Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda sinf rahbarining pedagogik mahorati - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	67.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

2 Sotish

Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda sinf rahbarining pedagogik mahorati

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
“Boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ishi”
ta’lim yo‘nalishi IV bosqich 218-guruh talabasi
RUSTAMOVA TAXMINANING
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanidan
" TARBIYAVIY ISHLARNI AMALGA OSHIRISHDA SINF
RAXBARINING PEDAGOGIK MAHORATI "
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Termiz 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................3
I. BOB. SINF RAXBARINING O'QUVCHILAR BILIM SAMARADORLIGINI
OSHIRISH............................................................................................................. ................5
1.1. Sinf raxbari o'quvchin i tabiiy hayol va ish faoliyati sharoitida
o'rganish .................5
1.2. O'quvc hilaring o'quv faoliyati samaradorligini oshirish borasida sinf rahbari olib
boradigan ishlar ................................................ .... ....... .................... .............................10
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ...................................................................................... 43
Asosiy adabiyotlar. .............................................................................................................................. 43
KIRISH
Sinf rahbari tajriba orttirgan sari ancha murakkab masalalar bilan qiziqa
boshlaydi. Uni sinfdagi ishlar qanchalik muvaffaqiyatli o‘tgani emas, balki ular
o‘quvchilarga qanday ta’sir ko‘rsatgani, sinfning ijtimoiy foydali ishlarda ishtirok
etishi emas, balki ishtirok etish sabablari qiziqtiradi.
Shuni nazarda tutish kerakki, sinf rahbari o‘z sinf jamoasi oldiga qo‘yadigan aniq
2

tarbiyaviy vazifalari dastlabki vaqtlarda uncha murakkab bo‘lmasligi mumkin.
Masalan, sinf rahbari sinfga kelgandan so‘ng deyarli hamma o‘quvchilar yaxshi
ishlashini, lekin ularning bir-biri bilan aloqasi yo‘qligini aniqladi. Bunday sinfda
shunday bir ish topish kerakki, bu ish hamma o‘quvchilarni yagona maqsadga olib
borsin. Bolalarga bu vazifa – maktab hovlisida hashar o‘tkazib, ekinlarni parvarishlash
topshiriladi. O‘z mazmuniga ko‘ra juda oddiy bo‘lgan bu topshiriq o‘quvchilarda
qiziqish uyg‘otadi, uni tezroq bajarish ishtiyoqini hosil qiladi.
«Pedagogik mahorat» tushunchasi murakkab bo‘libquyidagi komponentlardan (tarkibiy
qismlardan) iborat.
I - O‘qituvchining shaxsi va uning kasb faoliyatiga ijobiy munosabati;
II - kasbga oid bilimlar;
III – kasbiy faoliyatiga oid qabiliyatlar; ko‘nikma va malakalar;
IV - kasbiy ijodkorlik.
Ushbu qobiliyatlar pedagogning asosiy funksiyalarga mos keladi.
“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga,
sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch bildirdi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tarbiya texnalogiyalari haqida umumiy
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish orqali talabalarni
tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
3

tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 43 sahifani tashkil
etadi.

I. BOB. SINF RAXBARINING O'QUVCHILAR BILIM SAMARADORLIGINI
OSHIRISH
1.1. Sinf raxbari o'quvchin i tabiiy hayol va ish faoliyati sharoitida o'rganish
Bolalarni o'rganish ularga tarbiya va ta'lim berish sifatini oshirishga
bo'ysindirmog'i Iozim. O'quvchilarni muntazam tarzda o'rganish asosida boshlang'ich
4

jamoaga hamda alohida o'quvchilarga tarbiyaviy ta'sir etishining yanada samarali usul
va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin bo'ladi.
O'quvchilaming individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini qayd qilib
borish bilangina chcklanib qolish noto'g'ri bo'lur edi. Bu o'rganish asosida
o'quvchilaming o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan ol ib boriladigan
tarbiyaviy ishni tashkil etish muhimdir. O'z o'quvchilarini yaxshi o'rganish demak,
tashqi tomoniga emas, balki ular hulq atvor sabablarini o'rganishga e'tibor bermoq
darkor.
O'quvcliilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o'rganish.
O'quvchi ta'lim jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga o'rganishi
lozim. O'qituvchilarning o'qituvchi va o'quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar va tevarak
atrofidagi kishilar bilan kirishadigan munosabatlarini o'rgatish juda muhim ahamiyat
kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning yanada to'la ochiladi. O'quvchilarni
tibbiy ish va kundalik hatti harakat jarayonida o'rganish o'quvchiga haqiqiy baho
berishga yordam beradi.
Sinf rahbari quyidagi vasifalarni bajaradi:
O'ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani
bajarayotgan u yolg'iz emas sliu sinfda dars berayotgan turli fan o'qituvchilar bilan
yaqin xamkorlikda va ularga suyangan holda o'quvchilarda m i l l i y dunyoqarash
asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini rivojlantiradi. O'quvchilarni darsdan
tashqari tadbirlarni tashkil etadi va sinf jamoasini mustahkamlaydi.
O'quvchilaming bilimga bo'lgan qiziqishi va qobilyatini
o'stirish liar bir o'quvchinin » indivudial psixik xususiyatlarini hisobga olgan holda
kasbga yo'naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida
vazifasidir. Ayni paytda har bir o'quvchining sog'ligini mustahkamlashga ham e'tibor
beradi. Sinf rahbarining diqqai markazida o'quvchilarning darsda yuqori o'zlashtirishini
ta'minlash niasalasi luradi. Buning ucluin u har bir o"quvcliining kundalik
o'zlashtirishida voqif bo'lib turadi. Orqada qolayolganlarga o"z vaqtida, kechiktirmay
yordam uyushliradi.
Sinfdagi o'quvchilarninl o'z o'zini boshqarish ishlarini yo'naltiradi, ular ishtirokida
5

sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi isluirokini ta'min etadi, maktab iniqiyosida
uyushtirilayotgan muhim ladbirlarda o'z sinfining faol qatnashishini ta'minlaydi.
Sinf o'quvchilarining ota-onalari, o'quv kuni o'zlashtirilgan guruhlarning
tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi. turar joylardagi otaliqqa oluvchilar bilan
yaqin aloqa o'rnatadi.
Sinf rahbari shu sinfda dais berayotgan barcha fan o'qituvchilari o'rtasida
o'quvchilarga nisbatan yagona talablar o'rnatilishiga crishadi, ota-onalarga pedagogik
bilim tarqatib, oila bilan maktab o'rtasidagi aloqani mustahkamlaydi.
Sinf rahbarining axloqiy obro'si g'oyat darajada yuqori bo'lishi ham bu o'rinda
muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta'sir kuniga ega bo'ladi.
Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, manaviy qiyofasi o'quvchilar ongining va xulqining
shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Sinf rahbari
uchun malaka va ko'nikmalarga ega bo'lishini o"zi yetarli emas. U o'z tarbiyaviy
faoliyatida yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o'z ishiga sadoqati, intizomi,
odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta'sir o'tkazadi. Chunki, tarbiyachilik qobilyati
juda ko'p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko'ngil qo'yish,
bolalarga bo'lgan cheksiz muhabbat muomala nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq
temperament, oqil va adolatlilik namunasi alohida nazokat sipolik va vazminlik kabi
fazilatlarning bo'lishini taqozo qiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi qo'shimcha
ishda muvaffaqiyat ta'minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining
asosiy qurolidir.
Sinf rahbari pedagoglar. ola onalar va o'quvchilarni o'zaro bog'lovchi shaxs
sifatida barcha tomonlarining nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga
birlashtirish, o'zaro aloqalarning to'g'ri bo'I Ishiga ta'sir o'tkazish va ayni vaqtda
o'zpning pozitsiyasini aniq ta'minlay olishi kerak. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining
tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning nuivaffaqiyatini ta'minlashua garov
bo'ladi. Sinf rahbari o'quvchilarga puxta bilim berishga, ularni llkrlash qobilyalini
laollashlirishga hamisha g'amxo'rlik qilib boradi. Xatto o'zlashtirish yuqori bo'lgan
sinflarda ham bolalarda ilmga bo'lgan qiziqish va muhabbatna o'stirishga, ta'lim sifatini
oshirishga harakat kilish zarur.
6

Ba'zi ay rim maktablarda yuqori o'zlashtirishga erishishga o'quv, didaktik masala
sifatida maktabda ta'lim tarbiyani to'g'ri yo'lga qo'yishga bog'liq bo'ladi. O'qish
jarayonida bolalarda mchnatsevarlik. diqqatni. matonat kabi sifatlarni tarbiyalash
bilimni muvaffaqiyatli o'zlashtirishga yordam bcradi.
1. Bilish qobiliyati-fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika, biologiya,
adabiyot va hokazolarga doir) qobiliyatdir. Bunday qobiliyatga ega bo‘lgan o‘qituvchi
fanni o‘quv kursi hajmida emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o‘z fani
sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi,
unga nihoyatda qiziqadi, oddiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi.
2. Tushuntira olish qobiliyati-o‘quv materiallarini o‘quvchilarga tushunarli qilib
bayon eta olish, o‘quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg‘otish
qobiliyatidir. O‘qituvchi zarur hollarda o‘quv materialini o‘zgartira olishi, qiyin
narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o‘quvchilarga
etkaza olishi darkor.
O‘quvchilar ruhiyatini hisobga olish zarur. Qobiliyatli pedagog o‘quvchilarning
bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularning nimani bilishlari, hali nimani
bilmasliklarini, nimani unutib qo‘yganliklarini tasavvur etadi. Ba’zi o‘qituvchilarga,
ayniqsa tajribasi kam o‘qituvchilarga o‘quv materiali oddiy, tushunarli va qandaydir
alohida talab etmaydigandek tuyuladi. Bunday o‘qituvchilar o‘quvchilarni emas, balki
o‘zlarini nazarda tutadilar. Qobiliyatli, tajribali o‘qituvchi o‘zini o‘quvchining o‘rniga
qo‘ya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo‘lgan narsalarning o‘quvchilarga
tushunarsiz qiyin va mavhum bir narsa bo‘lishi mumkinligiga asoslanib ish tutadi.
Shuning uchun u bayon etishning xarakter va shaklini alohida o‘ylab chiqadi, hamda
rejalashtiradi.
Qobiliyatli o‘qituvchi dars materialini bayon etish jarayonida o‘quvchilarning
qanday o‘zlashtirayotganliklarini qator belgilar asosida payqab oladi va zarur hollarda
bayon qilish usulini o‘zgartiradi. Shuningdek qobiliyatli o‘qituvchi o‘quvchilarning
saboq o‘zlashtirib olishlari uchun zamin tayyorlab, ularni dam olishdan ishga o‘tishlari,
bo‘shashish, lanjlik, loqaydliklariga barham berish uchun minimal darajada vaqt
ajratish zarurligini hisobga oladi. U tegishli vaziyat yuzaga kelmagunga qadar ish
7

boshlamaydi. Masalan, darsning haddan tashqari zo‘riqish bilan va kuchli boshlanishi
o‘quvchilarda muhofaza qiluvchi tormozlanish deb atalmish holatga sabab bo‘ladi,
miya faoliyati tumanlashadi va o‘qituvchining so‘zlari etarli darajada idrok qilinmaydi.
3. Kuzatuvchanlik qobiliyati - o‘quvchining, tarbiyalanuvchining ichki
dunyosiga kira olish qobiliyati, o‘quvchi shaxsi va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini
juda yaxshi tushuna bilish bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday
o‘qituvchi o‘quvchining ruhiyatidagi ko‘z ilg‘amas o‘zgarishlarni ham fahmlab oladi.
O‘quvchilar bunday o‘qituvchi haqida: «Qaramayotganga o‘xshaydi-yu, hamma
narsani ko‘rib turadi!», «O‘quvchining xafa bo‘lganligini yoki dars
tayyorlamayotganligini ko‘zidan biladi!», deydilar.
4. Nutq qobiliyati-nutq yordamida shuningdek, imo-ishora vositasida o‘z fikr va
tuyg‘ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‘qituvchilik kasbi uchun juda
muhimdir.
O‘qituvchining nutqi darsda hamisha o‘quvchilarga qaratilgan bo‘ladi.
O‘qituvchi yangi saboqni tushuntirayotgan, o‘quvchining javobini tahlil qilayotgan
yoki tanqid qilayotgan bo‘lsa ham uning nutqi hamisha o‘zining ichki kuchi, ishonchi,
o‘zi gapirayotgan narsaga qiziqqanligi bilan ajralib turadi. Fikrning ifodasi o‘quvchilar
uchun sodda, tushunarli bo‘ladi.
O‘qituvchining bayoni o‘quvchilar fikri va diqqatini maksimal darajada
faollashtirishga qaratilgan: o‘qituvchi o‘quvchilar oldida savollar qo‘yib, ularni asta-
sekin to‘g‘ri javob berishga undaydi, o‘quvchining diqqatini kuchaytiradi hamda fikrini
faollashtiradi. («Mana bu erga alohida e`tibor bering!», «O‘ylab ko‘ring!» kabi.)
Shunindek, o‘rinli qochiriq, hazil, engilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi va uni
o‘quvchilar tez o‘zlashtiradilar.
O‘qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan yorqin, ifodali, his-
hayajonli bo‘lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir
xildagi cho‘ziq, zeriktiradigan nutq o‘quvchilarni juda tez charchatadi, ularni lanj,
loqayd qilib qo‘yadi. Ayrim o‘quvchilar tez gapirishga, boshqasi sekin gapirishga
moyil bo‘ladilar. Biroq o‘quvchilarning o‘zlashtirishlari uchun o‘rtacha, jonli nutq
yaxshi natija berishini esdan chiqarmaslik lozim. SHoshqaloqlik saboqni
8

