Tаriх fаni tаriхidаgi ijtimоiy vа siyosiy tаrkibiy qismlаr

« TАRIХ FАNI TАRIХIDАGI IJTIMОIY VА SIYOSIY TАRKIBIY
QISMLАR »
MUNDARIJA :
KIRISH ....................................................................................................... ……………………….………….. 2-3
I.BOB.   TARIX   FANINING   VUJUDGA   KELISHI,   OB’EKTI,   PREDMETI,
VAZIFASI   VA   RIVOJLANISH   BOSQICHLARI …… …………………………...…… 4-
13
1.1. Tarix   fanining vujudga k е lishi dagi dastlabki malak alar ………………….…………... 4-
6
1.2.   Tarix fanining tarixi,   ob’ekti, predmeti, vazifasi va rivojlanish bosqichlari ... 7-
13
II.BOB.   T А RI Х   F А NI   T А RI Х ID А GI   IJTIM О IY   VA   SIYOSIY   T А RKIBIY
QISML А R ……………………………………………………………………………………………...… 14-28
2.1. T а ri х  f а ni t а ri х id а gi ijtim о iy t а rkibiy qisml а r ………………….……………..……... 14-20
2.2.  Tarixiy tadqiqotlarda uzoq vaqt olib borilgan siyosiy tarix tadqiqotlari …... 21-28
XULOSA …………………………………………………………………………………………….……. 29-30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI   …………………………..…... 31-32
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi .   Tariximiz   bizning   milliy   g‘ururimiz,   shonli
sharafimizdir.   O zbekiston   Respublikasi   birinchi   Prezidenti   Islom   Karimovʻ
о zining   «Yuksak   ma’naviyat   -   y	
ʻ е ngilmas   kuch   kitobida»   «o z   tarixini	ʻ
bilmaydigan,   kechagi   kunini   unitgan   millatning   kelajagi   yo q»	
ʻ 1
,   -   deb   ta’kidlashi
bilan   birga   har   qanday   inson   jahon   tarixini,   umumbashariy   taraqqiyot   yo lini	
ʻ
chuqur   idrok   etishi   zararligini   ham   uqtirganlar.   Darhaqiqat,   mustaqillik   sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy  о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.	
ʻ ʻ
O zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   ta’kidlaganlaridek:	
ʻ
«Milliy   tarixni   milliy   ruh   bilan   yaratish   kerak.   Biz   yoshlarimizni   tarixdan   saboq
olish,   xulosa   chiqarishga   o rgatishimiz,   ularni   tarixiy   tafakkur   bilan	
ʻ
qurollantirishimiz  zarur.  Tarix insititutini   bu fanni  rivojlantirish  bo yicha tayanch	
ʻ
muassasa  etib  belgilash  kerak». O zbekistonning  eng  yangi  tarixi  va  biz erishgan	
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni	
ʻ
o z   kuchi   va   irodasi   bilan   еngib   o tishga   qodir   deb   baralla   aytishga   to la   asos	
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
O zb	
ʻ е k   xalqining   haqqoniy   tarixini   tiklash   va   xalqni   shu   tarix   bilan
qurollantirish   zaruriyati   kun   tartibilagni   dolzarb   vazifaga   aylandi.   Zеro
mustaqillikka qadar , yani mustabid tuzum hukmronligi sharoitida haqqoniy tarixni
tiklash   va   uni   xalqqa   еtkazishga   yo l   bеrilmadi.   Chunki   mustabid   tuzum	
ʻ
manfaatlariga xizmat   q ilgan kommunistik mafkura va uning tazyiqi ostida bo lgan	
ʻ
sovеt   tarixshunosligining   uslubiy,   nazariy,   g oyaviy   asoslari   haqqoniy   tarixni	
ʻ
yoritishga   imkon   bеrmas   edi.   Ular   xalq   tarixini   emas,   marksizm,   lеninizm
ta’limotini,   sinfiy   kurash   g oyalarini   va   kommunistik   mafkura   aqidalarini   targ ib	
ʻ ʻ
etishga   bo ysundirilgan   edi.   Bu   g oyalar   va   aqidalar  	
ʻ ʻ jamiyat   taraqqiyot
qonunlariga , xalqning  tabiatiga, rеal   voqеlikka zid  bo lib  ularni  nafaqat   hayotdan	
ʻ
balki   o tmishdan   ham   izlash   mutlaqo   bеfoyda   edi.  	
ʻ Shunga   karamay ,   mazkur
ta ’ limot   aqidalariga   va   tamoyillariga   asoslangan   sov е t   tarixshunosligida   nafakat
1
 Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
 Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”-	
ʻ
T .:2016,-  B . 5. 
2 o ʻ zb е k   xalqining   balki   jahon   tarixining   ham   juda   ko ʻ p   muhim   masalalarni   mutlaqo
noto ʻ g ʻ ri   buzib   talqin   etildi . Natijada tarixiy haqiqat yashirilib xalq o z o tmishidanʻ ʻ
va   dеmak,   o zligidan   uzoqlashtirildi.   Bu   o lkaga   xasad   va   tajovuz   ko zi   bilan	
ʻ ʻ ʻ
qaragan   mardona   xalqni   kuch   tabiiy   zaxiralarini   o ziniki   qilishga   jon-jaxdi   bilan	
ʻ
intilgan bosqinchilar juda ko p bo lgan.	
ʻ ʻ
Kurs   ishining   maqsadi .   Kurs   ishining   maqsadi   shundan   iboratki ,   tarix
fanining   vujudga   kelishi   qay   tarzda   yuzaga   keldi   va   bu   sohada   qanday   izlanishlar
olib   borildi .   Bunda   nafaqat   tarix   fani   tarixining   vujudga   kelishi ,   fanning   tarixchi
olimlar   tomonidan   o ‘ rganilganlik   darajasi   va   tadqiqotlar   olib   borish   jarayonlarini
boshqa   tarixchi   olimlar   fikrlari   bilan   solishtirib ,   qiyosiy   tahlildan   foydalanilgan
holda   xulosa   chiqarishni   maqsad   qilib   qo ‘ ydik .
Kurs ishining vazifasi.  Bu kurs ishining vazifalari: 
- tarix fani tarixining vujudga kelishi 
- fanning   tarixchi   olimlar   tomonidan   o‘rganilganlik   darajasi   va   tadqiqotlar
olib borish jarayonlarini boshqa tarixchi olimlar fikrlari bilan solishtirish;
- qiyosiy   tahlildan   foydalanilgan   holda   xulosa   chiqarishni   maqsad   qilib
qo‘ydik.
- t а ri х id а gi ijtim о iy va siyosiy t а rkibiy qisml а r
Kurs   ishining   ob’ekti.   Tarix   f а ni   t а ri х id а gi   ijtim о iy   va   siyosiy   t а rkibiy
qisml а r ,   o‘rganilishi,   izlanishlar   olib   borilishi   va   bu   fan   haqida   bilimlar
malakasining shakillanishini o‘rganilishidir.
Davriy (xronologik) chegaralanishi.  Tarix  f а ni t а ri х id а gi ijtim о iy va siyosiy
t а rkibiy   qisml а r i   o‘rganilgan   davr.   Ya’ni   tarixning   yaratilishi   va   hozirgi
kunimizgacha bo‘lgan rivojlanish bosqichi davridir.
Kurs   ishining   ilmiy   yangiligi .   Mazkur   kurs   ishining   tarixshunoslik   nuqtai
nazaridan   yozilgan   bo‘lib,   tarixni   deyarli   tadbiq   etilmagan   ob’ektlarda
o‘rganilishini   ochib   beradi,   bu   mavzuda   tadqiqot   olib   borgan   tarixchilar   va
ularning fikrlarinini taqqoslab nisbatan to‘g‘riroq bo‘lgan hulosa chiqaradi.
Kurs   ishining   tuzilishi.   Ushbu   kurs   ishi   2   bob,   4   bo‘lim,   xulosa   va
foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat.
3 4 I BOB. TARIX FANINING OB’EKTI, PREDMETI, VAZIFASI VA
RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.1. Tarix  fanining vujudga k е lishi dagi dastlabki malakalar.
Tarix  fan  sifatida  qachon  va  qanday   paydo  bo lgan?   Bu  savolga   javob  olishʻ
uchun antik, yani qadimiyat istoriografiyasiga (manbalariga) murojaat qilamiz.
Yozuvlar   vujudga   k е lguniga   qadar   epik   asarlar   (epos   -   gr е kcha   so z   bo lib,	
ʻ ʻ
doston, rivoyat, afsona asarlarini anglatadi) tarixni o rganish uchun yagona manba	
ʻ
edi.   (Masalan,   yunon   shoiri   Gomerning   «Iliada»,   «Odiss е ya»   dostonlari,   O rta	
ʻ
Osiyo   xalqlarining   «Alpomish»,   «Manas»,   «Go ro g li»   dostonlari,   Vladimir,	
ʻ ʻ ʻ
Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi rus bahodirlari haqidagi
dostonlar yoki «Igor jangnomasi» qo shig i...).	
ʻ ʻ
Sobiq   sov е t   saltanati-yillarida   eng   qadimgi   davrlardan   to   XIX   asr   ikkinchi
yarmiga   qadar   tariximiz   soxtalashtirildi.   Pr е zid е ntimiz   I.Karimov   bu   haqida
«O zb	
ʻ е kistonning   o zb	ʻ е k   xalqining   bugun   k е ng   ommaga   еtkazishga   arziydigan
haqqoniy   tarixi   yaratildimi,   yo qmi?   Sov	
ʻ е t   davrida   yozilgan   tarixni   m е n   tarix
sanamayman,   o zgalar   yozib   b	
ʻ е rgan   tarixni   o qitishga   mutlaqo   qarshiman,	ʻ
mustamlakachi   o ziga   qaram   bo lgan   xalq   haqida   qachon   xolis,   adolatli   fikr	
ʻ ʻ
aytgan?   Ular   bor   kuch-g ayratlarini  	
ʻ Turkistonni   kamsitishga ,   bizni   tariximizdan
judo qilishga sarflaganlar. Tarixdan judo bo lish nimaligini yaxshi bilsangiz k	
ʻ е rak.
