcha sohalariga solayotgan tahdidi soat sayin ortib bormoqda. Ushbu turdagi jinoyatlarga qarshi kurashish va 31 uning oldini olish bo‘yicha rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasi sifatida quyidagi davlatlar tajribasi ko‘rib o‘tiladi 20 . BMT Bosh Assambleyasining 1987-yil 7-dekabrda qabul qilgan rezolyutsiyasiga binoan har yili 26-iyunda Xalqaro giyohvandlik va bangifurushlikka qarshi kurash kuni (International Day against Drug Abuse and Illicit Trafficking) nishonlanadi. Tahlilchilarning fikricha, giyohvand moddalarning keng tarqalishi bir qator ijtimoiy muammolarga sabab bo‘ladi. Jumladan, demografik fojealarni keltirib chiqaradi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda jinoyatchilik ko‘zga tashlanadi. BMT Bosh Assambleyasining tan olishicha, ko‘rilayotgan chora-tadbirlarga qaramay, jahonda giyohvand moddalar noqonuniy savdosi muammoligicha qolmoqda. Bu muammo hamon jiddiy tahdid sifatida ko‘riladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra dunyoda 500 milliondan ortiq odam giyohvandlik dardiga yo‘liqqan. Uning aksariyat qismini 30 yoshgacha bo‘lganlar tashkil etmoqda. Buning oqibatida har yili 200 mingdan ortiq kishi hayotdan ko‘z yumadi. Shu bilan birga, jahonda sodir etilayotgan jinoyatlarning 57 foizi giyohvandlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Shu boisdan, giyohvandlikka qarshi qurashni kuchaytirish maqsadida, BMT tomonidan “Narkotik moddalar to‘g‘risida”gi, “Psixotrop moddalar” hamda “Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi qurash to‘g‘risida”gi konvensiyalar qabul qilingan. Ma’lumotlarga ko‘ra, 15 yoshdan 64 yoshgacha bo‘lganlar orasida qayd etiladigan o‘limlarning 1,3 foizi giyohvandlik oqibatida yuz berar ekan. Bir yilda 211 mingta o‘lim aynan giyohvandlik oqibatida kelib chiqadi. Yevropada giyohvandlik oqibatida halok bo‘layotganlarning o‘rtacha yoshi 35 yoshni tashkil qiladi. Mutaxassislarning so‘zlariga qaraganda giyohvandlik oqibatida 1,6 million kishi VICHga mubtalo bo‘ladi. 7,2 million kishi esa gepatit C virusini yuqtirib oladi. 1,2 million kishi gepatit B virusiga chalinadi. 20 Qurbonov A., Abdurahmonov A. Giyohvandlikka qarshi kurashning xorij tajribasi. − Toshkent , 2002. 56- b 32 Giyohvand moddalarni iste’mol qilish bilan bog‘liq xastaliklarga uchraganlar soni dunyo bo‘yicha 29 million kishidan ortib ketgan. Giyohvand moddalar iste’moli so‘zsiz aholi sog‘lig‘i va jamoat xavfsizligiga taxdid sifatida ko‘riladi. Bir qator mamlakatlarda bu illat jamiyatning barqaror rivojlanishiga xalaqit berayotganidan aslo ko‘z yumib bo‘lmaydi. Jumladan, giyohvandlarni davolash uchun katta miqdorda mablag‘lar sarflanadi. Bu mablag‘lar davlat byudjetidan ajratiladi. Mutaxassislarning hisob- kitoblariga qaraganda, bugungi kunda har olti giyohvandning bittasi davolanish imkoniyatiga ega ekan. Ularni davolanishi uchun bir yilda o‘rtacha 35 milliard dollar sarflanadi. Ularni davolash uchun ajratiladigan sarf-xarajatlar o‘z yo‘liga. Ammo ularning jamiyat hayotiga tahdid solishlarini ham aslo yoddan chiqarish kerak emas. Shu sababli ham giyohvandlar sog‘liqni saqlash tizimidan tashqari ijtimoiy hayotga ham muammo yaratuvchi sifatida tan olinadi 21 . Giyohvandlikka qarshi kurash doirasida giyohvand moddalarni noqonuniy savdosiga chek qo‘yish ham asosiy vazifalardan hisoblanadi. Transmilliy giyohvand moddalar savdosiga qarshi kurashda xalqaro xuquqni muhofaza qilish tashkilotlari, jumladan Interpol, Jahon Bojxona tashkiloti kabi tashkilotlar hamkorlikda faoliyat yuritishmoqda. Ekspertlarning fikricha, giyohvand moddalar noqonuniy savdo aylanmasi bir yilda 300 milliard dollardan 800 milliard dollarni tashkil qiladi. Keltirib o‘tilgan statistik ma’lumotlardan ko‘rinadiki, mazkur toifadagi jinoyatlar respublikamiz