o‘zlashtirishga xalaqit beradi va bolalarni tez charchatib qo‘yadi. Haddan tashqari
keskin va baqiroq nutq o‘quvchilarning asabini buzadi, toliqtirib qo‘yadi.
O‘qituvchining zaif ovozi yomon eshitiladi. Nihoyatda ko‘p takrorlanadigan bir-xildagi
imo-ishoralar va harakatlar kishining g‘ashini keltiradi.
5. Tashkilotchilik qobiliyati-birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtirish,
jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan, o‘z ishini
to‘g‘ri uyushtirishni nazarda tutadi.
O‘z ishini tashkil etish deganda ishni to‘g‘ri rejalashtira olish va uni nazorat qila
bilish nazarda tutiladi. Tajribali o‘qituvchilarda vaqtni o‘ziga xos his etish-ishni vaqtga
qarab to‘g‘ri taqsimlay olish, belgilagan muddatda ulgurish xususiyati hosil bo‘ladi.
Dars davomida kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari ba’zan uchrab turadi.
Ammo tajribali o‘qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o‘zgartira oladi.
6. Obro‘ orttira olish qobiliyati-o‘quvchilarga bevosita emotsional-irodaviy ta’sir
ko‘rsatish va shu asosda emas, balki o‘qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi,
nazokatliligi va hokazolar asosida ham qozoniladi. Bu qobiliyat o‘quvchi shaxsiy
sifatlarining butun bir yig‘indisiga, chunonchi uning irodaviy sifatlariga (dadilligi,
chidamliligi, qat`iyligi, talabchanligi va hokazolarga), shuningdek, o‘quvchilarga
ta’lim hamda tarbiya berish mas`uliyatini his etishga, o‘zining haq ekanligiga
ishonishga, bu ishonchni o‘quvchilarga etkaza olish kabilarga ham bog‘liq.
O‘quvchilar qo‘pollik qilmaydigan, qo‘rqitmaydigan, to‘g‘ri talab qo‘ya
oladigan o‘qituvchini juda hurmat qiladilar.O‘qituvchining bo‘shangligi, laqmaligi,
sabotsizligi va irodasizligini yoqtirmaydilar.
7. To‘g‘ri muomala qila olish qobiliyati-bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan
pedagogik nuqtai nazaridan juda samarali o‘zaro munosabatlar o‘rnata bilish,
pedagogik nazokatning mavjudligi bildiriladi.
8. Kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati-o‘z harakatlarining oqibatini ko‘ra bilishda
o‘quvchining kelgusida qanday odam bo‘lishini taavvur qila olishida,
tarbiyalanuvchida qanday fazilatlarni taraqqiy ettirish lozimligini oldindan bera olishda
ifodalanadi. Bu qobiliyat pedagogik optimizga, tarbiyaning qudratiga bog‘liqdir.
9. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati-o‘qituvchi uchun diqqatning barcha
9

xususiyatlari-hajmi, kuchi, ko‘chuvchanligi, iroda qilina olishi, safarbarligi kabilarning
taraqqiy etilishi bilan izohlanadi.
1.2. O'quvc hilaring o'quv faoliyati samaradorligini oshirish borasida sinf
rahbari olib boradigan ishlar
Sinf rahbari ta`lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o`zi emas, balki shu sinfda dars
beruvchi boshqa o`qituvchilar bilan hamkorlikda olib boradi.
Endi bevosita ana shu ishlar mazmuni bilan tanyshib chiqamiz.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish jarayonida o`qish nafaqat har
kimning shaxsiy ishi, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan ish ekanligini
o`quvchilarga tushuntirib boradi. Mustaqil davlatimiz, butun xalqimiz maktab
dargohidan chuqur bilimli, hayotga har tomonlama tayyorlangan kishilarning yetishib
chiqishini kutmoqda. Bular haqida sinf majlislarida, har bir o`quvchi bilan alohida yoki
bir guruh o`quvchilar bilan o`tkaziladigan suhbatlarda, turli tarbiyaviy tadbirlarda sinf
rahbari batafsil gapirib beradi. O`qish bu jiddiy mehnat ekanligini va bunga astoydil
yondashish, katta mas`uliyat bilan qarash kerakligi bolalarga tushuntirib boriladi.
«Bilim – takrorlash mevasidir», – degan edi Abu Rayhon Beruniy. Sinfda va uyda
ko`p va jiddiy ishlaydigan bolalar, odatda o`qishda va mehnatda katta
muvaffaqiyatlarga erishadilar. Har qanday muvaffaqiyatning zamirida tinimsiz mehnat
yotadi. Bolalarni o`qishga mas`uliyat bilan qarash ruhida, ko`chirib olishga qarshi
nafrat ruhida tarbiyalash kerak.
Sinf majlislarida vaqti-vaqti bilan mazkur masalalar butun mazmun-mohiyati
bilan muhokama qilinishi, shu orqali o`quv mashg`ulotlariga loqaydlik bilan
qaraydigan o`quvchilarga sezilarli ta`sir o`tkazish kerak.
Sinfning o`zlashtirish masalasi atrofida jamoatchilik fikrining shakllanishi, bu
borada sinf devoriy gazetasi imkoniyatlaridan foydalanish yaxshi natijalar beradi.
O`quvchilarni bilimga bo`lgan qiziqishlarini oshirishda ularning nazariy
bilimlarini mustaqil ravishda qo`llay bilishlarini hisobga olish ayniqsa muhimdir. Bu
tajriba juda ko`p maktablarda muvaffaqiyatli qo`llanilib kelinmoqda. O`quvchilarga
10

biror bir fan bo`yicha ko`rgazmali qurol yoki biror jihoz yasab kelish buyuriladi.
Bunda «Agar tirishsang, bu sening qo`lingdan keladi» degan gapni uning qulog`iga
quyish kerak. Buni o`quvchi nafaqat oddiy topshiriq, balki o`qituvchining ishonchi
sifatida ham qabul qiladi. To`g`risini aytganda, bunday narsalarni yasash uchun
o`quvchi yetarli nazariy bilimga ega bo`lishi kerak. O`quvchi topshiriqni puxta qilib
bajarishi uchun u yoki bu fan asoslarini o`rganishga, o`z bilimini chuqurlashtirishga
harakat qiladi, o`zi yasayotgan o`quv quroliga, ushbu fanga nihoyatda qiziqib qoladi.
Shu bilan birgalikda har bir yasalgan narsa zamirida mehnat yotganligini his qiladi,
sinf va maktab jihozlarini avaylashga o`rganadi.
Maktab o`quvchilarining bilimga qiziqishi ularning hayotiy ehtiyojlariga bevosita
bog`liqdir. Maktab hovlisidagi bog`, tokzor, issiqxonada o`tkaziladigan amaliy jarayon
– daraxtlarni butash, ularga payvand solish, tok kesish, daraxt o`tqazish, issiqxonalarda
pomidor, sabzavotlar yetishtirish qoidalari o`quvchilarda katta qiziqish uyg`otadi. Bu
hol ularni botanika, geometriya, jo`g`rofiya, mehnat fanlariga havas, ularni sevib
o`rganishga rag`bat uyg`otadi. Axir, yuqoridagi fanlardan chuqur bilim va malaka hosil
qilmay turib, mazkur ishlarning mohir ustalari bo`lib yetishish mumkinmi? Bolalarga
ijtimoiy fanlarga qiziqishni orttirish uchun ularni turli madaniy-ma`rifiy tadbirlarga
tortish ahamiyatlidir. Huddi shuningdek, fizika, ximiya, biologiya, tarix, mehnat,
astronomiya, chet tili fanlari ham o`quvchilarda havas o`yg`otadigan juda katta hayotiy
amaliy imkoniyatlarga egadir. Bilimga bo`lgan qiziqishni shakllantirish va o`stirishda
sinflarni, o`quv xonalarini va maktab binosini jihozlash ham katta ahamiyat kasb etadi,
o`quvchilarda turli qarashlar, did, dunyoqarashni shakllantiradi, estetik zavq uyg`otadi,
tegishli ma`lum sohalarga havas uyg`otadi.
Bugungi kunda turli fanlar bo`yicha qiziqarli adabiyotlar nashr qilinmoqda:
«Mashhur kishilar hayotidan», «Qiziqarli matematika», «Qiziqarli botanika»,
«Qiziqarli jo`g`rofiya», «O`simliklar hayoti», «Bizni o`rab turgan olam», «Tariximizga
bir nazar» va hokazo ilmiy-ommabop turkumdagi bu kitoblar o`quvchilar qo`liga
berilsa, ular hayotida albatta burilish yasashi turgan gap. Kitobdan ham yaqinroq do`st,
undan ham qudratliroq tarbiya vositasi bormi o`zi?
O`quv jarayonida fanlar bo`yicha o`zaro bog`lanishga katta e`tibor berish kerak.
11

Bundan o`qituvchiyu o`quvchi ham yutadi. Bunga bir necha misollar keltirish mumkin.
Fizika darsida masalalar yechish asnosida matematika formulalaridan foydalaniladi.
Matematika darslarida fizik kattaliklar va o`lchov birliklari qo`llaniladi. Bulardan
tashqari ikkala fan birgalikda o`rganadigan mavzular bo`ladiki, ularda ikkala fan
o`qituvchisi ham bir darsda o`z sohalari bo`yicha tushuncha bersalar nur ustiga nur
bo`ladi. Adabiyot-tarix, mehnat-botanika, tarix-jo`g`rofiya juftliklari faoliyatida ham
bunday imkoniyatlar cheksizdir. Bolaning muayyan bir fanga qiziqishiga suyanib turib,
unda boshqa fanlarga ham ongli ravishda yondashish va fan asoslarini o`rganishga
havas uyg`otish mumkin bo`ladi.
O`quvchilarni bilish faolligini takomillashtirish uchun to`garak, fakultativ
mashg`ulotlari jarayonida kengroq foydalanish lozim. Sinf rahbari o`z o`quvchilarining
qiziqishi, moyilligi, uy sharoiti haqida ma`lumotlar bilan fan o`qituvchilarini
tanishtiradi, bolaga qanday munosabatda bo`lish kerakligi haqida maslahatlar beradi.
Hatto, shunday ham bo`ladiki, biror fandan o`zlashtirmayotgan o`quvchi bilan sinf
rahbarining o`zi bevosita ish olib boradi. «Ikkalamiz bu topshiriqni bajarmasdan
qo`ymaymiz», deb dalda beradi shogirdiga. Kerak bo`lganda, a`lochi o`quvchilarni
yoki ushbu fan o`qituvchisini ham ko`makka chaqiradi. Bundan o`quvchini ko`ngli
tog`dek ko`tariladi, yolg`iz emas ekanligini tushunadi, topshiriqni o`zlashtirishga
harakat, havas uyg`onadi.
Bolalarda o`quv mehnatiga javobgarlik va mas`ullik hissini tarbiyalash juda
muhimdir. Mas`ullikni sezmagan o`quvchi pala-partish o`qiydi. Mas`ullik kishini
sergak torttiradi, o`quv faoliyatiga alohida javobgarlik hissi bilan qarashga undaydi
Ma`lumki, ongli intizom va mas`uliyat hissini sezish maktabda olib boriladigan
tarbiyaviy ishlar tizimining samarasi hisoblanadi.
Bolalarning intizomli bo`lishida sinf rahbarining xizmati katta. U darsda va
darsdan tashqari vaqtlarda turli tarbiyaviy usullardan foydalanib, bolalarda intizomni
tarbiyalab boradi, sinfda aniq rejim va ichki tartib o`rnatishga kirishadi; jihozlash,
tozalik va tartibni joriy etib boradi.
Bu ishlarni sinf rahbari bir o`zi emas, balki o`qituvchilar, sinf jamoasi, faollari va
ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshiradi.
12