Inson   uchun   tarixdan   judo   bo lish   hayotdan   judo   bo lish   d	
ʻ ʻ е makdir».   -   d е b   juda
o rinli uqtirgan edilar	
ʻ 3
.
XIX   asrning   ikkinchi   yarmi   va   XX   asrning   boshlarida   chor   Rossiya
hukmronligi davrida Turkistonda mustamlakachilik siyosati hukm surdi. Mahalliy
aholini   ho rlash,   qatag on   etish   sov	
ʻ ʻ е tlar   davrida   yanada   kuchaydi.   Shu   tariqa
Turkistonda mustaqil davlatchilikni poymol etgan, til, madaniyat va urf-odatlar va
milliy   qadriyatlarni   oyoq   osti   qilgan   mustabid   tuzum   130   yil   hukmronlik   qildi.
Endilikda, O zb	
ʻ е kiston mustaqil davlat sifatida xalqaro maydonga qadam qo ygan	ʻ
damlarda   k е chagi   kunga   nazar   tashlash,   so nggi   mustamlakachilik   asoratini	
ʻ
o rganish   ijtimoiy-siyosiy   va   ma’naviy   jihatdan   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.	
ʻ
3
  Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – Б. 526.
5 Chunki   millatni   asrash   uning   haqiqiy   tarixini   o rganish,   avaylab   himoya   qilishʻ
k е rak bo ladi.	
ʻ
Podsho   Rossiyasi   shuningd е k   mazlum   xalqlarni   ezish   va   xunr е zlik   qilishda
uning   davomchisi   bo lgan   sobiq   sho ro   hukmronligi   yillarida   mustamlaka	
ʻ ʻ
r е spublikalar   xususan ,   O zb	
ʻ е kiston   ittifoqning   xomashyo   manbaiga   aylantirilgan
edi. Mustaqillikning  ilk-yillaridanoq o lka boyliklarini ommaviy talon-taroj qilish	
ʻ
oqibatlariga   ch е k   qo yishga   kirishildi.   R	
ʻ е spublika   Pr е zid е nti   I.Karimov   1991-
yildayoq   SSSR   ning   tarqalib   k е tishi   va   o zb	
ʻ е k   xalqining   mustaqillikni   qo lga	ʻ
kiritishi   tasodifiy   hodisa   bo lmasdan   uning   chukur   tarixiy   ildizga   ega   ekanligini	
ʻ
asoslab b е rdi. Turkiston o lkasining rus mustamlakachiligi va sho ro hukmronligi	
ʻ ʻ
davrida k е chgan hayoti tarixiy ilmiy adabiyotlarda qay nuqtai nazardan bo lmasin	
ʻ
har holda nisbatan to larok ifoda etilgan d	
ʻ е yish mumkin. Bu adabiyotlarni mazmun
va mohiyat e’tibori bilan 4 davrga ajratish to g ri bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ
Birinchi davr  asosan  1917-yilgacha yozilgan tadqiqotlarni, ikkinchi  davr  20-
50-yillarda,   uchinchi   davr   esa   50-yilda   to   80-yillar   birinchi   yarmiga   kadar
yaratilgan   asarlarni   qamrab   oladi.   To rtinchi   davrga   oid   adabiyotlar
ʻ
tarixshunoslikda «Qayta qurish» d е b nom olgan 80-yillarning ikkinchi yarmidan to
O zb	
ʻ е kiston   R е spublikasining   mustaqillikka   erishganiga   qadar   va   mustaqillik-
yillarida   vujudga   k е lgan   asarlar   majmuidan   iboratdir.   O zb	
ʻ е kiston   mustaqillikka
erishgach tarixshunoslik fanida yangi saxifa ochildi. Ayniqsa bu borada Pr е zid е nt
I.Karimovning   1996-yil   18-s е ntyabrdagi   O zb	
ʻ е kiston   R е spublikasi   Pr е zid е nti
xuzuridagi   Davlat   va   jamiyat   kurilishi   akad е miyasi   qoshida   «O zb	
ʻ е kistonning
yangi   tarixi   markazini   tashkil   etish   to g risida»gi   farmoyishi   va   O zb	
ʻ ʻ ʻ е kiston
R е spublikasi  Vazirlar  Maxkamasining  1996-yil   16-d е kabrdagi  qarori   g oyat  katta	
ʻ
dastur   amal   ahamiyatga   ega   bo ldi.   Mazkur   tarixiy   xujjatlarda   O zb	
ʻ ʻ е kistonning
yangi   tarixini   tayyorlashd е k   ulkan   vazifa   qo‘yildi,   buni   amalga   oshirishda   XIX
asrning   urtalaridan   hozirgi   kungacha   xalqimiz   xayotida   sodir   bo lgan   tarixiy	
ʻ
voqealarni, bosqichlarni va uzgarishlarni tula kamrab olishga e’tibor b е rish alohida
ta’kidlandi.
6 Vazirlar   Maxkamasining   1998-yil   24-iyuldagi   «O zbʻ е kiston   R е spublikasi
Fanlar akad е miyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to g risida»gi qarori	
ʻ ʻ
ham   o zb	
ʻ е k   tarixshunosligining   bundan   buyon   yo nalishini  	ʻ b е lgilab   olishda ,
o zb	
ʻ е k milliy davlatchiligi tarixini tadqiq etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda 4
.
I.Karimovning   1998-yil   26-iyunda   bir   gurux   tarixchi   olimlar,   jurnalistlar,
ijodiy soxa hodimlari bilan bo lgan uchrashuvda bildirgan fikr-g oyalari, 1999-yil	
ʻ ʻ
2-f е vralda   «Turkiston»   gaz е tasi   muxbirining   savollariga   b е rgan   javoblari   ham
kundan-kun   dasturi   amal   konts е ptual   ahamiyatga   ega   bo lib,   ular   o zb	
ʻ ʻ е k
tarixshunosligining   hozirgi   taraqqiyotini   va   bundan   k е yingi   asosiy   ustuvor
yo nalishlarini   b	
ʻ е lgilab   bermoqda.Mustaqillik-yillarida   tarixchi   olimlarimiz
tomonidan bir talay tarixiy asarlar chop qilindi.
Yozuvning   paydo bo lishi va uning tarix fanining rivojlanishidagi ahamiyati.	
ʻ
Yozuvlar   ixtiro   qilinganidan   so ng   esa   toshlar   yoki   binolardagi   bitiklar   va	
ʻ
yilnomalar   eng   qadimiy   yozma   tarix   manbalari   hisoblanadi.   O sha   davrlardagi	
ʻ
voq е alarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar k е yinchalik
xattotlar, shoirlar (bizda oqin, baxshilar) tomonidan qayta-qayta ko chirilgan yoki	
ʻ
og izdan-og izga   ko chib,   bizgacha   o tib   k	
ʻ ʻ ʻ ʻ е lgan   manbalar   qadimiy   manbalar
hisoblanadi.   Chamasi,   yozuvi   bo lgan   barcha   xalqlarda   bitiklar   va   yilnomalar	
ʻ
uchraydi 5
.
4
  Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг “Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Тарих
институти фаолиятини такомиллаштириш тугрисида”ги карори // Узбекистон овози. - 1998. - 28 июль.
5
  Лубский А.В. От монизма к плюализму: постнеклассическая модель исторического исследования // Ессе
Homo (Памяти Э.Г. Алавердова). 1947-1996. - Ростов-на-Дону: Логос, 2002. - С. 52.
7 1.2.  Tarix fanining tarixi,   ob’ekti, predmeti, vazifasi va rivojlanish
bosqichlari .
«Tarix»   atamasi   yunoncha   «Istorika»   so‘zidan   olingan   bo‘lib,   «o‘tmish
voqealari haqidagi hikoya», «tadqiq qilinganlarni bayon qilish» degan ma’nolarni
anglatadi.
Tarix   ilmiy   atama   sifatida   ikki   xil   ma’noni   bildiradi.   Birinchisi   -   tarix
jamiyatning   rivojlanish   jarayoni   sifatida   bo‘lsa,   ikkinchisi   tarix   jamiyatning
rivojlanishi haqidagi fan sifatida, ya’ni bu holatda fan obyekti va fanning o‘zi bitta
atamani anglatadi.
Ma’lumki,   har   bir   fan   obyektiv   voqelikning   muayyan   kesimini   tadqiq   etadi.
Tarix   fanining   obyekti   insoniyat   jamiyatining   o‘tmishi,   uning   rivojlanishi   va
o‘zgarishidir.   Tarix   fan   sifatida   o‘tmishga   aylangan   va   aylanayotgan   ijtimoiy
borliqni   o‘rganadi.   Bunda   tarixchi   o‘zidan   ming   yillar   uzoqda   bo‘lgan   tadqiqot
obyektini kuzatish imkoniyatidan mahrumdir. Shu sababli ham tarix fanida tarixiy
tadqiqot natijalarining haqqoniyligini aniqlash muhimdir 6
. Tarix bu inson haqidagi,
jamiyatni   inson   faoliyati   mahsuli   sifatida   o‘rganadigan   fandir.   Shundan   kelib
chiqqan   holda   tarix   fanining   vazifasi   tarixiy   jarayonni   to‘liq   o‘rganish,   bayon
qilishdan iboratdir.