va dunyo miqyosidagi global muammo ekanligidan kelib chiqqan holatda ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining kriminalistik tavsif elementlarini tahlil qilsak maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ma’lumki, ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatlari qasddan sodir etilib, muayyan tarzda agronomik jihatdan ekinlarni ekish lozim bo‘lgan joy, ularni yetishtirishga moslashtirilgan muhim, ushbu harakatlarni amalga oshiruvchi subyekt hamda yetishtirishga qaratilgan muayyan harakatlarni sodir etilishini taqozo etadi. Mazkur jinoyatning sodir etilish bosqichi tariqasida jinoiy niyatning 21 Хоменкер М.Л. Борьба с преступлениями, связанными с наркотическими веществами. – Т.: 1976. 28 б 33 paydo bo‘lishini oladigan bo‘lsak, ta’qiqlangan ekinlarni topish, ularni ekish uchun muayyan turdagi joylarni topish va urug‘larni ekish jinoiy maqsadni amalga oshiruvchi harakatlar tizimini tashkil qiladi. Qo‘shimcha elementlari sifatida esa mazkur jinoyatni sodir etilishiga imkon bergan sabab hamda shart-sharoitlarini inobatga olishimiz mumkin 22 . Jinoyatchi shaxs tomonidan ta’qiqlangan ekinlarni ekish yoki yetishtirish maqsadi turlicha bo‘lishi mumkin. Misol uchun, giyohvandlik moddalariga ruju qo‘ygan shaxs tomonidan ta’qiqlangan ekinlarni o‘zining shaxsiy iste’moli uchun yetishtirilishi. Ushbu holatda shaxs ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirib, unib chiqqan o‘simlikdan giyohvandlik moddalari olishni hamda ushbu olgan moddalarni kelgusida o‘zining iste’moli uchun saqlab kelishlikni maqsad qiladi. Ikkinchi holatda esa, tijorat maqsadida ta’qiqlangan ekinlarni yetishtiradi. Bunda shaxs tomonidan ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirib, unib chiqqan o‘simlikdan olingan giyohvandlik moddalarini sotish va bundan ma’lum daromad olish maqsadi ko‘zlanadi. Uchinchi holatda esa yuqoridagi ikki holat aralash tartibda namoyon bo‘ladi. Ya’ni shaxs yetishib chiqqan ta’qiqlangan o‘simlikdan olingan giyohvandlik moddasini ham o‘zining iste’moli uchun ham sotib ma’lum foyda olish maqsadida yetishtiradi. 22 Jinoyatchilik va huquqbuzarlikka moyil o ‘ quvchilarni aniqlash va ularni tarbiyalash . T .: “ Kamalak ” .2017. 98 -b 34 Xulosa Ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyati zamonaviy jamiyat uchun o‘ta dolzarb va xavfli jinoyat turlaridan biri hisoblanadi. Bu jinoyat nafaqat jinoiy faoliyat sifatida, balki jamiyatning iqtisodiy, ekologik va ma’naviy-axloqiy sohalariga ham jiddiy zarar yetkazadi. Mazkur jinoyatning ko‘lami va oqibatlari shundan iboratki, u milliy xavfsizlik, davlatning iqtisodiy barqarorligi, aholining sog‘ligi va yoshlar tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasida ushbu jinoyatga qarshi kurashish sohasida qator normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingan bo‘lsa-da, amaliyotda uni aniqlash va tergov qilishda muayyan qiyinchiliklar mavjud. Jumladan, jinoyatning yashirin ravishda amalga oshirilishi, jinoyatchilarning yangi metodlar qo‘llashi va chetdan kirib kelayotgan transmilliy jinoyatchilikning kuchayishi bilan bog‘liq muammolar uni yengib o‘tishni talab qiladi. Davlat rahbari Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Narkotik vositalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashish – nafaqat davlat organlari, balki har bir fuqaromizning ham burchidir. Chunki bu illatning ildizi jamiyatimizning ertangi kuniga xavf tug‘diradi”. Bu nutqdan kelib chiqib, jinoyatga qarshi kurashishning samarali huquqiy mexanizmlarini ishlab chiqish, tergov amaliyotini takomillashtirish, sud-huquq organlari va jamoatchilik o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash alohida ahamiyat kasb etadi. Jinoyat kodeksida belgilangan modda bo‘yicha jinoyatning obyekti, subyekti, sub’ektiv va ob’ektiv tomonlarini to‘liq ochib berish esa huquqni muhofaza qiluvchi organlar ishining huquqiy asosini mustahkamlashga xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, ta’qiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatining jinoiy- huquqiy tavsifini chuqur o‘rganish, uni amalga oshirayotgan shaxslarning motivlari, usullari va jinoyatning oqibatlarini aniqlash, shuningdek, unga qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish ushbu jinoyatning ildiziga zarba berishga yordam beradi. 