Sinfda intizomni saqlash va joriy qilish faqat sinf rahbarining ishi deb
tushunuvchilar ham uchrab turadi. Bu mutlaqo noto`g`ri fikr. Intizom uchun butun sinf,
pedagogik jamoa mas`uldir. Intizomni tarbiyalash juda qiyin va murakkab tarbiyaviy
jarayondir. Shunisi ham borki, ko`p vaqt qilingan mehnatni bir paytni o`zidayoq
yo`qqa chiqarish mumkin. Masalan, sinf rahbari va ayrim fan o`qituvchilari darslarida
bolalar jim, intizomli o`tirishadi, darslarni berilib tinglashadi, o`quv yumushlari bilan
band bo`lishadi; ba`zi o`qituvchilarning darslarida buning aksi: bolalar qiy-chuv
qilishadi, bir-biriga qog`oz otishadi, partaning ostiga kirib yashirinishadi, natijada
o`qituvchi tajanglashadi, o`quvchilar bilan ixtilofga boradi. Bunday ayanchli manzara
har bir maktab hayotida uchrab turishi tabiiy.
Nega shunday bo`ladi? Bu holatda o`sha fan o`qituvchisining o`zi aybdordir.
Negaki u dastlabki mashg`ulotlaridayoq o`z «siri»ni bolalarga oldirib qo`ygan. Uta
ko`ngilchan, so`zlari, harakatlari ta`sirsiz, bo`shang, muloyim, bolalarni o`ziga jalb
qilolmaydi, tashkilotchilik qobiliyatiga ega emas.
Xo`sh natija nima bo`ladi? O`qituvchi o`z kayfiyatini buzadi, jismonan
charchaydi, o`quvchilarni uradi, dars maqsadiga erishish u yoqda tursin, darsni to`liq
o`tolmaydi, bundan ham yomoni o`quvchilar intizomini buzadi, sinfda tarqoqlikni,
boshboshdoqlikni vujudga keltiradi. Mana, sizga birgina bo`shang o`qituvchining
keltirgan ziyoni.
O`quvchilarda intizomni tarbiyalamasdan turib, ularni maktabga, atrof-muhitga,
kishilarga, darslarga to`g`ri munosabatda bo`lishga, uy vazifalarini bajarishga,
saranjomlikka o`rgatish qiyin. Ongli intizomni tarbiyalash – maktabning` asosiy
vazifasi hisoblanadi.
Sinf rahbarlari huddi shunday holatlarga o`z e`tiborlarini qaratishyaari lozim.
Butun sinf o`qituvchilari oldiga yagona pedagogik talablarni, qattiqqo`llikni, sinfda
intizomni saqlash, o`quvchilarga bo`lgan talabchanlikni oshirishni alohida vazifa qilib
qo`yish lozim.
Sharqning faylasuf shoiri Shayx Sa`diy:
Agarda muallim bo`lsa beozor,
Bolalar sinfni qilishar bozor,
13

deb bejiz aytmagan.
Yana shuni ham aytish kerakki, intizom deganda bolalarning partada qimirlamay
o`tirishini emas, balki ongli intizomni tushunish kerak. Ko`pgina o`qituvchilar o`zicha
intizom o`rnatmoqchi bo`ladilar. Sinfga qosh-qovog`idan qor yog`dirib kiradilar, dag`-
dag`a qilib bolalarni siquvga oladilar, gah desa qo`lga qo`nadigan qilmoqchi bo`ladilar.
Bu bilan mutlaqo kelishib bo`lmaydi. Zo`ravonlik asosiga qurilgan tartib yaxshilikka
olib bormaydi. Bu murg`aqk qalblarga adovat urug`ini sochadi, ularni sovuqqon,
qo`rqoq, jur`atsiz, yolg`onchi, ozurda qilib qo`yadi. O`quvchilarni bilish faolligini
takomillashtirish uchun to`garak, fakultativ mashg`ulotlari jarayonida kengroq
foydalanish lozim. Sinf rahbari o`z o`quvchilarining qiziqishi, moyilligi, uy sharoiti
haqida ma`lumotlar bilan fan o`qituvchilarini tanishtiradi, bolaga qanday munosabatda
bo`lish kerakligi haqida maslahatlar beradi. Hatto, shunday ham bo`ladiki, biror fandan
o`zlashtirmayotgan o`quvchi bilan sinf rahbarining o`zi bevosita ish olib boradi.
«Ikkalamiz bu topshiriqni bajarmasdan qo`ymaymiz», deb dalda beradi shogirdiga.
Kerak bo`lganda, a`lochi o`quvchilarni yoki ushbu fan o`qituvchisini ham ko`makka
chaqiradi. Bundan o`quvchini ko`ngli tog`dek ko`tariladi, yolg`iz emas ekanligini
tushunadi, topshiriqni o`zlashtirishga harakat, havas uyg`onadi.
Darslardagi tartib-intizomni saqlashning eng yaxshi usuli o`quvchilar ishonchini
qozonishdir. Darsni qizg`in, ijodiy, ko`rgazmali qurollar yordamida, ular havasini va
hayratini uyg`otish, lol qoldirish, dars o`tilgach birorta ham o`quvchini «beish»
qoldirmaslik – har biriga o`ziga xos amaliy topshiriqlar berish ayni muddaodir.
Intizomli bo`lish nafaqat maktabda, balki o`quvchining kelgusi hayotida ham
asqotishi turgan gap. Chunki, inson hayotining chigal va murakkab so`qmoqlarida ham
tartib-intizom muhim ahamiyatga ega.
II.BOB. TARBIYAVIY ISHLARNI AMALGA OSHIRISHDA SINF
RAXBARINING PEDAGOGIK MAHORATI
2.1. Sinf rahbarining o'quvchilar bilimini nazorat qilish faoliyati
14

Bola bilimga qiziqmasdan turib, o'qishga intilmaydi, muvaffaqiyatli o'qiy
olmaydi. Bolada o'z kuchiga va qobiliyatiga ishoncli hosil etish, o'qishga jalb etish, ilk
yutuqlari uchun rag'batlantirish ayniqsa ahamiyatlidir. Boladagi o'qishga
qiziquvchanlik qiyinchiliklami yengishga, faolligini oshirishga, ishoncli uyg'otishga va
mustaqilligi kamol topishiga olib keladi. O'quv mchnatiga ongli munosabatda bo'lish
va unga mas'uliyat bilan yondashish. O'quv mchnatiga ongli munosabatda bo'lishlik
ta'limning ijtimoiy, o'qishning shahsiy ahamiyatiiii lushunish demakdir. Guruh
rahbarlari o'quvchilarga ularning bosh vazifasi - o'qish ekanligini tushuiitirishi kerak.
O'qishga mas'uliyat hissi, faqat Vatan oldidagi burchgagina emas, keng ijtimoiy
qamrovli - jamoa, o'qituvchilar, ota-onalar va o'z oldidagi mas'uliyat, ularning fikrlari,
rna'qullashlarini eshitishga intilish, guruh, o'quv jamoasida munosib o'rinni egallashga
ham tegishlidir.
O'quv madaniyatini oshirish.
O'zlashtirishning past bo'lishi aksariyat hollarda, o'quvni tizimli va rejali olib
borish iqtidori va ko'nikmasining bolalarda shakllanmaganligidan kelib chiqadi. Guruh
rahbarining va fan o'qituvchilarining asosiy vazifasi har bir o'quvchining faoliyatini
quyidagi shartlar asosiga qurish bilan bog'liq: Faoliyatni reja asosiga qurish. Qunt bilan
ishlash. Pala-partishlikka yo'l qo'ymaslik, saranjomlikka o'rganish. Bilim sifatini
oshirish. Qiyinchiliklami yengish. O'quv mehnatida muayyan rejimga itoat etish. Bu
degani o'quv mehnatini o'quvchining dam olishi bilan to'g'ri almashtirib borilishidir.
O'qishda o'rtoqlarcha o'zaro yordam uyushtirish. O'rtoqlarcha o'zaro yordam
guruhda ulgurmovchilikning oldini oladi, guruh jipsligini oshiradi, jamoatchilik
ruhining shakllanishiga olib keladi. Guruh o'qituvchilari bilan hamkorlik. Guruh
rahbari la'lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o'zi emas, balki shu guruhda dars beruvchi
boshqa o'qituvchilar bilan hamkorlikda olib boradi. lindi bevosita ana shu ishlar
mazmuni bilan tanyshib chiqamiz. Guruh rahbari tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish
jarayonida o'qish nafaqat har kimning shahsiy ishi, balki ijtimoiy ahamiyatga ega
bo'lgan ish ekanligini o'quvchilarga tushuntirib boradi. Mustaqil davlatimiz, butun
halqimiz. o'quv yurti dargohidan chuqur bilimli, hayotga har tomonlama tayyorlangan
kishilarning yet ish ib chiqishini kutmoqda. Bular haqida guruh majlislarida, har bir
15

o'quvchi bilan alohida yoki bir guruh o'quvchilar bilan o'tkaziladigan suhbatlarda, turli
tarbiyaviy tadbirlarda guruh rahbari batafsil gapirib beradi. O'qish bu jiddiv mehnat
ekanligini va bunga astoydil yondashish, katta mas'uliyat bilan qarash kerakligi
bolalarga tushuntirib boriladi. «Bilim - takrorlash mevasidir», - degan edi Abu Rayhon
Beruniy. Guruhda va uyda ko'p va jiddiv ishlaydigan bolalar. odatda o'qishda va
mehnatda katta muvaffaqiyatlarga erishadilar. Har qanday muvalTaqiyalning zamirida
tinimsiz mehnat yotadi. Bolalami o'qishga mas'uliyat bilan qarash ruhicla. ko'chirib
olishga qarshi nafrat ruhida tarbiyalash kerak. Guruh majlislarida vaqti-vaqti bilan
mazkur masalalar butun mazmun-mohiyati bilan muhokama qilinishi, shu orqali o'quv
mashg'ulotlariga loqaydlik bilan qaraydigan o'quvchilarga sezilarli ta'sir o'tkazish
kcrak. Guruhning o'zlashtirish masalasi atrofida jamoatchiiik fikrining shakllanishi, bu
borada guruh dcvoriy gazetasi imkoniyatlaridan foydalanish yahshi natijalar beradi.
O'quvchilami bilimga bo'lgan qiziqishlarini oshirishda ularning nazariy bi lim lari ni
mustaqil ravishda qo’llay bilishlarini hisobga olish ayniqsa muhimdir. Bu tajriba juda
ko'p o'quv yurtilarda muvaffaqiyatli qo'llanilib kelinmoqda. O'quvchilarga biror bir fan
bo'yicha ko'rgazmali qurol yoki biror jihoz yasab kelish buyuriladi. Sinf rahbari ta`lim-
tarbiyaviy ishlarni yakka o`zi emas, balki shu sinfda dars beruvchi boshqa o`qituvchilar
bilan hamkorlikda olib boradi.
Endi bevosita ana shu ishlar mazmuni bilan tanyshib chiqamiz.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish jarayonida o`qish nafaqat har
kimning shaxsiy ishi, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan ish ekanligini
o`quvchilarga tushuntirib boradi. Mustaqil davlatimiz, butun xalqimiz maktab
dargohidan chuqur bilimli, hayotga har tomonlama tayyorlangan kishilarning yetishib
chiqishini kutmoqda. Bular haqida sinf majlislarida, har bir o`quvchi bilan alohida yoki
bir guruh o`quvchilar bilan o`tkaziladigan suhbatlarda, turli tarbiyaviy tadbirlarda sinf
rahbari batafsil gapirib beradi. O`qish bu jiddiy mehnat ekanligini va bunga astoydil
yondashish, katta mas`uliyat bilan qarash kerakligi bolalarga tushuntirib boriladi.
«Bilim – takrorlash mevasidir», – degan edi Abu Rayhon Beruniy. Sinfda va uyda
ko`p va jiddiy ishlaydigan bolalar, odatda o`qishda va mehnatda katta
muvaffaqiyatlarga erishadilar. Har qanday muvaffaqiyatning zamirida tinimsiz mehnat
16