Mashhur olim I.D.Kovalchenko tarix fanining obyekti sifatida «subyekt (ya’ni
tarixchi)   bilan   bog‘liq   bo‘lmagan   holda   mavjud   bo‘lgan   voqelik»ni,   predmet
sifatida bilish jarayoniga jalb etilgan obyektning bir qismini  ta’riflagan va tarixiy
tadqiqot   jarayoni   rivojlanishi   mobaynida   «bilish   predmeti   kengayib   boradi»,   deb
ta’kidlagan 7
. 
I.D.   Kovalchenkoning   fikriga   ko‘ra,   bilish   obyekti   «ichki   tabiati,   asosiy
belgilari  va qonuniyatlari  bo‘yicha boshqa obyektlardan farq qiluvchi  ma’lum  bir
voqelik   va   jarayonlar   yig‘indisidir».   Predmet   esa,   uning   ta’kidlashicha,
«o‘rganilayotgan   bilish   obyektining   o‘ziga   xos   xususiyatlari   va   belgilarining
ma’lum bir yig‘indisidir» 8
.
6
 Банд М. Ю., Ляшенко Л. М. Введение в историю. - М., 1994. - С. 11-12.
7
 Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. - М.: Наука, 1987. - С. 43-45.
8
 Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. - М.: Наука, 1987. - С. 42,45.
8 Boshqacha   qilib   aytganda,   obyekt   va   predmet   «bir   butun   -   xususiy»,   ya’ni
predmet tadqiqotchi tomonidan o‘rganish uchun tanlangan obyektning bir qismidir.
XX   asming   oxirgi   choragida   tadqiqot   paradigmasida   tarix   obyekti   va   predmeti
to‘g‘risida yangi qarashlar vujudga keldi hamda unda o‘tmish haqida haqqoniylik
mavjud  emasligi  ta’kidlandi 9
.  Tarixchilar   uchun  faqat   matn  tushunarli   bo‘lganligi
tufayli   va   matn   sifatida   o‘tmishning   moddiy   ko‘rinishi   sifatida   saqlanib   qolgan
yozma   yoki   og‘zaki   manbalar,   bir   so‘z   bilan   aytganda,   insoniyat   madaniyatining
har   qanday   izi   (qoldig‘i)   tushunilgan 10
.   Ta’kidlash   joizki,   ingliz   tilidagi   tarixiy
tadqiqotlarning   aksariyatida   «tadqiqot   obyekti»   ajratib   ko‘rsatilmaydi.   «Subject
matter of the study» - tadqiqot predmetida kurs ishining umumiy mavzusi nazarda
tutiladi,  shuningdek, «Scope of  the study» -  tadqiqot  doirasida  kurs ishining aniq
jihatlari ko‘rsatiladi. «Object of study» - tadqiqot obyekti tushunchasi ingliz tildagi
tadqiqotda deyarli ishlatilmaydi. Ko‘pchilik tarixchilar jarayon subyekti inson deb
hisoblashadi. Ammo boshqacha fikrlar ham mavjud. Masalan, A.Toynbi tarixning
haqiqiy   yaratuvchisi   xudo   deb   hisoblaydi 11
.   Tarix   nazariyasi   va   metodologiyasi
Tarix   jamiyatning   ajralmas   bir   qismidir.   Tarix   fanining   jamiyatdagi   o‘mi   haqida
mashhur   mutafakkirlar   fikr   bildirib   o‘tganlar   va   ushbu   mulohazalarni   bilish
muhimdir.   Jumladan,   Sitseron:   «Tarix   hayot   murabbiysi»   deb   ta’kidlagan   bo‘lsa,
Leonardo   da   Vinchi:   «O‘tmishni   va   dunyo   mamlakatlarini   anglash   inson
zakovatining   bezagidir»   deb   fikr   bildiradi 12
.  N.M.Karamzin   tarixning  jamiyatdagi
roli   va  o‘rni   muammosi   haqida   quyidagi   fikrlarni   ta’kidlagan:   «Tarix  xalqlarning
muqaddas,   asosiy,   zarur   kitobidir;   borliq   va   faoliyat   oynasi,   kashfiyotlar   va
qoidalar   lavhasi,   ajdodlarning   avlodlarga   vasiyati,   hozirgi   kunni   tushuntirish   va
kelajak   uchun   namuna   hisoblanadi» 13
.   Umuman,   ko‘pchilik   tarixchilar   ajdodlar
hayotini o‘rganmasdan turib, inson o‘zligini anglay olmasligi, dunyoga inson niftia
uchun kelganligi, nima uchun va qanday yashash kerakligi, nimaga va qanday qilib
9
  Мининков   Н.А.   Объект,   предмет   и   субъект   исторического   познания   //   Открытый   текст.   Электронное
периодическое издание. - URL: http:// www.opentextnn.ru/history/?id=1350 (дата обащения: 09.06.2015)
10
 Лубский А.В. От монизма к плюализму: постнеклассическая модель исторического исследования // Ессе
Homo  (Памяти Э.Г. Алавердова). 1947-1996. - Ростов-на-Дону: Логос, 2002. - С. 52.
11
 Тойнби А. Постижение истории. - М., 1996. - С. 504.
12
 Вяземский Е.Е., Стрелова О.Ю. Методика преподавания истории в школе. - М., 2001. - С. 16-17.
13
 Каамзин Н.М. История государства Российского. Том 1. - Спб, 1816. - С. З.
9 intilishni bila olmasligi to‘g‘risida fikr bildirganlar. Bu kabi fikrlarda mutafakkirlar
yakdil  emas  edi. Ularning ba’zilari  tarix fanining foydali  ekanligiga  shubha bilan
qarashgan.   Masalan,   Gegel   va   Nitsshe,   Volter   va   Dekart,   Jan-Jak   Russo   va   Pol
Valeri   kabi   mutafakkirlar   shular   jumlasidandir.   Xususan,   Pol   Valeri   yozgan   edi:
«tarix aqliy faoliyatning eng xavfli mahsuli hisoblanadi. U millatlarni zaharxanda,
takabbur, chidab bo‘lmaydigan va bema’ni qilib qo‘yadi» 14
. Bundan xulosa qilish
mumkinki, tarixning roli va o‘rni haqida turli ziddiyatli fikrlar mavjuddir. Shunga
qaramasdan   hozirgi   kunda   tarix   fani   boshqa   fanlar   orasida   o‘z   mavqeiga   ega
bo‘lib,   tarix   fani   rivojlanib   bormoqda   va   bunda   turli   tadqiqot   usullaridan
foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Usui  bu bilimga erishish yo‘li, olimning
ma’lum tarzda tartibga solingan, ongli va izchil faoliyatidir. Yunonchadan so‘zma-
so‘z tarjimada «metod» biror narsaga olib boradigan yo‘lni anglatadi. Metod bilish
usuli   sifatida   o‘rganilayotgan   obyektning   jihatlari   va   xossalarini   laboratoriyada,
ilmiy   tadqiqot   moslamasida,   tajriba   maydonida,   shuningdek,   tadqiqotchining
miyasida aks ettirish usulidir. Ilmiy bilishning epistemologiyasi va metodologiyasi
ilmiy   bilishning   zarur   sharti   sifatida   ilmiy   asoslangan   metodlardan   tadqiqotchilik
faoliyatida   ongli   ravishda   foydalanishga   xizmat   qiladi.   Metodologiya   yunoncha   -
metodos   -   bilish   yoki   tadqiqot   yo‘li,   nazariya,   ta’limot   va   logos   -   so‘z   -
tadqiqotchining   nazariy   va   amaliy   faoliyatini   tashkil   etish,   tiklash   tamoyillari   va
usullari   tizimi   hamda   bunday   tizim   haqidagi   ta’limotdir.   Metodologiya   metodlar
haqidagi   ta’limot   yoki   yalpi   umumiy   bilish   metodi,   deb   ham   ta’riflanadi.
Metodologiya   umumiy   voqelikka   qanday   yondashish   yo‘lini   o‘rgatadi.   Masalan,
voqelikning   muayyan   qismini,   biror   jihatini   voqelikning   chiziqli   rivojlanishini
metafizika, o‘zgarish jarayonini va uni tashkil etuvchi elementlar o‘rtasidagi o‘zaro
aloqadorlikni   dialektikani,   voqelikda   ro‘y   beruvchi   keskin,   nochiziqli   rivojlanish
jarayonlarini   sinergetika   metodologiyasi   o‘rganadi.   Metodologiyaning   asoslari
bo‘lib, ijtimoiy tarixiy, ijtimoiy ilmiy, insoniy, shaxsiy, madaniy zaminlar xizmat
qiladi. Inson faoliyatining o‘zgarishi, yangilanishi  metodologiyaning shartliligi va
o‘zgaruvchanligini   ko‘rsatadin.   Ierarxik   nuqtayi   nazardan,   metodologiyani
14
 Вяземский Е.Е., Стрелова О.Ю. Методика преподавания истории в школе. - М., 2001. - С. 16-17.
10 tasniflashda   uning   uch   darajasi   ajratilishi   mumkin:   falsafiy   daraja;   umumilmiy
daraja;   xususiy   ilmiy   darajalarga   ajratish   mumkin 15
.   Tarix   fanining   rivojlanishi
Tarix   fan   sifatida   Yevropada   qadimiy   davr   mualliflari   -   «tarix   otasi»   Gerodot,
Polibiy,   Plutarx,   Tatsit   va   boshqalar   tomonidan   vujudga   keltirildi.   Ular   o‘z   davri
haqida   ma’lumotlarni   to‘plab,   yozib   qoldirdilar.   Yunon   olimi   £rerodotning
mashhur   «Tarix»   kitobi   bizgacha   еtib   kelgan   eng   qadimiy   tarixiy   manbadir.
