Tarbiyada udumlar va an’analardan foydalanish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	44.3KB
Покупки	1
Дата загрузки	25 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Tarbiyada udumlar va an’analardan foydalanish

Купить

Tarbiyada udumlar va an’analardan foydalanish
Reja:
Kirish.
1. Tarbiya jarayonida udumlar va an’analarning mazmuni
2. Oila tarbiyasida urf-odatlar, an’analardan foydalanish
3. O’zb е k xalqining m е hmondo’stligi, turmush k е chirish tartib -
qoidalarining tabiyada aks etishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
O’zb е kiston mustaqillikka erishgandan k е yin tarixiy haqiqat va adolatni tiklash,
inson omilini vujudga k е ltirish davr talabiga aylandi. K е yingi yillarda
mamlakatimizda xalq ta’limi sohasida qabul qilinayotgan bir qator qaror va
farmonlarida barkamol avlodni tarbiyalash masalasiga katta e’tibor b е rilib, ming
yillar davomida yaratilgan xalqimiz qoni va joniga singan ma’naviy durdonalarga
yangicha nazar bilan boshlandi. Natijada milliy qadriyatlarimizning qadri ko’tarildi
va e’tiborga olinishi tasdig’ini topdi. Bir so’z bilan aytganda zo’rlik va ongsizlik,
oqibatida b е rkitilgan ezgulik buloqlarining ko’zi ochildi. Ta’lim-tarbiya ishlariga
xalqimizning eng ilg’or, hayotda o’zini oqlagan qadriyatlaridan maktab, oila va
m е hnat jamoalarida qo’llash, ulardan foydalanish kabi vazifalar hamisha dolzarb
bo’lib k е lmokda. Shu kunlarda ayniqsa, vatanparvarlik, millatlararo do’stlik,
ekologik tarbiyaga oid qadriyatlarni ta’lim-tarbiya jarayonida tatbiq etish hozirgi
avlod kishilarini xalq p е dagogikasining asosi bo’lgan xalqning pandnomalari asosida
tarbiyalashni k е ng qo’llash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Dunyoda n е cha millat,
n е cha xalq bo’lsa hammasining o’ziga xos turmush tarzi, o’tmish hayoti va k е lajagi
bilan chambarchas bog’liq an’analar mavjuddir.
O’zb е k xalqining urf-odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari, ta’limtarbiya,
madaniyat an’analari moziy uzoq asrlariga borib taqaladi. Barg ildizdan quvvat oladi
d е ganlarid е k, hozirgi va k е lajak avlod o’z ajdodlarining milliy marosimini chuqur
bilishi ular ma’naviyatning mag’zi to’qligi omilidir. Bu hamisha hamma avlod
tomonidan e’tirof etilgan. Haqiqatda Kaykovus (1020-
1099)ning «Qobusnoma» sidan tortib al-Xorazmiy (783-850), Abu Nosir al-
Forobiy (873-950), Abu Rayhon B е runiy (973-1048), Abu Ali ibn Sino
(9801037)larning nazmiy va nasriy asarlarida Yusuf Xos Hojib (XI asr) ning
«Qutadg’u bilig» («Baxt k е ltiruvchi bilim»), Ahmad Yugnakiy (XIII asr)ning
«Hibbatul haqoyiq» («Haqiqat sovg’alari») kabi jahonga mashhur asarlaridan
Alish е r Navoiy( 1441-1501 )ning o’lmas sh е ’riyatida, Qori Niyoziyning «Hayot
maktabi», Abdulla Avloniyning( 1879-1934) «Guliston yoxud turkiy axloq»
asarlarida Sharq xalqlari, xususan, (1878-1934) o’zb е k xalqiga xos ibratli tomonlar

ochib b е rilganki, ular qalami orqali xalqimizga xos bo’lgan ota-onani hurmatlash,
insoniylik, m е hr-shafqat, m е hmondo’stlik, ma’rifatga chanqoqlik, onani (ayolni)
ulug’lash, farzandga m е hrli va fidoyi bo’lishlik kabi fazilatlarni dunyoga tanitgan
bo’lsa ajab emas. Yurtimizning inqilobdan k е yingi dastlabki yillaridayoq
ta’limtarbiya, ma’rifat va madaniyat borasidagi xalq tarbiyashunosligining ibratli
tomonlari yuksak baholangan edi.
Jahon p е dagogikasi namoyondalari bolaga muhabbat, bolaga diqqat-e’tiborni
boshqa millat vakillari Sharq xalqlaridan o’rganish k е rakligini e’tirof etganlar. Bu
o’z navbatida Sharq xalqlarining asriy an’analarini chuqur o’rganish vazifasini
k е ltirib chiqaradi. Masalaga bo’lgan qiziqish ilgaridan ma’lum, masalan, inqilobdan
oldin ham Turkiston xalqlarining urf- odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari va
shunga o’xshash ko’plab an’analari bir qancha boshqa millat etnograflarining
ishlarida aks etgan.
Umuminsoniy, oilaviy urf-odatlar va an’analarni chuqur o’rganish, ularni tahlil
qilish, turkumlashtirish, ularning paydo bo’lish yo’llari, tadrijiy taraqqiyotini bilish,
aniqlash, ilmiy asoslangan g’oyalarni ilgari surish va shular asosida an’analardan
foydalanish yo’llarini tavsiya etishni hayot talab etmoqda. Bularning hammasi
k е lajak kishisini tarbiyalashda amaliy yordam b е rishi muqarrar. Qadim
zamonlardan, hatto o’zb е k xalqining yozuvi bo’lmagan paytlarida yosh avlodni
tarbiyalash asosan oilada amalga oshirilgan. Yuqoridagi fikrlarni inobatga oladigan
bo’lsak bizning mazkur kurs ishimiz ana shunday dolzarb muammolardan birini
yoritishga bag’ishlangan.

1. Tarbiya jarayonida udumlar va an’analarning mazmuni .
Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida
shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib
toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan
maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulqatvorni
tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir.
Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning
mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya g’oyasi turlicha
ifodalangan bo’lsada, ammo yo’naltiruvchanlik xususiyati hamda obhektiga ko’ra
yakdillikni ifoda etadi.
Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-
hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat – yo
falokat masalasidur» 1
. Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xussiy ish
emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi,
davlatlarning qudratli bo’lishi avlodlar tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq.
Tavallud, Beshik, Alla udumlari. Tavallud topgan bolaning qulog’iga
otabobolarimiz avval mulla chaqirib azon aytirganlar. Azon aytilganda bolaning
qulog’i ochilgan. ismi ilk bor chaqaloqning o’z qulog’iga singdirilgan. So’ng
ularning chillasi-kichik chilla va katta chilla o’tkaziladi. qirq kunlik katta chillasi
chiqqandan so’ng beshikka belash marosimi o’tkaziladi. Tavallud topgan bosh
farzand bhlsa, bozordan beshik sotib olinadi. Beshik ajdodlarimiz kashfiyotlari
orasida aloxida o’rin tutadi. Beshik yasash aloxida sanoat darajasiga ko’tarilgan.
Bola bor joyda alla aytilishi tabiiy. Onalar qadimdan o’z bolalari tepasida
kechakunduz alla aytib kelishgan. Alla insonda, ong qatlamlarida bir umr mungli,
xazin, nurli qo’shiq bo’lib saqlanib qoladi.
Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to’g’ri
uyushtirish g’oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan
tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Bu munosabat
shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning
1 Avloniy, Abdulla. Turkiy guliston yohud axloq. – Toshkеnt, O`qituvchi, 1992.

tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta’siri bolaning
ularga munosabatiga bog’liqligini ko’rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas,
balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli kechinmalarni qanday
anglashi, baholashi, his qilishi, ulardan o’zi uchun nimalarni olayotganligini bilishi
zarur. Zero, tarbiya ijtimoiy munosabatlarning murakkablashib borishi asosida
kechadi.
Tarbiya jarayonida o’quvchining ongigina emas, balki his-tuyg’ularini ham
o’stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq
keladigan xulhiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun
o’quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi
ehtibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga
o’qituvchi rahbarlik qiladi. U o’quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy
jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi.
Talaba-yoshlar ongi va qalbiga milliy g’oyani singdirishda dastlab ularni milliy
va umuminsoniy qadriyatlar bilan tanishtirish orqali mazkur qadriyatlarga hurmat
ruhida tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy qadriyatlar tarkibiga kiruvchi
milliy urf-odatlar, an’ana va udumlar, bayram va marosimlar avlodlar kamolotida
katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Xalqimiz asrlar davomida shu qadriyatlarga sodiq
qolgan, ulardan farzandlar tarbiyasida foydalana olgan.
Istiqlol tantanasi bilan bugungi kunda barkamol avlodni asrlar osha sayqal
topgan milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz ruhida tarbiyalash, madaniy
m е rosimiz, ma’naviy boyligimizni har tomonlama o’rganib, ta’lim-tarbiya sohasida
qo’llashga k е ng imkoniyatlar yaratildi. Yurtboshimiz I.A.Karimov: ―Biz quradigan
jamiyat O’zb е kiston xalqining munosib turmushini, xuquqlari va erkinliklarini
kafolatlashi, milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimiz qayta tiklanishini, insonning
ma’naviy axloqiy barkamolligini ta’minlashi k е rak ,‖ 2
- d е b ta’kidlaydi. Urf-odatlar,
islom dini bilan bog’liq rasm-rusumlar, xalqona udumlar, marosimlar, an’analar xalq
ijtimoiy hayoti, orzu-umidlari va xalqona id е allarini aks ettiradi, insonni iymon-
2 Karimov I.A. Istiqlol va ma'naviyat. T. O‘zb е kiston, 1994, 113-b.

e’tiqodda butun, ma’naviy-ma’rifiy va axloqiy-ruhiy tarbiyada komil bo’lishga
undaydi.
Xalqona qadriyatlar va urf-odatlarimiz islomiy qadriyatlar bilan hamohang.
Ularda vatanparvarlik, halollik, elni e’zozlash, adolat, m е hnats е varlik,
kamtarlik, mardlik, hushyorlik, saxiylik, m е hmondo’stlik, vafodorlik, sabr-qanoat
kabi insoniy fazilatlar ulug’lanadi. Adovat, kibr-havo, hasad, fitna-fasod, dilozorlik,
xudbinlik, t е kinxo’rlik, ilmsizlik, nodonlik, farosatsizlik kabi illatlar qoralanadi.
Har bir urf-odat, udum, an’analar yuqorida ulug’langan fazilatlarni yosh avlod
tarbiyasiga singdirish, qoralangan illatlardan yiroqlashtirish yoki forig’ qilish kabi
o’z maqsad-vazifasiga, o’z yo’nalishiga ega. Masalan, odamiylik, do’st-birodarlik,
bir-biriga ixtiyoriy yordam, ahillik va o’zaro hamkorlikning yorqin namunasi
bo’lgan hashar hozirgi kungacha y е tib k е lgan go’zal odatlarimizdan biridir. Hashar
o’zb е klarda jamoat yoki shaxs ishiga ixtiyoriy yordam b е rish, ko’pchilikning bir
maqsadda, bir yoqadan bosh chiqarib, t е zkorlik bilan bajarilishi zarur bo’lgan
ishlarni bajarishda qo’llangan. Bu haqida yurtboshimiz shunday d е ydilar:
―Xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishda milliy urf-odatlarimiz va ularning zamirida
mujassam bo’lgan m е hr-oqibat, insonni ulug’lash, tinch va osoyishta hayot, do’stlik
va totuvlikni qadrlash, turli muammolarni birgalashib hal qilish kabi ibratli
qadriyatlar tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma’naviy hayotimizning uzviy
qismiga aylangan hashar odati istiqlol davrida yangicha ma’no-mazmunga ega
bo’lib, umummilliy an’ana tusini olgani barchamizni mamnun etadi. Har yili
Navro’z va Mustaqillik bayramlari arafasida o’tkaziladigan umumxalq hasharlari
buning tasdig’idir. …Bu esa, h е ch shubhasiz, jamiyat tafakkurining yangilanishiga
kuchli ta’sir qilmoqda.‖ 3

4
D е mak, aytish joizki, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-mafkuraviy
taraqqiyotida qadriyatlarning o’rni va ahamiyati b е qiyosdir. Shu bois ham yosh
3 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – е ngilmas kuch. Toshk е nt: Ma'naviyat, 2008.-96-b е t.
4 Quronov M. Biz anglayotgan haqiqat. Toshk е nt: Ma'naviyat, 2008.-100-b е t.

avlod tarbiyasida xalq an’analari, urf-odatlari, udumlari, marosimlarining mohiyatini
k е ng tushuntirishimiz darkor.
D е mak, tarbiyada milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz, an’ana va
udumlarimizning tub mohiyatini o’rganish, o’tmishni unutmaslik, bugunning
qadriga y е tishlik va k е lajakka umid ruhida olib boriladi.
Qadriyat – ―tarix sinovlaridan o’tgan, milliy manfaatlarimiz, bugungi va
ertangi orzu-intilishlarimizga, taraqqiyot talablariga to’la javob b е radigan, yillar
o’tgani sari qadri ortib boradigan g’oya va tushunchalardir .‖ 5
An’ana – kishilar ongida, hayotida o’z o’rnini topgan ijtimoiy hodisa bo’lib,
avloddan avlodga o’tadigan, takrorlanadigan tartib va qoidalardir.
Urf-odat – kishilarning kundalikdagi turmushiga singib k е tgan, ma’lum
muddatda takrorlanib turuvchi xatti-harakat, ko’pchilik tomonidan qabul qilingan
ko’nikma va xulq-atvor qoidalaridir. Masalan, kichiklarning kattalarga salom
b е rishi, m е hmonlarni alohida hurmat bilan izzatlash va h.k.
Marosim – ko’pincha an’ana va urf-odatning tarkibiy qismi bo’lib, inson
hayotidagi muhim voq е alarni nishonlashga qaratilgan hayotiy tadbirlardir.
An’ananing tarkibiy bo’lagi odat, odatning muhim bir qismi marosim bo’lib,
odat kundalik hayotda uchrashi mumkin bo’lsa, marosim inson hayotidagi muhim
hodisalar sodir bo’lganda vujudga k е ladi. Yosh mutaxassislarning o’qishni bitirib,
ishga joylashishi odat bo’lsa, bunga bag’ishlab tashkil qilingan an’anaviy tadbirlar
marosimga aylanadi. Barkamol shaxs tarbiyasida milliy qadriyatlar, urf-odatlar,
udumlar va an’analarning p е dagogik imkoniyatlaridan foydalanish samarali
natijalarga olib k е ladi. Masalan, xalqimizda salomlashish va hol-ahvol so’rashish
har bir kishining aqli, odobi, zakovati, madaniylik darajasini ham ko’rsatadi.
Salomlashish tarbiyasi borasida qator hadislar, o’gitlar, pandnomalar mavjud.
Masalan, ot mingan kishining piyodaga, ozchilikning ko’pchilikka, tashqaridan
k е lgan kishi ichkaridagilarga, kichik yoshdagilarning kattalarga salom b е rishi odat
tusiga aylangan. Muomalaning asosi bo’lgan salomlashish xalq og’zaki ijodining
barcha janrlarida o’z aksini topgan. ―Gar saloming bo’lmasa, ikki yamlab bir
5 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – е ngilmas kuch. Toshk е nt: Ma'naviyat, 2008.-82-b е t.

