Tarbiya jarayonida oila, mahalla hamda ta‘lim muassasalarining o‘zaro hamkorligi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	24000UZS
Hajmi	70.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

276 Sotish

Tarbiya jarayonida oila, mahalla hamda ta‘lim muassasalarining o‘zaro hamkorligi

Sotib olish

Tarbiya jarayonida oila, mahalla hamda ta‘lim
muassasalarining o‘zaro hamkorligi
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………….3
I.BOB.
TARBIYA JARAYONIDA OILA , MAHALLA HAMDA TA‘LIM
MUASSASALARINING O‘ZARO HAMKORLIGI
1.1. Oila tarbiyasining mohiyati… …………………………………………….5
1.2. Oilaviy tarbiyada milliy qadriyatlardan foydalani sh……………………...9
1.3.Oilaviy tarbiya to’g’risida sharq mutafakkirlarining fikrlari…………….13
II.BOB. YOSH AVLODNI TARBIYALASHDA OILA, MAHALLA VA
MAKTAB HAMKORLIGINING PEDAGOGIK MANBALARINI
O’RGANISH
2.1.Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalashda maktab ro’li……………...22
2.2. Oilada bolani tog’ri tarbiyalashning asosiy shartlari… …………………24
2.3. Oila, maktab, mahalla bilan hamkorlikda ish olib borish usullari............26
III.BOB. OILA VA MAKTAB SHAXSNI SHAKLLANTIRISH NING
MUHIM OMILI
3.1. Tarbiyaviy ishlarda atrof-muhit va mahallaning o’rni.............................29
3.2. Mahalla bilan hamkorlikda olib boriladigan ishlarning bola tarbiyasidagi
ahamiyati................................................................................................................31
3.3. Bola tarbiyasini shakllantirishda milliy qadriyatlardan foydalanish.......34
XULOSA ………………………………………………………………………...38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….40
2

KIRISH
Biz ustozni otaday ulug deb bilgan, doimo ardoqlagan ma rifatparvarʻ ʼ
xalqning vakillarimiz. Men ham o qituvchi, muallim deganda o zim uchun eng
ʻ ʻ
aziz va hurmatli bo lgan, ziyoli va zamonaviy, samimiy va mehribon insonlarni
ʻ
tasavvur qilaman. Chunki hammamizga ham shu muallim saboq va ta lim berib,
ʼ
mehribon ota-onalarimiz qatorida tarbiyalagan, – dedi davlat rahbari yig ilish
ʻ
avvalida. – Bugungi kunda O zbekistonning yangi taraqqiyot davri poydevorini
ʻ
yaratyapmiz. Bunda bizning eng yaqin ko makchilarimiz ustoz va murabbiylar,
ʻ
ilmiy va ijodkor ziyolilardir 1
.
Shavkat Miromonovich Mirziyoyev
Mavzuning dolzarbligi: Yosh avlodni tarbiyalashda asosiy ta‘lim - tarbiya
o‘chog‘i bu oila va maktabdir. Oilada bola tarbiyasi g'oyat nozik va murakkab
masala hisoblanib , bu ota- onadan odob, bilim, tarbiyani talab qiladi. Tarbiya ishi
ta‘lim muassasalari bilan oila hamda mahalla hamkorligida amalga oshiriladigan
murakkab,mas‘uliyatli vazifadir. Bolaning mustaqil va erkin inson sifatida
rivojlanishi uchun birinchi navbatda oila mustahkamligini ta'minlash lozim. Oila
jamiyat tayanchi ekanligini unutmasligimiz kerak. Oiladagi ta‘lim - tarbiyani
to‘ldiruvchi bu maktab va mahalla hisoblanadi. Ta‘lim muassasalari , oila va
mahalla o‘zaro hamkorlikda ishlashi bola tarbiyasi, ayniqsa uning barkamol shaxs
tarbiyasi uchun zarur.
Yana bir narsani unutmasligimiz kerak tarbiyada har bir bolaning xulqiga ,
temperamentiga qarab munosabat , muomala qilishimiz lozim . Albatta , bunda
bolaning yoshi , jinsi, aqli, farosati, xullas , hammasini hisobga olish darkor. U hali
bola degan fikrni unutib, bola boshidan degan fikr bilan tarbiyalanib borishi kerak.
1
Sh.M.Mirziyoyev. Erkin va faro`on demokratik Ozbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz T.: Ozbekiston
2016-y -56-b.
4

Tarbiya jarayonida mayda detal degan narsa bo‘lmasligi kerak , chunki u o‘z
o'rnida g'oyat muhim bo'lishi mumkin." Bolani faqat u bilan gaplashganda , nasihat
qilganda yoki unga biror narsa buyurgandagina tarbiyalayman deb o‘ylamang. Siz
bolani turmushingizning har bir lahzasida,hattoki o'zingiz uyda yo‘qligingizda ham
tarbiyalaysiz. Sizning qanday kiyinishingizni,boshqalar bilan va boshqalar haqida
qanday gaplashishingizni,xursand bo'lishingiz yoki tashvishlanishingiz, do'st va
dushmaningiz bilan qanday muomala qilishingiz gazeta o‘qishingiz bularning
hammasi bola uchun katta ahamiyatga ega " degan edi tarbiyashunos olim.
Haqiqatdan ham inson farzandida shunday bir narsa borki , u oilada olgan
tarbiyasini bir umr unutmaydi va doim o'sha ishga taqlid qilib yashaydi . Dono
xalqimizda bir maqol bor" Qush uyasida ko‘rganini qiladi".Shunday ekan
farzandlarimizga yoshligidan katta e'tibor berishimiz lozim.Agar oilada muhit
yaxshi bo'lmasa ya'ni ota-ona farzandlariga befarq bo‘lib va har doim janjallar
sodir bo‘laversa bu bolaning tarbiyasiga, rivojlanishiga qattiq ta‘sir ko‘rsatadi.
Chunki oila farzandning dastlabki tarbiya maktabidir.Afsuski, oramizda shunday
ota-onalar ham uchraydiki, bolaning hamma talab - ehtiyojlariga haddan tashqari
e‘tiborli bo‘lib, barcha o‘jarliklarini ko‘taradilar. Natijada bola kelajakda yomon
xulqli , jamiyatga zarari tegadigan inson bo‘lib qoladi. Ana shunday muammolar
kelib chiqmaslikning oldini olish uchun biz bo'lajak yosh avlodga to‘g‘ri tarbiya
berib, ularga adolatlilik, to‘g‘ri so‘zlilik, haqqoniylik va hurmat-izzatni
o'rgatishimiz lozim.
Kurs ishining maqsadi : Bolani ma’ naviy ruhi rivojlanib,kamol topishida
mahalla va maktab ro’lini o’rganish
Kurs ishining vazifasi: Bola tarbiyasida mahalla va maktab ro’lini ahamiyati
Kurs ishining tashkiliy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9 ta
paragrf,xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

I.BOB.
TARBIYA JARAYONIDA OILA , MAHALLA HAMDA TA‘LIM
MUASSASALARINING O‘ZARO HAMKORLIGI
1.1. Oila tarbiyasining mohiyati .
«Dunyoda jamiki narsa juft yaratilgan: Osmon va Yer, Quyosh va Oy, kecha
va kunduz, ona qorni va qabr, hayot va o’lim, beshik va tobut...»
Hayot insonga bir marta beriladi. Inson o’zining umrini yashab o’tar ekan,
uchta narsada xato qilmasligi kerak. Shulardan bittasi – oila qurishda. Qarangki,
shu darajadagi mas’uliyatli narsa – oila. Oila ikki kishining faqat qovushishigina
emas, balki xursandlik va qayg’uda ham, boylik va kambag’allikda ham, yoshlik
va qarilikda ham hamnafas va hamfikr bo’lishidir.
Oilani ta’riflamagan faylasuf, yozuvchi, shoir qolmagan bo’lsa kerak.
Faylasuflar oilani jamiyat yacheykasi deyishsa, yozuvchi va shoirlar goh kemaga,
goh Vatan ostonasiga qiyos qilishadi. Ularning bari – ha q dir. Oila qaysi qit’a,
qaysi mamlakatga mansub bo’lmasin avvalambor buyuk va ulug’vor vazifani –
nom qoldirishni, inson zotini davom ettirishni amalga oshiradi.
Oila qurayotgan har bir inson eng ezgu, eng sof niyatlar bilan uni quradi.
Faqat bu niyatlarni amalga oshirish yo’lida uchraydigan qiyinchiliklarga ko’pchilik
bardosh bera olmaydi. Natijada oila atalmish muqaddas go’sha vayron bo’ladi.
Vayron bo’lgan oiladan esa «qalbi nogiron» farzandlar voyaga etadi. Bu albatta
nafaqat buzilgan oila a’zolari uchun, balkim butun boshli davlat uchun katta
musibat hisoblanadi 2
.
«Oila yangi avlodning vujudga kelishini taqozo etadi. Shu sababli nikoh ota-
onalar bilan farzandlar o’rtasidagi munosabatlarni uyg’unlashtirib, turadi. Ijtimoiy
hodisa bo’lgan oila yashagan davri xususiyatlarini hamisha o’zida aks ettiradi».
2
Sh.M.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi bolishi kerak. T.: Ozbekiston 2017 y. -104-b.
7

Bugungi iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishlar bo’sag’asida oila vazifasi,
mas’uliyati yanada oshdi. Prezidentimiz I. A. Karimov aytganidek: «Respublikada
sobitqadam bilan xalqchil adolatli jamiyatni bunyod etish – bosh vazifadir.
Mehnatsevar va badavlat ma’naviy yetuk va madaniyatli oila – shu jamiyatning
asosini tashkil etadi».
Hozirgi kunda maktablarda oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi fani
o’tilmoqda. Bu fanda albatta oila va nikoh, yoshlar ma’naviy dunyosining
go’zalligi, farzand, oilaviy munosabatlar to’g’risida ko’p ibratli ta’lim berilgan.
Pedagoglar dars jarayonida, darsdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarda ham muntazam
ravishda o’quvchilarni oilaviy hayotga tayyorlashga e’tiborlarini qaratishadi, biroq
bu harakat bir tomonlama bo’lib yetarli natija bermaydi. Chunki doim ham
o’qituvchilarning dunyoqarashi o’quvchi ota-onasining dunyoqarashi bilan to’g’ri
kelmaydi. Natijada bir xil mavzu bo’yicha paydo bo’lgan qarama-qarshi fikrlar
talabada ishonchsizlik tuyg’usini paydo qiladi. Shuning uchun ham oilaviy
tarbiyaga ikki tomonlama yondashmoq zarur. Xalq pedagogikasi tajribasiga
asoslangan holda pedagoglar va ota-onalar hamkorlikda o’quvchilarga quyidagi
yo’nalishlarda tushuncha berishlari lozim:
1. Oila so’zining asl mohiyati, vazifalari, jamiyatdagi o’rni;
2. O’zbek xalq oilalari an’analari, udumlari, urf-odatlari;
3. Xalq pedagogikasi tajribalari;
5. Oilada ota va ona o’rni;
6. Oilada farzandlar o’rni;
7. Qarindosh-urug’chilik iplari;
8. Qo’ni - qo’shni munosabatlari;
9. Yaxshilik, yaxshilik va yana yaxshilik, haqida;
10. Vatanga sadoqat.
8

Oila–tarbiya o’chog’i dedik. Bu o’choqda barkamol farzandlar pishib etilishi
uchun buyuk davlatimiz, havas qilsa arzigulik Prezidentimiz, jonkuyar xalqimiz
barcha sharoitlarni yaratib bermoqda.
Bunga javoban biz ham oz bo’lsada o’z hissa mizni qo’shishimiz shart deb
o’ylaym iz .Bunday boylikga ega bo’lganlarni jamoa boy - badavlat ota - ona, boy -
badavlat oila deb tan oladi. Bunday oila hech qachon xor bo’lmaydi» . Inqilobdan
oldin, uning dastlabki kunlaridayoq sharqona tarbiyaga yuksak baho berilgan edi.
«Bolaga muhabbat, bolaga diqqat – e’tiborni rusiyaliklar Sharq xalqlaridan
o’rganishlari kerakligi» e’tirof etilgan edi. Bir qancha rus etnograflarining
Turkiston xalqlari turmush tarzi, oilaviy munosabatlari, an’analari bilan
qiziqishlari tarixdan ma’lum. Lekin vaqt o’tishi bilan nimagadir milliy
qadriyatlarga bid’at va xurofot deb nom berildi. Bizda e’tiborga olinmagan
Kaykovusning «Kobusnomasi», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Ahmad
Yugnakiyning «Hibbatul haqoyiq»i jahonda tan olindi. Navoiy bobomiz, Munis
Xorazmiy, Abdulla Avloniy, Hoji Abdullo Orif, Sa’di Sheroziy, Mirzo Bedil,
Hamzalar o’z asarlarida o’zbek xalqining o’ziga xos xususiyatlarini ochib
berishgan. O’zbeklardagi ota–onaga bo’lgan izzat–hurmat, birodarlarga bo’lgan
mehr–shafqat, insoniylik, ma’rifatga chanqoqlik, onani (ayolni) ulug’lash,
farzandga nisbatan fidoyi bo’lish kabi fazilatlar albatta ular qalami orqali dunyoga
tanilgani shubhasizdir. O’zbek xalqining tarixi haqida gapirilganda inqilobdan
oldin bironta oliy o’quv yurtining bo’lmaganligi haqida ko’p gapiriladi. (Bu faktlar
xatoligini tarix ko’rsatmoqda). O’zbeklarda ta’lim – tarbiya masalalariga e’tibor
hamma vaqt asosiy bo’lgan. Xalq pedagogikasi ularning vazifasini a’lo darajada
o’tab kelgan. Bular xalq og’zaki ijodi durdonalari bo’lmish ertaklar, rivoyatlar,
maqollar, topishmoqlar, ona allalaridir.
9