Gerodot   Kichik   Osiyo   (hozirgi   Turkiya   hududida)   sohilidagi   Galikamas   shahrida
tug‘ilgani   uchun,   uning   ijodiga   Sharq   ta’siri   kuchli   bo‘lganligi   tabiiydir.   Sitseron
zamondoshlari   (milodning   I   asri)   Gerodotni   «Tarix   otasi»   deb   atashgan.   Aslida
Gerodotning bu asari oxiriga еtkazilmagan (miloddan avvalgi 470 yilgacha bo‘lgan
voqealar bilan tugallanadi) va uni hozirgi  ma’noda ilmiy tadqiqot deb bo‘lmaydi.
Shunga qaramay, uning kitobi voqealar va dalillar ko‘lami jihatidan hamda badiiy
qiymati   jihatidan   o‘zidan   avvalgi   salafdoshlaridan   anchagina   yuqori   turadi.
Masalan,   Gerodot   o‘z   kitobida   Kaspiy   dengiziga   chegaradosh   еrlarda   bo‘lgan
janglarni   tasvirlaydi.   Shundan   so‘ng   Kaspiy   ortidagi   vohalar,   ularda   yashagan
masoxatlar   (massagetlar)   haqida   yozadi.   Gerodot   birinchi   bo‘lib,   Kaspiy
dengizining nomi Kaspiy xalqlari nomi bilan bog‘liq ekanligi haqida fikr yuritadi.
Muarrixning   buyuk   shaxs   ekanligini   uning   quyidagi   xolis   so‘zlaridan   ham   bilish
mumkin:   «Men   o‘zim   eshitgan   narsalarni   hikoya   qilyapman,   ammo   ularning
hammasiga   ishonishim   shart   emas.   Ushbu   xulosa   yangi   asarimga   ham
taalluqlidir» 16
. Miloddan avvalgi V-IV asrlarda yashagan Fukididning Peloponnes
urushlari haqidagi asari dunyoda birinchi ilmiy tarixiy asar sifatida e’tirof etilgan.
Bu asar o‘sha davr tarixiy voqealarining ishonchli va haqqoniy tasvirlangani bilan
ajralib turadi. Gerodot asariga nisbatan Fukidid asari olg‘a tashlangan qadam  edi.
Fukidid   kitobida   hayotiy   voqealar   tasviriga   Olimp   «xudo»lari   aralashtirilmaydi.
Fukidid   asarida   voqealar   guvohlarining   aytganlari   taqqoslanadi   va   bevosita   o‘sha
voqealar   qatnashchilarining   hikoyalaridan   foydalaniladi.   Fukidid   asotirlar,
miflardan   foydalangan   holda   tarixiy   rivojlanishga   iqtisodiy   omillarning   ta’siriga
15
  Фалсафа:   энциклопедик   лугат.   УзФА   Фалсафа   ва   х,укук   института.   -   Тошкент:   Узбекистон   миллий
энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2010. - Б. 183-184.
16
 Лурье С. Геродот. - М.-Л., 1947. - С. 142-151.
11 asosiy   e’tiborni   qaratadi.   Tarixiy   dalillarni   aniq   bayon   qilish   va   haqiqatni
aniqlashga   intilish   Fukidid   asarining   asosiy   yutuqli   jihatidir.   Tarixiy   voqealarni
haqiqatga yaqin qilib ilmiy bayon etgan muarrixlardan yana biri miloddan avvalgi
II   asrda   yashagan   Polibiydir.   U   o‘zining   «Umumjahon   tarixi»   asarida   miloddan
avvalgi   220-146-yillardagi   voqealarni   ellinlar   (elladaliklar)   nuqtayi   nazaridan
tasvirlaydi.   Ushbu   asar   0   ‘rta   Yer   dengizi   atrofidagi   barcha   eng   muhim   davlatlar
tarixini   o‘zaro   bog‘liqlikda   tasvirlagan   birinchi   asardir.   Muarrix   xulosasiga   ko‘ra
har   bir   davlat   tirik   vujud   kabi   tabiat   qonuniyatiga   asosan   o‘sadi,   rivojlanadi   va
inqirozga   uchraydi.   Polibiyda   birinchi   marta   «pragmatik   (amaliy)   tarix»   degan
ibora   uchraydi.   Asarning   2-qismida   voqealar   nima   sababdan,   qanday   maqsadda
yuz   berganligi   aniqlanadi,   ya’ni   muayyan   voqealar   kelib   chiqishi   sabablarining
ketma-ketligi va oqibatlari bayon qilinadi. Fukidid va Polibiy asarlari antik, ya’ni
qadimgi   davr   tarixshunosligining   cho‘qqisini   tashkil   etadi.   Keyingi   yunon   (grek)
muarrixlarining deyarli barchasi ular izidan bordilar. Rimliklar tarixshunoslikda va
boshqa   fanlar   sohasida,   shuningdek,   san’atda   yunonlarning   shogirdlaridir.
Musulmon   tarixshunosligi   shariat   va   islom   aqidalari   bilan   bevosita   bog‘liqdir.
Musulmon olimlari tarixiy voqealarni  islom  aqidalari, Allohning qudrati va qazoi
taqdir   bilan   bog‘laydilar.   Qur’oni   karimda   aytilishicha,   inson   tirik   ekan,   u
Allohning   irodasi   bilan   ish   ko‘radi.   Tarixchi   esa   jamiyatda   yuz   beradigan
voqealarning sabablarini shariat qoidalari bilan uyg‘unlashtirishi zarur edi. Chunki
har   qanday   mantiqiy   fikrlash   voqealarning   sababini   aniqlashni   taqozo   etadi.
Musulmon   tarixchilari   bu   murakkab   vaziyatda   o‘ziga   xos   yo‘l   topdilar.   Ular
voqealarning   kelib   chiqish   sabablarini   bayon   etib,   bu   sabablar   ham   Allohning
irodasi   ekanligini   e’tirof   etdilar.   Musulmon   tarixchilari   ko‘p   o‘rinlarda   Qur’on
suralari va oyatlarga asoslanadilar. Islom ta’limoti tarqalishi tarix fanining sezilarli
darajada   rivojlanishiga   ta’sir   ko‘rsatdi.   Ana   shu   davrda   (VII   asrdan   boshlab)
arablar,   forslar,   turkiy   mutafakkirlar   (Abu   Abdullo   Muhammad   Ibn   Muso   al   -
Xorazmiy   (783-850   y.),   Abu   Rayhon   Muhammad   ibn   Ahmad   al-Beruniy   (973-
1048-y.), Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy (839-923-y.), Ibn Xaldun va
boshqalar)   Sharq   tarixchiligiga   asos   soldilar.   Jumladan,   Beruniy   «Osorul-boqiya
12 anil-qurunil-xoliya»   («Qadimgi   xalqlardan   qolgan   yodgorliklar»)   asarini   Juijonda
yoza boshlagan va 1000 yilda tamomlagan. «Osorul-boqiya» Beruniyga juda katta
shuhrat   keltirdi,   uni   fanning   hamma   sohasiga   qiziquvchi   buyuk   olim   ekanini
ko‘rsatdi. Bundan tashqari, Beruniy Juijonda astronomiya, metrologiya tarixiga oid
10   dan   ortiq   asar   yozdi.   Abu   Ja’far   Muhammad   ibn   Jarir   at-Tabariy   tomonidan
Tarix   at-Tabariy.   «Tarix   al   шпат   val-muluk»   («Xalqlar   va   malik   (podsho)lar
tarixi») asari yozilgan va bu asarda Odam alayhissalomdan o‘zi yashagan asrgacha
bo‘lgan tarixni isbotlari bilan keltiradi, bu asar еtti yilda yozilgan. Ibn Xaldunning
asosiy   tarixiy-etnografik   asari   «Muqaddima»ning   «Kirish»   qismi   nazariy
ahamiyatga   egadir.   Ibn   Xaldun   fikrining   orginalligi   uning   tarix   predmeti   va
vazifasini   tushunishda   ko‘rinadi.   Ibn   Xaldun   tarixning   ikki   jihatini   ajratib
ko‘rsatadi.   Tashqi   tomondan   qaraganda   tarix   rivoyat,   ajdodlar   haqidagi   xabar
bo‘lsa, ichki tomondan qaraganda tarix - bu «haqiqatni tiklash, borliqning asosi va
boshini   aniqlash,   voqealar   qanday   va   nima   sababdan   yuz   berganligi   haqidagi
chuqur   bilim» 17
.   Ibn   Xaldun   keng   tarqalgan   birinchi   fikrdan   ancha   uzoq   bo‘lib,
ikkinchi nuqtayi nazar tarafdori edi. Tarixning vazifasi  barcha ijtimoiy voqeliklar
mohiyatini   aniqlashdan   iborat   bo‘lganligi   sababli   tarix   falsafiy   fanlarga   kiritilishi
kerak,   deb   hisoblaydi.   Ibn   Xaldun   nafaqat   tarixni   fanga   aylantirishga,   balki   tarix
nazariyasini   yaratishga   harakat   qiladi.   Ta’kidlash   joizki,   mazkur   arab
mutaffakkirining qarashlari Gegel g‘oyalariga o‘xshab ketadi. Shu bilan birga tarix
predmetini   talqin   qilishda   Ibn   Xaldun   Volterga   va   XVIII   asr   fransuz
materialistlariga   yaqin   edi.   Ular   singari   tarixchi   axloqning,   oilaviy   va   qabilaviy
ruhning   ijtimoiy   holatini,   aholi   qatlami   o‘rtasidagi   farqlarni,   bir   xalqni   ikkinchi
xalqdan   ajratib   turadigan   jihatlarini   o‘rganish   va   tushuntirish   bilan   mashg‘ul
bo‘lishi   lozim   edi.   XIV   asr   uchun   tarix   predmeti   va   vazifasini   bu   tarzda   talqin
qilish butunlay yangicha konseptual fikr edi. Ibn Xaldun «Men kitob yozishda hali
yurilmagan   so‘qmoqni   va   hali   aniq   bo‘lmagan   yo‘lni   tanladim...   Men   ijtimoiy
hayotning   va   shahar   turmushining   turli   holatini   va   shahar   jamiyatining   muhim
17
  Халдун   Ибн.   Введение   //   Избанные   произведения   мыслителей   станБлижнего   и   Среднего   Востока   IX-
XIV вв. - М., 1961. - С. 559.