35 Shu bilan birga, aholining huquqiy madaniyatini oshirish, profilaktik ishlarni kuchaytirish va davlat organlari hamkorligini yanada mustahkamlash taqiqlangan ekinlarni yetishtirish jinoyatini kamaytirishda muhim omil hisoblanadi. 36 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR Normativ-huquqiy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi Plenumi qarorlari to‘plami: 1991- 2006.1-jild. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar to‘g’risida”gi Qonuni. 3. O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi Plenumi qarorlari to‘plami: 1991- 2006.1-jild. Ilmiy adabiyotlar 4. Ahmedova S.T.Yoshlar orasida giyohvandlik tarqalishining oldini olish muammolari. 1995 5. Qurbonov A., Abdurahmonov A. Giyohvandlikka qarshi kurashning xorij tajribasi. − Toshkent, 2002 6. Ahmedova S.T.Yoshlar orasida giyohvandlik tarqalishining oldini olish muammolari. 1995. 7. Abduqodirov Sh., Payzullayev Q. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalardan foydalanishning huquqiytartibga solinishi. − Toshkent. 2002. 8. Kidirbaevich, Yangibaev Aybek. "Administrative liability for nonfulfillment of obligations to educate teenagers" Web of Scientist: International Scientific Research Journal 2.10 (2021): 179-182. 9. Jinoyatchilik va huquqbuzarlikka moyil o‘quvchilarni aniqlash va ularni tarbiyalash. T.: “Kamalak” .2017. 128 b 10. Xolmatova M., Muravyev N. Yoshlar oilaviy hayot bo‘sag‘asida.-T.: O‘zbekiston, 2000 11. Социальные причины девиантного поведения девочек-подростков в условиях трансформации российского обществатема диссертации и автореферата по ВАК РФ 22.00.04, кандидат социологических наук Мухамадеева, Зинфира Фанисовна 12. Sulaymonov J.B., Karimov N. Contribution of Abu Isa Tirmidhi to the Science of Hadith //International Journal of Innovative Technology and 37 Exploring Engineering (IJITEE) ISSN: 2278-3075, Volume-9 Issue-1, November, 2019. P. 593-599 13. Каракетов Ю.М. О пьянстве, алкоголизме, токсикомании, наркомании, преступности и законе. – Нукус.: «Билим», 1997. – 192 Б. 14. Курманов К.Ш. Наркомания: уголовно-правовые и криминологические проблемы. – Фрунзе: 1989. 15. Майоров А.А., Малинин В.Б. Наркотики: преступность и преступления. – СПб.: «Юридический центр Пресс», 2002. 16. Мирошниченко Я.А., Музыка А.А. Уголовно-правовая борьба с наркоманией. – Киев: 1988. 17. Противодействие незаконному обороту наркотических средств и психотропных веществ. Учебное пособие / Под ред. А.Н. Сергеева. – М.: Центр юридической литературы «Щит», 2001. – 580 Б. 18. Прохорова М.Л. Наркотизм: уголовно-правовое и криминологическое исследование. – СПб.: «Юридический центр Пресс», 2002. – 287 Б. 19. Романова Л.И. Наркомания и наркотизм. – СПб.: «Юридический центр Пресс», 2003. – 481 Б. 20. Ўзбекистон Республикасида гиёҳвандлик воситалари, психотроп моддалар ва прекурсорларнинг айланиши бўйича норматив ҳужжатлар тҳплами / Тузувчилари: Т.К. Азизов, А.А. Туляганов. – Т.: 2005. 21. Ткачевский Ю.М. Правовые аспекты борьбы с наркоманией и алкоголизмом. – М.: 1990. 22. Хоменкер М.Л. Борьба с преступлениями, связанными с наркотическими веществами. – Т.: 1976. 38

TAQIQLANGAN EKINLARNI YETISHTIRISH JINOYATINING JINOIY HUQUQIY TAVSIFI

Sotib olish