Zamondoshimiz Hamid Olimjonning bu satrlarini o’qigan har bir kimsa,
aminmizki, ko’z o’ngiga o’zining yoshligini keltiradi. Chunki, har birimiz
yoshligimizda bunday ertaklardan bahramand bo’lganmiz. Ular orqali keksa avlod
vakillari yosh avlodga ota–bobolar tarixi, udumlari, an’analarini singdirish bilan
bir qatorda tarbiyaviy maqsadni ham ko’zda tutganlar.Ertak, afsona, rivoyatlar
o’zining jozibadorligi bilan faqat bolalarnigina emas, balki kattalarning ongiga
ham ijobiy ta’sir qilgan. Ular insonlarni yaxshilik qilishga, mehnatni sevishga,
Vatanga nisbatan fidoyi bo’lishga asrlar davomida undagan. Shiroq, To’maris,
Go’ro’g’li, Rustami–doston, Alpomishlarni hozir ham bolalarimiz hayrat bilan
tinglashadi. Bola qiziqdimi demak, u haqiqiy narsa, chunki sal bo’lsa-da soxtalikni
bolaning beg’ubor ko’ngli darhol sezadi.«Yoshi bir erga borib, vaqt esa umr
binosini emirib tamom qilayotganini sezgan keksa shoh bir kun ikki ko’zining oqi
qorasi bo’lmish yagona o’g’lini huzuriga chaqirib, unga davlatini topshirmoqchi
ekanligini aytibdi. O’g’li hali yoshligi, davlatni boshqarishni uddalay omasligini
vaj qilib otasining gapini odob ila rad qilibdi. Ota o’g’lining odobidan xursand
bo’lib unga mehri yana ham tovlanibdi va unga yuzlanib so’z qotibdi:
- Men taxtga o’tirganimda sendan ham yosh edim. Yaxshidan o’rgandim ,
yomondan hazar etdim, el ko’nglini ovladim, osoyishtalik uchun kurashdim. Aslo
zarar va zavol ko’rmadim. Ahli ne’matlari ila umrimni baxtli hayot shukrlariga
chosh etdim.
- Baribir, siz bilan tenglashmoq-sahroda turib, dengizda suzishni orzu qilish
bilan barobardir. Siz-boshqasiz, xon hazrat! – dedi qobil o’g’il tabassum ila. –
Qolaversa, ko’pchilikka bosh bo’lgan odam ularni nimaga da’vat etayotganini o’zi
yaxshi tushunishi, uzoqni mo’ljallagan aniq bir dasturi bo’lmog’i kerak-ustozlar
shunday ta’lim beradilar. Lekin , men bu haqda o’ylab ko’rmaganman. O’g’lining
10

samimiy gaplaridan otasining ko’ngli tog’day bo’lib uni safarga jo’natmoqchi
bo’ldi. Safar oldidan:
- O’g’ilginam shartimiz shunday, diling og’rimasin: navkarlar ko’zingni
bog’lab, ma’lum bir manzilgacha senga hamroh bo’lib boradilar. So’ng ular seni
aro yo’lda qoldirib qaytishadi. Otlarning dupuri olislab ketgandan keyingina
ko’zingdagi bog’ichni echasan. Endi gapning buyog’iga quloq ber! Senga beshta
shart aytaman. Har qanday sharoitda ham bu shartlarni bajarishing farzdir.
Ko’zingni ochganda birinchi bor ko’rgan narsangni eb-yutib yuborasan, ikkinchi
uchragan narsani yashirasan, uchinchi narsaga sadoqat ko’rsatasan, to’rtinchi
bo’lib uchragan narsani noumid qilmaysan, beshinchi uchragan narsadan qochasan.
U q dingmi?
- Uqdim, padari buzruk! – debdi shahzoda ta’zim ila.
- Bu vazifalarni bajargach, yana ortingga qaytasan. Oq yo’l o’g’lim! Safaring
bexatar bo’lsin.
Ota bola quchoqlashib xayrlashibdilar. Shaxzoda navkarlar bilan yo’lga
chiqibdi, uzoq yo’l yurishibdi. Manzilga etganlarida kuzatuvchilar sarboni endi
ortga qaytajaklarini sha h zodaga aytibdi. Otlar tuyog’i tinib, har yonni sukunat
qoplagandan keyin shahzoda ko’zlarini zim – ziyo qilib turgan bog’ichni ko’zidan
olibdi. Ko’zi ravshanlashgach, biydek dashtda yolg’iz turganligini ko’ribdi-yu,
yuragi uvishibdi «Yo alhazar! » -deb yuboribdi. Axir u birinchi ko’rgan narsasini
eb–yutib yuborishi kerak edi–ku! Bir oz turdi–da, irodasiga sabr tiladi, o’zini
qo’lga olib, keyin xuddi g’am tog’ini eb– yutib yuborguday shaxt va shijoat bilan
tog’ tomonga yura boshladi. Yurib toqqa yaqinlashgan sari shaxzodaning taaj j ubi
osha bordi. Chunki , g’aroyib bir mo’’jiza ro’y berayotganday edi: U toqqa
yaqinlashgani sayin haybatli qora tog’ tobora kichrayib borar va nihoyat shahzoda
11

tog’ etagiga etib kelganida undan nom - nishon qolmagan edi. Fa q at tog’da bosh
barmoqday keladigan qop – qora bir toshchagina qolgandi, xolos.
1.2. Oilaviy tarbiyada milliy qadriyatlardan foydalani sh.
G’am tog’ini elkasidan qulatgan mo’’jizadan ko’ngli behad shod bo’lgan
shahzoda tog’dan namuna sifatida qolgan kichkina qora toshni og’ziga solibdi –yu,
yutib yuboribdi. Shu payt hayratdan yana dong qotibdi. Chunki u shu paytgacha
totib ko’rgan shirinliklari ichida bunaqangi mazali va totli narsa aslo tomog’idan
o’tmagan edi.
Mo’’jizadan hayajonlangan shahzoda yana yo’lda davom etibdi. Bir vaqt
qarasa yo’li uzra yal t –yal t tovlanib bir lagan oltin turgan emish. Shahzoda otasi
aytgan shartlarni eslab: «Ikkinchi uchratgan narsani yashirishim kerak», - d eya
xayolidan o’tkazibdi. U darhol bir chuqur kavlab, oltinli laganni ko’mib tashlabdi.
Sha h zoda o’z ishidan xursand bo’lib yana yo’lga tushibdi. Biroq 5–6 odim yurib
beixtiyor ortiga qarasa, oltinlar lagani bilan yana er betida turgan emish. U
hayratdan yoqasini ushlabdi. «Tavba! » - debdi shahzoda va erni yanada chuqurroq
kavlab oltinli laganni qayta ko’mibdi. Sal fursat o’tmay, avvalgi mo’’jiza
takrorlanibdi. Shahzoda oltinlarni uchinchi marta ham mahkamlab ko’mib
tashlabdi. So’ng biroz yuribdi–yu, xotirjam bo’lmabdi – ortiga qarasa oltinlar yana
er betiga chiqib olganmish. Shahzoda: «endi, bularni berkitishning iloji yo’qqa
o’xshaydi. Shart talabning farzini ado etib, uch marta bajardim! » - debdi -yu,
yo’lda davom etibdi.
Ancha yo’l bosibdi. Bir vaqt qarasa, bir oppoq chinni kabutar boshi uzra
aylanayotgan emish. Kabutar odam kabi gapirib, shaxzodaga yolvoribdi:
- «Ey, sahovatli odamzot! Mening ortimdan lochin quvlab kelyapti, hayotimni
saqlab qolishga suv ber, qo’yningga kirib yashirinay! ».
12

Shahzodaning kabutarga rahmi kelibdi, o’ylasa, otasi tayinlagan shartga ko’ra,
uchinchi uchragan narsaga sadoqat ko’rsatishi ham zarur edi-ku! Shuni o’ylab
shaxzoda kabutarni darhol qo’yniga yashiribdi, lekin lahza o’tmay shahzoda boshi
ustida charx urib paydo bo’lgan lochin tilga kiribdi:
- «Ey, sohibqiron shahzoda! Mening rizqimni qo’yningga yashirib turish
senga yarashadimi? Tog’ qoyasidagi uyamda uch poloponim ochlikdan chirqillab
yotibdi, ber ular nasibasini! » - deb nola qilibdi.
Shahzoda nima qilishini bilmay q olibdi. Kabutarni lochinga berib yuborsa,
uchinchi vazifa sharti buziladi, bermasa... Zero, shahzodaga lochin to’rtinchi bo’lib
uchradi – uni noumid qilmasligi shart. Shunda shahzoda keskin qat’iy qarorga
kelib o’z sonidan bir parcha go’sht kesib olibdi–da:
- «Mana poloponingga olib bor!» - deb, lochinga o’z go’shtini tutib yuboribdi.
Joni og’rigan bo’lsa ham lochinni noumid qilmay, kabutarga sadoqat
ko’rsatganidan shahzodaning dimog’i nihoyatda chog’ bo’libdi. Muhtaram va
mo’’tabar otasi oldida yuzi yorug’ bo’lganidan dili nurga to’libdi.
Yo’lida davom etgan shahzodaning ko’ziga uzoqdan qanaqadir bir shahar
ko’rina boshlabdi. Shaharga yaqinlashib qolay deganda, qandaydir badbo’y hiddan
shahzodaning ko’ngli behuzur bo’libdi. Diqqat bilan qarasa dalada bir o’limtik
eshak bijg’ib-sasib yotgan emish. Shahzoda o’zini yo’ldan chetga olishga majbur
bo’libdi. Shaharga ancha naridan aylanib o’tib kirib boribdi. Keyin o’ylab qarasa,
eshak o’limtigi shahzoda yo’lida uchragan beshinchi topshirig’i shartini ham
bajarganini anglab, xursand bo’libdi. Shahzoda damini olib shaharni aylanar ekan,
ko’z o’ngida bo’lib o’tgan mo’’jizalar yechimini topishga urinar va uni echolmay
garang ekan. Bu qisqa safar shahzodada shunday katta taasurot qoldiribdiki, u
o’zini go’yo o’n yillarga ulg’ayganday his etibdi. O’zi shohid bo’lgan mo’’jizalarni
padariga so’zlab berish uchun poytaxtga yo’l olibdi.
13