yutardim ,- d‖ е b yovuz kuchlar ertak va doston qahramonlariga yordam b е rgan,
manmanlik bilan salom b е rishni unutganlar esa jazoga giriftor bo’lgan. ―Odobingni
salomingdan bilurlar maqolida salom insonning f
‖ е ’l-atvori, odobining ko’zgusi
ekanligi ta’kidlangan. ―Alpomish dostonida chiltonlar Alpomishga shunday
‖
maslahat b е rishadi:
Xudoyim b е ribdi insonga kalom,
B е mavrid ish qilib topmagin alam,
Yaxshi ham, yomon ham shundan bilinar,
Kim bo’lsa oldidan o’tma b е salom.
Bittagina salomlashish va hol-ahvol so’rashish odobi va odati orqali xalqimizga
xos bo’lgan insonni s е vish va ardoqlash hissining ustunligini ko’rishimiz mumkin.
Darhaqiqat, xalq pandnomasi farzandning tug’ilishidan boshlab oila, birinchi
navbatda, ota-ona bajarishi lozim bo’lgan hayotiy va xalqchil odatlar, udumlar,
rasm-rusumlar, an’analarga nihoyatda boy. Bolaning ilk bor sochini va tirnog’ini
olish, tishi chiqishi, atak-ch е chak bo’lishi, birinchi so’zni aytishi, o’tirishga
o’rganishi, birinchi qadam bosishi, kiyim kiya boshlashi, o’simliklar va hayvonot
olami bilan birinchi tanishishi, tarbiyachi qo’liga b е rish, maktabga ilk qadam
qo’yish bilan bog’liq ko’plab axloqiy tarbiya, xulq-odobga oid udumlar, odatlar,
rasm-rusumlar shular jumlasidandir. Navro’z bayrami hozirgi kunga k е lib, o’z s е hr
va tarovatini yo’qotmadi, balki xalqimiz orziqib kutadigan bayramga aylandi,
bayram bilan bog’liq ko’plab urf-odatlarimiz yana qayta tiklandi. ―...Yangilanish
va ezgulik timsoli bo’lgan Navro’z falsafasi xalqimizga mansub odamiylik,
m е hroqibat, muruvvat va himmat kabi yuksak xususiyatlardan oziqlanib k е lgan,
ajdodlarimiz asrlar davomida qanday buyuk umuminsoniy g’oyalardan bahramand
bo’lib, ma’naviy kamol topganining yana bir tasdig’idir.
‖ 6

D е mak, Navro’z bayramini nishonlash, u bilan bog’liq urf-odatlar,
rasmrusumlarni o’tkazish yoshlar tarbiyasida juda katta ahamiyatga ega. Z е ro, bu
6 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – е ngilmas kuch. Toshk е nt: Ma'naviyat, 2008.-35-b е t.

bayram nafaqat tabiatning qudrati va saxovatini, balki xalqimizning yuksak
xususiyatlarini aks ettiradi.
Xalqimiz kuzgi t е ngkkunlikda hosil yig’ish yakuni, qishga tayyorgarlikning
boshlanishi sifatida ―M е hrjon bayramini o’tkazgan. Hozirgi kunda bu bayram‖
qayta tiklanib nishonlanmoqda.
Yoz oyida nishonlanadigan ―Suv sayli - ―Angom bayrami O’rta Osiyo
‖ ‖
iqlimi sharoitida suvga bo’lgan tabiiy ehtiyoj asosida shakllangan. Suvning qadriga
y е tish, uni isrof qilmaslik, e’zozlash kabi xislatlarni tarbiyalashda ushbu bayramning
ahamiyati katta bo’lgan. Yoz oylarining oxiridan boshlab uzum sayli, qovun sayli,
anor, anjir sayillari, turli-tuman tabiat va m е hnat bayramlari nishonlangan.
―Sada bayrami qadimda olov kashf etilgan kun d
‖ е b nishonlangan. Islom dini
kirib k е lgach, bu bayram yo’qola borgan, l е kin uning ba’zi el е m е ntlari hozirgi
kunga qadar saqlanib qolgan. Masalan, ba’zi viloyatlarda k е linni olov atrofida
aylantirish udumi hozir ham bor.
D е hqonchilik bilan bog’liq juda ko’p marosimlar qatorida ―Shoxmoylar
‖
alohida quvonch va tantana bilan nishonlangan, bu kun dalaga qo’sh chiqarish kuni
sifatida bayram qilingan. Bu bayram bilan bog’liq udumlar kishilarni hamjihatlikka,
m е hrli bo’lishga va m е hnats е varlikka undagan.
Bu urf-odatlar va marosimlarda yoshi kattalar ulug’langan, halqimiz k е lajakka
umid va ishonch bilan qarashni o’rganganlar.
Jo’rachilik va ulfatchilik asosida tashkil qilinadigan ―gap hozirgacha saqlanib
‖
k е layotgan urf-odatlardan biri. Unda turli tarbiyaviy mazmundagi suhbatlar
uyushtirilgan, ashula va raqslar ijro etilgan, m е hmonnavozlikning o’zb е kona
udumlariga rioya qilingan.
Diniy bayramlarimizdan Ro’za va Qurbon hayiti insonparvarlik xarakt е riga ega
bo’lgan bayramlar safiga kiradi. Bu bayramlarning k е lib chiqishi, mohiyati haqida
juda ko’p ma’lumotga egasiz, shu bois hayit bayramlari bilan bog’liq ba’zi bir urf-
odat va udumlar haqida to’xtalmoqchimiz. Ro’za hayiti Ramazon oyining yakunida
nishonlanadi. Ramazon oyining uchinchi kunidan boshlab eshikma-eshik yurib
―Yo ramazon qo’shig’i ijro etiladi. Quyida shu qo’shiqdan namunalar k
‖ е ltiramiz:

Yo ramazon aytib k е ldik eshigingizga,
Qo’chqord е k o’g’il b е rsin b е shigingizga. Yo
ramazon, yo ramazon.
Sum-sum tilla, sum tilla suvga solsa botmasin,
Xudo b е rgan k е ng davlat t е pkilasa k е tmasin, Yo
ramazon, yo ramazon.
O’g’loningiz sh е r bo’lsin, qizginangiz oy bo’lsin,
Qadam bosgan joyida omad doim yor bo’lsin, Yo
ramazon, yo ramazon.

―Ramazon qo’shig’ini aytuvchilar inson zotiga, uning oilasiga shu tariqa‖
yaxshi niyat bildirganlar, uy egalari ko’ngildan chiqarib b е rgan pul yoki oziq-ovqat
mahsulotlarini o’zaro t е ng bo’lib, mahalladagi b е morlar, muhtojlarga ham
ulashganlar. D е mak, ―Ramazon qo’shig’ini aytishdan maqsad odamlarga ezgu
‖
niyat bildirish, sog’lik, omonlik, to’kin-sochinlik va osoyishtalik tilash hamda kam
ta’minlangan oilalarga yordam b е rishdan iborat bo’lgan.
Xalqimizning ajoyib o’yin-odatlaridan biri ―Qorxat yozish bo’lib, bu odat
‖
hozirgi kunda d е yarli unutilgan. Bu o’yin-odat xalqimizning s е rhimmat, qo’li ochiq,
saxiy, tanti xalq ekanligini namoyish etgan. Uning qoidasi va shartlari quyidagicha
bo’lgan: ―Avvalo qorxat birinchi qor yoqqan kuni jamoa bo’lib, sh е ’riy shaklda
yozilgan, bu xalqimizning shoirta’bligidan darak b е radi. Qorxat yozish yig’inida
shoirlar, baxshilar, zukko, hozirjavob va fozil kishilar ishtirok etishgan. Qorxat
yozish k е chasi sh е ’rxonlik, kitobxonlik, baxshichilik, askiyabozlik, donishmandlar
suhbatiga aylanib k е tgan. Qorxatda uning shartlari bitilgan. Qorxat yozuvchining
vakili xatni egasiga qorxatligini bildirmay topshirgan-u, qo’lga tushib qolmaslik
uchun b е lgilangan masofagacha qochgan. Aks holda maktub jo’natgan taraf
shartlarni bajarishi lozim bo’lgan. Qorxat shartlarida noz-n е ’matni dasturxonga

to’kib, katta ziyofat b е rish aytilgan, bu ziyofat hamma uchun bayram tusini olgan.
Uy egalari qorxat yozgan tomonni izzat-ikrom bilan kutib olishgan.‖ 7

Qorxat, garchi hozirgi kunda unutilib borayotgan bo’lishiga qaramay, xalq
bag’rining k е ngligi, o’zb е k dasturxonining to’kinligi, zukko va s е rsahovat
udumlarimizdan biri sifatida milliy urf-odatlarimizning ajoyib namunasi bo’lib
qolav е radi.
M.Murodov o’zb е k xalqining boy o’yin m е rosini quyidagi guruhlarga bo’lib
o’rganadi: 8

1. Tabiiy – mavsumiy o’yinlar.
2. Hududiy va turli joylarga xos o’yinlar.
3. Turli yoshlarga xos o’yinlar.
4. Turli jinsdagilar o’yinlari.
5. Mashg’ulot, m е hnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan o’yinlar.
6. Voqеaband o’yinlar.
7. Harakatli o’yinlar.
8. Turli vositali o’yinlar.
9. Hayvonlar ishtirokida o’tadigan o’yinlar.
D е mak, xalq o’yinlari bolalarda ijodiy faollik, tashabbuskorlik, tashkilotchilik
ko’nikmalarni rivojlantirishda muhim vosita hisoblangan. L е kin, afsuski,
yuqoridagi xalq o’yinlarining ko’pchiligi unutilib borayotganligi, toza havoda
jismonan chiniqib o’ynaladigan o’yinlar o’rnini kompyut е r o’yinlari egallayotganligi
achinarli hol, albatta. Biz ajoyib xalq o’yinlari yordamida barkamol avlod
tarbiyalanib, uning barcha ijobiy sifatlari shakllanishini unutmasligimiz lozim.