13 belgilarini   tushuntirdim» 18
.   «Bu   fan,   -   deb   tushuntiradi   Ibn   Xaldun,   -   ...o‘zining
maxsus   obyektiga   ega   bo‘lib,   u   sivilizatsiya   va   insoniyat   jamiyatidir,   bundan
tashqari,   u   jamiyat   mohiyati   bilan   bog‘liq   ma’lumotlarni   tushuntirishgaxizmat
qiladi...   Bizning   fikrimiz   originalligi   bilan,   shuningdek,   ulkan   foyda   keltirishi
nuqtayi   nazaridan   yangi   fanni   ochib   berdi.   Biz   uni   kashf   qildik» 19
.   Ibn   Xaldun
sivilizatsiya   tushunchasini   ilmiy   muomalaga   kiritgan   dastlabki   olim   bo‘lishi
mumkin.   U   sivilizatsiyaning   vujudga   kelishi   va   mavjudligini   shahar   bilan
bog‘laydi.   G‘arbiy   Yevropa   adabiyotida   «sivilizatsiya»   tushunchasi   XVIII   asr
o‘rtalarida   vujudga   kelgan   (Tyurgo,   1752;   Mirabo,   1757;   Fergyuson,   1759) 20
.
Yevropa   mutafakkirlari   ham   sivilizatsiyani   shahar   madaniyati   fenomeni   bilan
bog‘lab   ko‘rsatgan.   Ibn   Xaldun   tarixiy   jarayonga   sivilizatsiya   nuqtayi   nazaridan
qaragan   va   shuning   uchun   tarixning   vazifasi   faqat   jamiyatdagi   avlodlar
almashinuvini   bayon   qilish,   balki   turli   xalqlarning   sivilizatsiya   xususiyatlarini
tushuntirishdan iborat, degan fikmi ilgari surgan.
18
  Халдун   Ибн.  Введение  //   Избанные  произведения  мыслителей  стан   Ближнего  и  Среднего  Востока  IX-
XIV вв. - М., 1961. - С. 560.
19
 Раппопорт X. Философия истории в ее главных течениях. - СПб., 1898.-С.75.
20
  Афанасьев Ю Н. Понятие «цивилизация» во фанцузской историогафии // Цивилизация и исторический
процесс. - М , 1983.
14 II.BOB.  T А RI Х  F А NI T А RI Х ID А GI IJTIM О IY VA SIYOSIY T А RKIBIY
QISML А R
2.1. T а ri х  f а ni t а ri х id а gi ijtim о iy t а rkibiy qisml а r.
Ijtimoiy   tarix   -   XIX   asrdan   boshlab   tarixchilar   tomonidan   tarixiy
tadqiqotlarda   oddiy   odamlar   va   xalqning   ahvolini   o‘rganishga   e’tibor   qaratish
boshlandi.   Marksizm   ta’limotida   ishchilar   tabaqalarini   o‘rganishga   asosiy   e’tibor
qaratildi.   XX   asrga   kelib,   «annallar   maktabi»   ijtimoiy   tizim   va   jarayonlarni
o‘rganishga   kirishdi.   XX   asrning   60-yillarida   E.Tomson   tomonidan   ishchilar
tabaqasining   kelib   chiqish   tarixining   o‘rganilishi   tarixiy   tad qiqotlarda   fanlararo
yondashuvning imkoniyatlarini ko‘rsatib berdi. Oila tarixi, ayollar tarixi o‘rganila
boshlandi, odamlarning kundalik faoliyati  va shaxsiy  hayotini o‘rganishga  e’tibor
kuchaydi.   Biroq   XX   asrning   80-yillari   ikkinchi   yarmi   oxirlariga   jamiyat   hayoti
tarixini o‘rganish jarayonida ko‘pgina sohalar e’tibordan chetda qoldirilib, asosan
sinfiy   kurash   masalalariga   asosiy   e’ti bor   qaratilib,   tarixning   bir   tomonlama
o‘rganilishiga   yo‘l   qo‘yddi.   Shuningdek,   bu   jarayonlardagi   bir   tizimlilik   ham
jamiyat hayo tini har tomonlama va atroflicha tadqiq qilishga imkon bermadi. XX
asrning 90-yillaridan boshlab jami yat hayotini o‘rganishdagi tarixiy tadqiqotlarda
bunday yondashuvlar inkor qilinib, uni har tomonlama tadqiq etishga kirishildi.
Tarix   fani   ijtimoiy-gumanitar   fanlar   (falsafa,   sotsiologiya,   iqtisod,
psixologiya,   san’atshunoslik   va   boshqalar)   tizimining   tarkibiy   qismi.   Tarix
fanining bu guruhdagi o‘rni uning tadqiqot predmeti va usullari bilan belgilanadi.
Turli   ijtimoiy   va   gumanitar   fanlar   jamiyat   hayotining   alohida   jihatlarini
o‘rgansa,   tarix   fanining   tadqiqot   obyekti   -   aholi,   jamiyat,   mamlakat,   davlat
hayotining   o‘tmishi   va   buguni   haqidagi   faktlarni   yig‘ish,   tahlil   qilish,   to‘plangan
bilimlarni ma’lum bir tizimga solish va nazariy jihatdan umumlashtirishdir. Tarix
fani   o‘tmishda   sodir   bo‘lgan   jarayon   va   hodisalar   orasidagi   o‘zaro   bog‘liqlik,
ularning   ildizi,   tarixni   harakatlantiruvchi   sabablar,   uning   mantig‘i   va   ma’nosini
ko‘rish   imkonini   beradi.   Ijtimoiy   va   gumanitar   fanlar   tarixiy   tadqiqotlar
natijalariga   tayanadi.   Fanlararo   yondashuv   jamiyat   haqidagi   yaxlit   tasavvurni
15 shakllantirib,   o‘tmishni   va   bugunni   anglash   orqali   jamiyat   rivoji   istiqbolini   ko‘ra
bilishdek muhim vazifani hal qiladi.
N.Jo‘rayevning fikricha, tarix inson haqidagi, odamlar haqidagi  fan. Biroq u
bugunning   odamlari,   kechinmalari,   his-tuyg‘ulari,   faoliyatlari   va   munosabatlari
xususida emas, balki o‘tgan ajdodlarimiz turmush tarzi, ma’naviy-ruhiy kechinma -
lari, sodir etgan voqea-hodisalari, maqsad va intilishlari haqida gi fandir 21
.
Tarix   fanida,   boshqa   fanlarda   bo‘lganidek,   muqarrar   ixtisoslashuv   amalga
oshmoqda. Hozirgi zamon tarix fani alohida bo‘limlar va sohalardan tashkil topgan
bilimlar   majmuyidir.   Ixtisoslashish   darajasiga   ko‘ra,   ularni   bir   necha   guruhga
ajratish mumkin.
Birinchi   guruhni   jamiyatning   butun   va   alohida   tomonlarini   o‘rganuvchi
bo‘lim va sohalar tashkil qiladi.
- Insoniyat tarixining ayrim hodisalari alohida o‘rganiladi.
- Hududiy-geografik   tamoyilga   ko‘ra,   tarixan   bir-biri   bilan   bog‘liq   yirik
mintaqalar Yevropa va dunyoning boshqa qismlari, Qadimgi Sharq, O‘rta Osiyo va
boshqa alohida mamlakatlar hamda xalqlarga ajratiladi.
- Kompleks   muammolarni   tadqiq   qilish   bir   guruh   mamlakat   va   xalqlar
tarixida ro‘y bergan bosqichli davrlarni va o‘rganish zaruratidan kelib chiqadi.
- Jahon   tarixida   global   yondashuv   bilan   bir   qatorda   mikro   tarix   (shahar   va
qishloqlar, alohida shaxslar, kundalik maishiy turmush) ham o‘rganiladi.
- Tarixning   alohida   tomonlarini   o‘rganish   tarix   fanining   alohida   sohalarini
ajratishni  taqozo qildi (masalan, harbiy tarix, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, din, fan,
xotin-qizlar   tarixi   va   gender   tadqiqotlari,   san’at,   intellektual,   madaniyat,
diplomatiya tarixi va boshqalar).
Ikkinchi   guruhni   yordamchi   va   maxsus   tarix   fanlari   tashkil   qiladi.   Ularni
alohida   tarix   fanlariga   ajratilishi   va   rivojlanishi   ta rix   fanining   xususiy   tadqiqot
usullarini   ishlab   chiqish   zaruratidan   kelib   chiqadi.   Antropologiya,   arxeologiya,
etnografiya   mustaqil   o‘ringa   ega.   Yordamchi   tarix   fanlariga   -   manbashunoslik,
arxeografiya, paleografiya, geraldika, numizmatika kiradi. Maxsus guruh - boshqa
21
 Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 24.
16 fanlar ehtiyojidan kelib chiqadi (masalan, tabiiy fanlar tarixi, texnika tarixi, davlat
va huquq tarixi). Tarix fani ning tarixini tarixshunoslik fani  o‘ rganadi 22
.
Kurs ishining nazariy jihatdan ko‘lami ayni vaqtda predmetning ham ko‘lami
jihatdan  kengayib   borishiga   ta’sir   ko‘rsatadi.   Biroq   tarix   fani   tadqiqot   usullari   va
tarix   fani   tushunchalarining   turlichaligi   bois,   tarix   fani   predmetining   belgilab
olinishi ham murakkablik kasb etadi.