Keksa shoh ham mukarramida shahzodani xushvaqtlik bilan kutib olibdi.
-Qalay, safaring xayrli bo’ldimi, shartlarimni bajardingmu? – debdi shoh
tabassum bilan.
-Oliy hazrat! Bu mo’’jizaviy safar mening butun fikru zakovatimni qamrab
olmish. Bunda ne sir – sinoatlar darig’ ekanligini bilolmay giryonman, - debdi
shahzoda va safarida ko’rgan kechirganlarini ipidan – ignasigacha otasiga so’zlab
beribdi.
Shoh jon-qulog’i bilan o’g’lining hikoyasini tinglagach anchagacha sukut
saqlabdi, so’ng so’zlay boshlabdi:
-Birinchi bor ko’zingga ko’ringan qop-qora tog’, vaqtiyki, inson boshiga
tushishi mumkin bo’lgan g’am-kulfatdir. Bunday paytda insonga beqiyos sabr-
bardosh kerak bo’ladikim, uning asnosida g’am tog’i emirilib, pirovardida kishilar
ezgu ro’shnoliklarga ega bo’ladilar. Ikkinchi ko’ringan narsa – oltinli lagan. Bu
kishilarning bir – birlariga qiladigan yaxshiliklaridir. Yaxshilikni hech qanday
kuch berkita olmaydi, yo’q ham qila olmaydi. Zero, hayotda yaxshilikni yo’q
qiluvchi qudratli kuch yo’qdir. U yo’q bo’lganda ham, vaqt o’tib, baribir bir kunda
o’sha lagandagi oltinday namoyon bo’laveradi. Va’da–eng muqaddas tuyg’udir.
O’z so’zlarining ustidan chiquvchi sadoqatli kishilar ko’p bo’lgan mamlakatda
halollik, mardlik hukmron, el–ulus to’q va badavlat, davlat esa mustahkam bo’ladi.
Hamma ham baxtiyorlik og’ushida bo’ladi. Kabutarga ko’rsatgan sadoqating ana
shu ezguliklar namunasidir. Boshiga tushgan mushkulini oson etmoq niyatida bir
kishi yuz o’y va istihola bilan ikkinchi kishi huzuriga qadam ranjida qiladi.
Aftodahol kimsani hech qachon noumid qilmaslik zarur. Sening o’zingga ayon,
ozgina azob tortding, lekin lochinni noumid qilmading. Mehr–oqibatli va mehribon
odamlar miskin va gadolarga najot qo’lini uzatadilar. Mehribonlik qarshisida har
qanday balo–qazo ham niyatini o’zgartiradi. Oxirgisi agarda odam o’z umrini
14

fisqu–fujur, g’iybat va xusumat, tuhmat va ig’vo, dilozorlik va xunrezlik bilan
o’tkazsa, bunday kishilarning qadr-qiymati va etgan martabasi o’sha sen ko’rgan
o’limtik eshak misolida bo’ladi. Unday kishilardan odam bolasi qochadi,
ko’rganda hazar qiladi...
Toju–davlatimiz taqdiri xususida chaqirtirganimda, sen dastur haqida
so’zlagan erding! Mana shu besh narsa yodingda bo’lsin! Agar xalqimizni shu oliy
fazilatlarga da’vat eta olsang, yurt to’q va badavlat, el osoyishta, davlat
mustahkam, kishilar xulqida esa poklik, halollik xislat fazilatlari barqaror bo’ladi.
Zero, iymon deganlari ham xuddi mana shul fazilatlarga ega bo’lishdir.
Shahzoda donishmand otasining aql–zakovatiga tahsinlar o’qidi, o’rnidan
turib padari buzrukvoriga boshi yerga tekkancha ta’zim bajo keltirib uning xoki
poyini o’pibdi. Keyincha ana shu dastur asosida yurtga hukmronlik qilib umrini
farog’at va ro’shnolikda o’tkazibdi».
Bu qadimiy hikoyatdan pedagogika tili bilan aytganda ijtimoiy axloqni
shakllantirishda foydalanish mumkin.
«Odam o’z eliga yaxshilik qilish bilan ularning ulug’iga aylanadi», «Ilm
egallash yo’lida mahkam turishdan ko’ra yaxshiroq ish yo’q», chunki ilm kishini
izzat va sharafga yetkazadigan vositadir», «Sharm va hayo fazilatlarning ulug’i»,
«Rostgo’yning hamisha yuzi yorug’, dili shod bo’ladi».
Bu kichik misralarda ham olam–olam ma’no bor. Dono fikrni ikki misraga
singdira olish insondan juda chuqur bilim va o’tkir zehnni talab qiladi. Xalqimizda
bunday insonlar donishmandlar yoki donolar deb atalgan. Ular qoldirgan adabiy
meros esa «Donolar bisotidan», «Donolar xazinasidan» , deb aytib kelinib, yoshlar
tarbiyasida keng qo’llangan. Ulardan ba’zilarini misol tariqasida keltirmoqchimiz:
Bir dono so’zi:
15

-Dunyo azobi to’rt narsadir. Birinchisi–qarilik, tanholik va kimsasizlik.
I kkinchisi – bemorlik va bemadorlik, musofirlik. Uchinchisi–kambag’allik
onlarida qarzdorlik. To’rtinchisi–yo’lning uzoqligi va piyodalik.
Har bir kishi uyda va jamoat orasida quyidagi odatlarga amal qilmog’i kerak.
Yurishda: ko’zingga qarab yur, zarurat bo’lmasa shoshma, bilmagan yo’lga
tavakkal qilib yurma, yurib ketayotib narsa ema!
Dam olishda: boshni osiltirib o’tirma, o’zingni iztirobli ko’rsatma, majlis
ahlining ko’zu yuziga ko’p qarama, yonboshlab o’tirma, badan a’zolari, soqol,
ustivosh bilan qo’lingni o’ynatma, o’tirishda uxlama, o’zgalar uxlayotganda sen
uyg’oq o’tirma, erta turishni odat qil!
Odamlarning ravnaq topishi uch narsaga – o’zgalar haqidan qo’rqishga,
poraxo’r bo’lmaslikka va rost so’zlikka bog’liqdir. Ilm va yaxshilik bir birovisiz
hech narsadir.
Kaykovus nasihati: «Xushfe’l odam doimo rohatda bo’ladi, uyqusida ham
qo’rqmaydi. Chunki , inson bedorlikda nimani odat qilgan b o’lsa, uyqusida ham
o’shani ko’radi».
Parviz nasihati: «Ta’magir bo’lmaslik zarurki, balolarning xilma – xili ana
shu ta’magirlik sababli yuz beradi. Odam arzimas narsalarga ham jahli
chiqavermasligi kerakki, kishiga jahldan kuchliroq dushman yo’q. Chunki jahli
chiqqan odam o’zini bilmaydi».
O’zbek xalqi tarbiyasining o’ziga xos xususiyatlari asosan shulardir. Albatta
bu tarbiya vositalari zamirida shaxsiy o’rnak muhim o’rin egallagan. Bu haqda
xalqda: «Qush uyasida ko’rganini qiladi», - degan ibora keng tarqalgan. Oila
boshliqlari – ota va ona tarbiyani o’zlaridan boshlaganlar. Hech qachon ota bolalar
oldida onani haqoratlash u yoqda tursin, tanbeh ham bermagan. Onalar ham otani
16

bolalar ko’z o’ngida salkam dahoga aylantirib qo’yishgan. Oilalarda baland ovozda
gapirish, qah – qah otib kulish uyat sanalgan.
1.3.Oilaviy tarbiya to’g’risida sharq mutafakkirlarining fikrlari.
Davlatning barqarorligida oila o’rnini hisobga olgan holda hukumatimiz uni
o’z himoyasiga olgan. O’zbekiston Respublikasining oila to’g’risidagi qarorlari,
ko’p bolali, kam maosh oladigan oilalar, nogironlar, urush qatnashchilari oilalariga
qo’shimcha nafaqa to’lash, bolalar sog’li g i to’g’risida qayg’urish, qolaversa 1998
yilning O ila yili deb e’lon qilinganligi fikrimiz dalilidir.Bunga javoban oila ham
davlatga yetuk farzandlar etishtirib berishi mantiqan to’g’ridir.Jamiyat ishiga va
ravnaqiga sadoqatli, axloqan pok insonlarni – murosali, totuv, halol, hurma t- izzatli
oilalar yetkazib beradi. Bizning o’zbek oilalarimiz bu xususiyatlardan xoli
emasdir. Boshqa xalqlardagi kabi o’zbeklarda ham nikoh - oilaning negizi
hisoblanadi. U asosan muhabbatga asoslangan bo’lib, erkak va ayolning bir umrli
ittifoqidan iborat bo’ladi.
Hozirgi kunda O’zbekistonda qishloq joylarida har yili 150 mingdan ortiq
yangi oila vujudga kelmoqda, mustaqillik yillarida esa qishloqlarimizda 2 million
600 mingdan ziyod yosh oila paydo bo’ldi va ular o’z uyiga ega bo’lishga ehtiyoj
sezmoqda. Shu munosabat bilan hozirgi kunda qishloq joylarida yakka tartibda uy-
joylar qurilmoqda.Oilaning moddiy tomonidan tortib , to bolalar tarbiyasigacha ota
bosh - qosh bo’lgan 3
. Qarang - ki, bu borada ham o’zbek oilalari jahon oilalaridan
qolishmas ekan. Chunki bolalarni tarbiyalashda otalarning burchi haqidagi
mashhur kishilarimizning fikrlari nafaqat o’zbeklarda, balki boshqa xalqlarda ham
oilada otaning mas’uliyati juda katta ekanligini yaqqol ko’rsatadi: «Ota bo’lish
juda oson. Aksincha otalik qilish juda qiyin» (V. Bush), «Ota donoligi bolalar
3
Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 7 maydagi PQ-4708-son qarori3. Umumiy tipdagi davlat va
nodavlat maktabgacha talim tashkilotlari togrisida Nizom. Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2019 yil
17

uchun saboqdir» (Demokrit).Haqiqatdan ham ota oila farovonligi, bolalarning
barkamol tarbiyasi uchun eng javobgar shaxsdir. Chunki bolalar uchun ota hamma
narsaga qodir, ideal shaxs hisoblanadi. Albatta bolalar o’z ideallarining shirin
suhbatiga, mehriga, diqqat–e’tiboriga doim mushtoq bo’ladilar. Afsuski ba’zi bir
otalar bu narsani tushunmaydilar, tushunsalar-da, ish ko’pligini vaj qiladilar.
Vaholanki, yarim soat televizor bahridan o’tish , yarim soat kam ro’znoma va
oynoma o’qish, yarim soat kamroq dam olish yoki hech bo’lmaganda shu
mashg’ulotlarni bolalar bilan birgalikda bahs uyushtirib bajarish ham ancha ijobiy
ta’sir ko’rsatadi. Bolalarning o’qishi, do’stlari, hayoti bilan qiziqish ularda oilada
qadr–qimmatlari borligini his qildiradi. Bu esa o’z navbatida bolalar ko’z o’ngida
ota obro’sini oshiradi.
Ota o’zining qiziqishi bilan bolalarda mehribonlikni, bosiqligi bilan
matonatni, talabchanligi bilan intizomni, ayoliga mehribonligi bilan onalarni
e’zozlashni o’rgatish bilan bir qatorda ularga oilada «erkak», «ota», «yer» o’rnini
amalda ko’rsatadi. Oilada ko’proq o’g’il bola otaga ergashadi. Xalq qo’shiqlarida
o’g’il bolaning «otaning dumi» deb bekorga aytishmagan. Shunday ekan, ota o’g’il
tarbiyasiga alohida e’tibor berishi kerak. Avvalambor o’zi o’rnak bo’lib (chunki
o’g’il bola doim otasiga taqlid qiladi. Xalqimizda «Qovun – qovundan rang oladi»
degan naql bor) birinchi navbatda ularda ayolga, qiz bolaga nisbatan hurmat-
ehtiromni shakllantirishi kerak. Tarixdan ayollarimiz uyda erkak bo’lmagan paytda
suv tugab qolgan kezlarda chelaklarni darvoza oldiga chiqarib qo’yishi, uni
ko’rgan yo’lovchi erkak yoki yigit chelakni to’ldirib darvoza oldiga keltirib qo’yib,
darvozani taqqilatib, o’zi kimligini ham bildirmasdan ketib qolishi hammamizga
ma’lum. Bu ayolni e’zozlash emasmi?
Ikkinchi navbatda otalar o’g’illariga biror bir hunar o’rgatishlari zarur.
Chunki bu narsa V.A. Suxomlinskiy ta’riflagan o’g’il bolalardagi uchta xislatni,
18

ya’ni erkaklik burchi, erkaklik mas’uliyati, erkaklik g’ururi va ahamiyatini
shakllantiradi.
Abu Lays az Samarqandiy o’zining «Bo’ston ul Orifin» asarida otaga shunday
o’gitlarni beradi: «Nuridiydam, oilangda farzand tug’ildi. Agar o’g’il bo’lsa,
shamchirog’ing sira o’chmagay, holva bo’lsa, o’kinma, xonadoningga aning shirin
yig’isi bilan birga mehr va saodat kirgusidir.
Farzandni aslo toifaga ajratma! Qizmi, o’g’ilmi ul sening zurriyoding, alarni
tarbiyalab, oyoqqa turg’izish vazifang...
O’g’ilga ortiqcha mehr ko’rsatsang, qizing ranjir, qizga ko’p e’tibor qilsang,
o’g’ling o’ksinur...
Sen oilaning hokimisan... Xeshlariga adolat tarozisi ila munosabatda
bo’lmagan hukmdorning holi ne kechishi senga ayondir...
Parvardigor senga iqtidor, kuch–quvvat, muruvvat berdi. Bu ne’matlarning
qadriga et! Illo, o’g’ling sening izingdan boradur!
Bir kishi shayx ul - islomning qoshlariga kelib:
-Hazrat, illo yaratgandan nolishga sira asosim yo’q. Ammo bir mushkulotga
yechim bering, - deydi.
-Ayt, -debdi
-O’g’lim tarbiyasiga bir oz e’tiborim bor. Ini singillarini haqorat qilar,
koyirdi. Endi esa onasiga qo’pol muomala qilayotganining guvohi bo’ldim...
-Bir savolimga javob bering, balki bu javob sizni qiynayotgan mushkulotga
ham chora bo’lar.
-Qulog’im sizda!
-Yigitlik chog’ingizda farzandlaringizga ortiqcha po’pisa qilib:
so’karmidingiz? Bolalar ishtirokida ayolingizga qo’pol gaplar aytib, tanbeh
berganmisiz?
19