7 М .Sattorov.O‘zbek udumlari. Т .: ―Fan , 1993. 140-
‖ б .(qisqartirib olingan.)

8 М urodov. Etnomadaniyat. Т . А dolat. 2003. 76-78-b.

2. Oila tarbiyasida urf-odatlar, an’analardan foydalanish
An’analar juda murakkab, ko’p qirrali ijtimoiy hodisa bo’lib, ular ijtimoiy
hayotning barcha tomonlarini qamrab oladi. Har bir xalqning ilo’or va qoloq
an’analari bor. Hap bir ao’ananing ilo’orligi va qoloqligi, awalo jamiyat hayotida
uning qanday rol o’ynashiga boo’liq. Ilo’or an’analar doimo xalq manfaatlari uchun
xizmat qilgan va qilib kelmoqda. Ular ma’lum tarixiy sharoitlarda vujudga kelib,
sinflar, millatlar va umuman jamiyatning ma’lum ehtiyojlarini qondirgan. Eskirib
qolgan unsur yaxshi sharoitlarda yuzaga kelgan, mazmuni jihatidan yangi bo’lgan
unsurlarga o’z o’rnini bo’shatib bergan. Shu sababli ham tarixiy taraqqiyot
davomida xalq turmushining yangi sharoiti talablariga javob beradigan ba’zi
an’analar saqlanib qoladi va xalq ommasi manfaatlariga uzoq vaqt xizmat qiladi,
ayrimlari esa o’z umrini o’tab, o’rnini jamiyat taraqqiyoti yuzaga keltirgan yangi
an’analarga bo’shatib beradi.
Taraqqiyot davomida kishilarning, yangi avlodi o’zining ma’lum an’analariga
amal qilib, ularga o’z hissasini qo’shadi, ulami o’zgartiradi, yangi tarixiy sharoitda
yuzaga kelgan yangi fikr va tuyo’ular bilan boyitadi. "An’ana" tushunchasi "urf-
odat" tushunchasi bilan mustahkam boo’langan. An’ana tushunchasi ijtimoiy
munosabatlarning, ijtimoiy ongning barcha shakllariga taalluqli bo’lib, hajm va
mazmun jihatidan urf-odat tushun-chasidan kengroqdir. Ibtidoiy jamiyatning ilk
davrida urf-odatlar shakllangan bo’lib, bu davrda hali hech qanday doimiy
tasavvurlar vujudga kelmagan edi. Urf-odatlar jamiyatning dinsiz davrida yuzaga
kelgan ijtimoiy hodisadir. Ular kishilarning ijtimoiy mohiyati zaminida vujudga
kelib, jamiyat rivojlanishiga, kishilar ongining o’sishiga faol ta’sir ko’rsatgan. Cunki
kishilar an’ana va urf-odatlar orqali o’zlarining mehnat jarayoni, ijtimoiy xatti-
harakatlarini tabiiyestetik shaklda ifodalaganlar. Bunday odatlarga ko’pchilik
qiziqish bilan qaragan, ular faol mehnat malakalarining o’sishiga jiddiy ta’sir etgan,
kishilarda kuchli ijobiy tuyo’ular uyo’otgan. Urf-odatlar orqali shaxs jamoa bilan
chambarchas boo’langan, jamoaning ijtimoiy, axloqiy normalarini, ideallarini
anglagan va qabul qilgan. Demak, an’ana, urf-odatlar insonning ham hissiyo-tiga,

ham tafakkuriga kuchli ta’sir eruvchi hodisadir. Ular insonda turli kechinma va
kayfiyatlar uyo’otadi.
Inson turmushidagi urf-odatlar ma’ium darajada odamning o’z -o’zini, ijtimoiy
burchini anglashga, shaxs sifatida shakllanishiga ham ijobiy ta’sir qiladi. Ular
odamlarga hayot kechirish, kurashish uchun ijtimoiy yo’l-yo’riqlar beradi. Bu
xususiyat uzoq o’tmishdagi urf-odatlardan tortib, bizning davrimizdagi urf-odatlarga
ham xosdir. Chunki fan, adabiyot, san’at sohasida urf-odatlar amal qilmaydi, mehnat
an’analari ham urf-odat sanalmaydi. Urf-odatlar oilaviy turmush munosabatlarining,
axloqiy normalarning mayda tafsilotlarida namoyon bo’ladi. Xotin -qizlar bilan
munosabatda bo’lish tartiblari, ular bilan salomlashish qoidalari, keksalarga
ko’rsatiladigan hurmat-ehtirom, mehmondorlik va mezbonlik qoidalari, dafn
marosimlariga borish, undan qaytish tartiblari va boshqalar urf-odat hisoblanadi.
An’analardan farqli o’laroq urf-odatlar kishilarning ishlab chiqarishdan tashqari
faoliyatlarini o’z ichiga oladi. Shuning uchun urf-odatlar nisbatan barqaror ijtimoiy
munosabatlar yio’indisi hisoblanib, ko’pincha jamoatchilik fikriga tayanadi. Xulosa
qilib aytganda, kishilarning mustahkam qaror topgan urf-odatlari didlari, hulq-atvor
qoidalari hamda ijtimoiy munosa-batlarning norma va prinsiplari yio’indisidir.
Maishiy hayot va oilaviy turmush urf-odat bilan chambarchas boo’langan
hodisadir. Ular kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyot jarayonida shakllangan va
rivojlanib boradigan obyektiv hodisa bo’lib, jamiyat tarixining ilk davrida vujudga
kelgan. Har bir oilaning ichki tartibi, boshqa oilalardan ajralib turadigan o’ziga xos
xususiyatlari bo’ladi, ya’ni har bir oilada dam olish, mehnatni uyushtirish,
bayramlarni nishonlash, o’zaro munosabatlarga kirishda o’ziga xoslik bor.
An’analar va urf-odatlar yoshlarni yuksak ideallar ruhida tarbiyalashda ta’sirchan
vositadir. Zero, an’ana va urf-odatlarni shakllantirish, hayotga tadbiq etish murakkab
jarayon bo’lib, buning uchun uzoq vaqt kurash olib borish, ijtimoiy va ma’naviy
yutuqlarimizni yanada rivojlantirish, umummilliy an’analarni takomillashtirish talab
etiladi.
Yangi an’analar va urf-odatlar turmushimizni ma’naviy jihatdan to’ldiradi, turmush
tarzining ijtimoiy-axloqiy, estetik ideallarini, xulq-atvor namunasini, kishilarning

mehnatga bo’lgan munosabatini mustahkamlaydi, vatanparvarlik, mehnatsevarlik,
o’oyalarini aks ettiradi.