yotadi. Bolalarni o`qishga mas`uliyat bilan qarash ruhida, ko`chirib olishga qarshi
nafrat ruhida tarbiyalash kerak.
Sinf majlislarida vaqti-vaqti bilan mazkur masalalar butun mazmun-mohiyati
bilan muhokama qilinishi, shu orqali o`quv mashg`ulotlariga loqaydlik bilan
qaraydigan o`quvchilarga sezilarli ta`sir o`tkazish kerak.
Sinfning o`zlashtirish masalasi atrofida jamoatchilik fikrining shakllanishi, bu
borada sinf devoriy gazetasi imkoniyatlaridan foydalanish yaxshi natijalar beradi.
O`quvchilarni bilimga bo`lgan qiziqishlarini oshirishda ularning nazariy
bilimlarini mustaqil ravishda qo`llay bilishlarini hisobga olish ayniqsa muhimdir. Bu
tajriba juda ko`p maktablarda muvaffaqiyatli qo`llanilib kelinmoqda. O`quvchilarga
biror bir fan bo`yicha ko`rgazmali qurol yoki biror jihoz yasab kelish buyuriladi.
Bunda «Agar tirishsang, bu sening qo`lingdan keladi» degan gapni uning qulog`iga
quyish kerak. Buni o`quvchi nafaqat oddiy topshiriq, balki o`qituvchining ishonchi
sifatida ham qabul qiladi. To`g`risini aytganda, bunday narsalarni yasash uchun
o`quvchi yetarli nazariy bilimga ega bo`lishi kerak. O`quvchi topshiriqni puxta qilib
bajarishi uchun u yoki bu fan asoslarini o`rganishga, o`z bilimini chuqurlashtirishga
harakat qiladi, o`zi yasayotgan o`quv quroliga, ushbu fanga nihoyatda qiziqib qoladi.
Shu bilan birgalikda har bir yasalgan narsa zamirida mehnat yotganligini his qiladi,
sinf va maktab jihozlarini avaylashga o`rganadi. Maktab o`quvchilarining bilimga
qiziqishi ularning hayotiy ehtiyojlariga bevosita bog`liqdir. Maktab hovlisidagi bog`,
tokzor, issiqxonada o`tkaziladigan amaliy jarayon – daraxtlarni butash, ularga payvand
solish, tok kesish, daraxt o`tqazish, issiqxonalarda pomidor, sabzavotlar yetishtirish
qoidalari o`quvchilarda katta qiziqish uyg`otadi. Bu hol ularni botanika, geometriya,
jo`g`rofiya, mehnat fanlariga havas, ularni sevib o`rganishga rag`bat uyg`otadi. Axir,
yuqoridagi fanlardan chuqur bilim va malaka hosil qilmay turib, mazkur ishlarning
mohir ustalari bo`lib yetishish mumkinmi? Bolalarga ijtimoiy fanlarga qiziqishni
orttirish uchun ularni turli madaniy-ma`rifiy tadbirlarga tortish ahamiyatlidir. Huddi
shuningdek, fizika, ximiya, biologiya, tarix, mehnat, astronomiya, chet tili fanlari ham
o`quvchilarda havas o`yg`otadigan juda katta hayotiy amaliy imkoniyatlarga egadir.
Bilimga bo`lgan qiziqishni shakllantirish va o`stirishda sinflarni, o`quv xonalarini va
17

maktab binosini jihozlash ham katta ahamiyat kasb etadi, o`quvchilarda turli qarashlar,
did, dunyoqarashni shakllantiradi, estetik zavq uyg`otadi, tegishli ma`lum sohalarga
havas uyg`otadi. Bola bilimga qiziqmasdan turib, o'qishga intilmaydi, muvaffaqiyatli
o'qiy olmaydi. Bolada o'z kuchiga va qobiliyatiga ishoncli hosil etish, o'qishga jalb
etish, ilk yutuqlari uchun rag'batlantirish ayniqsa ahamiyatlidir. Boladagi o'qishga
qiziquvchanlik qiyinchiliklami yengishga, faolligini oshirishga, ishoncli uyg'otishga va
mustaqilligi kamol topishiga olib keladi. O'quv mchnatiga ongli munosabatda bo'lish
va unga mas'uliyat bilan yondashish. O'quv mchnatiga ongli munosabatda bo'lishlik
ta'limning ijtimoiy, o'qishning shahsiy ahamiyatiiii lushunish demakdir. Guruh
rahbarlari o'quvchilarga ularning bosh vazifasi - o'qish ekanligini tushuiitirishi kerak.
O'qishga mas'uliyat hissi, faqat Vatan oldidagi burchgagina emas, keng ijtimoiy
qamrovli - jamoa, o'qituvchilar, ota-onalar va o'z oldidagi mas'uliyat, ularning fikrlari,
rna'qullashlarini eshitishga intilish, guruh, o'quv jamoasida munosib o'rinni egallashga
ham tegishlidir. O'quv madaniyatini oshirish. O'zlashtirishning past bo'lishi aksariyat
hollarda, o'quvni tizimli va rejali olib borish iqtidori va ko'nikmasining bolalarda
shakllanmaganligidan kelib chiqadi. Guruh rahbarining va fan o'qituvchilarining asosiy
vazifasi har bir o'quvchining faoliyatini quyidagi shartlar asosiga qurish bilan bog'liq:
Faoliyatni reja asosiga qurish. Qunt bilan ishlash. Pala-partishlikka yo'l qo'ymaslik,
saranjomlikka o'rganish. Bilim sifatini oshirish. Qiyinchiliklami yengish. O'quv
mehnatida muayyan rejimga itoat etish. Bu degani o'quv mehnatini o'quvchining dam
olishi bilan to'g'ri almashtirib borilishidir. O'qishda o'rtoqlarcha o'zaro yordam
uyushtirish. O'rtoqlarcha o'zaro yordam guruhda ulgurmovchilikning oldini oladi,
guruh jipsligini oshiradi, jamoatchilik ruhining shakllanishiga olib keladi. Guruh
o'qituvchilari bilan hamkorlik. Guruh rahbari la'lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o'zi emas,
balki shu guruhda dars beruvchi boshqa o'qituvchilar bilan hamkorlikda olib boradi.
lindi bevosita ana shu ishlar mazmuni bilan tanyshib chiqamiz. Guruh rahbari
tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish jarayonida o'qish nafaqat har kimning shahsiy ishi,
balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan ish ekanligini o'quvchilarga tushuntirib boradi.
Mustaqil davlatimiz, butun halqimiz. o'quv yurti dargohidan chuqur bilimli, hayotga
har tomonlama tayyorlangan kishilarning yet ish ib chiqishini kutmoqda. Bular haqida
18

guruh majlislarida, har bir o'quvchi bilan alohida yoki bir guruh o'quvchilar bilan
o'tkaziladigan suhbatlarda, turli tarbiyaviy tadbirlarda guruh rahbari batafsil gapirib
beradi. O'qish bu jiddiv mehnat ekanligini va bunga astoydil yondashish, katta
mas'uliyat bilan qarash kerakligi bolalarga tushuntirib boriladi. «Bilim - takrorlash
mevasidir», - degan edi Abu Rayhon Beruniy. Guruhda va uyda ko'p va jiddiv
ishlaydigan bolalar. odatda o'qishda va mehnatda katta muvaffaqiyatlarga erishadilar.
Har qanday muvalTaqiyalning zamirida tinimsiz mehnat yotadi. Bolalami o'qishga
mas'uliyat bilan qarash ruhicla. ko'chirib olishga qarshi nafrat ruhida tarbiyalash kerak.
Guruh majlislarida vaqti-vaqti bilan mazkur masalalar butun mazmun-mohiyati bilan
muhokama qilinishi, shu orqali o'quv mashg'ulotlariga loqaydlik bilan qaraydigan
o'quvchilarga sezilarli ta'sir o'tkazish kcrak. Guruhning o'zlashtirish masalasi atrofida
jamoatchiiik fikrining shakllanishi, bu borada guruh dcvoriy gazetasi imkoniyatlaridan
foydalanish yahshi natijalar beradi. O'quvchilami bilimga bo'lgan qiziqishlarini
oshirishda ularning nazariy bi lim lari ni mustaqil ravishda qo’llay bilishlarini hisobga
olish ayniqsa muhimdir. Bu tajriba juda ko'p o'quv yurtilarda muvaffaqiyatli qo'llanilib
kelinmoqda. O'quvchilarga biror bir fan bo'yicha ko'rgazmali qurol yoki biror jihoz
yasab kelish buyuriladi. Bunda «Agar tirishsang, bu sening qo'lingdan keladi» degan
gapni lining qulog'iga quyish kerak. Buni o'quvchi nafaqat oddiy topshiriq, balki
o'qituvchining ishonchi sifatida ham qabul qiladi. To'g'risini aytganda, bunday
narsalami yasash uchun o'quvchi yetarli nazariy bilimga cga bo'lishi kerak. O'quvchi
topshiriqni puhta qilib bajarishi uchun u yoki bu fan asoslarini o'rganishga, o'z bilimini
chuqurlashtirishga harakat qiladi, o'zi yasayotgan o'quv quroliga, ushbu Ганца
nihoyalda qiziqib qoladi. Shu bilan birgalikda har bir yasalgan narsa zamirida mehnat
yotganligini his qiladi, guruh va o'quv yurti jihozlarini avaylashga o'rganadi. O'quv
yurti o'quvchilarining bilimga qiziqishi ularning hayotiy ehtiyojlariga bevosita
bog'liqdir. O’quv ytirii hovlisidagi bog’, tokzor, issiqhonada o'tkaziladigan amaliy
jarayon - darahtlarni butash, ularga payvand solish, tok kesish, daraht o'tqazish,
issiqhonalarda pomidor, sabzavotlar yetishtirish qoidalari o'quvchilarda katta qiziqish
uyg'otadi. Bu hoi ulami botanika, geometriya, jo'g'rofiya, mehnat fanlariga havas,
ularni sevib o'rganishga rag'bat uyg'otadi. Ahir, yuqoridagi fanlardan chuqur bilim va
19

malaka hosil qilmay turib, mazkur ishlarning mohir ustalari bo'lib yetishish
mumkinmi? Bolalarga ijtimoiy fanlarga qiziqishni orttirish uchun ularni turli madaniy-
ma'rifiy tadbirlarga tortish ahamiyatlidir. Huddi shuningdek, fizika, himiya, biologiya,
tarih, mehnat, astronomiya, chettili fanlari ham o'quvchilarda havas o'yg'otadigan juda
katta hayotiy amaliy imkoniyatlarga egadir. Bilimga bo'lgan qiziqishni shakllantirish
va o'stirishda guruhlarni, o'quv honalarini va o'quv yurti binosini jihozlash ham katta
ahamiyat kasb etadi, o'quvchilarda turli qarashlar, did, dunyoqarashni shakllanliradi,
cstetik zavq uyg'otadi, tegishli ma'lum sohalarga havas uyg'otadi. Bugungi kunda turli
fanlar bo`yicha qiziqarli adabiyotlar nashr qilinmoqda: «Mashhur kishilar hayotidan»,
«Qiziqarli matematika», «Qiziqarli botanika», «Qiziqarli jo`g`rofiya», «O`simliklar
hayoti», «Bizni o`rab turgan olam», «Tariximizga bir nazar» va hokazo ilmiy-
ommabop turkumdagi bu kitoblar o`quvchilar qo`liga berilsa, ular hayotida albatta
burilish yasashi turgan gap. Kitobdan ham yaqinroq do`st, undan ham qudratliroq
tarbiya vositasi bormi o`zi? O`quv jarayonida fanlar bo`yicha o`zaro bog`lanishga katta
e`tibor berish kerak. Bundan o`qituvchiyu o`quvchi ham yutadi. Bunga bir necha
misollar keltirish mumkin. Fizika darsida masalalar yechish asnosida matematika
formulalaridan foydalaniladi. Matematika darslarida fizik kattaliklar va o`lchov
birliklari qo`llaniladi. Bulardan tashqari ikkala fan birgalikda o`rganadigan mavzular
bo`ladiki, ularda ikkala fan o`qituvchisi ham bir darsda o`z sohalari bo`yicha tushuncha
bersalar nur ustiga nur bo`ladi. Adabiyot-tarix, mehnat-botanika, tarix-jo`g`rofiya
juftliklari faoliyatida ham bunday imkoniyatlar cheksizdir. Bolaning muayyan bir
fanga qiziqishiga suyanib turib, unda boshqa fanlarga ham ongli ravishda yondashish
va fan asoslarini o`rganishga havas uyg`otish mumkin bo`ladi. O`quvchilarni bilish
faolligini takomillashtirish uchun to`garak, fakultativ mashg`ulotlari jarayonida
kengroq foydalanish lozim. Sinf rahbari o`z o`quvchilarining qiziqishi, moyilligi, uy
sharoiti haqida ma`lumotlar bilan fan o`qituvchilarini tanishtiradi, bolaga qanday
munosabatda bo`lish kerakligi haqida maslahatlar beradi. Hatto, shunday ham
bo`ladiki, biror fandan o`zlashtirmayotgan o`quvchi bilan sinf rahbarining o`zi bevosita
ish olib boradi. «Ikkalamiz bu topshiriqni bajarmasdan qo`ymaymiz», deb dalda beradi
shogirdiga. Kerak bo`lganda, a`lochi o`quvchilarni yoki ushbu fan o`qituvchisini ham
20