Kishi indamabdi...
Oilada ona o’rnini hech bir zot bosa olmaydi. Dono xalqimiz onani «oila
ustuni» deb bejiz aytishmagan. Payg’ambarimiz Muhammad Sallollohi
Alayhissalo m ning o’z hadisu shariflarida «Avvalo onangga yaxshilik qil», yoki
Hazrat Navoiy bobomiz: «Onangga kaftingda tuxum qovurib bersang ham undan
qarzdorsan» deb, onaizorimizning mehr-saxovatda tengi yo’q, kechiruvchan
ekanliklarini nazarda tutib aytgan bo’lsalar kerak.
Rivoyat qilishlaricha, payg’ambar alayhissalomning asri bir yigit bor edi.
Mast bo’lib, onasiga bir shapaloq urdi. Onasi yig’lab, payg’ambar
alayhissalomning huzurlariga bordi va dedi:
-Yo rasulolloh, o’g’lim menga shunday azob qildi!
O’g’il mast bo’lib, uxlab qolgan edi. Biror soatdan keyin uyg’onib, o’ziga
keldi, unga: «Mastlikda onangga bunday azob berding! » dedilar. Yigit bu so’zni
eshitib, pichoq bilan o’z qo’lini kesdi va bandidan judo qildi. Bir qo’liga pichoq
olib, payg’ambar alayhissalomning oldilariga bordi. Onaning nazari o’g’liga
tushib, kesilgan qo’lini ko’rgach, o’z og’rig’ini unutib, o’g’lining oyog’iga yiqildi
va dedi:
- E y jigarimning porasi, voy ko’zimning ravshani, qo’lingni kim kesdi?
O’g’li onasining oyog’iga bosh qo’yib:
-Ey ona, mening qo’lim senga beodoblik qilgani uchun kesdim, uning jazosi
shudir! – dedi.
Onasi bu so’zni eshitib, unga rahmi va mehri kelib, quchog’iga oldi va yuzini
yuziga qo’yib, yig’lay boshladi. P ayg’ambar alayhissalom buni ko’rib, xayolga
cho’mdilar. Shu payt Jabroil Alayhissalom shunday vahiy olib keldi:
-Yo Muhammad, shafqat vaqtidir, sen bular uchun duo qil, men ularning
gunohidan o’tdim.
20

Payg’ambar alayhissalom yigitga:
-Qo’lingni bandini - bandiga qo’y! – dedilar.
Yigit qo’lining bandini – bandiga qo’ygan edi, P ayg’ambar alayhissalom duo
qildilar. Shu onda uning qo’li asli holiga keldi.
Ey odam, agar mo’’min bo’lsang, ota - onangni rozi qil, to do’zax olovidan
xalos bo’lgaysan.
Oila ustuni bo’lmish ona o’zining barcha vazifalari bilan bir qatorda ayniqsa
ko’proq qiz bolalar tarbiyasiga bosh – qosh bo’lgan. Xalqimiz o’zining asriy
turmush tajribalariga tayanib, qiz bolaning tarbiyasini ko’proq ona zimmasiga
yuklagan. Chunki qizlar ko’proq onasi bilan birga bo’lib, unga taqlid qilishadi.
Xalqimizdagi «Ona qiziga taxt emas, baxt yasaydi» degan naql ham bejiz
aytilmagan. Shuning uchun ona qiz bolaning tarbiyasiga alohida e’tibor berib, unga
hayotning maqsadi va ma’nosini, turmush ikir – chikirlarini, har bir yumushning
to’g’ri bajarish qoidalarini sabot bilan o’rgatmog’i darkordir.Mahallaga bo’lgan,
Vatanga bo’lgan muhabbat oiladan boshlanadi. Fikrimizning dalili sifatida ma’lum
citatalar keltirmoqchimiz: «Vatan onalar ko’zidagi poklikdan, ko’ylaklaridagi sut
hididan boshlanadi» (Z. Mo’minova), «Biz bolalarimizda Vatanni beg’araz
sevmoq hissini tarbiyalashimiz kerak «Vatan bol a larimiz beshiklari hijobi ortidan
olamga tashnajon termilgan osmon toqi. Bu beshik Vatan ostonasidir. Kimki bir
marta ana shu beshikka belansa, Vatanning bir parchasi uning joniga aylanadi. Bu
«jonning joni» deb yuritiladi. U hatto jonning o’zi bilan-da chiqib ketmaydi.
Demak, Vatan oiladan boshlanadi. «Bir bolaga yetti mahalla ota-ona» degan naql
xalqimizning bola tarbiyasiga doim asosiy e’tiborni qaratib, mahalla mavqei
hamda majburiyatini ta’kidlaydi. Mahalla o’z-o’zini boshqarishning milliy modeli
bo’lib, ulkan tarbiyaviy vazifani bajaradi. Unda keksalarning pan d –nasihati,
kattalarning shaxsiy ibrati, jamoaning hamjihatliligi misolida kishilar ongiga
21

ezgulik g’oyalari singdirib boriladi. Ayniqsa , milliy q adriyatlar mehr-oqibat Vatan
sha’ni uchun kurash kabi fazilatlarni kamol toptirishda mahallaning o’rni beqiyos.
Tarbiya o’z tabiatiga ko’ra bir maqsadga qaratilgan yagona, uzluksiz jarayondir. U
hamma joyda maktab va oilada, hovli va mahallada, jamoat to’planadigan joylarda
amalga oshiriladi.
Maktab-tarbiya faoliyatini bir maqsadga qaratgan holda va pedagogik jihatdan
malakali amalga oshira oladigan tarbiya o’chog’idir. Ota-ona bola tarbiyasida
mahalla hamda maktab bilan muntazam ravishda hamkorlik qilish kerak.
Ba’zi bola o’zini oilada boshqacha, maktabda va ko’chada boshqacha tutadi.
Bunga sabab ota-onaning bola tarbiyasiga, uning qiziqishlariga e’tiborni
qaratmasligi, bolaning kamchiligi yoki aybi aytilgan paytda uni xaspo’shlashga
harakat qilishidir. Natijada bolada tarbiya omillariga qiziqish susayadi, bilim va
axloq-odob qoidalariga befarqlik vujudga keladi va tarbiya vositalarining ta’sir
kuchi kamayadi. Bolada loqaydlik, o’zbilarmonlik, qaysarlik kabi illatlar paydo
bo’ladi. Bunday bolalarni esa maktabning o’zi tarbiyalay olmaydi. Oila, mahalla
hamkorligiga zarurat tug’iladi.
Mahalla-sog’lom ijtimoiy muhit maskani bo’lib, unda keng jamoatchilik
o’rtasida tarbiyaviy ishlarni samarali yo’lga qo’yish imkoniyati mavjud. O’quvchi
yashab turgan ijtimoiy muhitda axloqiy qarashlar, yurish-turish va aloqa
malakalari, tajribalarini egallaydi. Maktabda olgan bilimlarini hayot tajribalari
bilan solishtiradi, mustaqilroq bo’lishni, o’zidan kichiklarga g’amxo’rlik qilishni,
o’z o’rtoqlari, tengdoshlari bilan munosabatni o’rganadi. Shuningdek u, oila
doirasida keng uy, ko’cha, mahalla, shahar yoki qishloq hayotiga moslashadi.
Shunday ekan yoshlarni tarbiyalashda oila, maktab va mahalla hamkorligi eng
muhim o’rinni egallaydi. O’quv yurtida ota-onalar, jamoatchilik qo’mitalarining
hamkorlikdagi tarbiyaviy faoliyati quyidagi shakllarda olib boriladi:
22

1. Pedagogik ma’ruza. O’qituvchilar tomonidan tashkil qilinib, uni
o’tkazishdan maqsad ota-ona va mahalla a’zolariga ta’lim va tarbiyaning ilmiy
asoslari to’g’risida ma’lumotlar berish. Ma’ruzalar maktab, mahalla qo’mitalari,
korxonalarda va madaniyat saroylarida o’tkazilishi mumkin.
2. Ilmiy–amaliy konferentsiya. Sinf rahbarlarining ota-onalar ishtirokida
amalga oshiriladigan, mafkuraviy tarbiyani o’z ichiga qamrab olgan, oilaviy
tarbiyaning ilg’or amaliy tajribasini qo’shib olib borishni targ’ib qilishning o’ziga
xos shaklidir.
Oilaviy tarbiyaning yechilgan muammolari yuzasidan ilmiy–amaliy
konferentsiya bir sinf, parallel sinflar ota-onalari uchun, quyi, o’rta, yuqori sinf
ota-onalari uchun alohida o’tkazilishi mumkin. Konferentsiya mavzulari ham
hamkorlikda tanlanadi. Jumladan, quyidagi mavzularning tarbiyaviy ahamiyati
katta: «Bolalarning mehnat tarbiyasi», «Fuqaroni kamol toptiraylik», «Milliy
mafkura va g’oya mohiyati», «Oilada rag’batlantirish va jazolash shaklida» va h.k.
Asosiy tayyorgarlik ishlari sinf rahbari rahbarligida amalga oshiriladi. U ota-
onalar qo’mitasi (maktab ota-onalar qo’mitasi prezidiumi) bilan birgalikda
konferentsiyani tayyorlash va tashkil etish rejasini tuzadi. Rejada odatda quyidagi
masalalar ko’zda tutiladi:
-konferentsiya dasturini tuzish;
-konferentsiya mavzu yuzasidan muhokama qilish uchun aniq masalalar
ajratish;
-konferentsiya mavzui yuzasidan ota-onalar uchun mavzuli ko’rgazma tashkil
etish (adabiyotlarni, taniqli pedagoglarning fikrlarini va h.k. larni tanlash);
-ota-onalarning mo’ljallanilayotgan nutqlarini tayyorlash;
-mazkur muammo yuzasidan oilaviy tarbiya ijobiy natijalarini
umumlashtirish;
23

-sinf rahbari (sinf rahbarlari metodik hay ’ ati tomonidan sinf ota-onalar
komiteti prezidiumi) bilan hamkorlikda bolalar tarbiyasini yaxshilash yuzasidan
tegishli tavsiyanomalar ishlab chiqish.
Konferentsiyani muvaffaqiyati ularning faolligi, mohirona so’zga
chiqishlariga bog’liq.
Konferentsiyani o’tkazish tartibi:
1.Sinf rahbarining konferentsiyani o’tkazish vazifalari va tartibi to’g’risidagi
kirish so’zi;
2.Bolalarni tarbiyalashning aniq masalalari yuzasidan ota-onalarning bergan
qisqacha ma’lumotlari;
3.Tinglangan ma’ruzalar yuzasidan nutqlar;
4.Maktab direktori yoki sinf rahbarining konferentsiya yakunlari bo’yicha
xulosasi.
3. Ochiq eshiklar kuni yoki ota-onalar kuni. Odatda maktab ta’tillari
paytida o’tkaziladi. Uni tashkil etish shakllari xilma-xil bo’lishi mumkin. Bu tarkib
topgan an’analarga va sinf rahbarining ijodkorligiga bog’liqdir. Bu bayram
munosabatlari bilan, bolalar yasagan buyumlar ko’rgazmasi va savdo yarmarkasi,
sport musobaqalari va h.k.lar bo’lishi mumkin.
Ochiq eshiklar kuni odatda 2-3 soat davom etadi va ota-onalarga maslahat
berish bilan tugashi mumkin, buning uchun maktabga shifokor, yozuvchi,
huquqshunos, otaliq korxonalari mutaxassislari taklif etiladi.
4. Ochiq dars. Ota-onalarning hozirgi ta’lim darajasida tashkil qilingan ochiq
darslarni kuzatishi ularga farzandlariga o’qishda ko’maklashish imkonini beradi.
5. Maslahatlar berish savol-javob kechalari. Bunday kechalarga kamida bir
oy oldin o’qituvchi va ota-onalar birgalikda tayyorgarlik ko’rishadi. Tayyorgarlik
jarayonida barcha uchun aktual bo’lgan muammolar ko’tariladi. Ota-onalarning
24