M.Veberning   fikricha,   tarix   fanining   obyektiv   predmeti   yo‘q.   Tarix
tarixchining   «layoqati   va   ixtiyori,   xohish-irodasi»dir.   Tarixchi   keng   ko‘lamli
obyekt ichidan o‘z idroki asosida anglagan qisminigina yuzaga chiqarib, ajratib ola
oladi.   Neokantchilarning   fikricha,   o‘rganish   obyekti   tadqiqotchiga   bogliq
bolmagan   holda   o‘z   qonuniyatlariga   ega   bolgan   tabiiy   fanlarga   nisbatan   tarix
fanida   tarixchining   mushohada   yuritishiga   hamda   voqelikka   nis batan   baho   bera
olishiga bog‘liq holda alohida va takrorlanmas holat deb tushuniladi.
Marksistlar   esa   tarixning   xususiy   bo‘lishi   va   umumiy   taraqqiyot
qonuniyatlariga   alohida   yondashishi   kerak   deb   ko‘rsatadi.   Agar   tarix   fan   bo‘lishi
kerak bo‘lsa, u ham (barcha fanlar kabi) qonuniyatlariga ega bolishi kerak.
Marksistlar haqida N.Jo‘rayev quyidagi fikrlarni bildirib o‘tadi: - «Marksistik
mafkura insonning tarixiy tafakkuri va qarashlari xolis hamda erkin rivojlanishiga,
shaxsning   ozod   yashashiga,   shakllanishiga   imkon   bermadi.   Tarixiy   taraqqiyot
qonunlariga   zid   bunday   g‘oyalar   esa   uzoq   yashamasligi   o‘tmishdan   ma’lum.
Chunki bir g‘oyani, konsepsiyani  ilgari surganlar o‘z maqsadlari, dunyoqarashlari
doirasidangina   kelib   chiqib   tarixga   yondashadilar,   xolos.   Ana   shu   tufayli   tarixga
noxolisona   qarash,   bir   yoqlamalik   tendensiyasi   vujudga   keladi.   Natijada   tarix
soxtalashtiriladi. Buni ko‘pincha anglab-anglamaymiz, tushunib-tushunmaymiz».
Tarix   va   tarix   fani   yuzasidan   bir   qator   fikrlar   bildirib   o‘tilganki,   ular   biri
ikkinchisining   mazmunini   toldirib   keladi.   Adabiyotlarda   qayd   etilishicha,   tarix
so‘zi beshta ma’noni ifodalash uchun qollanilmoqda, jumladan, ijtimoiy taraqqiyot
jarayonida yuzaga kelgan voqelik, hayot; olmishga oid dalil va hodisalar majmuyi
-   o‘tmish,   kechmish;   biror   voqea-hodisaning   izchil   taraqqiyoti   haqidagi   fan;
22
 «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. – b. 274.
17 jamiyat   taraqqiyoti   haqidagi   fan;   biror   ishning   bajarilganligini,   biron   voqea-
hodisaning qachon bolib o‘tganligini ko‘rsatuvchi aniq vaqt, sana 23  
Tarix   tushunchasi   Yevropada   dastlab   insonni   o‘rab   turgan   olamni
tushunishning har qanday ko‘rinishiga nisbatan qollanilgan bo‘lsa, bugungi kunda
tadqiqotchilar   va   mutaxassislar   tomonidan   uchta   asosiy   tushunchaga   urg‘u
berilmoqda,   ya’ni,   birinchidan,   tabiat   va   jamiyatdagi   har   qanday   jarayon
taraqqiyoti,   ikkinchidan,   insoniyatning   taraqqiyoti   jarayonlari   va   uchinchidan,
insoniyat taraqqiyoti jarayonlarini o‘rganuvchi fan 24
.
Tarixchi M.P. Lapteva «tarix» («история»)  atamasi rus tilidagi tushunchalar
bilan yondashilsa sakkizta ma’noni, ingliz tilining Oksford lug‘atida esa to‘qqizta
ma’noni bildirishini ta’kidlab o‘tadi 25   26
.
Mazkur fanning izohi keltirilgan boshqa manbada qayd etilishicha, tarix bu:
1. Tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish jarayoni.
2. Insoniyat   va   uning   mahsuli   bo‘lgan   tamaddunlar   rivoji,   jamiyat   va
davlatlar o‘tmishi taraqqiyoti jarayonini o‘rganuvchi fan. Tarix fani insoniyatning
butun   o‘tmishi   davomida   jami yat   hayotida   sodir   bo‘lgan   voqea-hodisalar,
jarayonlarni (jamiyat rivojini) yaxlit bir tarzda o‘rganadi 27
.
Hozirgi   zamon   tarix   fani   alohida   bo‘limlar   va   sohalardan   tashkil   topgan
bilimlar majmuyidir.
O‘tmish hamda o‘tmish haqida yozma va og‘zaki tarzda ma’lumot berish yoki
so‘zlash, hikoya qilish, xabar  berish tarix fanining xususiyatini  aniqlab beradigan
asosiy metodologik muammolardan biri sanaladi 28
.
Biroq,   yaxshi   bilamizki,   haqiqiy   tarixiy   voqelik   bizning   tushunchamizdagi
tasavvurdan   ko‘ra   birmuncha   kengligi,   ko‘pqirraliligi   bilan   tarix   fanini   «hayot
murabbiyi»   darajasiga   ko‘taradi.   Shu   o‘rinda   tarixchilardan   birining   quyidagi
so‘zlarini   keltirib   o‘tish   o‘rinlidir:   «Hayotni   tushunish   va   yo‘lga   qo‘yishni   tarix
23
 Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 15-16.
24
 Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... - T.: «Sharq», 1999. – b. 278-279.
25
  Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006. - С.4.
26
 Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006. - С.4.
27
  «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jiId. – b. 274.
28
  Могильницкий Б.Г. Введение в методологию истории. - М., 1989. –  c . 56.
18 o‘rgatmaydi,  balki  hayotning  o‘zi   tarixni  talqin  qilish,  izohlashni   o‘rgatadi.  Tarix
hayot murabbiyligidan uning o‘quvchisiga aylandi».
Biroq   shu   o‘rinda   ta’kidlash   lozimki,   tarixiy   jarayonni   tushuntirish   tarixiy
tadqiqotlarning   mantiqiy   mazmuni   va   tadqiqotlarning   ilmiy   metodologik
yondashuvlariga bog‘liq bo‘ladi.
Tarixiy   tadqiqotlar   uzoq   vaqt   davomida   siyosiy   tarix   tadqiqotlari   bilan
cheklanib   kelgan   bo‘lib,   tadqiqotlarning   asosiy   e’tibori   hukmdorlar   faoliyatiga
qaratilgan   bo‘lib,   xalq   ommasi   va   uning   tarixiy   jarayonlardagi   o‘rni   tadqiqotlar
e’tiboridan   chetda   qolgan.   Bu   haqda   mashhur   adiblardan   biri   F.   Volter   kinoya
bilan:   «Hamma   tomonda   faqat   qirollar   tarixini   ko‘rmoqdaman,   men   esa   odamlar
tarixini yozmoqchiman», - degan edi.
D.   Yum   tarix   fani   predmeti   sifatida   buyuk   saltanatlarning   yuzaga   kelishi,
taraqqiy etishi hamda tanazzulga uchrashini ko‘rsatgan edi 29   30
.
E. Gibbon urushlar tarixi va jamiyatni boshqarish deb ko‘rsatgan bo‘lsa 31
, L.
Ranke diplomatik aloqalar tarixini ko‘rsatgan edi 32
.
Nemis faylasufi K. Yaspers esa tarixni bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish, deb
ko‘rsatadi. K. Yaspersning fikricha, ta rix fanining eng muhim savollaridan biri bu -
«aslida   bu   qanday   sodir   bo‘lgan   edi?»   tarzida   emas,   balki,   «biz   aslida   qanday
holatdamiz (yoki  qayerdamiz)?»  tarzida,  ya’ni, boshqacha   so‘zlar  bilan  aytganda,
tarix bilimlarining maqsadi - bizning bugunimizni (aslimizni) aniqlashdir. Shundan
kelib   chiqqanda   tarix   -   bu   zamonaviy   muammolarni   hal   etishga   va   anglashga
yo‘naltirilgan qator hodisalar va jarayonlardir.
Yuqoridagi   tarixchilarning   fikrida   bir   umumiylik   borki,   bu   ham   bo‘lsa
ularning barchasi tarix predmetini siyosiy tarix va uning tadqiqidan kelib chiqqan
holda ko‘rsatib bergan edilar.
29
  Виппер Р.Ю. Состояния и события, массы и личности, интересы и идеи // Рубеж. 1995. № 5. - С. 69.
30
  Devid (David) Yum (ing. David Hume; 1711-yil 7-may (eski hisobda 26-aprel), Edinburg - 1776-yil, 25 - avgust )
- shotland faylasufi, iqtisodchi va tarixchi, publitsist, shotland maorifi arboblaridan biri, empirizm nazariyasi vakili
31
  Edvard   Gibbon  (ing.  Edward   Gibbon;   1737-yil  27-aprel,   Patni,  Surrey   grafligi  -  1794-yil  16-yanvar,   London)  -
ingliz tarixchisi. «Rim imperiyasining inqirozi va yemirilishi» asari muallifi (1776-1788).
32
  Ranke  (Ranke)  Leopold   fon  (1795-1886)  -  nemis  tarixchisi.  Asosan   G‘arbiy   Yevropaning  XVI-XVII  asrlardagi
siyosiy   tarixi   bilan   shug‘ullangan.   D.RanJcening   ta’kidlashicha,   «tarixni   qanday   sodir   bo‘lgan   bo‘lsa,
shundayligicha yozish  k е r а k».