ko`makka chaqiradi. Bundan o`quvchini ko`ngli tog`dek ko`tariladi, yolg`iz emas
ekanligini tushunadi, topshiriqni o`zlashtirishga harakat, havas uyg`onadi. Bolalarda
o`quv mehnatiga javobgarlik va mas`ullik hissini tarbiyalash juda muhimdir.
Mas`ullikni sezmagan o`quvchi pala-partish o`qiydi. Mas`ullik kishini sergak torttiradi,
o`quv faoliyatiga alohida javobgarlik hissi bilan qarashga undaydi. Ma`lumki, ongli
intizom va mas`uliyat hissini sezish maktabda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar
tizimining samarasi hisoblanadi. Bolalarning intizomli bo`lishida sinf rahbarining
xizmati katta. U darsda va darsdan tashqari vaqtlarda turli tarbiyaviy usullardan
foydalanib, bolalarda intizomni tarbiyalab boradi, sinfda aniq rejim va ichki tartib
o`rnatishga kirishadi; jihozlash, tozalik va tartibni joriy etib boradi. Bu ishlarni sinf
rahbari bir o`zi emas, balki o`qituvchilar, sinf jamoasi, faollari va ota-onalar bilan
hamkorlikda amalga oshiradi. Sinfda intizomni saqlash va joriy qilish faqat sinf
rahbarining ishi deb tushunuvchilar ham uchrab turadi. Bu mutlaqo noto`g`ri fikr.
Intizom uchun butun sinf, pedagogik jamoa mas`uldir. Intizomni tarbiyalash juda qiyin
va murakkab tarbiyaviy jarayondir. jihozlarini avaylashga o'rganadi.
O'quv yurti o'quvchilarining bilimga qiziqishi ularning hayotiy ehtiyojlariga
bevosita bog'liqdir. 0’quv ytirii hovlisidagi bog’, tokzor, issiqhonada o'tkaziladigan
amaliy jarayon - darahtlarni butash, ularga payvand solish, tok kesish, daraht o'tqazish,
issiqhonalarda pomidor, sabzavotlar yetishtirish qoidalari o'quvchilarda katta qiziqish
uyg'otadi. Bu hoi ulami botanika, geometriya, jo'g'rofiya, mehnat fanlariga havas,
ularni sevib o'rganishga rag'bat uyg'otadi. Ahir, yuqoridagi fanlardan chuqur bilim va
malaka hosil qilmay turib, mazkur ishlarning mohir ustalari bo'lib yetishish
mumkinmi? Bolalarga ijtimoiy fanlarga qiziqishni orttirish uchun ularni turli madaniy-
ma'rifiy tadbirlarga tortish ahamiyatlidir. Huddi shuningdek, fizika, himiya, biologiya,
tarih, mehnat, astronomiya, chettili fanlari ham o'quvchilarda havas o'yg'otadigan juda
katta hayotiy amaliy imkoniyatlarga egadir. Bilimga bo'lgan qiziqishni shakllantirish
va o'stirishda guruhlarni, o'quv honalarini va o'quv yurti binosini jihozlash ham katta
ahamiyat kasb etadi, o'quvchilarda turli qarashlar, did, dunyoqarashni shakllanliradi,
cstetik zavq uyg'otadi, tegishli ma'lum sohalarga havas uyg'otadi. Shunisi ham borki,
ko`p vaqt qilingan mehnatni bir paytni o`zidayoq yo`qqa chiqarish mumkin. Masalan,
21

sinf rahbari va ayrim fan o`qituvchilari darslarida bolalar jim, intizomli o`tirishadi,
darslarni berilib tinglashadi, o`quv yumushlari bilan band bo`lishadi; ba`zi
o`qituvchilarning darslarida buning aksi: bolalar qiy-chuv qilishadi, bir-biriga qog`oz
otishadi, partaning ostiga kirib yashirinishadi, natijada o`qituvchi tajanglashadi,
o`quvchilar bilan ixtilofga boradi.
Sinf rahbari doimo faol, ijodkor shaxsdir. U o‘quvchilarning kundalik hayotini
uyushtiruvchi hamdir. O‘quvchilarda qiziqish uyg‘otish, ularni o‘zi bilan yetaklash
faqat yuksak irodali insonning qo‘lidan keladi. Auditoriya, o‘quvchilar jamoasi kabi
murakkab organizmlarga pedagogik rahbarlik qilishi sinf rahbaridan topqir, zehni
o‘tkir, har qanday vaziyatni mustaqil yechishga doim tayyor bo‘lishligini talab qiladi.
Unga kasbiy jihatdan kerakli xislatlardan biri – sabr-toqat va dadillikdir.
O‘qituvchining birdan sarosimaga tushgani, o‘z nochorligini o‘quvchilar sezmasligi
lozim. SHuni hamisha esda tutish kerakki, sinf rahbari o‘z harakati va axloqini nazorat
qilish, hech qachon arzimagan narsalarga asabiylashmasligi kerak.
Muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning birinchi sharti - bu sinf rahbarining
talabchanligi. Dastlab talabni u o‘ziga qo‘yishi kerak, chunki o‘zingda bo‘lmaganni
o‘zgadan talab qila olmaysan. Talabchanligi bilan birga oqilona tarbiyachi ham bo‘lishi
lozim. Pedagogik jarayonlarda yuz berib turadigan keskinliklarni bartaraf etish uchun
tarbiyachiga hazil-mutoyiba tuyg‘usi yordam beradi. Uning ko‘lamida tayyor hazil,
maqol, yaxshi, do‘stona piching – ijobiy emotsional holat yaratishga imkon berib,
o‘quvchilarni o‘ziga jalb qildiradi.
SHaxs axloqini harakterlaydigan belgilardan biri – ma’suliyatdir. Sinf rahbarining
ma’suliyati - tarbiyachining faoliyati va ta’lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarini
ham o‘z ichiga oladi. Tarbiyachi zimmasiga bolaning shaxs sifatida har tomonlama
kamol toptirish ma’suliyati yuklanadi. U o‘quvchiga chuqur nazariy bilim berishi, uni
hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. SHu bilan birga u o‘quvchidagi mavjud layoqat
va qobiliyatni o‘z vaqtida payqab, individual munosabatda bo‘lishi, unda mavjud
bo‘lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o‘stirishi darkor.
Sinf rahbari maktabdagi eng universal pedagogik hisoblanib u bajaradigan
mehnatning o‘lchovi, chegarasi yo‘q. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan
22

sohasi bo‘lmaydi. SHu bilan bir qatorda, u beg‘araz, xolis va ta’masiz shaxs bo‘lib,
jamoachilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar, ota-onalar va o‘quvchilarni
o‘zaro bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini hisobga olishi,
harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga ta’sir
o‘tkazishi va ayni vaqtda o‘zining pozitsiyasini aniq ta’minlay olishi kerak. Bu esa
donolikdir.
SHunday qilib, pedagogik odobga ega bo‘lgan sinf rahbari o‘quvchilar orasida
obro‘ qozonadi. Ustoz qanchalik obro‘ qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan
shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi va aksincha, tarbiyachining shaxni qanchalik past
bo‘lsa, uning ta’siri shuncha bo‘sh va o‘quvchilarni voyaga yetkazish jarayoni ham
shuncha zaif bo‘ladi. Yuqori aytib utilgan fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari
samarasini oshirishda va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo‘ladi. Sinf
rahbari nihoyatda ma’suliyatli va murakkab vazifani bajaradi. U sinfdagi tarbiyaviy
ishlar tashkilotchisi, o‘quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil etadi hamda kamolot
tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi.
So‘nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda maktab jamoat tashkilotlarining roli
tobora oshirildi. Ideologik muassasalar sifatida maktab oldida muhim tarbiyaviy
vazifalar qo‘yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalari
hisoblanadi, shunday qilib, alohida sinf birlashib maktabni tashkil etadilar. Alohida
sinf jamoalari qo‘lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun
maktab jamoasining muvaffaqiyatini minlaydi. Shu nuqtai nazardan sinf rahbarining
ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam
emas. SHunnig uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi,
mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o‘qituvchilarni tayinlab, ular bilan
muntazam ish olib boradilar.
Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri – bu o‘quvchining o‘qishga bo‘lgan
havasi, e’tiqodi va bilim, qobiliyatini rivojlantirish, kab-hunarga bo‘lgan layoqatini,
yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o‘quvchining bo‘lg‘usi hayoti
rejalarini amalga oshirish, o‘quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat.
23

Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro‘sini ko‘tarish, z vaqtida ularga
tegishli yordam ko‘rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Sinf jamoasini
tashkil etish va tarbiyalash jarayonida sinf rahbarining tashkilotchilik funktsiyasi juda
katta ahamiyatga egadir.
Sinf rahbari fan o‘qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko‘p qirrali muhim
vazifalarini bajaradi. Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik
talablar ko‘yilgan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yukori darajaga ko‘tarishda muhim
rol o‘ynaydi. Sinf o‘qituvchisi kim va u nima qiladi? Uning eng muhim vazifasi -
alohida jamoaning o‘quv jarayonini tashkil etishdir. Buyruq chiqqan paytdan boshlab
o‘qituvchi nafaqat o‘quvchilarning o‘z ona fanini qanday o‘zlashtirishi, balki umumiy
o‘quv natijalari, shuningdek, o‘quvchilarning axloqiy va axloqiy me’yorlarga rioya
qilishlari, ma’naviy tarbiyasi uchun ham javobgardir. Sinf rahbari boshqa barcha
o‘qituvchilarga qaraganda bolalarga yaqinroqdir, shuning uchun u sinf bilan ko‘p
qirrali ish olib borishi shart. Ushbu shaxsning ishining maqsadi - jamoada qulay
mikroiqlimni yaratish, barcha o‘qituvchilarning sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirish,
ota-onalar va o‘quvchilarning shaxsiyatini shakllantirishga ta'sir qiluvchi boshqa
kattalar bilan ishlash. Bularning barchasi Rossiya Federatsiyasining "Ta'lim to‘g'risida"
gi qonunida ko‘rsatilgan. Shuningdek, me'yoriy hujjatlarda sinf rahbarlarining barcha
majburiyatlari, lavozim tavsiflari batafsil bayon etilgan. Sinf rahbariga nisbatan
qo‘yiladigan talablar: yuqori g‘oyaviylik va onglilik; sinf rahbari katta obro‘ga,
ehtiromga va hurmatga ega bo‘lishi; pedagogik mahorat; madaniy qobiliyatining
mavjudligi; pedagogik odobga ega bo‘lish; yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromli
bo‘lish; tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bo‘lish; tarbiyaviy ishlarga nisbatan
ijodiy munosabatda bo‘lish; sinf rahbari kasbini yuqori ko‘tarish va mustaqil bilim
olish qobiliyatiga ega bo‘lish. Rasmiy hujjatlarga sinf rahbarining vazifalari qisman
bayon qilingan bo‘lsa ham biz kuyida sinf rahbarining jamoani birlashtirish bo‘yicha
vazifalarni aniq tarzda ko‘rsatishni zarur deb bildik. Sinf rahbarinig vazifalari:
1. O‘quvchilarning anatomik, fiziologik va psixologik xususiyatlarini
o‘rganish;
24

2. O‘quvchilarning kundalik davomati, odob xulqi va jamoat ishlariga
qatnashishini tekshirib borish;
3. O‘quvchilarning rejiga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab
borishlarini kuzatish;
4. Sinfda ishlaydigan fan o‘qituvchilari bilan majlislar o‘tkazish;
5. Darsda o‘quvchilar davomatini ta’minlash, sinfdagi va yuquv yurtida
navbatchilikni tashkil etish, xonani jihozlash, honadagi o‘quv asboblarini saqlashga
o‘rgatish, o‘quvchilar bilan suhbatlar o‘tkazish;
6. Sinf majlislarini tizimli o‘tkazish;
7. “Kamolot” tashkiloti bilan ish rejalariga muvofiq darsdan tashqari ishlarni
tashkil etish;
8. O‘quvchilar bilan darsdan tashqari o‘qishlari va anjumanlarini o‘tkazish;
9. Sinf o‘quvchilari bilan sport , harbiy vatanparvarlik tarbiyasi borasida tadbiriy
choralar ko‘rish, o‘quvchilar sog‘ligini muntazam nazorat qilish, jismoniy tarbiya
o‘qituvchilari, harbiy ta’lim o‘qituvchilari bilan doimiy aloqada bo‘lish;
10. O‘quvchilarni rag‘batlantirish va zarur vaktlarda ularga nisbatan chor ko‘rish;
11. O‘quvchilarning ota-onalari bilan tarbiya borasida doimiy aloqada bo‘lish va
ular bilan individual suhbatlar o‘tkazish;
12. O‘quvchilarning shaxsiy va sinf rahbariga oid hujjatlarini tartibli olib borish.
Sinfda tarbiyaviy ishlarga doir masalalarni har tomonlama hal qilish maqsadida
sinf rahbari o‘quvchilarining ta’lim olishlari, sinfni uyushtirishining ta’miniy rejasini
tuzadiki, bu reja o‘quvchilar bilan tizimli ish olib borishga katta imkoniyatlar yaratib
beradi.
Hozirgi davrda maktab, akademik litsey, kollej va undagi o‘quv- tarbiya jarayoni
jamoa oldiga juda katta ijtimoiy ahamiyatga molik vazifalar qo‘ymoqda.
Maktab yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirishi, goyaviy va siyosiy jixatdan
chiniktirishi, yuksak axlokiy fazilatga ega kilishi , mexnatga va ongli kasb tanlashga
tayyorlashi lozim.
Sinf rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya
kilish, har bir o‘quvchi shaxsini inson sifatida xurmat kilish bilan unga nisbatan
25

talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bulish, uz malakasini
tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab kilinadi.
Muhimi shundaki, sinf rahbarining uz bolalarda tarbiyalamokchi bulgan goyaviy
axloqiy goyaga mos bulishi kerak. Tarbiyadagi oldiga kuyilayotgan talablar tarbiyachi
harakterda xamisha xam namoyon bulavermasligidadir.
Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida xamisha namuna kursatishi muhim axamiyatga
ega. Ayni vaktda u kommunikativ (kattalar bilan xam, kichiklar bilan xam tez aloka
urata olish obiliyatiga ega bulishi, ruy berayotgan xodisalarni fakat pedvgogik
koidalarga boglab baxolashgina emas, balki ruy berish sababiga karab xukm xam
chikarishi pedagogik optimizmga, ijod kilish kobiliyatiga ega bulishi kerak.
Sinf rahbarining ta’lim muassasasining bajaradigan mexnatning ulchovi,
chegarasi yuk. Uning bilmagan ishi, uddasidan chika olmaydigan soxasi bulmaydi.
Shu bilan bir katorda u begaraz, xolis va ta’masiz shaxs bulib, jamoatchilik asosida
ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar , ota-onalar va ukuvchilarni uzaro boglovi shaxs
sifatida barcha tomonlarning nukai nazarini xisobga olishi, harakatlarni bir markazga
birlashtirishi, uzaro alokalarning tugri bulishiga ta’sir utkazishi va ayni vaktda uzining
pozitsiyasini anik ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir.
Mana shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning
muvaffakiyatini ta’minlashga garov buladi.
Sinf rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir.U o‘zi rahbarlik
qilayotgan sinf o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili davomida nimalar
qilish kerakligi,o‘quvchilar hayotining nima bilan band qilish va tanlangan ish turini
amalga osh9iroishini bexato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni uechadi.Bu
borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam beradi.Sinf rahbarining ish stolida
«O‘quvchilarni tarbiyalash ishining mazmuni» bo‘lishi kerak.
Sinf rahbarining pedagogik faoliyati va ma horati o‘quv faoliyatida ham,
o‘qishdan tashqari faoliyatda ham zarur bo‘lgan umumiy pedgogik malakalar
majmuidan tashkil topadi. Xo‘sh, tarbiyachining pedagogik mahorati,texnikasi qanday
malakalarni o‘z ichiga oladi? Ularning pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi roli qanday?
Avvalo, pedagogik texnikaning tarkibiy qismi sifatida pedagogning nutq
26

malakalarini, ya’ni savodli gapirish, o‘z fikr va his tuyg‘ularini so‘zda aniq ifodalash
malakalarini aytib o‘tish mumkin.
Pedagogik texnikaning boshqa tarkibiy qismi sinf rahbarining mimik va pantomimik
ifodaliligidir. Aniq imo – ishora, maxnoli qarash, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli
tabassum pedgogik ta’sir ko‘rsatishda ko‘p so‘zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga
qaraganda ancha samarali muomala vositalari bo‘ladi.
Pedagogik o‘zaro ta’sir ko‘rsatishda sinf rahbarining o‘z hissiy holatini boshqarish,
o‘zida eng qulay hissiy jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixohlik kayfiyatini
saqlash, o‘zining hissiy dam olishini tashkil etish mahorati muhim rolь o‘ynaydi. Bu
mahorat pedagogning kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini nazorat qilishni ta’minlaydi. Ko‘p
yillar davomida sog‘lom asab sistemasini saqlab qolish, asabiy buzilishlardan, hissiy va
aqliy zo‘riqishdan o‘zini tiyishga yordam beradi. Samarali o‘zaro ta’sir ko‘rsatishni
tashkil tish uchun pedagog aktyorlik va rejissyorlik mahorati tarkibiy qismlarini
egallashi zarur, ular pedagogga tarbiyalanuvchilar bilan muomala qilishda
tarbiyalanuvchilarning aql –idorkigagina emas, balki ularning his tuyg‘ulariga ham
ta’sir ko‘rsatishga yordamlashadi.
Shunday qilib, sinf rahbarining pedagogik texnikasi – bu shunday bir malakalar
yig‘indisidirki, u sinf rahbariga tarbiyalanuvchilar ko‘rib va eshitib turgan narsalar
orqali ulaga o‘z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. A.S.Makarenko shularni
nazarda tutib, «Tarabiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq, jahldor
bo‘lishni bilishi lozim, u o‘zini shunday tutishi kerakki, uning har biri harakati
tarbiyalasin”, deb yozgan edi. Pedagogik texnikaninegallashning asosiy yo‘llari
pedagog rahbarligidagi mashg‘ulotlar (pedagogik texnikani o‘rganish) va mustaqil
ishlash (kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini tarbiyalash) dir. Pedagogik texnika malakalarining
individual – shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va
uni takomillashtirishda kasbiynjihatdan o‘z – o‘zini tarbiyalash, ya’ni o‘qituvchining
o‘zida mohir pedagogliknshaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga
qaratilgan faoliyat yetakchi rolь o‘ynaydi deb aytish mumkin.
Sinf shaxsning o‘z – o‘zini bilish va o‘z – o‘zini tarbiyalash labaratoriyasi,
pedagogik vazifalarni hal qilishning Yangi usullari tekshirib ko‘riladigan, nazariy
27

masalalar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo‘lib qolishi mumkin.
SHu narsa muhimki, sinf qatnashchilari, bo‘lajak pedagoglar kasbiy jihatdan birga
ishlash malakalarini ishlash malakalarni egallashga faol intilishlari, o‘z –o‘zini bilish
va kasbiy jihatdan o‘z –o‘zini tarbiyalash bo‘yicha chuqur ish olib borishga psixologik
jihatdan tayyor bo‘lishlari kerak.
Barcha hollarda ham individual, ham sinfiy mashg‘ulotlar boshlanishidan oldin
pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi lozim. Bunday
dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalri shakllanishining
boshlang‘ich darajasini aniqlab olish zarur. Biroq tajribaning ko‘rsatishicha, odatda,
mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu Bilan birga dastlab
avtomatlashtirlgan (ta’limni boshlash vaqtiga kelib) ko‘nikmalar haqida ham borishi
mumkin ekan. Bular masalan, nafas olish va ovozning tabiiy yo‘lga qo‘yilishi, to‘g‘ri
talaffuz, bundan oldingi tarbiyaning natijasi bo‘lgan savodli, ifodali nutq, mimik va
pantomimik aniqlik va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bunday ko‘nikmalarning
mavjudligi pedagogik texnika malaklarini shakllantirishni ancha osonlashtiradi.
Oliy o‘quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik texnikani
egallash sinf rahbariga o‘zining kasb yo‘nalishining boshlanishidayoq ko‘pgina
xatolardan holi bo‘lishda, o‘quvchilarga ta’lim tarbiya berishning yuksak
samaradorligiga erishishda yordam beradi.
Sinf rahbari vaziyatlarning haddan tashqari xilma – xilligi pedagogdan ijodiy xulq –
atvorni talab qiladi. Pedagogik texnika pedagog malakalarining eng yaxshi ijodiy xulq
atvoriga, boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik vaziyatda
tarbiyalanuvchilarga samarali ta’sir ko‘rsatishga yordam beradi. Pedagogik texnika
malakalari tarbiyachining individual – shaxsiy xususiyatlari bilan chambarchas
bog‘liqligi faqat bu malakalarning individual tusda bo‘lishi emas, balki ularning
shakllanishi va rivojlanishi pedagog shaxsiga ta’sir ko‘rsatishda ham nomoyon bo‘ladi.
2.Pedagogik texnikaning yana muhim xususiyatlaridan biri pedagogning
ma’naviy va estetik nuqtai nazarlari tarbiyalanuvchilarga yanada to‘laroq ochib
beriladi. Agar pedagogning nutqi qashshoq va tartibsiz bo‘lsa, agar u bo‘lar bo‘lmas
sabablar bilan o‘z hissiyotlariga erk bersa, didi past, estetik jihatdan omi bo‘lsa, u
28

holda “eng to‘g‘ri” so‘zlar ham, eng “kerakli” tadbirlar ham tarbiyalanuvchilarning na
aql – idrokiga, na hissiyotiga ta’sir qiladi.
Pedagogik texnika to‘g‘risida aytilganlarning hammasi har bir sinf rahbari uchun
bu texnikani tashkil etuvchi malakalarni egallash nihoyatda zarurligini ochiq
– oydin ko‘rsatib turibdi va bu pedagogik vaziyat hamda san’at bilan bog‘liq.
CHunki inson o‘zining har bir qadamini oldindan ko‘rishi, rejalashtirishi amalda
mumkin bo‘lmaydi. Sinf rahbari ning mehnati – bu behad izlanish va azob –uqubatli
kechinmalar, ilhom va betakror nurlanish oni, ko‘pdan ko‘p kundalik ishlar, hafsalasi
pir bo‘lish va shaxslar birgalikda boshdan kechirilgan quvonchdan qanoat hosil
qilishdir. Pedagogk san’at – bu qandaydir qul bilan tutib bo‘lmaydigan, fahm – farosat
bilan amalga oshiriladigan mahorat mahsulidi.
Hozirgi zamono‘qituvchisi qandayijobiysifatlargaegabo‘lishi lozim.Avvalo zamonaviy
bilimlar, ilg‘or tajribalar hamda pedagogik mahoratni yuqoridarajada
egallaganligi,pedagogik izlanish vazifasiga mostadqiqotlar metodlarimajmuasini
shakllantira olishi, nazariy tadqiqot va amaliy tajriba-sinov ishlarinio‘tkazish
malakasiga ega bo‘lishi, o‘qitadigan o‘quv fanidan o‘quv dasturi,
DTS,darsliklarvao‘quv-metodikqoilanmalar,elektrondarsliklarni yarataolishi
vaamaldaqo‘llayolishilozim.O‘ziningpedagogikfaoliyatinidoimiytakomillashtiribborish
i,kasbiy sifatlarini rivojlantirishi,o‘z-o‘zini nazorat qilishva baholash malakasini
egallashi, yangi pedagogik g‘oyalami ishlab chiqa olish,zamonaviy axborot
texnologiyalarini dars jarayonida qoilash ko‘nikmalariga
egabo‘lishi,o‘qitishningistiqbolliyo‘nalishlaritalablariasosidametod,shaklvavositalami
yaratish va ularni taiim jarayonida uzviy qoilash malakalarini bilishikerak.
O‘qituvchi —odobli, adolatli hamda «bola qalbining injeneri»dir.
Bolaningijobiyvasalbiyxususiyatlariba’zanmurabbiydano‘tishinipsixologolimlarta’kidl
abo‘tishgan.Chunki o‘quvchi o‘qituvchiningyurish-
turishi,qiyinishiga,gapirishigataqlidqiladilar.Bolagarchi yoshboisa-da,uninginson
ekanliginiyoddan chiqarmaslik kerak, uni ko‘pchilik oldida obro‘sizlantirmaslik,
g‘ururinitoptamaslikkerak.
29

O‘qituvchi-pedagogikvapsixologikjihatdano‘zixtisosligibo‘yichamaxsus ma’lumotga
ega, kasbiy tayyorgarlikka va yuksak axloqiy fazilatlarga boy,ta’lim muassasalarida
faoliyat ko‘rsatuvchi shaxsdir.
2.2. Sinf rahbarining tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning ilmiy va nazariy
asoslari
Maktabning o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv mashg’ulotlaridan tashqari
xilma-xil ta’lim-tarbiya ishlari sinfan tashqari ishlar nomini olgan. Sinfdan tashqari
ishlar maktab ta’lim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi o’quvchilarning bo’sh
vaqtlarini yo’lga qo’yish shakllaridan biridir.
Sinfdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga
faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga
muvofiq tarzda ko’ngillilik asosida tashkil qilinadi. O’quvchilar sinfdan va maktabdan
tashqari ishlarda o’zlarini qiziqtiradigan mashg’ulotlarni tanlab olishadi ularda
mustaqil tashabbuskorona ishtirok etishadi.
Maktab va sinfdan tashqari muassasalarning tashkiliy ishlarini, mazmuni va
maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga olishni talab
etmoqda. Sinf tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab
olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur muammoni ijobiy hal etish uchun
sinfdan tashqari, tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo’lishi lozim:
– pedagoglar va o’quvchilar o’rtasida o’zaro hurmat munosabatlarini
shakllanganlikning o’ziga xos an’ana vositalariga tayanish;
– ulg’atgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir
bola, o’smir va yosh yigitning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy
huquqini e’tiborda tutish zarur.
Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi
mumkin:
a) fan to’garaklari;
b) mohir qo’llar to’garaklari;
30

v) duradgorlik to’garaklari;
g) sport to’garagi;
d) badiiy havaskorlik to’garagi.
O’rta umumta’lim maktablarida bu ishlarni sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar
tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari to’garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi.
Qiziqishlari, intilishlari bir xil bo’lgan o’z o’quvchilarini biror to’garakka a’zo
bo’lishga chorlaydi.
Sinfdan tashqari tashkil qilingan ishlar o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy
faoliyatni to’ldiradi. Ularni dunyo qarashini to’g’ri shakllanishiga, axloqiy kamol
topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan
chambarchas bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi
tashkilotchilarning vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar
tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
– darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat
qilish;
– o’quvchilarning sinfdan tashqari ko’p qirrali ishlarni pedagogik jamoa,
o’quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish;
– sinfdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda,
o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalar, o’quvchilar tashkilotlari, sinf faollariga
uslubiy yordam ko’rsatish;
– umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda
qatnashish;
– o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish;
Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin:
tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy.
Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog’langan holda namoyon bo’ladi.
Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator ishlarni kiritish
mumkin:
– tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchliklarni tahlil qilish;
31

– tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash;
–tarbiyaviy, ommaviy-siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmuni, shakl
va usullarini aniqlash;
– sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni guruhlashtirish, boshqaruvchi shaxslarni
aniqlash.
Maktabda tarbiyaviy ishlarni aniq rejalashtirmasdan uning mazmuni, shakl va
usullarini aniqlamasdan, ma’lum bir tizimga solmasdan turib ko’zda tutilgan maqsadga
erishish qiyin.
Sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta’siri ko’p darajada o’quv jarayonini
tashkil etish saviyasiga hamda o’quvchilar jamoachining xilma-xil ishlarni qanday
yo’lga qo’yishga bog’liqdir. Sinfdan tashqari faoliyat majburiy dastur bilan
chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil o’quvchilarni ihtiyoriy ravishda birlashtiradi.
Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning
madaniy hayoti muhitiga olib kiradi.
Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, ijtimoiy ong hamda axloqiy
odatlarni tarkib toptirishning eng muhim omilidir. Bu faoliyat ilmiy jamoa, adabiy va
maktab teatrlarining ishlari, turli mavzularda o’tkaziladigan kitobxonlar
konferentsiyasi va munozaralar, siyosiy, axloqiy, ilmiy-ommabop va mehnat
mavzularidagi ma’ruza va suhbatlar, ijtimoiy-foydali mehnat, siyosiy axborot, bayoram
kechlari va ertaliklari, to’garak mashg’ulotlarini o’z ichiga oladi.
O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur faoliyati
va munosabat vositasi hisoblanadi. CHunki sinfdan tashqari ishlarda olingan axborot
idrok etiladi, qayta ishlanadi va shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi.
O’quvchilar sinfdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayyan
munosabatga kirishadi, turli vazifatlarga duch keladilar. SHuning uchun ham
o’quvchilarning sinfdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning
munosabatlari shunchalik boy, munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi samarali
bo’ladi. Sinfdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar jamoada ishlashni
o’rganadilar ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar, ishlab chiqarish mehnatiga
qo’shiladilar, jamoatchilik fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga
32

odatlanadilar. Sinfdan tashqari faoliyat unda qatnashuvchilarning ma’naviy va
jismoniy rivojlanishi hamda yosh xususiyatlariga ko’ra belgilanadi. Bu jarayonga ular
ta’lim olayotgan maktabning sharoiti ham ta’sir etadi. Garchand mamlakatimizdagi
barcha maktablarning vazifalari bir bo’lsa-da, o’sha maktablarning o’ziga xos
xususiyatlari bor va bu xususiyatlr madaniy va milliy sharoitlarda yaqqol ko’rinadi.
Tarbiyachilar, sinf rahbarlarining sinfdan va maktabdan tashqari olib boradigan
tarbiyaviy ishlarida quyidagi ish usullaridan foydalanishlari maqsadga muvofiqdir.
1. Og’zaki ish usullari . Turli axborotlar, majlislar, ertalabki yig’inlar, ma’ruzalar,
kitobxonlar konferentsiyalari, munozaralar, uchrashuvlar, og’zaki gazetalar,
radiojurnallar.
2. Amaliy ish olib borish usullari , turli joylarga sayyohtlar, sport musobaqalari,
olimpiada, iztoparlar ish foaliyati, yosh tabiatshunoslar to’garaklari, shanbaliklar.
3. Ko’rgazmali ish usullari . Maktab muzeylari, urush va mehnat qahramonlari
xonasi, yangi kitoblar ko’rgazmalari.
Tarbiyaviy ish pedagogdan butun qolibiliyatini ishga solishni, tinmay izlanishni
taqozo etadi. CHunki kelajak avlod tarbiyalangan, uyushgan, ahil, jonajon
Vatanimizning haqiqiy fuqarolari bo’lishlari lozim.
O’zbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda o’z mustaqil siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy yo’liga ega bo’lishi, xalq xo’jaligining turli sohalarida, jumladan
xalq ta’limi tizimida ham o’sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi bilan borliq
jarayonini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda.
Hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlari asosida kelajagimiz
bo’lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash
nihoyatda zarurdir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik
markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to’g’risida»gi
farmonida ko’rsatilganidek, jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish,
milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy
an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol
g’oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha
33

islohotlarning hal qiluvchi omilidir.
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil
insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yo’nalishlarini topib joriy etishga
bog’liq . Ushbu Kontseptsiya ham xuddi shu maqsadda, shaxs kamoloti bosqichlarini
belgilab olishga yo’naltirilgan.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun
tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola
shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish
zarurligini taqozo etadi.
Tarbiyaviy ishlar huquq-targ’ibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va
nodavlat jamg’armalar, qo’mitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi.
Tarbiyaviy ishlarning asosiy yo’nalishlari, maqsad va vazifaaari.
Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida
shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do’stlari, jamoat
tashkilotlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va
hokazolar bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Yuqoridagi barcha hayotiy ehtiyojlarni vujudga keltirishda o’zaro hamkorlikning
ta’sir doirasi orqali shaxsni tarbiyalash va tarbiyaning birligini ta’minlagan holda, uni
shaxs sifatida shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan muhitdan himoya qilish.
Tarbiyaning bosh maqsadi – yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda
xalqning boy milliy, ma’naviy-tarixiy an’analarga, urf-odatlari hamda umumbashariy
qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarni ishlab
chiqib amalga joriy etishdir.
Tarbiyaning asosiy vazifasi – shaxsning aqliy, axloqiy, erkin fikrlovchi va
jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat
yaratishdir.
Buning uchun: – yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib
olishiga ko’maklashish, o’z-o’zini idora va nazorat qila bilishini shakllantirish, o’z
shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uyg’otish;
34

– o’quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar, Vatanimizning boy ma’naviy
merosi bilan tanishtirish, madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bo’lgan
talablarini shakllantirish, malaka hosil qildirish, tobora o’stirib-boyitib borish va estetik
tushunchalarini shakllantirish;
– har bir o’smirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab, ularni
rivojlantirish. Inson faoliyatini turli sohalarda joriy qilib ko’rish. Bolalar ijodkorligi,
iqtidorini yuzaga chiqarish va yanada qo’llab-quvvatlash uchun shart-sharoit hozirlash;
– insonparvarlik odobi me’yorlarini shakllantirish (bir-birini tushunadigan,
mehribonlik, shafqatlilik, irqiy va milliy kamsitishlarga toqatsizlik), muomala odobi
kabi tarbiya vositalari (nohaqlikka, yolg’onchilik, tuhmat, chaqimchilikka toqatsizlik)
keng qo’lanishi lozim.
– vatanparvarlik, dunyoviy fikrlash, jamiyatimizda yashayotgan odamlar bilan
o’zaro munosabat-muloqotni o’rganish, o’z xalqiga, davlatiga, uning himoyasi uchun
hamisha shay bo’lib turish, O’zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarning
ramzlariga hurmat bilan qarash, yosh avlodni O’zbekiston Konstitutsiyasiga,
Bayrog’iga, Gerbiga, Madhiyasiga, Prezidentiga sadoqatli qilib tarbiyalash;
– qonuniy jamoa axloqi va turmush qoidalariga hurmat bilan qarashni tarbiyalash,
shaxsning noyob qirralarini belgilovchi fuqarolik va ijtimoiy mas’uliyat hislarini
rivojlantirish, o’zi yashayotgan mamlakatning ravnaqi, Insoniyat taraqqiyotini barqaror
saqlab qolish uchun fidoyilik, ekologik ta’lim-tarbiya;
– mustaqil davlatimiz – O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga
to’g’ri va xolisona baho berishga o’rgatish. Uning tinchliksevarlik, demokratiya va
boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, oshkora-ochiq tashqi siyosatiga va
o’z xalqining turmush darajasini oshirishga yo’naltirilgan, fuqarolarni ijtimoiy himoya
qiladigan ichki siyosatini to’g’ri tushuntirmoq kerak;
– turmushda eng oliy qadriyat hisoblangan mehnatga ijodiy yondoshish
fazilatlarini shakllantirish;
– sog’lom turmush tarziga intilishni tarbiyalash va rivojlantirish, munosib oila
sohibi bo’lish istagini shakllantirish;
– yoshlarimizni erkin mustaqil fikrlashga o’rgatish.
35

Tarbiyaning asosiy tizimi quyidagicha bo’lishi lozim :
– tarbiya – tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir
bola, o’smir va yosh yigit-qizning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, uning
ijtimoiy huquqi va erkinligini e’tiborga olish;
– yoshlarda istak va imkoniyat muvofiqligi tuyg’usini qaror toptirish;
– milliylikning o’ziga xos an’analari va vositalariga tayanish;
– shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik, pedagoglar va o’quvchilar
o’rtasidagi bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e’tibor qilish, ularga
mehribonlarcha munosabatda bo’lish,
Amalda tarbiyaviy jarayon yaxlit va uzluksiz ishiga va turli yoshdagi, bolalarni
qamrab olishga alohida ahamiyat berish lozim.
O’smir yigit va qizlar nafaqat bo’lg’usi katta hayotga tayyorgarlik ko’radilar,
balki ana shu haqiqiy hayot bilan yashaydilar.
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar o’quvchilarning qiziqishi, istaklari, xohish va
ehtiyojlariga suyangan holda ularning darsdan bo’sh vaqtlarida o’quv-tarbiya
jarayonini to’ldiradi. U o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligani
oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarning o’ziga xosligi shundaki,
to’garak, klub dasturlarining rang-barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar o’smir
yigit-qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm – farosat bilan bir qatorda
pedagogik texnika sohasidagi malakalr ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab,
ko‘proq natijalarga erishish imkonini beradi.
Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga
olib keladiki, pedagoglarning har biri o‘zicha, paypslab ijodiy izlanish olib boadi, Ayni
bir xil savollarni: shaxslar bilan, pedagoglar jamoai bilan qanday qilib til topish
mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ichida tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi
munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq kerak?
Tarbiyalanuvchilarni pedagogik talablarni bajarishga qanday qilib majbur etish
mumkin? Qanday qilib yaxshi pedagogik ruhiyatni saqlab qolish va o‘z kuch –
qo‘vvatini oqilona sarflash mumkin? Degan savollarni muttasil takrorlaydi va hakoza.
36

Bu kabi savollarga javob berish uchun pedagogdan odatdan tashqari kuch –
g‘ayratni, qat’iyatni, tirishqoqlikni, tadqiqotlar olib boirishga intilishni, yangi
vaziyatga, yangi jamoaga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to‘g‘rilik va halollikni,
o‘tkir aql idrokni, o‘z topilmalarining qimmatini aniqlash qobiliyatini talab qiladi.
Pedagogika fani bilan tarbiya san’atining o‘zviy aloqadorligi zarurki, u yuksak kasb
mahoratini ta’minlaydi. Pedagogika fikrlashga o‘rgatadi, murakkab pedagogik
muammolarni hal qilish uchun to‘g‘ri yo‘l yo‘riq va ilmiy asoslangan yo‘llarni
ko‘rsatadi, pedagogning pedagogik ta’sir ko‘rsatish metodikasi va texnikasi bilan
qurollantiradi. Biroq texnikaning tarkibiy qismlari bilan mahorat o‘rtasidagi nisbatning
dialektik muammolarini to‘g‘ri hal qilish uchun tayyor andazalar, mutloqo aniq
tavsiyalar qaerda bo‘lishi mumkin, qaerda bo‘lishi mumkin emas, degan savolga javob
berishi mumkin.
Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o‘rtasida, shuningdek,
tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o‘rtasida g‘oyat murakkab bog‘liqlik
bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari)
bor. O‘quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda,
tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech
qanday tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish bo‘lmaydi.
Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo tahlil
qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir – biriga bog‘liq bo‘ladi va
alohida tarzdi amalga oshirilmaydi. Maqsadni amlga oshirish usuli – bo‘lajak natijadir.
Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo‘yish uchun amaliy asos
hisoblanadi. Tajribada ma’lum darajada qo‘llanilgan har qanday vosita natija beradi,
hatto biror sababga ko‘ra maqsad aniq ifodalanmagan bo‘lsa ham natija bervermaydi.
Sinf rahbari lavozimiga tayinlash ta'lim muassasasi direktorining buyrug'i bilan
amalga oshiriladi va rahbarning o‘quv va tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari
tomonidan nazorat qilinadi. Majburiy shart - bu oliy yoki pedagogik ma'lumotning
mavjudligi.
Sinfda bolalarni tarbiyalash, maktabdan tashqari rivojlantirish va bolalarni
37