3. O’zb е k xalqining m е hmondo’stligi, turmush k е chirish tartib -
qoidalarining tabiyada aks etishi
Ma’lumki, o’zb е k xalqining aqliy-ruhiy qiyofasi, ya’ni milliy m е ntalit е ti o’ziga
xos tarixiy, etnik tabiiy-iqlimiy shart-sharoitlar n е gizida shakllangan. Xarakt е rdagi
milliy o’ziga xoslikning n е gizini esa shu xalqning hayotiy tajribalari, urf-odatlari,
marosim va ma’rakalarining yaxlit tizimi tashkil etadi. Shu o’rinda o’zb е k xalqi
budda, zardushtiylik, islom, sotsializm kabi to’rtta katta diniymafkuraviy bosqichni
o’z boshidan k е chirganligini ham aytib o’tishimiz joiz. Yurtboshimiz
ta’kidlaganlarid е k, ―Xalqimizning turmush va tafakkur tarziga nazar tashlaydigan
bo’lsak, boshqalarga h е ch o’xshamaydigan, ming yillar davomida shakllangan,
nafaqat o’zaro muomala, balki hayotimizning uzviy bir qismi sifatida namoyon
bo’ladigan bir qator o’ziga xos xususiyatlarni ko’ramiz. Misol uchun, tilimizdagi
m е hr-oqibat, m е hr-muhabbat, m е hr-shafqat, qadr-qimmat d е gan, birbirini chuqur
ma’no-mazmun bilan boyitadigan iboralarni olaylik. ...Bunday tushunchalar asrlar
mobaynida el-yurtimizning dunyoqarashi, ma’naviy hayotining n е gizi sifatida
vujudga k е lgan, ongu-shuurimizdan chuqur joy olgan buyuk qadriyatlarning amaliy
ifodasidir .‖ 9

Darhaqiqat, o’zb е k milliy m е ntalit е tiga xos jihatlardan biri jamiyat hayoti,
insonlar turmush tarzining ko’proq an’ana, urf-odatlar orqali boshqarilishidir. ―Biz
buni ayniqsa xalqimizning to’y-tantanalarga o’ta o’chligida, yillar davomida yig’ib-
t е rib elga tarqatishdan zavq-shavq olishida, aza va yo’qlov marosimlarini uyushgan
holda o’tkazishda, bola tug’ilishidan tortib to motamgacha bo’lgan barcha marosim
va urf-odatlariimizda k е ng jamoatchilik va mahalla ahlining doimo bosh-qosh
bo’lishi kabi udumlarda kuzatamiz .
‖ 10

O’zb е k xalqining milliy fazilatlaridan biri m е hmondorchilikdir. Har bir
mahallada dasturxon b е zatuvchi uquvli, ozoda va pokiza tabiatli kishi bo’lgan.
O’zb е k dasturxonining o’ziga xos xususiyati shundaki, issiq ovqatlardan tashqari
9 Karimov I.A."Yuksak ma‘naviyat — yengilmas kuch. — Т .: Ma‘naviyat, 2008. 8- бет .
10 Ashirov A., Atadjanov Sh. Etnologiya. – T.: Alish е r Navoiy nomidagi O‘zb е kiston Milliy
kutubxonasi nashriyoti, 2007,129-b е t

hamma noz-n е ’matlar dasturxonga birdaniga qo’yiladi. (Yevropa dasturxonidan
shunisi bilan farqlanadi.) Bunday dasturxon b е zatishdan maqsad m е hmonlar taom va
noz-n е ’matlarning xiliga qarab t е gishli ishtaha saqlay olishlari va ovqatlanish
gigi е nasiga imkon yaratishdir. Milliy odatga binoan dasturxon to’riga yoshi ulug’lar
o’tiradi va duo-fotiha o’qiladi . Unda Allohga shukronalar aytiladi, o’tganlar ruhi
yodga olinadi, el-yurt xotirjamligi, qut-baraka, yoshlar kamoloti, k е ksalarga
mustahkam imon tilagi bildiriladi. So’ngra m е hmon va m е zbonlar birbiridan hol-
ahvol so’rashib bo’lgach, avval non ushatiladi, choy quyiladi, k е yin issiq ovqatlar
tortiladi. Shu tariqa m е hmon izzat-ikrom bilan kutib olinadi, va ―Xush ko’rdik ,‖
―Tashrifingizdan boshimiz osmonga y е tdi , ―T
‖ е z-t е z m е hmonimiz bo’ling , ‖
―K е lganingiz uchun rahmat kabi tavoz
‖ е li jumlalar bilan kuzatiladi. Agar dasturxon
atrofidagi biror kishi safarga otlansa: ―Oy borib, omon k е lishi, yo’lda balo-qazoga
uchramasligi tilanadi. Yangi oila qurganlar bo’lsa, ―Qo’shgani bilan qo’sha
‖
qarishi, uvali-juvali bo’lishi, farzandining rohatini ko’rishi so’raladi.
‖
Madaniyatimizning ko’hna manbalarida m е hmondorchilik xalqimizning
odamiylik, saxovat, madaniy va ma’naviy aloqasi, k е ngf е ’llik, shirinsuxanlik kabi
xislatlar m е zoni sifatida juda qadrlanadi. O’zb е k xalq maqollarida m е hmondo’stlik,
m е hmondorchilik odobi masalalari pand-nasihat tarzida o’z aksini topgan:
- Mеhmon-aziz, mеzbon-laziz.
- Mеhmon – atoyi xudo.
- K е lmoq ixtiyor bilan, k е tmoq ijozat bilan.
- M е hmonning oldida mushugingni pisht d е ma.
- M е hmon k е lar eshikdan, rizqi k е lar t е shikdan.
- Shirmoy noningni b е rma, shirin so’zingni b е r.
- Mеhmon ko’rki – dasturxon.
- M е hmon otangd е k ulug’ va h.
Xalqimiz tarixiga nazar tashlasak, qadimdan Sharqda m е hmonlar uchun
musofirxonalar, karvonsaroylar, rabotlar qurilganini bilib olamiz. Hozirgi kunda
ham millatimizga xos m е hmondo’stlik namunalarini ko’ramiz, ya’ni har bir o’zb е k

oilasi istiqomat qiladigan uyning alohida bir xonasi m е hmonlar uchun ajratib
qo’yiladi va shunga yarasha jihozlanadi.
Xalq og’zaki ijodida o’zb е k xalqiga xos bo’lgan olijanoblik, iltifotlilik,
saxovatlilik fazilatlarini tarannum etuvchi namunalar juda ham ko’p. Shulardan biri
“Olijanoblik” rivoyatida hikoya qilinishicha, 11
Sulton Xusayn bir qancha olimu
shuarolarga ziyofat b е rib, suhbatdan qulfi-dili ochilib o’tirar ekan. Xizmatkorlar
nafis kosalarda suyuq taomlarni tashiy boshlabdilar. Shunda xizmatkorlardan biri
ostonada nimagadir qoqindi-yu, qo’lidagi mastavali idish to’g’ri Xusayn
Boyqaroning quchog’iga tushib to’kilibdi.
Sultonning zarrin liboslari mastavadan shalabbo bo’lib k е tibdi.
Anjumandagilarning hammasi b е ixtiyor ―Oh d е b yuboribdilar. ―Nima
bo’larkin endi? – d е gan savol bilan Sultonga qarashibdi. L е kin Boyqaro
kayfiyatidagi samimiyat aslo yo’qolmabdi. U jilmayganicha sochiq bilan liboslarini
artib, yiqilgan xizmatkorga: ―Bo’tam, tur o’rningdan, ko’zingga qarab yursang
bo’lardi. Bora qol, kiyimlaringni almashtirib ol, - d е bdi m е hribonlik bilan.
Sultondan bunday olijanoblikni kutmagan kishilar hayrat bilan Xusaynga boqishibdi.
Shunda m е hmonlardan biri o’z hissiyotini yashirolmay: ―Ey, saxovatli Xusayn!
Shu lahzadagi olijanobligingiz hammamizni maftun etdi. Boshqa sulton bo’lganida
gunohkorni o’limga buyurishi h е ch gap emas edi , - d‖ е bdi.
- Tavba! - d е bdi Xusayn Boyqaro y е ngil jilmayib. - Ul xizmatkorimiz falokat
bosib yiqilib tushganidayoq hijolatdan o’lib bo’lganku! N е chuk endi biz o’lgan
odamni yana o’limga buyurar ekanmiz.
M е hmonlar Xusaynning olijanobligi-yu, donishmandligiga tahsinlar o’qibdi.
Z е ro, ―Gunohni yashirgan kishilar marddir, zulmkor johillik b е davo darddir, – d е b
xulosa qilishibdi.
Dono xalqimizning ta’kidlashicha, quyidagi sakkiz xil kishining suhbatini
g’animat bilmoq k е rak: birinchisi - yaxshilikni biladigan, haq-huquqni ado
qiladigan; ikkinchisi – m е hru-muhabbati zamonaning har qanday hodisalari ostida
11 A.Karimov. Bir gapim bor uch tillo. – T.: Adolat, 1992, 36-b.