19 XIX asrda statistik tadqiqotlarning yuzaga kelishi natijasida iqtisodiy tarixga
qiziqish   paydo   bo‘ldi.   Shuningdek,   bu   vaqtda   madaniyat   tarixiga   ham   e’tibor
qaratila   boshlandi.   Qadimgi   san’at   va   madaniy   hayot   tarixi   va   ijtimoiy   hayot
sohasida bir qa tor ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilib, adabiyotlar nashr qilindi.
Ikkinchi   jahon   urushidan   so‘ng   «Annallar   maktabi»   ta’sirida   «yangi   tarix
fani», ya’ni tarixni o‘rganishda antropologik yondashuv paydo bo‘ldi. Endi tarixiy
tadqiqotlarning   diqqat   markazida   inson   va   uning   faoliyati   hamda   ijtimoiy   va
madaniy   mansubligi   masalalari   ko‘rila   boshlandi.   Tarixiy   antropologiya,   tarixiy
psixologiya,   tarixiy   sotsiologiya,   demografiya,   urbanizatsiya   sohalari   shakllandi,
ayollar   tarixini   o‘rganish,   mahalliy   yoki   alohida   ta rixiy   jarayonlarni   o‘rganish
boshlandi.   Shu   vaqtlarda   u   yoki   bu   voqealarning   bevosita   ishtirokchilari   bo‘lgan
insonlar xotirasiga asoslangan «og‘zaki tarix» sohasi ham taraqqiy eta boshladi.
Ayrim   tarixchilar   hatto   ehtiyoj   yo‘qolishi   natijasida   tarix   predmetining   ham
yo‘qolib   borishi   haqida   fikr   bildira   boshlagan   bo‘lsalar,   ayrim   tarixchilar   (E.
Xobsboum)   aksincha,   ijtimoiy   ta rix   asosida   va   ijtimoiy   psixologiyaga,   ya’ni
fikrlash   tizimi,   xulqlar   stereotiplari   va   odamlarning   hayot   tarziga   alohida   e’tibor
qaratgan holda yaxlit tarix fani predmetini shakllantirish zarur, deb hisobladi.
Tarix   fanining   ijtimoiy   vazifalari   ham   mavjud   bo‘lib,   tarix   fani   quyidagi
ijtimoiy vazifalarni bajaradi:
1. Ijtimoiy xotira vazifasi. Ijtimoiy xotira bu o‘tmishdagi barcha ajdodlar hayot
tajribalarining xotirada jamlanishi va saqlanishidir.
Bunday xotira quyidagilardan tarkib topadi:
- jamoaviy xotiradan;
- tanlab olingan va alohida, uzuq-yuluq xotiradan;
- ijtimoiy yo‘naltirilgan xotiradan;
- murosaga keltiruvchi xotiradan;
- adolatli xotiradan.
- Ilmiy bilish vazifasi.
- Tarbiyaviy vazifa.
- G‘oyaviy-siyosiy vazifa. Bu vazifa har doim ham tan olinavermaydi.
20 Tarix   fani   o‘zining   asosiy   maqsadiga   erishish   jarayonida   quyidagilarga   ilmiy
zamin yaratadi:
- pozitiv ijtimoiy o‘z-o‘zini anglashni shakllantirishga;
- konkret jamiyatning taraqqiyotini oldindan taxmin qilishga;
jamiyat taraqqiyotini va uning alohida sohalari va jarayonlarini boshqarishga.
21 2.2.  Tarixiy tadqiqotlarda uzoq vaqt olib borilgan siyosiy tarix tadqiqotlari.
Tarixiy   tadqiqotlar   uzoq   vaqt   davomida   siyosiy   tarix   tadqiqotlari   bilan
cheklanib   kelgan   bo‘lib,   tadqiqotlarning   asosiy   e’tibori   hukmdorlar   faoliyatiga
qaratilgan   bo‘lib,   xalq   ommasi   va   uning   tarixiy   jarayonlardagi   o‘rni   tadqiqotlar
e’tiboridan   chetda   qolgan.   Bu   haqda   mashhur   adiblardan   biri   F.   Volter   kinoya
bilan:   «Hamma   tomonda   faqat   qirollar   tarixini   ko‘rmoqdaman,   men   esa   odamlar
tarixini yozmoqchiman», - degan edi.
D.   Yum   tarix   fani   predmeti   sifatida   buyuk   saltanatlarning   yuzaga   kelishi,
taraqqiy etishi hamda tanazzulga uchrashini ko‘rsatgan edi 33
.
E.   Gibbon   urushlar   tarixi   va   jamiyatni   boshqarish   deb   ko‘rsatgan   bo‘lsa,   L.
Ranke diplomatik aloqalar tarixini ko‘rsatgan edi.
Nemis faylasufi K. Yaspers esa tarixni bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish, deb
ko‘rsatadi. K. Yaspersning fikricha, tarix fanining eng muhim savollaridan biri bu -
«aslida   bu   qanday   sodir   bo‘lgan   edi?»   tarzida   emas,   balki,   «biz   aslida   qanday
holatdamiz (yoki  qayerdamiz)?»  tarzida,  ya’ni, boshqacha   so‘zlar  bilan  aytganda,
tarix bilimlarining maqsadi - bizning bugunimizni (aslimizni) aniqlashdir. Shundan
kelib   chiqqanda   tarix   -   bu   zamonaviy   muammolarni   hal   etishga   va   anglashga
yo‘naltirilgan qator hodisalar va jarayonlardir.
Yuqoridagi   tarixchilarning   fikrida   bir   umumiylik   borki,   bu   ham   bo‘lsa
ularning barchasi tarix predmetini siyosiy tarix va uning tadqiqidan kelib chiqqan
holda ko‘rsatib bergan edilar.
XIX asrda statistik tadqiqotlarning yuzaga kelishi natijasida iqtisodiy tarixga
qiziqish   paydo   bo‘ldi.   Shuningdek,   bu   vaqtda   madaniyat   tarixiga   ham   e’tibor
qaratila   boshlandi.   Qadimgi   san’at   va   madaniy   hayot   tarixi   va   ijtimoiy   hayot
sohasida bir qa tor ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilib, adabiyotlar nashr qilindi.
Ikkinchi   jahon   urushidan   so‘ng   «Annallar   maktabi»   ta’sirida   «yangi   tarix
fani», ya’ni tarixni o‘rganishda antropologik yondashuv paydo bo‘ldi. Endi tarixiy
tadqiqotlarning   diqqat   markazida   inson   va   uning   faoliyati   hamda   ijtimoiy   va
madaniy   mansubligi   masalalari   ko‘rila   boshlandi.   Tarixiy   antropologiya,   tarixiy
33
  Виппер Р.Ю. Состояния и события, массы и личности, интересы и идеи // Рубеж. 1995. № 5. - С. 69.
22 psixologiya,   tarixiy   sotsiologiya,   demografiya,   urbanizatsiya   sohalari   shakllandi,
ayollar   tarixini   o‘rganish,   mahalliy   yoki   alohida   tarixiy   jarayonlarni   o‘rganish
boshlandi.   Shu   vaqtlarda   u   yoki   bu   voqealarning   bevosita   ishtirokchilari   bo‘lgan
insonlar xotirasiga asoslangan «og‘zaki tarix» sohasi ham taraqqiy eta boshladi.
Ayrim   tarixchilar   hatto   ehtiyoj   yo‘qolishi   natijasida   tarix   predmetining   ham
yo‘qolib   borishi   haqida   fikr   bildira   boshlagan   bo‘lsalar,   ayrim   tarixchilar   (E.
Xobsboum)   aksincha,   ijtimoiy   tarix   asosida   va   ijtimoiy   psixologiyaga,   ya’ni
fikrlash   tizimi,   xulqlar   stereotiplari   va   odamlarning   hayot   tarziga   alohida   e’tibor
qaratgan holda yaxlit tarix fani predmetini shakllantirish zarur, deb hisobladi.
N.   Jo‘rayevning   ta’kidlashicha,   tarix   fanining   predmeti,   tarix   fani   va   tarix
tushunchasi   va   tadqiqot   usullarining   yondashuvlari   haqida   30   dan   ortiq
tushunchalar   mavjuddir.   Bunday   fikrlarning   xilma-xilligi,   yondashuvlarning
turlichaligi,   tarix   faniga   bo‘lgan   munosabatlarning   har   xilligi   uning   predmetini
aniqlashda murakkabliklarni yuzaga keltiradi 34
.
F.   Brodel   esa   global   tarixni   yaratish   (ya’ni,   tarixchini   inson   va   jamiyatga
aloqador barcha omillar va jarayonlar qiziqtirishini hisobga olgan holda) g‘oyasini
ilgari surdi 35
.
M.   Barg   esa   tarixni   «ikkinchi   darajali»   faktlar   va   dalillar   bi lan   «to‘ldirib»
tashlamaslik fikrini ilgari surdi, biroq bu bilan xatolikka yo‘l qo‘ydi 36
.
B.G.   Mogilnitskiy   tomonidan   ilgari   surilgan   «konkret   tarixiy   qonuniyatlar»
tushunchasi esa mavhumlik kasb etib, qonuniyatlarni tarixiy voqelikdan   faqatgina
abstraktlashgan holda aniqlanishi ochib berilmadi 37
.
N. A. Yerofeyev esa tarix fani predmetini birmuncha to‘laqonliroq tushuntirib
berishga   erishdi ,   uning fikricha, tarix fani in son hamda jamiyatni hamda ularning
34
  Tarix   falsafasining   nazariy   asoslari . –  b . 199.