ehtiyojini yanada to’laroq qondirish uchun bunday kechalarga psixolog, tibbiyot
xodimi, huquqshunos va h.k. larni taklif qilish mumkin.
6. Ota-onalar yig’ilishlari. An’anaviy tarkib topgan shakl bo’lib, hal
qilinayotgan aniq vazifalarga bog’liq holda sinf yig’ilishlarini tashkiliy, chorak,
yakuniy yig’ilishlarga bo’lish mumkin.
7. Biror mavzuga bag’ishlangan yig’ilishlar. Tarbiyaning eng dolzarb
muammolari yuzasidan o’tkaziladi, ularda ota-onalar qo’mitasi va sinf rahbarining
o’quvchilar dagi u yoki bu sohadagi tarbiyalanganlik darajasi to’g’risida to’plagan
materiallardan foydalaniladi.
8. Majlis - munozaralar. Ota-onalar e’tiborini tarbiyaning biror
muammosiga jalb etish maqsadida o’tkaziladi. Munozara shaklidagi majlis oilaviy
tarbiyaning eng o’tkir masalalarini tilga olish, xatolarini ko’rsatish, bu xatolarning
oqibatlarini tahlil etish imkonini beradi.
9. Majlis praktikumlar. Ota-onalarning tarbiyaviy jarayonda ishtirok etishini
faollashtirish, unga m aqsadga yo’naltirilgan tus bag’ishlash maqsadida o’tkaziladi.
Ota-onalar qo’mitasi navbatdagi majlisda ota-onalar oldiga bir oy mobaynida
bolada muayyan xususiyatlar namoyon bo’lishini kuzatish, masalan, unda
mehnatsevarlik darajasini belgilashdek aniq tarbiyaviy vazifani qo’yadi. Har bir
oila uchun aniq savollar tuziladi va ko’paytiriladi: «Sizning farzandingiz doimiy
topshiriqlarga egami: ularni istar-istamas yoki quvonch bilan bajaradimi? Oilaning
boshqa a’zolariga ular mehnatida ko’maklashadimi?», va h.k. Maqsad oilada
mehnat tarbiyasining ahvolini o’rganib, amaliy maslahatlar berish.
10. Ota-onalarning sinfdagi umumiy ta’limi rejasiga ko’ra majlislar.
Avvaldan belgilangan reja, muayyan tizimga muvofiq ota-onalarga pedagogik
bilim berishning shakli bo’lib, unda oilaviy tarbiya tajribalarini ayirboshlash,
25

ommaviy axborot vositalarida bosilib chiqadigan maqolalarni muhokama qilish va
hokazolar bo’lishi mumkin.
Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, oilada har bir a’zoning o’z o’rni bo’lib,
unga qattiq rioya qilinishi zarur. Sharq oilalarida ota-oila podshosi deb
hisoblangan. Bu so’z bilan ona yoki oilaning boshqa a’zolari kamsitilgan emas,
balki erkak kishiga hurmat bilan bir qatorda katta mas’uliyat yuklangan.
26

II.BOB. YOSH AVLODNI TARBIYALASHDA OILA, MAHALLA VA
MAKTAB HAMKORLIGINING PEDAGOGIK MANBALARINI
O’RGANISH.
2.1. Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalashda maktab ro’li.
Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalash maktabni oila bilan mustahkam
bog’lamay turib, tarbiya sohasidagi butun ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirib
bo’lmaydi. Shu maqsadda ota-onalar o’rtasida ta’lim-tarbiyaga oid tashviqot
ishlarini kengaytirish ularni maktabning faol yordamchilariga, o’quvchilarning
sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarida har tomonlama foydali
tashkilotchilariga aylantirish zarur. Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat
turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongiga ko’rsatayetgan ko’rinmas
ta’sirlarning kuchayishiga olib kelmoqda. Mana shunday sharoitda kishining
mavjud bilimi, kasb-hunari, malakalari kamlik qilib qolmoqda. Eng avvalo,
insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob, emotsional madaniyatga
muhtojlik sezilmoqda. Estetik, axloqiy va boshqa tarbiya sifatlari kundalik hayet
ehtiyejga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy tarbiya orqali asos
solinadi, kamol toptiriladi 4
. To’g’r, bunda ijtimoiy tarbiyaning o’rnini inkor etib
bo’lmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ularning birligiga, o’zaro hamkorliklariga
asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga erishish mumkin.
Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab muammolardan biridir. Uning
murakkabligi shundaki, har bir oila o’ziga xos ibtidoiy guruh bo’lib, tarbiyada
faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi. Bola tarbiyalashda buyuk
mutafakkir bobomiz Mirzo Ulugbek shunday deganlar: "Oilada ota-onalar ayniqsa
o’qimishli ota-onalar o’z farzandlarining haqiqiy inson bo’lib kamol topishiga
4
Xayrullayeva M. Farobiy ruhiy prosesslar va ta’lim-tarbiya to’g’risida – T.: O’qituvchi, 2012-yil.
27

alohida e’tibor berishlari lozim". Shunday ekan, har bir ota-ona farzandining
tarbiyasiga ko’proq e’tibor berishi, ularga alohida vaqt ajratib, odob-axloqdan dars
berishi, yomonlarga yaqin yo’latmasligi lozim ekan. Ana shunda ular ota-onasi va
el-yurtiga xizmat qiladigan, ularga ikki dunyoda obo’ olib keladigan yuzlarini
yoruğ va boshlarini yuqori qiladigan farzand bo’lib ulğayishadi. Uzoq va boy
tarixga ega bo’lgan xalqimiz o’zining ta’lim-tarbiyaga oid ulkan merosga ega. Bu
meros bugungi avlodni, insonparvarlik, mehr- muhabbat, oqibat, vatanparvarlik,
yuksak axloq ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Xozrgi kunda bola tarbiyasiga,
ularni jahon talablariga mos bilim olishlariga, hunar egallashlari, har tomonlama
yetuk inson bo’lib voyaga yetishlariga ota-onalar ma’suldirlar. Tarbiyaning asosi
oiladan boshlanadi.
Har bir inson dunyoga kelar ekan, uning insoniyligi, ahloq-odobi, xulq-
atvori, dastavval o’z oilasida shakllanadi. Har bir ota-ona tarbiyaning o’ziga xos
qonunqoidalarni o’zlashtirib, ularga amal qilishi lozim. Negaki oilada bola
tarbiyasi g’oyat nozik, murakkab masala bo’lib, ota-onadan pedagogik bilim, katta
tarbiyachilik mahoratini talab qiladi. Bolani o rab olgan muhitning hammasiniʻ
odamlar, narsalar, hodisalar uning ongida, xulq - atvorida ma’lum iz qoldiradi, uni
o zgartiradi, o stiradi. Oiladagi tarbiyaning samaradorligi, albatta ota-onaning
ʻ ʻ
qanchalik bilimli, madaniyatli bo lishi, bola tarbiyasiga mas ulyat bilan qarashlari,
ʻ ʼ
farzandlari kelajagini chuqur his etishlari, tajribada sinalgan milliy urf-odat va
an analardan unumli foydalanishlariga bog liq. Tarbiyada talabchanlik, ota-ona va
ʼ ʻ
katta yoshdagi kishilarning o zaro ahilliklari, kichiklarga g amxo rlik, osuda
ʻ ʻ ʻ
turmush va halol mehnat faoliyati oilaviy tarbiyaning asosini tashkil etadi. Bundan
tashqari har bir oilada farzand tarbiyasida aniq bir maqsad bo lishi kerak. Eng
ʻ
muhimi, farzandlarimizni nafaqat bo lajak ota-ona yoki aka-uka, opasingil sifatida,
ʻ
balki jamiyatning haqiqiy fuqarosi, kelajagiga ishonuvchi, unga sadoqat bilan
28

xizmat qiluvchi inson, vatanparvar posbon sifatida ham tarbiyalashga e tiborʼ
berishimiz lozim. Oilada doimo tinchlik bo’lishi, bo’sh vaqtini faol tashkil etish,
madaniyat, san’at maskanlariga oilaviy sayohatlar uyushtirish - oila barkamolligini
ta’minlashga xizmat qiladi. Oilada bolaning to’g’ri tarbiyalashning asosiy
shartlaridan biri tarbiyada hamjihatlikdir. Ta’lim tarbiya masalasi murakkab bo’lib,
bunday ulkan mas’uliyatli, sharafli ishni oila, mahalla, maktab va keng
jamoatchilik bilan hamkorlikda olib borish muhim o’rin egallaydi.
Mahallaning ustunligi shundaki, bu yerda ko’p yillar davomida birga
yashagan, bir birini bilgan, sinagan, tanigan kishilar istiqomat qiladilar. Ular har
bir oiladagi muhitni va har bir bola tarbiyasini, ota-onasini mahallada tutgan o’rni,
mavqei hamda imkoniyatlarni yaxshi biladilar. Oila, mahalla, maktab hamkorligi
rejasini tuzish:
➢ Tarbiyaviy ishlar o’tkazish dasturi va shu dastur asosida mahallada
yashovchi har bir bola bilan bu tarbiyaviy ishlarni olib borish.
➢ Mahallada bolalar dam olishlariga, qiziqarli ishlar bilan
shug’ullanishlariga imkoniyat yaratib berish.
➢ Mahallada tarbiyaning ta’sirini oshirish. Kabi ko’plab ishlarni olib borish,
o’quvchilarni har tomonlama axloqli tarbiya topishlariga keng imkoniyatlar
yaratadi. Ta lim va tarbiya sohasiga etiborni kuchaytirish bu borada hukumatimiz
ʼ
tomonidan qabul qilingan va hujjatlarni, ma muriy ko rsatmalarni samarali
ʼ ʻ
bajarish uchun oila, mahalla, maktab hamkorligi faoliyatini o ziga xos pedagogik
ʻ
tizim, uslub va shakllariga ega bo lishilari zarur. Utkazilgan tadbirlar har
ʻ
tomonlama puxta, shuning bilan qatnashganlarning yoshlariga mos pedagogik va
psixologik mujassamlashtirgan, mantiqan teran, qiziqarli va ko rgazmali, amaliy
ʻ
jihatdan qisqa va lo nda estetik jihatdan keng ko lamli bo lishi kerak. Hamkorlikda
ʻ ʻ ʻ
29

olib borilayotgan ishlar mahalla hududidagi barcha yoshlarni qamrab olgan holda,
ularning yoshlaridan, qiziqishlaridan kelib chiqib ularni foydali ishlarga
yo naltiriladi.Bola tarbiyasida maktab o’rni ham juda beqiyosdir. Har bir bolaʻ
maktab ostonasiga qadam qo’yar ekan, o’zining kelajakdagi qiladigan ishlarini jajji
ongida tasavvur qiladi. Maktabda olgan bilimlari, ta’lim-tarbiyasi, bu ishlarning
amalga oshishida albatta o’z ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Oila, mahalla, maktab
hamkorligida quyidagi tamoyillarga afnal qilinganida samaradorlik yanada
yuqoriroq bo’ladi.
2.2. Oilada bolani tog’ri tarbiyalashning asosiy shartlari .
Oila, maktab, mahalla hamkorligining shaxs ma’naviyatini shakllantirishdagi
o‘rni Inson atalmish zotning tug‘ilib, kamolga yetishi uchun ozmuncha vaqt
yetmaganidek, uning shaxs sifatida kamol topishida, shu yurt, qolaversa, oilasiga
sodiq farzand bo‘lib voyaga yetishiga ko‘pchilikning mehnati „singadi“. Jumladan,
inson ma’lum bir oilada tug‘ilib, tarbiyalana boshlaydi. Uning kamol topishida
keyingi muhim vazifa maktabning zimmasiga tushadi. Shuningdek, jamoatchilik
ham bu vazifadan chetda qolmaydi. Uzoq va boy tarixga ega bo‘lgan xalqimiz
o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid ulkan merosiga ega. Bu meros bugungi avlodni
insonparvarlik, mehr-muhabbat, oqibat, mehnatsevarlik, yuksak axloq ruhida
tarbiyalashga xizmat qiladi. Har bir inson dunyoga kelar ekan, uning insoniyligi,
axloq-odobi, xulq-atvori dastlab o‘z oilasida shakllanadi. Shundan kelib chiqib
aytish mumkinki, yosh avlod qalbida vatanparvarlik, o‘z oilasiga mehr-muhabbat
tuyg‘usini shakllantirish har bir ota-onaning, tarbiyachi-murabbiylarning Vatan
oldidagi burchidir. Barkamol shaxsni voyaga yetkazish uchun, eng avvalo, oila,
mahalla, maktab, jamiyat va davlat hamkorligini yuqori pog‘onada ko‘rish lozim.
Oila jamiyatning asosi, mahalla — milliy qadriyatlar beshigi. „Ahil xonadonda,
ma’rifatli mahallada, insonparvar jamiyatda, — deb ta’kidlagan edi Islom
30