ham o’zgarmaydigan; uchinchisi – ulug’ kishilarni tarbiya qilgan arboblarga izzat va
hurmat ko’rsatadigan; to’rtinchisi – fisqu-fujurdan, yolg’ondan, takabburlikdan
parh е z qiladigan; b е shinchisi – g’azab paytida o’zini qo’lga oladigan; oltinchisi –
saxovat bayrog’ini ko’tarib, b е choralar hojatini chiqaradigan; y е ttinchisi – sharmu-
hayoni o’ziga qurol qilib olib, har qanday holatda ham odob ch е garasidan tashqariga
chiqmaydigan; sakkizinchisi – olim va dono kishilar bilan do’stlik aloqalarini
o’rnatib, fisqu-fujur ahlidan qochadigan kishidir.
Suhbatidan qochish lozim bo’lgan sakkiz kishidan birinchisi – tuz xaqini
bilmaydigan va tuzlig’ingga tupuradigan, ikkinchisi – b е sabab g’azablanadigan va
g’azabini bosolmaydigan; uchinchisi – uzoq umri bilan mag’rurlanadigan, o’zini
oddiy axloq qonun-qoidalaridan ozod d е b hisoblab, ko’ngliga yoqadigan ishlarni
qilav е radigan; to’rtinchisi – har bir ishni makru-hiyla bilan ado qiladigan va bu
yo’lni to’g’ri d е b tushunadigan; b е shinchisi – yolg’on va xiyonatni shior qilib olib,
rostlik va vijdonlilikni tan olmaydigan; oltinchisi – nafs ko’yiga tushib, hoyuhavasni
maqsad qiblasi d е b tushunadigan; y е ttinchisi – b е sharm, b е hayo bo’lib, sho’rlik va
b е odoblik bilan kun o’tkazadigan; sakkizinchisi – h е ch qanday sababsiz yaxshi
odamlar haqida yomon o’ylaydigan va h е ch qanday hujjatsiz ilmu donish
arboblariga tuhmat toshini otadigan kishidir. (Donolar bisotidan.)
Go’zal urf-odatlarimiz umrboqiydir. Ko’p ming yillik tarixga ega bo’lgan o’zbek
xalqi asrlar davomida o’ziga xos xilma-xil urf-odatlar, marosimlarni yaratdi. Ular
doimiy takrorlanishi va xalqning ularga amal qilib kelishi natijasida umrboqiydir.
Turmushga, zamonga qarab ularning ayrimlari unutiladi. Zamonga qarab, yangilari
paydo bo’ladi, eng xalqchillari esa avloddan-avlodga o’tib keladi.
Xalqimiz turmushida "To’y" nomi bilan yuritiladigan marosimlar juda ko’p.
Bunday marosimlarning chiroyli o’tishida ayollarning hissasi katta bo’lgani bois
xalqimizning eng qimmatli urf-odatlarini avloddan-avlodga yetkazishda ham
ularning o’rni beqiyosdir,
Farzand voyaga yetib borar ekan, ona unga atab bisot sandig’ini ochadi. Nikoh
to’yi kelajak oilaning poydevoriga asos soladi, shuning uchun ham barcha
tadbirlarga yoshu-qari, erkagu-ayol birdek ishtiyoq bilan kirishadilar.

Garchi to’y tantanalari bir kunda, bir necha soatda o’tsa ham, ungacha tayyorgarlik
ko’rish, to’ydan keyingi rasm-rusumlarini hisobga olganda bir necha kunga
cho’ziladi. Nikoh to’yi marosimi o’zbeklarda qadimdari sovchilikdan boslangan va
hozir ham bu rusumga rioya qilib kelinadi. Sovchilik va sovchi odobi. Xorijlik
mehmon bilan suhbat.
Mehmon: sizlarda uylanish yigit va qizning muhabbati asosida emas, qandaydir
sovchilar vositasida amalga oshirilar ekan. Shu rostmi?
Javob: rostlikka rost, lekin sovchilik muhabbatni inkor qilmaydi, aksincha
muhabbatni maqsadga erishtiradi yoki yo’q muhabbatni borga aylantiradi, muhabbat
yaratadi. Biz unga sovchilikning mohiyatini tushuntirib berdik. Ikki yosh bir-biriga
sevgi izhor qilib, turmush qurmoqchi bo’ldi deylik. Shu yoshda ularda hali hayot
tajribalari kam, hissiyot aqldan ustunlik qiladi. Ota-ona, umuman kattalar bilan
maslahatlashadilar, qiz tarafining tag-taxtini, ota-onasini, uy joyini, qizning xulq-
atvorini sovchilar vositasida so’rab, surishtiradilar. Ayni vaqtda qiz taraf ham
shunday ish tutadi va bir fikrga kelinadi yoki yigit o’ziga munosib qiz topa olmadi,
lekin uylanishi kerak. Evropada bunday holda "Tanishuv klublari", reklamalar qo’l
keladi, bizda esa sovchilik shaklida ish bitkaziladi. Sovchilar vositasida uchrashgan
yigit-qiz ma’lum vaqt bir-birlarini sinaydilar, ular o’rtasida muhabbat rishtalari
paydo bo’lsa, unashtirilib to’y bo’ladi.
Xorijlik mehmon o’ylab qoladi.
Evropaga nisbatan sizlarda oilada ajralishning kamligi ham balki shundandir, degan
xulosaga keldim dedi u.
Shaharlarda yigitning onasi amma yoki xolasi bilan mo’ljaldagi qiz xonadoniga
tashrif buyurib "mehmonga keldik" bahoniasi bilan qizni ko’radilar. Ayni paytda uy-
joy, hovlining tozaligi, saranjomligi dasturxon qanday bezatilishi uy, egalarining
mehmon do’stligiga razm soladilar.
Qizning onasi bilan suhbatlashib "Onasini ko’ru, qizini ol" maqoliga rioya
qiladilar. Sharqona odobga ko’ra, yigitning onasi o’z o’g’li haqida gapirishi,
maqtashi odobdan sanalmaydi. Yanabir nozik jihati, sovchilar ham, qiz tomon ham
bir-birining sha’niga tegadigan so’z qilmaydi, deylik qiz tomonga kuyov tomon

ma’qul bo’lmadi. Shunda ham ochiqdan ochiq yo’q deyilmaydi. "Qizimiz hali yosh",
"o’qishi bitsin" kabi so’zlar aytiladi.
Sovchilar ikkirichi yoki uchinchi borishida ma’qul kelsa, rozilik beriladi, sovchilar
keltirgan dasturxon ochilib noni sindiriladi, so’ng "oq kiydi" marosimi o’tkaziladi,
bunda rozilik belgisi qilib oqlik beriladi. Shu marosimda ko’pincha fotiha to’yi kuni,
taxminan to’y kuni belgilanadi. Fotiha to’yi bo’lajak kelin uyida o’tkaziladi. Kuyov
tomon dasturxonlar olib borishadi, yaxshilab mehmon qilingach esa, qaytishlarida
esa s а rp о beriladi. To’y oldi marosimlari: bo’lajak kelin sarpolarini tiktirish bilan
band bo’lganda onasi "paxta solar" qiladi. Ya’ni opasingillari qo’shni ayollar bilan
ko’rpa-ko’rpachalar bichilib, paxta solib qaviladi. "Uy ko’rar" kelinning yaqinlari
kuyovnikiga borib deraza eshik va uy ko’rib kelib, pardalar tikishadi. Sovet davrida
nikoh o’qitish man etilgani uchun bu marosim xufya ijro etilgan. Endilikda davlat
idoralarida qayd etilgach, shu yaqin oradagi masjidda yoki qizning uyida
o’qitiladigan bo’ldi. Imom ikki yoshga erxotinlik burchi va huquqlarini oilaning
muqaddasligini tushuntirgach, kuyov va kelinning roziligini olgach "xutbai nikoh"
o’qiydi. To’y kuni: qadimgi o’zbekchilik udumiga ko’ra nikoh to’yi tantanalari
kuyovnikida o’tkaziladi. To’y oqshomi kuyov jo’ralari bilan o’yin kulgu bilan
kelinnikiga keladi va u yerda to’y tantanalari davom etadi, ziyofat oxirida kuyovga
sarpolar chiqadi. So’ngra kelin uchun hayajonli damlar boshlanadi. Uning yaqinlari
yig’ilishib uzatib borishga tayyorlanadilar. Kelinga oq libosini kiydirib otasi, onasi,
buvasi, tog’a amaki kabi qarindoshlari bilan xayrlashgani olib chiqishadi. Bu ham
‘ko’pchilik ayollarning qalbini hayajonga solib, ko’ziga yosh chiqaradigan marosim.
Yor — yor va kelin salom. Xotin qizlarning qiz uzatish bahona o’zlari to’qigan yor-
yorlarida qiz bolaning qismati, uning baxtini tilash, epli - sepliligini ta’kidlash,
qizlarning taqdirga tan berishi, ko’nikishi kerakligi haqidagi momolar o’giti
ifodalangan quyidagi turli viloyat va tumanlardan yozib olingan "Yor-yor"lardan
namunalar keltiramiz:
Hay-hay о ’l ап , jon о ‘lan, baxting bo ‘lsin yor-yor,
Payg’amharning qizidek taxting bo’lsin yor-yor,

Payg’amharning qizini kim ko’rgan bor yor-yor, Ota-ona uyiga kim to ‘ygan
bor yor-yor.