tarbiyalashni tashkil etish, maktab va ta'lim muhitida bolalar va bolalar jamoasi
manfaatlarini himoya qilish, o‘quvchilarning ota-onalari bilan ishlashni tashkil etishni
o‘z ichiga oladi.
Tajribada mavjud bo‘lgan pedagogik vositalarning ikkitasini ko‘rib chiqamiz.
Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar,
usullar, shartlar Bilan bog‘liq bo‘ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida
ta’sir ko‘rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag‘batlantirish bir xil jarayonlarni
tezlashtirish va boshqarishga to‘siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli
– tuman ko‘irinishlarini vujudga keltirishi mumkin.
Ikkinchi: ayrim vositalarni qo‘llanish pedagogning ular ta’sirini, mumkin bo‘lgan
o‘zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog‘liq bo‘ladi. jamoa muomala
sharoitida vositalarni qo‘llash minut sayin o‘zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish
zarurligini taqazo qiladi.
Hozircha biz ko‘proq mavhum kategoriyalardan foydalanamiz. Amaliy faoliyatda
esa vositalar, maqsadlar va natijalar dialektikasi ovozlar shovqini, g‘oyat turli – tuman
ehtiyojlar va daxvolarning avj olishi bilan to‘la bo‘ladiki, bu barcha jonli manzara
doimo bir kishining – pedagog tarbiyachining diqqat markazida bo‘lishi lozim.
Agar pedagogik san’at haqida gapirganda, chamasi, uning asosiy ko‘rinishlari –
o‘quvchilarga umidbaxsh faraz bilan yondoshish, talab va ishonchning birligi, uning
shaxsga avayla munosabatda bo‘lish, uni hurmat qilishdan iborat bo‘lishi mumkin.
Pedagogik umidbaxshlik hatto eng qarovsiz o‘quvchi ham o‘zida ko‘pgina ijobiy
narsalarga egadir, degan ishonchga asoslangan.
Pedagogik mahorat o‘ziga o‘quvchilar haqidagi, ularning psixologiyasi
to‘g‘risidagi, ta’lim muassasasi haqidagi, ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etish va
uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy
pedagogik madaniyani tashkil etadi, pedagog, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa,
hech vaqt o‘z ishining chinakam ustasi bo‘la olmaydi, eski usuldan, bir qolipdagi
tayyor andazalarni ishlatishdan nariga o‘tmaydi.
Biroq zamonaviy sinf rahbariga birgina umumiy madaniyatning o‘zi kifoya
38

qilmaydi – maxsus bilimlar va malakalar: o‘quvchilarni kuzatish, ularning o‘sishidagi
muhim narsalarni aniqlay olish, bu muhim narsalarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy
ijtimoiy g‘oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo‘llari va usullarini aniqlash,
turli vositalar, tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish usullarining o‘zaro bir – biriga o‘tish
dialektikasini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir
sistemaga solish malakalari zarur bo‘ladi.
Sinf rahbari yangi tajribalarni o‘rganar ekan, o‘zining hayotiy bilmini, his etgan va
anglagan narsalarini, o‘z tajribasini aslo kamsitmasligi kerak. Sinf rahbarni keng va
dadil tajribachilik ishlariga yo‘llash zarur.
Sinf rahbari nixoyatda maxsulyatli va murakkab vazifani bajaradi. U
sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o‘quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil
etadi xamda kamolot tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan
birga ish olib boradi. Sharqning benazir olimi, donishmand Abu Ali inb Sino o‘zining
"Donishnoma" kitobidatarbiya va ta'lim xususida fikr, yuritib, har bir shaxsning o‘ziga
xos nihoyasini o‘zi-o‘zidan paydo bo‘lmasdan, balki shaxs rivojlanishi jarayonida qay
tarzda vujudga kelishi juda aniq tasvirlab bergan. Ya'ni, endi tug‘ilgan go‘dakda faqat
tinahissiyot bo‘lishini, shaxsning boshqa psixologik xususiyatlari:diqqat, idrok, xotira,
tafakkur esa shaxs tarbiyasi davomida paydo bo‘lishini alohidauqtirgan. Demak,
shundan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchilarda,darsga kirgan vaqtdafaqattina hissiyot
xukmron. O‘quvchidan yuqorida ta'kidlangan ketma-ketlik (diqqat, iroda, idrok, xotira,
tafakkur) esa o‘z o‘rnida kelishi va ular tafakkurida yuqori darajali bilim, ko‘nikma,
malaka hosil qilish o‘qituvchining mahoratiga bevosita bog‘liqdir.
So‘nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda o‘quv yurti jamoat tashkilotlarining roli
tobora oshirildi. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o‘quv yurtining sinf rahbariga
xozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta’limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish
uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko‘rsatishdan iboratdir.
Ideologik muassasalar sifatida o‘quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar
qo‘yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi,
39

shunday qilib. Alohida sinf birlashib o‘quv yurtini tashkil etadilar. Aloxida sinf
jamoalari ko‘lga kiritgan ta’lim vatarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o‘quv yurti
jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
Shu nuqtai nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik
ma’suliyatidan kam emas. SHuning uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga
tajribali, tashkilotchi, mexnatsevar, maxoratli, yosh avlodni sevadigano‘qituvchilarni
tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar.
Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu o‘quvchining o‘qishgabo‘lgan
havasi, e’tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-xunarga bo‘lgan layoqatini,
yosh va ruxiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o‘quvchining bo‘lg‘usi xayoti
rejalarini amalga oshirish, o‘quvchilarning salomatligini muxofaza qilishdan iborat.
Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro‘sini ko‘tarish, o‘z vaqtida ularga
tegishli yordam ko‘rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidir.
SHuningdek,sinf rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida muhim
vosita sanaladi. CHunki, tashkilotchilik tushunchasining o‘zi keng maxnoga ega.
Maxsus bir maqsadni ko‘zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarnitashkil etish sinf
rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funktsiyasi
bir necha elementlarga bog‘liqdir:
A. O‘tgan ishlarni tashkil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi
sabablarini belgilab olish.
B. Sinfda o‘tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy xaakterga ega bo‘lib, ma’lum
maqsadni ko‘zlab o‘tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiy ishlarni o‘tkazishda oldin shu
ishning modelini tuza bilish lozim.
D. Sinf rahbari oldiga qo‘yilgan maqsadga yetishish uchun o‘z oldiga aniq vazifa
qo‘ya bilish lozim.
E. Sinf rahbari har bir tarbiriy choralarni amalga oshirishda o‘qituvchi va
o‘quvchilarning qobiiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida
tarbiyaviy tadbirlarning o‘tazish o‘rni, vaqti, soati, javobgar shaxsla va tizimligini
aniqlash lozim.
F. Ma’lumki tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni to‘g‘ri
40

taqsimlash, ishga boshqa o‘qituvchilarni, ota-onalar, o‘quvchilar, otalik
tashkilotlari va ish obektini aniqlash lozim.
Sinf rahbarining asosiy faoliyati esa quyidagilarni bilishni talab etadi.
1. Har bir o‘quvchini shaxs sifatida o‘rganish.
2. O‘quvchilarning sinfda tarbiyalashni tashkil etish.
3. Talablarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini
mustahkamlash.
4. Sinfda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o‘tkazish.
5. Fan o‘qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini ( koordinatsiyalash) birlashtirish.
6. O‘quvchilarning ota-onalari bilan ishlash.
7. Sinf rahbari fan o‘qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko‘p qirrali muhim
vazifalarini bajaradi. SHuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik
talablar qo‘ygan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yuqori darajaga ko‘tarishda muhim rol
o‘ynaydi. Demak yuqoridagilarga tayangan holda sinf rahbarining faoliyatiga nisbatan
qo‘yilgan talablar quyidagilardan iborat..
1.Yuqori g‘oyaviylik va onglilik.
2 Sinf rahbari katta obro‘ga ehtiromga va hurmatga ega bo‘lishi
3 Pedagogik mahorat
4 Madaniy qobiliyatning mavdudligi
5 Pedagogik odobga ega bo‘lish
6 Yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromda bo‘lish
7 Tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bulish
8 Tarbiya ishlariga nisbatan ijodiy munosabatda bo‘lish
9 Sinf rahbari kasbini yuqoriga ko‘tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega
bo‘lish.
Ta’lim jarayoni o‘qituvchi ijodiy qobiliyatini namoyish etuvchi sahnadir.Yuqorida
ta’kidlab o‘tilgan o‘qituvchilik mahorati hech qachon bir yo‘nalishda qotib qolmasligi
kerak.
41

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, zamonaviy maktabni boshqarish murakkab, ko‘p
komponentli tashkiliy tuzilishlarga ega bo‘lib, bunda asosiy maqsadga, ya’ni
o‘quvchilarni hayotga tayyorlash, ularni mehnatga va murakkab ijtimoiy shart-
sharoitlarga mustaqil ravishda tezroq moslashishlarini ta’minlashga erishishda ta’lim
muassasasidagi barcha subyektlarning sa’y harakatlarini shu maqsad yo‘lida
birlashtirish, o‘zaro hamkorlik muhitini yaratish muhimdir. Maktabda to‘garak ishlarini
tashkil etish „Barkamol avlod“ bolalar markazlari xalq ta’limi tizimining tarkibiy qismi
bo‘lib, asosiy vazifasi o‘quvchi-yoshlarning maktabdan va sinfdan tashqari bo‘sh
vaqtlarini mazmunli tashkil etish, ular ongiga milliy istiqlol g‘oyalarini singdirish,
ajdodlarimizning necha ming yillik madaniy merosini bugungi kun yutuqlari bilan
boyitib, o‘sib kelayotgan yosh avlodga yetkazishdan iborat. Maktabdan tashqari
ta’limni milliy urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz, hududiy o‘ziga xoslik asosida tashkil
etib, hozirgi zamon talablari darajasida isloh qilish davr talabiga aylandi. Maktabdan
tashqari ta’lim muassasalari uchun ishlab chiqilgan davlat talablari ilmiy va hayotiy
jihatdan asoslangan bo‘lib, „Barkamol avlod“ bolalar markazlarining ta’lim-tarbiyaviy
mazmuni va uni o‘zlashtirish darajasining zaruriy quyi chegarasini belgilaydi hamda
baholash mezonlarini aniqlab beradi . Kadrlar tayyorlash milliy dasturida „Madaniy-
estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo‘nalishlarda maktabdan tashqari davlat va
nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish“ zarurligi ta’kidlangan. Ta’lim sifatini
yaxshilash, tuzilmasi va mazmun-mundarijasini takomillashtirish maktabdan tashqari
ta’lim muassasalari faoliyatini belgilaydi. Bola sog‘lom va har tomonlama barkamol
bo‘lib voyaga yetishi uchun uning qalbida o‘qishga intilish hissini o‘stirish, ongida
kasb-hunar va mehnat ko‘nikmalarini hosil qilish, umummadaniy bilimlarni, yuksak
ma’naviy-axloqiy fazilatlarni, Vatani va xalqiga nisbatan sadoqatni shakllantirish,
atrof-muhitga mehr-muhabbatni tarbiyalash lozim. Bola o‘zi o‘rganayotgan hunarning
jamiyatdagi o‘rnini chuqur anglashi lozim. Ustozlar an’anasini davom ettirish,
mehnatsevarlik fazilatlari, aqlli va tadbirkor bo‘lish, halol mehnat qilish hissi bolada
ilk mashg‘ulotdan boshlaboq shakllana borishi kerak.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar.
1.Shavkat Mirziyoev, Miromonovich Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz.- Toshkent: «O'zbekiston», 2016.
2. I.A.Karimov. Yuksakma’naviyat – yengilmaskuch. – T.: Ma’naviyat, 1998.
3. Barkamolavlodorzusi. – T.: «Sharq» nashriyoti, 1999 yil.
4. O.Musurmonova. Ma’naviyqadriyatdarvayoshlartarbiyasi. – T.: «O‘qituvchi», 1996
yil.
5. Inomova K.M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi T: Fan, 1999.
6. Jo‘rayev A.J. «Tarbiyaviy darslarni o‘tish». T.: “O‘qituvchi”, 1994.
7. G.Mo‘minova, A.Jo‘rayev. Sinf rahbari - sinf tarbiyaviy soatlar tashkilotchisi.
“O‘qituvchi”. NMIU. T.: 2012 y
8. R.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.Xoliqberdiyev . Pedagogika . Toshkent, O‘qituvchi. 1998-yil.
9. Karimova V. “Psixologiya” T., “O’qituvchi” 2001 y.
10. K.Hoshimov “Pedagogika tarixi antalogiyasi” “O’qituvchi” T., 1999 y
11. O’.Asqarova, M.Xayitbaev, M.Nishonov “Pedagogika” T., “Talqin” 2008 y
12. O. Hasanboyeva “Oila pedagogikasi” T., “Aloqachi” 2007 yil
INTERNET SAYTLARI:
http: www.ziyo.net.uz.
http: www.pedagog.uz.
http: www.edu.uz .
http: www. referat .uz .
43

Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda sinf rahbarining pedagogik mahorati

Sotib olish