Karimov, — zukko yigitlar, oqila qizlar, umr bo‘yi elim deb, yurtim deb yonib
yashaydigan komil farzandlar ulg‘ayadi“. Oila muhiti farzand tarbiyasida eng
muhim va dastlabki bo‘ g‘in hisoblansa-da, u shaxsni to‘liq tarkib toptira olmaydi.
Ana shunda maktab va mahallaga ehtiyoj seziladi. Bola maktabga kelgunga qadar
ham, maktabda o‘qish davrida ham, asosan, oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning
asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi, didiga ta’sir ko‘rsatadi.
Oila a’zolarining ma’naviy birligi yoshlarni har tomonlama kamol toptirishning
dastlabki va asosiy omillaridan biridir. Oilada kundankun kamolga yetib
borayotgan farzand atalmish ne’mat, eng avvalo, shu oilaning azaliy qadriyatlariga,
urf-odat va an’analariga to‘la amal qilmog‘i, qolaversa, ota-onaning o‘zi
farzandiga ibrat bo‘la olishi lozim. Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalashda
maktabni oila bilan mustahkam bog‘lamay turib tarbiya sohasidagi butun ishlarni
muvaffaqiyatli amalga oshirib bo‘lmaydi. Estetik, axloqiy va tarbiyaviy sifatlar
kundalik hayot ehtiyojiga aylanib, ular oilaviy ijtomoiy tarbiya orqali tarkib
toptiriladi. O‘z o‘quvchilar jamoasini uyushtira olgan, jamoatchilikni bolalar
tarbiyasiga yo‘naltira olgan, ularning ota-onalarini yaxshi bilgan maktab
ma’muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo‘lga kirita oladi. O‘qituvchi ota-
onalarning faol yordamisiz bolalarning barkamolligini ta’minlay olmaydi. Bu
o‘rinda tarbiyachining o‘zinio‘zi tarbiyalashi lozimligini ham esdan chiqarmaslik
kerak. O‘ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda
o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, yangilikni sezish, tashabbuskorlik hamda
ijodkorlik qobiliyatini shakllantirish maqsadida ularga qat’iy talablar qo‘yish
uchun ma’naviy huquqqa ega bo‘- ladi. Maktabni oila bilan bog‘lovchi vosita —
bu o‘qituvchidir.
O‘quvchilar bilan ishlash, ularning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish,
ijtimoiy faolliklarini ta’minlash orqali ota-onalarga ta’sir ko‘rsatish usullarini
31

ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu borada maktab va oila aloqasini
ta’minlovchi ota-onalar majlislari, bolalar tarbiyasiga aloqador muammolarni
jamoa bo‘lib hal etish kabilarning rolini inkor etib bo‘lmaydi. Jumladan,
„Bolangizning qanday o‘qishini bilasizmi?“ „Bolangizning odobi haqida
suhbatlashaylik“, „Mustaqil hayot bo‘sag‘asida“ kabi mavzularda olib boriladigan
suhbatlar ota-onalarning o‘z bolalari haqida, ularning kelajagi haqida
qayg‘urishlariga sabab bo‘ladi. Maktabda o‘qitiladigan darslar, ularning mazmuni
va eng asosiysi, shu ma’lumotni o‘quvchiga yetkazib beruvchi o‘qituvchining
xulq-atvori, kiyinishi, hattoki har bir xatti-harakati ham bola dunyoqarashi
shakllanishiga ta’sir etuvchi omildir. Bola insoniy xislatlarni, ezgulikni,
odamiylikni, yaxshilik va yomonlikni, eng avvalo, oiladagi kattalarning,
ustozlarining xatti-harakatidan o‘rganadi. Ota-onalar bilan bir qatorda tarbiyachio‘
qituvchilar o‘z xulq-atvori bilan bolalar hurmatiga sazovor bo‘lishlari, ularning
hayot yo‘lida o‘rnak ko‘rsatishlari kerak. Shunday muhitda tarbiyalangan bolagina
ota-onani, qolaversa, o‘z ustozlarini hurmat qiladigan, mahalla-ko‘yda o‘zidan
kichikni izzatlash, kattalarni hurmatlashni o‘z o‘rniga qo‘yadigan, xalqparvar
bo‘lib voyaga yetadi.
2.3. Oila, maktab, mahalla bilan hamkorlikda ish olib borish usullari.
Bu Konsepsiyada belgilab berilgan vazifalarni hal qilish uchun
Respublikamizdagi har bir davlat va nodavlat tashkilotlari bilan hamkorlikda
„Jamoatchilik maslahat kengashi“ tuzilib, joylarda tarbiyasi og‘ir bolalar bilan
ishlash, ularning ta’lim-tarbiyasiga va „Oila, mahalla, maktab“ Konsepsiyasini
amalda joriy etishga e’tibor qaratildi. Kengash o‘z oldiga:
• mahallalarda bolalarning dam olishlari, qiziqarli ish bilan
shug‘ullanishlariga imkoniyat yaratish;
• mahallalarda tarbiyaning ta’sirchanligini oshirish;
32

• homiy tashkilotlar yordamida mahallalarda sport sog‘lomlashtirish
maydonchalarini tashkil etish;
• mahallalarda qizlar hayosi, ularni turmushga tayyorlash haqida bahs-
munozaralar o‘tkazish;
• yoshlarda milliy urf-odatlar, azaliy udumlar, tarixiy an’analarni o‘rganish;
• maktab, jamoatchilik, mahalla ahli hamkorligida tadbir o‘tkazish;
• Joylardagi hokimiyatlar, mahallalarda „Kamolot“ yoshlar
ijtimoiy harakati va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda yordam berishni
maqsad qilib qo‘ygan.
Oilada bolani to‘g‘ri tarbiyalashning asosiy shartlaridan biri — tarbiyadagi
birlikdir. Bunday ulkan mas’uliyatni, sharafli ishni oila, maktab, mahalla, keng
jamoatchilik bilan hamkorlikda olib borish muhim o‘rin egallaydi. Umumta’lim
maktablarida o‘quvchilarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil qilishda
quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:
• O‘quvchilar o‘rtasida kitobxonlik darajasini ko‘tarish;
• Kino, teatr, konsert va ko‘rgazmalarga borish;
• Sayohatlar, sayillar, sport musoboqalari tashkil etish;
• Tanlovlar, tarbiyaviy tadbirlar, bayramlarda ishtirok etish;
• Milliy xalq hunarmandchiligi to‘garaklari tarmoqlarini kengaytirish, xalq
ustalarini to‘garak ishiga jalb qilish, ushbu to‘garaklarni ko‘proq maktablar,
mahallalar, ijodiy ustaxonalar qoshida tashkil etish ishlariga alohida e’tibor berish;
• Novvoychilik, kashtachilik, naqqoshlik, duradgorlik hamda boshqa
hunarlarga bolalarni qiziqtirish;
• O‘quvchilarning qiziqishlarini o‘rganib, ijodiy imkoniyatlarini
rivojlantirishga mo‘ljallangan turli to‘garaklar, klub yoki seksiyalar tashkil etish;
33

• Yoshlar o‘rtasida jismoniy tarbiya, sportni rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratish;
• Ta’lim muassasalaridagi kutubxonalarni badiiy adabiyotlar bilan boyitish;
• Yozgi dam olish oromgohlariga ko‘proq o‘quvchilarni jalb etishni yo‘lga
qo‘yish;
• Barcha o‘quv fanlari asosida to‘garaklar tashkil etish va unga tarbiyasi og‘ir
bolalarni jalb qilish;
• O‘quvchilar iqtidorini yanada takomillashtirish maqsadida turli ommaviy
tadbirlar, musobaqalar va ko‘rik tanlovlar o‘rkazish yo‘li bilan boy madaniy
merosimizga hurmat, ona-Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash. Sinf rahbarlari,
ma’naviy-ma’rifiy, tarbiyaviy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosarlari, maktab
direktorlari, bolalar yetakchilari maktab mikrorayonida ijtimoiy-pedagogik,
tarbiyaviy ishlarni olib borishda o‘tkaziladigan tadbirlarning tashkilotchilaridirlar.
Ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan ishlarni tahlil qilib, ular bilan
bog‘liq bo‘lgan shakl va usul asosida rejali va izchil ishlarni olib borish maqsadga
muvofiqdir.
34

III.BOB. OILA VA MAKTAB SHAXSNI SHAKLLANTIRISH NING
MUHIM OMILI
3.1. Tarbiyaviy ishlarda atrof-muhit va mahallaning o’rni.
Bu yoshdagi bolalarning barkamollik darajasini oshirib borish uchun barcha
o‘qituvchi-murabbiylar, ota-onalar, mahalla-ko‘y, nazorat inspeksiyasi
hamkorligida tarbiyaviy ishlar yo‘lga qo‘yib borilmog‘i lozim. Bu yoshdagi
bolalarning uyda va ko‘chadagi bo‘sh vaqtlarini qanday o‘tkazayotganligi doimo
kattalar nazoratida bo‘lmog‘i shart. Bolalarni teatr, muzeylarga olib borish, asosan,
maktabning zimmasida. Ammo shunga yarasha ota-onalar „Bugun teatrga
boribsan, nimani ko‘rding, nimani tushunding?“ deya ular bilan suhbatlashish ota-
onalarning vazifasidir. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida: bu ta’lim
dargohiga o‘qish uchun kelgan o‘quvchilar asta-sekin maktabdan, oiladan va
ko‘cha-ko‘ydan o‘rgangan tarbiyalarini namoyish eta boshlaydilar 5
.
Agar o‘qituvchi-marabbiylarimiz bu maskanda o‘ta kuzatuvchanlik bilan
muntazam shug‘ullanmasalar, bu yoshdagi o‘smirlarning barkamollik darajasini
rivojlantirib borish ancha mushkul kechadi. Chunki ta’limning bu bosqichida
o‘qituvchi-murabbiylar ilmiy savodxonlikni kuchaytirish, kasbiy savodxonlikka
erishish uchun o‘quvchilar bilan tinimsiz muloqot qiladilar. Sergak tarbiyachi
o‘smirlarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib, ularga to‘g‘ri ta’sir eta bilishi
lozim. Umuman, ta’limning qaysi bosqichida bo‘lmasin, tarbiyachi o‘qituvchi
yuksak pedagogik, psixologik va metodik tayyorgarlikdarajaga ega bo‘lgan holda,
ularning yosh xuxsusiyatlarini inobatga olib, ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri
tashkil etishi lozim. Ertangi kun, porloq kelajakka ishontirish, yomon illatlardan
xoli bo‘lishga o‘rgatib borish barcha oila, mahalla va maktab ahlining vazifasidir.
5
Zaitsev V.V. Kichik yoshdagi o'quvchilar uchun matematika: o'qituvchilar va ota-onalar uchun qo'llanma. Vlados,
2011 yil.
35