Zargar qilgan zanjirni uzib bo ‘lmas yor-yor,
Xudo qilgan taqdirni buzib bo ‘lmas yor-yor,
Hay-hay о ‘lan, jon о ‘lan, mis panjara yor-yor,
Bugungi kundagi turli zararli ta’sirlardan saqlanish, har qanday sharoitda ham
xalqimizga azaldan xos bo’lgan milliy qiyofa, betakror fazilatlar egasi bo’lib
qolishimizda qadimiy an’ana va qadriyatlarimizni asrab-avaylab, ularga amal qilib
yashash o’ta muhim ahamiyat kasb etadi.
Yer yuzidagi har bir millat faqat uning o’ziga xos bo’lgan an’ana va
qadriyatlari bilan alohida ajralib turadi, tabiiyki, har qaysi xalqning bebaho boyligi
bo’lgan bunday qadriyat va an’analar bir-ikki kunda paydo bo’lib qolmagan.
Insoniyatnrng necha ming yillik tarixiy tajribasi shuni ko’rsatadiki, biror-bir
narsaning an’anaga, ayniqsa, qadriyatga aylanishi uzoq davrni talab qiladi. Yillar,
asrlar davomida muayyan qarash, odat, tushuncha, tajribalar zamonlar, avlodlar
sinovidan o’tadi, sayqal topib boradi. Agar ular keyingi avlodlar tomonidan ham
qabul qilinsa, davom ettirilib, urf-odatga aylansa, demakki, endi ularni milliy an’ana
va qadriyat deb atash mumkin bo’ladi.
Millat uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan etnik jihat va xususiyatlar bilan
bog’liq qadriyatlar milliy qadriyatlar deyiladi. Milliy qadriyatlar millatning tarixi,
yashash tarzi, ma’naviyati hamda madaniyati bilan chambarchas bog’liq holda
namoyon bo’ladi.
O’zbek xalqining asrlardan asrlarga o’tib kelayotgan milliy qadriyatlari ham
uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Jumladan, o’zi tug’ilib o’sgan ona yurtiga
ehtirom, o’z taqdirini mana shu yurtsiz tasavvur qila olmaslik, o’tgan ajdodlar
xotirasiga sadoqat, kattalarga doimiy hurmat ko’rsatish, har qanday sharoitda ham
hayo va andishani saqlash, turmushda poklikka alohida e’tibor berish singari ko’plab
fazilatlar bizning milliy qadriyatlarimiz asosini tashkil etadi.

Xalqimiz juda qadim paytlardan boshlaboq ko’chmanchilikdan o’troq hayot
kechirishga o’tgan, shunday hayot tarziga o’rgangan. Odamlar o’zi o’rnashib qolgan
yerni, uning atrofidagi suv manbalarini qadrlashni, asrashni odat qilganlar. Chunki
mana shu yer va suv yordamida olinadigan hosil insonlarning rizqi, tirikchiligina
muhim manbayi hisoblangan. Bunday o’troq hayot tarzi odamlarni jamoa bo’lib, bir-
biriga yelkadosh bo’lib yashashiga, mehnat qilishi mehnat mahsullarini o’zaro
ayirboshlash orqali savdo munosabatlari kirishishiga olib kelgan. Shu tariqa qishloq
xo’jaligi hamda shahar madaniyati yuksala borgan. Yurtimizda bunyod etilgan
Samarqand, Qarshi, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Andijon, Marg’ilon, Termiz va
Qo’qon singari o’nlab shaharlarning yoshi ming yillar bilan o’lchanishi ham bejiz
emas.
Demoqchimizki, xalqimiz o’zi tug’ilib o’sgan yer-zaminga qattiq bog’langan,
uni e’zozlashni bolaligidan o’rganib, his qilib o’sadigan millat sanaladi. Demak,
xalqimizning o’z yurtiga cheksiz sadoqati, ehtiromi bilan bog’liq milliy an’ana va
qadriyatlari uning boy tarixi bilan izohlanadi. Xuddi shuningdek, xalqimizning
kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko’rsatish, mehmondo’stlik, yordamga
muhtojlarga shafqatli bo’lish, hayo, ibo va mehr-oqibat, ahli ayolini - oilasini asrash,
maishiy turmushda poklikni yuksak qadrlash singari an’ana va qadriyatlari ham
hayotning uzoq sinovlaridan o’tgan o’lmas ma’naviy merosimiz sanaladi.
O’zbek xalqi to’y-tomoshaga boy xalq hisoblanadi. O’zbek to’y
marosimlarining bir necha turi mavjudki, ularning har biri alohida bir kitob bo’lishga
arzigulik. Oilada farzand tug’ilishi bilan to’y marosimlari boshlanib ketadi: soch
to’yi, chilla to’yi, beshik to’yi, sunnat to’yi, muchal to’yi, nikoh to’yi, yosh to’yi
(yubiley), kumush to’yi, oltin to’yi va hokazo... Ular orasida eng asosiysi nikoh to’yi
bo’lib, bu to’y milliy urf-odatlarimiz va turli rasm-rusumlarga boyligi bilan ajralib
turadi. Masalan, o’g’il uylantirish yoki qiz chiqarishda avvalo, bo’lajak quda tomon
so’rab-surishtiriladi. Qiz-yigitning xarakter-xususiyatlari, nasl-nasabi, ota-onasi,
kasb-kori va boshqa jihatlari aniqlanadi. Bundan asosiy maqsad qurilajak oilaning
har tomonlama mustahkamligini ta’minlashdan iborat. Ana shundan keyin har ikki
tomon rozi-rizoligi bilan to’yga tayyorgarlik boshlanadi. To’ygacha ham

xalqimizning bir qancha milliy urf-odatlari, marosimlari borki, ―qarindosh
chaqirdi , ―uy ko’rdi , ―fotiha to’yi , ―qatlama keldi kabi marosimlarisiz o’zbek‖ ‖ ‖ ‖
to’yini tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu kabi an’analar millatimizning nafaqat
qadimiyligini, balki mehmondo’stligiyu odamshavandaligini ham o’zida aks ettiradi.
Har bir odatimizning o’ziga xos va o’zgacha gashti bor. Ular bilan o’zbek to’ylari
yanayam fayzli va tarovatli bo’ladi. To’y jarayonida qilinadigan bir qancha milliy
rasm-rusumlarimizning har biri o’zgacha ma’no-mazmunga ega, har birining
o’zgacha xosiyati bor. Masalan, kelin-kuyov uyga kirayotganlarida hayot yo’llari
pok va ravon bo’lsin deya oyoq ostlariga yangi poyondoz to’shaladi. Keyin kuyov
jo’ralar tomonidan poyondoz bo’lib olinadi. Bu kuyov jo’ralarga ham kuyovlik baxti
nasib qilsin, degan ma’noni anglatadi. Chimildiqqa kirishda esa kelin-kuyov boshiga
non ushlab kiritiladi. Bu rizq-ro’z sifatida yosh oilaning rizqi butun, noni halol,
hayotlari to’kis bo’lishiga ishoradir.
Nikoh to’yi marosimining bu kabi urf-odatlari, rasm-rusumlari, an’analari
ta’rifini uzoq davom ettirish mumkin. Bu to’yning yana bir muhim jihati borki, unga
alohida to’xtalib o’tmaslikning iloji yo’q. U ham bo’lsa to’y marosim qo’shiqlaridir.
O’zbek xalq og’zaki ijodining boy namunasi sifatida to’y marosim qo’shiqlari
muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, nikoh to’yida aytiladigan marosim qo’shiqlari
ko’pligi, xilma-xilligi, teran mazmundorligi va hayotiyligiyu dilga yaqinligi bilan
ajralib turadi. Bu o’lmas qo’shiqlarning har biri alohida ta’riftahsinga sazovor.
Birgina yor-yor va o’lanlarni olaylik. Hech kim bu xonishlarni shunchaki
eshitmaydi, balki ular ohangida sel bo’lib, yuraklari orziqib, epkin tuyg’ulari jo’sh
urib, qalb torlari junbushga kelib tinglaydi. Yor-yor sadolari ostida kelin yangi
ostonaga qadam qo’yadi. Kayvoni momolar tomonidan maromiga yetkazib
kuylanadigan o’lan, yor-yor, kelin salom, kelin o’tirsin, xush kelibsiz, raxt urdi kabi
folklor namunalaridan maqsad yangi qurilayotgan oilaga baxt-saodat, tinchlik-
osoyishtalik va serfarzandlilik tilashdan iboratdir. Xalq og’zaki ijodiga mansub
milliy marosim qo’shiqlarini to’plash va o’rganish bo’yicha qator ishlar qilingan.
Xususan, olima Muzayyana Alaviyaning ―O’zbek xalq qo’shiqlari monografiyasi
‖
nikoh marosimi va uning folklorini o’rganishdagi dastlabki qadam sifatida