Tobora rivojlanib borayotgan jamiyatimizga sog‘lom fikrlovchi avlodni tarbiyalash
uchun ota-onalar va o‘qituvchilar hamkorligi muhimdir. Yuqorida
ta’kidlaganimizdek, har qanday ezgu maqsadimizni yoshlar orqali amalga
oshiramiz. Ularning yetuk inson bo‘lib voyaga yetishlarida esa, oila, mahalla-ko‘y,
maktab va davlatning o‘zaro hamkorlikdagi faoliyati juda muhim hisoblanadi.
Oila – tarbiya o‘chog‘i. Oila – jamiyat negizi har bir insonda ilk yoshligidan
boshlab ongida shakllanadigan barcha insoniy fazilatlar, ezgu niyat, maslaklar,
qadriyatlar takomil topadigan, mafkuraviy va ma’naviy tarbiya amalga
oshiriladigan muhitdir. O‘zbek oilasi o‘zida ko‘p asrlik mustahkam ma’naviy
qadriyatlarimiz ravnaq, topadigan shunday maskanki, uning barqarorligi va
mustahkamligi jamiyatimiz rivojining muhim omillaridan biridir. Agar oiladagi
muhit sog‘lom bo‘lsa, unda kamol topayotgan yosh avlod qalbi va ruhiga shu
xususiyatlar, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, milliy istiqlol g‘oyasini
singdirish uchun qulay sharoit yaratilgan bo‘ladi.
Oila manfaatlarini ta’minlash borasida 1998 yilda qabul qilingan va
muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan tadbirlar to‘g‘risida davlat dasturi va ushbu
dasturda belgilangan tadbirlarning strategik yo‘nalishlariga e’tibor berilsa, ular
mamlakatimizdagi oilalarning mustahkam bo‘lishiga imkon beruvchi vazifalarni
nazarda tutadi.
1998 yilning «Oila yili» deb e’lon qilinishi va shu yilning o‘zida Oila
kodeksining qabul qilinishi hamda mamlakatimiz tarixida ilk bor tashkil etilgan
Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazining maqsadi ham davlatimizning oilani
har tomonlama mustahkamlash, himoya etish borasidagi siyosatga hamohang
bo‘lib, oilaga taalluqli boy va sermazmun milliy an’analarni avaylab-asrash, ularni
umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish, oila va nikohning muqaddasligini
yosh avlod ongiga chuqur singdirish yo‘li bilan oilani mustahkamligi,
36

barqarorligini ta’minlash, oila a’zolarining huquqiy savodxonligini oshirish
muammolarini: ilmiy o‘rganish, oilaviy hayotga bog‘liq, muammolarni tadqiq etish
va fuqarolarga bu masalalarda amaliy yordam berishdan iboratdir.
Markazning muhim maqsad va vazifalaridan biri oila-konsepsiyasini yaratish
va uni hayotga joriy etishning uslub va vositalarini joriy etish orqali
hukumatimizning ijtimoiy sohadagi insonparvar siyosatini amalda har bir fuqaro
ongiga oila instituti orqali singdirishdan iboratdir.
Davlatimiz rahbari I.A.Karimov har chiqishlarida oid masalalariga katta
e’tibor berar ekanlar, uning tarbiya beradigan maskanlar orasida eng muhimi qadrli
ekanligiga oid fikrlari alohida ahamiyatga ega. «Oila haqida gapirar ekanmiz,
avvalambor oila hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini
ta’minlaydigan muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga kelajak
nasllar qanday inson bo‘lib yetishishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan tarbiya
o‘chog‘ ekanligini tan olishimiz darkor». Mustaqillik yillarida respublika hukumati
va Prezidenti I.A. Karimov tomonidan oilaga ko‘rsatilayotgan etibor, yillarga
maqom berilayotganda oilani mustahkamlash, nikohni qadriyat sifatida
e’zozlashga qaratilgan chora-tadbirlar tom ma’noda yurtimizda oila va farzandlar
hukumatning doimiy g‘amxo‘r ekanligidan dalolatdir.Taqdim etilayotgan
konsepsiya Sila institutini yurtimizda yanada mustahkamlash, u orqali milliy
istiqlol g‘oyasini fuqarolar ongiga singdirish ishlari uchun dasturulamol bo‘lib
xizmat qiladi.Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik o‘zgarishlar,
yangilanish jarayonlari va islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsad ozod va obod
Vatan, rivojlangan fuqarolik jamiyati barpo etish, shu tarzda xalq farovonligini
ta’minlash, jahon hamjamiyatidan munosib o‘rin egallash, oilaning barqarorligiga
erishish ekan, Sila bag‘ishlangan konsepsiyaning vujudga kelishi o‘ta dolzarbdir.
Zero, Respublikamiz o‘z iqtisodiyotini yangi bosqichga ko‘tarish, jamiyatni
37

erkinlashtirish va demokratiyalash siyosatini izchil olib borar ekan, bizga
jamiyatning negizi bo‘lgan oilalar muammolari va istiqboliga qaratilgan
konsepsiya zarur. Darhaqiqat, konsepsiya O‘zbekistondagi oilalarning rivojlanishi
istiqbolini tasavvur qilish, oila borasidagi ijobiy va muammoli masalalarni
oldindan bashorat qilish uchun, mavjud muammolarning sabab va omillarini
belgilab olish uchun ham xizmat qiladi.
3.2. Mahalla bilan hamkorlikda olib boriladigan ishlarning bola
tarbiyasidagi ahamiyati.
Bir yo‘lovchi qishloq oralab ketar ekan, bir xonadon oldida turgan keksa
kishiga yoshgina yigitning qattiq-qattiq gapirayotganda, qariyani beibo so‘zlar
bilan haqorat qilayotgani ustidan chiqib qoldi. Keksa ko‘ziga yosh olib, bag‘ri xun
bo‘lganicha uy oldidagi kundaustida o‘tirardi. Yosh yigit begona kishini ko‘rishi
bilan uyga kirib ketdi, shunda yo‘lovchi keksa yoniga bordi, salom berib uni
yupatmoqchi bo‘ldi 6
.
- Ey otaxon, bu yigit kimki, sizni shunday haqorat qilyapti?
- O‘g‘lim,- deb javob berdi keksa ko‘z yoshini artgancha.
- Vo ajab!- hayron qoldi yo‘lovchi.
- Ey yo‘lovchi, ajablanma, men ham yoshligimda o‘zimning qo‘pol
muomalam bilan otamning qalbiga ko‘p ozor bergan edim. Qarangki, otamga
o‘tkazgan sitamim, o‘g‘limdan o‘zimga qaytdi!- dedi.
- Vo darig‘, qaytar dunyo ekan-da!- deb yo‘lovchi yo‘lida davom etdi.
Bu rivoyat muhokama qilinib, «o‘z ota-onangga qanday hurmat-e’tibor yoki
bepisandlik ko‘rsatsang, kelajakda farzandlaringdan senga ham shunday hurmat-
e’tibor yoki bepisandlik qaytadi», degan xulosa chiqariladi.
6
Munavvarov A.K Pedagogika,Toshkent,”O’qituvchi”, 2016, 119-136
38

Kollektivizm ruhining bolaga singishi ham oiladan boshlanadi. Axir, bola
birgalikda ovqatlanish, birgalikda ishlash, birgalikda dam olish, birgalikda to‘y-
ma’rakalarda ishtirok etish jarayonida kollektiv-chilikka o‘rganib boradi.
O‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini «Hotamnoma»dan (Toshkent, G‘.G‘ulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988) olingan quyidagi parchaga qaratadi.
«Hotam tug‘ulg‘on kuni olti ming o‘g‘ul Yamandin va atrofdin tavallud qildi.
Ul bolalarni hozir qilib, olti ming enagaga bolalarni boqmoqg‘a buyurdi. To‘rt
enaga – xush va shod va yoshni ilg‘ab (ajratib), Hotamni parvarish qilib, sut
bermakka tayin qildi. Hotam sut emgali unamadi. Tayg‘a xabar berdiki:
- Hotam sut emmaydur?
Ahli nujumlarni hozir qilib so‘radiki:
- Bola nima uchun sut emmaydur?
Ahli nujumlar ayttiki:
- Bu o‘g‘ul sahovat birla olamda oti pur (mash-hur) bo‘ladur.
Toinki hamma tifllar va enagalar bir yerga jam bo‘lub, hamma bolalarg‘a sut
berdilar. Hotam ham sut emdi».
Bu parcha Hotamning faqat sahovatpesha ekanligini ko‘rsatmaydi, uning
xudbinlik qobig‘iga sig‘maydigan fe’l-atvorini ham bildiradi. Zotan oila
a’zolarining barchasi dasturxon atrofida jam bo‘lib ovqatlanishida ham hikmat bor.
Kollektivizmning dastlabki urug‘lari ana shunday inoq davralarda unadi.
O‘zbek xalqi qadimdan kollektivizm an’analarini mahkam tutgan.
Qo‘shnining boshiga og‘ir kun tushsa, atrofdagi odamlar darhol yetib kelishadi, har
qanday ishini tashlab qo‘shniga yordam beradilar. Bu esa oilaning qaddini tiklab
olishida muhimdir. Quyidagi hikoya o‘qib beriladi.
«Yakshanba kuni tom suvoq hashari bo‘ldi.
39

- Normat polvon hasharga aytibdi, nuqul ertaga suv muzlaydi-yov devdim,
hayriyat, ertalab tursam kun issiq ekan,- deb dadamga hazillashdi hammadan ilgari
yetib kelgan Fayzi bobo. Oldinma-ketin Ergash bo-bo, Rashid aka, Musulmonqul
va Said akalar, ulardan sal keyin Bosim aka kirib keldi. Eng oxiri Mumin amaki
chiqdi. Hamma yig‘ilguncha usta Fayzi bobo dadam bilan qilinadigan ishlarni
maslahatlashib oldi, loyni borib ko‘rdi; kerakli narsalarni tez tayyorlashni dadamga
buyurdi. xasharchilar supaga o‘tirib, loviya va atirgul gulbargi solib pishirilgan sut
choyni maqtab-maqtab ichishdi. O‘rinlaridan qo‘zg‘almoqchi bo‘lgan
hasharchilarga:
- O‘tiribsizlar-da, avval choy ichib olinglar,- deb manzirat qilgan edi, Fayzi
bobo dadamni qattiq koyib berdi:
- Polvon, siz odamlarning badanini sovutmang! Ular oshga emas, ishga
kelganlar! Qani, turdik bo‘lma-sa! Omin!..
Fotiha o‘qilib, hamma o‘rnidan turdi. Fayzi bobo bir zumda odamlarga ish
taqsimladi. Ergash bobo usta katta uyga deraza o‘rnatguncha tomga chiqib andava
tortib turadigan bo‘ldi. Soli aka ham tomga loy tashishga tayinlandi. Qo‘shnimiz
Mo‘min amaki keksa bo‘lgani uchun yengilroq ishga qo‘yildi; u paqirlarni loydan
tozalab, tagiga oz-oz suv solib turishi kerak edi. Ustaning gapi bilan Musulmonqul
aka loyxonaga tushdi, chunki faqat ugina usta boboning ko‘nglidagidek loy qila
olardi. Polvonkelbatli Said aka usta aytib o‘tirmasdanoq loyni tortib olish uchun
tomga chiqa boshladi. U bu vazifani baribir o‘ziga qolishini yaxshi bilardi. Axir, u
haqda odamlar: «Machitning tomiga ham bir siltov bilan loy chiqargan!- deb
gapirib yurishardi-da! Loyni paqirlarga solib ayvonning oldiga olib borish dadam
bilan Rashid akaning zimmasiga tushdi. Usta bobo meni ham ishsiz qoldirmadi,
paqirlarni ilgakka ilib yuboradigan «lavozim»ga tayinlandim.
3.3. Bola tarbiyasini shakllantirishda milliy qadriyatlardan foydalanish.
40

Madaniy va ma’naviy merosimiz bo‘lgan hadisda tarbiya, axloq -odob, o‘zaro
do‘stona munosabatlar, qarindoshlik, mehr-oqibat, adolat, insof bilan bir qatorda
ota-ona va farzandlarning xaq-huquqlari ham o‘z ifodasini topgan. Masalan,
hadisda “Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham
yaxshilangizlar”, deyilgan. Agar oila ma’nosiz xayot kechirsa, faqat shaxsiy huzur-
xalovati bilan mashg’ul bo‘lsa, agar oilada raxmsizlik va xudbinlik hukm
surayotgan bo‘lsa, bularning xammasi bolaning ma’naviy kiyofasiga salbiy ta’sir
etmasdan kolmaydi, albatta. Shuning uchun ota-onalar uchun oila tarbiyasi, avvalo
o‘z-o‘zini tarbiyalashdan iborat bo‘lmogi kerak. Ota-onalarning yuksak ijtimoiy
ongi bolalarda ham shunga mos ong tarkib topishiga yordam beradi 7
.
Oilada kattalarga hurmat, kichiklarni avaylash kabi qoidalar kundalik odatga
aylanib borishi kerak. Ota-ona oldidagi mas’uliyatning naqadar muhimligi shunday
iboratki, ular bolaning har bir qadamini, har bir xatti-harakatini zimdan kuzatib
boradilar. Bolalar har qanday janjalni, yomon, noo‘rin so‘zni uzoq vaqt eslab
yuradilar, o‘rni kelganda, vaziyat bo‘lganda amalda qo‘llashga harakat qiladilar.
“Qush uyasida ko‘rganini qiladi”, deydi xalqimiz. Ayniqsa, bolaning izzat
nafsiga tegmaslik, uni kamsitib gapirmaslik, xullas, ota-onaning o‘zi
madaniyatsizlik, odobsizlik qilmasliklari maqsadga muvofiqdir.
Har bir ota-ona o‘z farzandini sevadi. Hech kim ulardan yomon va baxtsiz
insonlar yetishib chiqishini istamaydi. Farzandining har bir yutugi ota-onaning
yuragini tog’dek ko‘taradi, faxr va g’urur tuygularini vujudga keltiradi. Lekin ota-
onaning maqsad va niyatini farzandlar qanday tushunadilar, bu maqsadlarini
amalga oshirish uchun ular qanday yo‘l va vositalardan foydalanadilar, bular
nihoyatda murakkab masalalardir.
7
Tursunov I.Nishonaliev U.Pedagogika kursi:Darslik, Toshkent “O’qituvchi” 2011
41

Ota-onaning jamiyatda tutgan o‘rni, nufuzi farzand tarbiyasida katta
ahamiyatga ega. Bu narsa mansab bilan belgilanmaydi. Eng yaxshi obro‘ va e’tibor
halol mehnatdir. Halol mehnat bilan jamiyatda orttirilgan obro‘ oilada farzand
tarbiyasiga ijobiy ta’sir kiladi. Farzand ham ota-onalaridek bo‘lishga intiladi.
Mehmondo‘st oilada o‘sgan farzandlar ham mehmondo‘st bo‘ladilar.
Ota-onalarini xor-zor qiladigan, dillarini ogritadigan nomard farzandlar ham
uchraydi. Ular nima qilayotganlarini o‘ylab ham ko‘rmaydilar. Qadimdan bir naql
bor: ota-ona o‘nta bolani boqadi-yu, o‘nta nomard bola ota-onani boqa olmaydi.
Bu naqlning mazmunini juda chuqur. Uni har bir farzand yodidan chiqarmasligi
kerak.
Ota-onalar atoqli pedagoglardan biri aytgan: “Bolalarni tarbiyalash-
hayotimizining muhim soxasi... To‘gri tarbiya – bizning baxtli kelajagimiz, yomon
tarbiya bizning kelajakdagi qaygu –hasratimiz, ko‘z yoshlarimiz boshqa kishilar
oldidagi, butun jamiyat oldidagi, butun mamlakat oldidagi aybimizdir”, degan
fikrlarni tushunishlari kerak. O‘z bolasini tarbiyalashni shaxsiy ish deb qarab
bo‘lmaydi, balki butun jamiyat oldidagi fuqorolik burchini bajarishdir.
2. Ota-onalar o‘z bolalaridan qanday kishilar tarbiyalab yetishtirishlarini,
unda qanday fazilatlar hosil qilishlarini aniq tasavvur qilishlari kerak. Bolani to‘gri
tarbiyalash uchun uni yaxshi bilish va tushunish kerak, buning uchun esa
pedagogik bilimlar zarur bo‘ladi. Ular ota-onalarning bola xulqini to‘gri tahlil
qilishga, uning tarbiyasi uchun to‘gri yo‘lni tanlashga yordam beradi.
Ota-onalar bola tarbiyasida pedagoglik odobiga rioya qilishlari zarur.
Pedagoglik odobi nima? Bu, bolaga bo‘ladigan munosabatda meyorga rioya qilish,
ya’ni bolaning ongiga, qalbiga, shaxsiga ta’sir etadigan tarbiyaviy choralarni uning
yosh xususiyatlarini, imkoniyatlarini hisobga olib mavjud sharoitga qarab tanlay
bilishdir.
42

Pedagoglik odobi - bolani tarbiyalashdagi mohirlik bo‘lib, bunga
tarbiyachilarni o‘rgatgandek ota-onalarni xhm o‘rgatish kerak. Ota-onalar o‘z
xulqi, fe’l-atvorini tashkil eta bilishlari, bolaning qalbida, ongida nima
kechayotganliklarini seza olishlari, shunga qarab muomala qila bilishlari lozim.
Shu bilan bir katorda bolalarga talabchan munosabatda bo‘lishlari, ularda
iroda, ong xulkni, o‘z xatti-xarakati uchun boshkalar oldida javob berishni
tarbiyalashlari kerak.
Keyinchalik borib ota-onalarning pedagoglik odobi bolalarda aks eta
boshlaydi, bu avval taxlid tarzida namoyon bo‘lsa, keyinchalik esa odatga
aylanadi va ular o‘rtogining muvaffaqqiyatsizligi yoki tabiiy, jismoniy kamchili
ustidan kulmaydigan, kattalarning gapi va ishiga aralashmaydigan, o‘zini batartib
tutib yuradigan, o‘z xulqidagi kamchiliklarni tuzatishga urinadigan bo‘lib
qoladilar.
Oilaning turmush madaniyati, oila a’zolarining bir-biriga xurmatli munosabati
va butun oilaviy xayotni to‘gri tashkil etishni o‘z ichiga oladi. Bunday betartib
oilalarda tarbiyalanayotgan bolalar sekin-asta kattalarning xayot tajribalarini
egallab boradilar. Bola bilan dildan beg’araz suhbatlashish bolani ota-onalariga
yaqinlashtiradi, ular o‘rtasida mehr-oqibat kuchayadi.
Oilada kun tartibiga rioya qilinmasa, uydagi yumushlar oila a’zolari o‘rtasida
to‘gri taqsimlanmasa, oilada ayolga nisbatan noto‘gri munosabatda bo‘linsa,
ichkilikbozlik va boshqa illatlar hukm sursa, bunday oilada o‘sgan bola yuqori
ta’sirchanligi, xayotiy tajribasi kam bo‘lganligi sababli voqealarni o‘zi mustaqil
baxolay olmaydi, shuning uchun natijasida u indamas, jaxldor, qo‘pol va
parishonxotir bo‘lib qoladi.
Bolaning tarbiyasiga oiladagi tashqi shart-sharoit: uyning jixozlanishi,
gigiyenik, umumiy madaniyat va estetik didga javob berishi uchun har bir oilada
43

zarur shart-sharoit: bolaning o‘ynash va shugullanishi uchun alohida joy bo‘lishi
kerak. Bolalar uyda saranjom –sarishta bo‘lishlari, uy jixozlari va o‘z anjomlarini
extiyot qilishlari zarur.
Oilaning umumiy daromadi oila a’zolari o‘rtasida har bir oila extiyojini
hisobga olib, to‘gri sarflanishi lozim. Bolalar oilada o‘yinchoqlarini yigishtirish,
kitoblarni joy-joyiga qo‘yish, o‘z o‘rin-ko‘rpasini yigishtirish, uy xayvonlarini
parvarish qilishda qo‘lidan kelganicha yordam berish kabi amalga oshiradilar.
Maxsus pedagogik bilimlarni egallash bolalarda sinchkovlikni,
kuzatuvchanlikni, mantiqiy tafakkurning oddiy formalarini o‘stirishga, bolalar
mehnati va o‘yiniga to‘gri rahbarlik qilishga, bolalar xulqini to‘gri taxlil qilishga
yordam beradi.
Bolalarda mustaqillikni o‘stirish, ularni qiyinchiliklarni yengishga o‘rgatish,
undagi irodani mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi.
44

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, yosh avlodni tarbiyalashda asosiy ta‘lim-tarbiya
o‘chog‘i bu maktabdir.Maktabga har xil oiladan turli xil xulq-atvordagi o‘g‘il -
qizlar kelishadi. Bularda maktabning qonun va qoidalariga ko‘nikma hosil qilish ,
jamoa bilan birga bo‘lish odatini shakllantirish juda qiyin hisoblanadi. Ana shu
narsa oila bilan maktab hamkorlikda o'tkazsa bolalar xulqidagi salbiy
xususiyatlarni bamaslahat hal qilishsa , tarbiyasi yomon o'quvchi bo'lmaydi. Biz
bilamizki hamma narsa mahalladan boshlanadi. Yoshlar tarbiyasi ular ma'naviy
kamolotining samarali yo‘llaridan biri davlat huquq-targ‘ibot organlari,xalq ta'lim
tizimi hamda mahallalarning jamoat tashkilotlarining yaqin hamkorligidir.
Bo‘lg‘usi kelajakda, jamiyatimizda komil insonni tarbiyalashga har bir oila,
mahallaning ahamiyati katta. Yoshlarni avlodni yaxshi xulqli, davlat ramzlariga
sadoqatli qilib tarbiyalashda ularning yosh jihatlariga, xarakteriga alohida
ahamiyat berish kerak, chunki bularsiz tarbiyada maqsadga erishib bo‘lmaydi Yosh
avlodni tarbiyalashda "Oila, mahalla, maktab hamkorligi "konsepsiyasi jarayonida
ularning har bir vazifalari bor . Masalan: -avvalambor oilada sog'lom muhitni
rivojlantirish , bir -birlariga g‘amxo‘r bo‘lish; -farzandlarga dunyoviy bilimlar
berish, ma'naviyatli inson bo‘lib yetishish; -bolalarni mustaqil fikrlashga o'rgatish
va vatanga muhabbat tuyg‘usini shakllantirish; -bolalarning bo'sh vaqtlarida
qo'shimcha ta‘lim berish; -mahalla faollari bilan bolalarning ta'lim-tarbiyasiga oid
majlislar o'tkazib, muammolarni hal etish; -mahalla tomonidan o'quvchilarga
ko‘rik-tanlovlar, bayram, sport musobaqalarini o'tkazish. A. Avloniyning: "
Tarbiya biz uchun yo hayot , yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat
masalasidir" iborasi oila ,maktab ,mahalla tamoyiliga aylanishiga erishildi. Hozirgi
kunda bolalarning tarbiyasiga mahalla, jamoatchilik juda katta yordam
ko'rsatmoqda. Jamoatchilikda yosh bolalarni tadbiq etish, sinfdan tashqari ishlar,
45

tashkilotchilik bilan shug‘ullantirish maqsadga muvofiq. Mahallaning yana foydali
tomoni bu o'quvchilarni dasrdan tashqari vaqtlarida tarbiyasi qiyin bo‘lgan
o‘smirlarni tarbiyalash va bolalar bilan yashash joylarida sport va madaniy ishlar
olib borishdir Zero," Kelajak bugundan boshlanadi. Hozir tarbiya masalasiga
e'tibor berilmasa , kelajak boy beriladi." degan edi I. Karimov. Haqiqatdan ham
tarbiya bo'lmasa ta‘lim bo'lmaydi.Ta‘lim bo'lmasa agar kelajagimiz boy beriladi.
Shuni aytishim mumkinki, kelajak yoshlarimiz har tomonlama yetuk, barkamol
bo'lishi uchun tarbiyaga e'tibor qaratishimiz lozim. Tarbiya jarayonini raqamlar
orqali ifodalasak, tarbiyani o'ringa qo'yib uni 1 raqami qilib tanlab olaylik, endi
uni ortiga qancha ko'p nol qo'ysak u son shunchalik kattalashadi ya'ni insonning
yaxshi hislatlari ortib boradi, lekin birgina bir raqamini olib tashlash bu sonning
qiymatini butunlay o'zgartirib 0 qilib ma'no anglatmay qo'yadi. Bundan ko'rinib
turibdiki tarbiyasiz inson hech kimga aylanib qolgandik go'yo. Demak , insonni
inson qilib turadigan , uning libosi bu tarbiyadir.
46

Foydalanilgan adabiyot lar.
1. Sh.M.Mirziyoyev. Erkin va faro`on demokratik Ozbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz T.: Ozbekiston 2016-y -56-b.
2. Sh.M.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. T.:
Ozbekiston 2017 y. -104-b.
3. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 7 maydagi PQ-4708-son
qarori3. Umumiy tipdagi davlat va nodavlat maktabgacha talim tashkilotlari
togrisida Nizom. Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil
4. Xayrullayeva M. Farobiy ruhiy prosesslar va ta’lim-tarbiya to’g’risida – T.:
O’qituvchi, 2012-yil.79-bet
5. Borodulko M.A., Stoilova L.P. Muammoni hal qilish va modellashtirishni
o'rgatish // Boshlang'ich maktab. 20 16 yil - 8-son.
6. . Zaitsev V.V. Kichik yoshdagi o'quvchilar uchun matematika: o'qituvchilar
va ota-onalar uchun qo'llanma. Vlados, 2011 yil.
7. . Istomina N.B. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. - M.:
"Akademiya" nashriyot markazi, 2018 yil.
8. Kamolova, A., & Ergasheva, G. S. Q. (2022). Yosh avlodni tarbiyalashda
xalq pedagogikasini manbalarining o’rganishning o’rganishning ilmiy-nazariy
asoslari. Science and Education, 3(12), 590-592.
9. Munavvarov A.K Pedagogika,Toshkent,”O’qituvchi”, 2016, 119-136
10. Tursunov I.Nishonaliev U.Pedagogika kursi:Darslik, Toshkent “O’qituvchi”
2011
11. G’aybo’llaev N.va boshqalar Pedagogika,Toshkent, 2000,38-46 boshqalar
Internet saytlar
1.fanfikr.uz
47

2.www.arxiv.uz
3.www.oefon.uz
4.www.ziyonet.uz
5.www.ziyoedu.uz
48

Tarbiya jarayonida oila, mahalla hamda ta‘lim muassasalarining o‘zaro hamkorligi

Sotib olish