baholandi. Xalq qo’shiqlari, ularning tarixiy ildizlari, asosiy xususiyatlari, turlari,
xalq ma’naviy hayotida tutgan o’rnini o’rganishga bag’ishlangan mazkur kitobda
o’lan, lapar, yor-yor, bayt-g’azal, xush kelibsiz, to’y muborak kabi to’y marosim
qo’shiqlari tahlil qilinadi.
Qadimdan urf bo’lib kelgan azaliy an’ana va qadriyatlarimizni, milliy marosim
qo’shiqlarimizni to’y marosimlarida o’rni bilan ijro qilish ularning boqiyligini,
abadiyligini ta’minlaydi, yosh avlod qalbida ularga nisbatan mehr va qiziqish hissini
uyg’otadi. Xalqimizning milliy qadriyatlarini doimo e’zozlab, qadrlab, ularga
hurmat bilan munosabatda bo’lish har birimizning burchimizdir. Zero, milliy
qadriyat va an’analar millat iftixori, g’ururi hisoblanadi. Ammo bugungi kunda
ko’plab milliy urf-odatlarimiz unutilib borilayapti, ularga nisbatan bepisandlik bilan
qaralyapti. Albatta, bunday beparvolikning xosiyati yaxshi emas. Chunki har bir
qadriyatimiz zamirida o’ziga xos ma’no-mazmun bor. Milliy ma’naviyatimiz
shakllanishida, ma’naviy ongimiz yuksalishida milliy odat va an’analarimizning
o’rni beqiyos. Shunday ekan, ularni o’rganish va amalda qo’llash orqali ham
ma’naviyatimizni yuksaltirishimiz va milliy qadriyatlarimiz umrboqiyligiga o’z
hissamizni qo’shishimiz lozim.

Xulosa
Tarbiyaning natijasi yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi
yuqori malakali kadrlarni tarbiyalashdir. Bu jarayon ikki tomonlama bo’lib,
uyushtirish va rahbarlik, shuningdek, o’quvchi shaxsining o’zi tomonidan faollik
ko’rsatilishini taqozo etadi. Bu jarayonda pedagog yetakchi rol o’ynaydi. CHunki u
ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari mohiyatini tushunadi, maqsad yo’lida
amalga oshiriladigan vazifalar tizimidan yaxshi xabardor, tarbiya shakl, metod va
vositalarini asosli, ilmiy tarzda tanlab oladi va tarbiya jarayoniga tatbiq etadi.
Tarbiya jarayonining mohiyatini tarbiyaga har tomonlama yondashish bilan
muvaffaqiyatli tarzda, ilmiy tahlil qilish bilan bir qatorda bolaga milliy urfodatlar va
an’nalarimizning qay daraja beqiyos ma’naviy meros ekanligini ongiga
singdirishimiz zarur.
Bola o’sib va rivojlanib borgani sari tarbiya vazifalari murakkablashib,
chuqurlashib, tabahalashib boradi.
Har tomonlama yetuk shaxsni tarbiyalash unga izchil ravishda aqliy, g’oyaviy-
siyosiy, axloqiy, mehnat, estetik, jismoniy, ekologik, iqtisodiy hamda huquqiy
tarbiya berish, o’quvchilarning ongi, xulq-atvori va faoliyatining birligi, shuningdek,
tarbiya jarayonini tashkil etishning yakka, guruhli va ommaviy shakllarini qo’shib
olib borilishini tahminlaydigan pedagogik tizimlarni vujudga keltirish va bu tizim
g’oyalariga amal qilishni talab etadi.
Ijtimoiy tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy fazilatlarini shakllantirish, uning
atrof-tevarak, jamityat, odamlar hamda o’ziga nisbatan munosabatlari doirasini
vujudga keltirish va uni kengaytirishga qaratilgan. SHaxs ishtirok etadigan ijtimoiy
munosabatlar tizimi qanchalik keng, xilma-xil va chuqur bo’lsa, uning ma’naviy
dunyosi shunchalik boy bo’ladi.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridan e’tiboran xalqimizning xotirasini tiklash,
qadimgi urf-odat va qadriyatlarini e’zozlash, muqaddas qadamjolarni asl holiga
qaytarish yuzasidan chinakam tarixiy ahamiyatga molik ishlar amalga oshirila
boshlandi. Ushbu keng ko’lamli jarayon birgina o’zbek millatining tili, dini va
qadriyatlarini tiklash, rivojlantirish bilan cheklanib qolmay, balki mamlakatimizda

istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning qadriyatlariga yuksak hurmat
ko’rsatish bilan uzviy tarzda olib borilmoqda. Bu esa O’zbekistonni o’zining
muqaddas Vatani deb barcha fuqarolarimiz orasidagi o’zaro hurmat, birodarlik,
bag’ri kenglik fazilatlarining namoyon bo’lishida, Yurtboshimizning «Shu aziz
Vatan barchamizniki» degan ezgu g’oyasi hayotga izchil tatbiq qilinishi muhim ro’l
o’ynamoqda.
O’zbek xalqi azaldan milliy an’ana va qadriyatlarga, urf-odatlarga boy bo’lgan
qadimiy xalq. Bu xalqning nafaqat biror-bir marosimi, balki butun umri, har bir kuni
ma’lum qadriyatlar, milliylik nafasi ufurib turuvchi harakatlar asnosida kechadi. Bu
xalq har bir qadriyat va an’analarini ulug’lovchi buyuk xalqdir. Aslida uning
buyukligi ham mana shundan bo’lsa kerak. Zero, har bir millat milliy qadriyatlarini,
milliyligini va o’ziga xosligini ko’z-ko’z qilish orqali o’zligini, milliy g’ururini
namoyon qiladi. O’zlikni anglash milliylikdan boshlanadi. Milliy urf-odatlarga
sodiqlik va ularga amal qilish har bir insonning milliy g’ururidan darak beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ashirov A., Atadjanov Sh. Etnologiya. – T.: Alish е r Navoiy nomidagi
2. O’zb е kiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007,129-b е t
3. Odob-axloqqa oid hadis namunalari. -T., "Fan", 1970.
4. Boldirev. N.X. Sinf rahbari, - T., "o’qituvchi", 1975.
5. Kaykovus. "Qobusnoma". - T., "o’qituvchi". 1986.
6. Javliyev T. An’analar - hayot saboo’i. - T., "o’zbekiston",1992.
7. AvloniyA. Turkiy Guliston yohud axloq. - T., "o’Qituvchi",1992.
8. Mimomova. Farzand nihol, ota-ona -boo’bon. - T., "o’qituvchi",1993.
9. Jo’rabekov I. Yangi o’zbekiston - yangi qadamlar. - T., "o’zbekiston", 1994.
10. Jo’raevA J. Tarbiyaviy darslarni o’tish. -T., "o’qituvchi", 1994.
11. М urodov. Etnomadaniyat. Т . А dolat. 2003. 76-78-b.
12. Xaydarov M. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning mehnat tarbiyasida
xalq an’analaridan foydalanish. - T., "Yozuvchi", 1995.
13. To’raeva C. Odobnoma. - T., "o’qituvchi", 1995.

Tarbiyada udumlar va an’analardan foydalanish

Купить