35
  Fernan   Brodel   ( fr .   Fernand   Braudel ; 1902- yil   24- avgust   - 1985- yil   27- noyabr ) -   taniqli   fransuz   tarixchisi ,   tarixiy
jarayonlarning   tahlili   va   tadqiqida   iqtisodiy   va   geografik   omillarning   hisobga   olinishi   fikrini   ilgari   suigan .   Fransuz
tarixshunosligining   « Annallar   maktabi »   vakili ,   ijtimoiy   fanlarda   tarixiy   omillarning   o ‘ rni   brasida   tadqiqotlar   olib
boigan , « dunyoviy - tizimli   nazariya » ( mir - sistemnaya   teoriya )  asoschisi .
36
  Mixail   Abramovich   Barg   (1915- yil    1- may ,   Satanov ,   Proskurovsk   uezdi ,   Podolsk   guberniyasi   -1991- yil   21- may ,
Moskva ) -  rus   tarixchisi ,  Buyuk   Britaniya   tarixi   va   tarix   fani   metodologiyasi   sohasida   yirik   mutaxassis ,  tarix   fanlari
doktori  (1958),  professor  (1960),  Buyuk   Britaniya   qirollik   akademiyasi   a ’ zosi .  M.A. Barg tomonidan fanga tizimlat
(sistemalar) va tuzilishilar (strukturalar), tizimlar tarkiblari (podsistema) haqidagi tushunchalar kiritildi.
37
  Mogilnitskiy Boris Georgiyevich (1929-yil 18-aprel, Kiyev - 2014-yil 9-iyul) - tarix fanlari  doktori (1967), tarix
fanining nazariy masalalariga oid bir qator darsliklar   (« История   истроической   мисли   XX   века » ( Вип . 1.   Томск ,
2001.,  Вип .2.  Томск , 2003  г .,  Вип . З . 2008)  muallifi.
23 taraqqiyoti   xususiyatlari,   ulardagi   o‘zgarishlar,   ularning   jamiyat   taraqqiyotining
turli   qismlarida   sodir   bo‘lishini,   bu   jarayonlarda   inson   va   jamiyat   qanday
bosqichlardan   o‘tganligini,   qanday   taraqqiyot   darajasiga   erishganligini   va   shu
jarayonlardagi   ishtirokini   o‘rganadi.   Bunday   yondashuv   ijtimoiy   tarix   taraqqiyoti
an’analariga yaqin tushuncha edi. Tarixchining diqqati nafaqat tarixiy shaxslar va
takrorlanmas   aniq   tarixiy   voqealarga   qaratilgan,   balki   o‘zaro   munosabatlardagi
ijtimoiy tizimlar va an’analarga ham qaratilgan. Yuqorida aytib o‘tilganidek, tarix
tushunchasi   haqida   o‘ttizga   yaqin   yondashuv   va   tadqiq   etish   usullari   mavjud.
Fikrlarning   bunday   xilma-xilligi   o‘z   o‘rnida   tarixni   tushunish   va   uni   anglashda
o‘ziga   xos   murakkabliklarni   keltirib   chiqaradi.   Tarixshunos   N.   Doroshenko   tarix
fani   predmetini   «tarixiy   ongda   o‘z   aksini   topgan,   turli   tarixiy   yo‘nalishlarga
asoslangan,   turli   tarixiy   vazifalarni   bajaruvchi   odamlarning   tarixiy   turmushidan
tarkib   topgan   real   qonuniy,   tarixiy   jarayon   muhim   elementlardan   biri   deb
hisoblangan tizim» sifatida tushuntiradi.
Fransuz   tarixchisi   Lyusyen   Fevr:   «Tarix   -   narsalar   va   hodisalar   haqidagi
emas,   balki   inson   haqidagi,   insonning   o‘tmishi   haqidagi   fandir.   Birgini   tarix
mavjuddir,   u   ham   bo‘lsa   Inson   tarixidir   va   bu   tarix   keng   ma’nodagi   tarixdir»,   -
degan fikrni bildirgan bo‘lsa, antik davr donishmandlaridan biri Sitseron: «Tarix -
davrlarning   guvohi,   haqiqat   chirog‘i,   xotira   hayoti,   hayot   murabbiyi,   qadimiylik
xabarchisi», - degan fikrini bayon qilgan 38
.
V.   Ivanov   esa   «Tarix   ommaviy   hayot   qonuniyatlarining   konkret   shakllarini
o‘rganishni predmet», - deb hisoblaydi. B. Mogilnitskiy: «Tarix odamlar faoliyati,
shuningdek   ushbu   faoliyat   oqibatlari   bilan   bog'liq   konkret   ommaviy   taraqqiyot
qonuniyatlarini tadqiq qiladi», - deb tushuntirsa, tarix fani metodologiyasi sohasida
yirik   tadqiqotlarni   amalga   oshirgan   tarixchi   I.   Kovalchenko   esa,   «Tarixiy
taraqqiyot  o‘z maqsadiga  ega bo‘lgan odam faoliyatini o‘zida aks  ettiradi, bu esa
ilg‘or   qonuniy   hamda   ichki   shartlarga   ega   bo‘lgan   jarayondir.   Bu   jarayonning
konkret   yo‘nalishida   organik   ravishda   moddiylik   va   ma’naviylik,   obyektivlik   va
38
  Lyusyen Fevr (fr. Lucien Febvre;  1878-yil 22-iyul - 1956-yil 11-sentabr) - fransuz  tarixchisi, asosiy tadqiqotlari
XVI asr tarixiga bagishlangan. Mark Blok bilan hamkorlikda «Annallar» («Annali» (1929)) jurnaliga asos solgan.
«Annallar» maktabining asoschilaridan biri.
24 individuailik   uyg‘unlashadi.   Bu   uyg‘unlikning   o‘zi   esa   tarkibiy   shakl   va   sifat
birligi holatida namoyon bo‘ladi», - degan fikrni bildiradi.
Insoniyatning   o‘tmishi   cheksiz   darajadagi   turfalikdan   iboratdir,   undagi
hodisalar   cheksiz   ravishda   sodir   bo‘lgan   va   ularning   barchasini   ta’riflab   berish
imkonsizdir 39   40
.
Tarix   -   bu   insonlar,   ularning   faoliyati,   intitilishlari   haqidagi   fandir.
Tarixchining   ilmiy   izlanishlari   tarixiy   jarayonlarning   obyektiv   va   subyektiv
qirralarining   qo‘llanilishidagi   birlikning   aniqlanishi   bilan   bog‘liqdir.   Aynan   shu
holat tarixiy bilimning sotsiologik bilim bilan yaqinlashtiradi.
Tarixdagi   takrorlanishlar   tarixiy   jarayonlarning   an’anaviyligi   va   ayni   vaqtda
tarixiy   jarayonlarning   o‘ziga   xosligi   va   individualligi   bilan   ham   xususiyatlanadi.
Tarixiy   jarayonlarda   o‘xshash   hodisalarning   takrorlanishi   ularning   kelib
chiqishidagi,   takrorlanish   ehtimolligi   va   sodir   bo‘lish   jarayonlaridagi   turlichaligi
bi lan bir-biridan farqlanadi 41
.
Bunday mazmundagi fikrlar boshqa bir qator tarixchilar tomonidan bildirilib,
ular tarix fani va tarix fanining predmetini turlicha holatda tavsiflab berdilar. Ingliz
tarixchisi   R.   Kollingvud:   «Qandaydir   tarixiy   jarayon   va   uni   anglashning   aniq   va
yagona yo‘li mavjud emas, tarixiy jarayon o‘z-o‘zidan shakllanadigan ong mahsuli
hisoblanadi»,   -   degan   fikrni   ilgari   surgan   bo‘lsa,   yana   bir   ingliz   tarixchisi   M.
Oukshot:   «Tarix   fanining   predmeti   bu   shunchaki   tarixchining   tadqiqot   olamidir,
undagi   jarayonlar   tarixchining   tafakkuri   mahsuli   va   konstruksiyasidir.   Tarix   bu
tarixchi g‘oyalarining spetsifik olamidir», - degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Tarixchi
G. Kommadjer zamonaviy tarix faniga ta’rif berar ekan, uni quyidagicha sharhlab
beradi:   «Tarix   amaldagi   atom,   kimyoviy   vositalar   singari   o‘zini   namoyon   eta
olmaydi. Bu vositalar tabiatda mavjud va inson ularni yo‘q qilgunga qadar mavjud
bo‘ladi.   Tarix   esa   tabiatda   yashamaydi,   balki   inson   tasavvurida,   xotirasida
yashaydi» 42
.
39
 Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 199.
40
  Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.ГТ. Лаптева; Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006.
- С. 159-160.
41
 Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.ГТ. Лаптева; Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006.
- С. 159-160.
42
 Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 200.
25 Tarix   fani   haqida   bir   qator   vatandoshlarimiz   ham   o‘z   qarashlarini   bayon
qilganlar.   Xususan,   buyuk   mutaffakkir   shoir   va   alloma   Alisher   Navoiy   tarix   fani
haqida shunday fikrlar bildirgan:
«Hukmdorlarning   qay   biri   zulm   otini   surdiyu,   qay   biri   adolat   bilan   dong
taratdi va oxiri bundan nima murod hosil bo‘lganin tarixdan bilamiz. O‘lkada nima
obod   bo‘ldi,   mamlakat   nimadan   tinchlikka   yuz   tutdi?   Har   bir   shaxsning   sifatida
nima-yu, nuqsonlari nima, hamma-hammasi tarixda bitilgan».
Abulg‘oziy   Bahodirxon   o‘z   asarini   yaratar   ekan,   tarixiy   jara yonlar   va
voqealarni   obyektiv   ravishda   yoritishga   harakat   qilganligini   alohida   ta’kidlaydi:
«Emdi   ko‘nglingizga   kelmasunkim   faqir   taraf   tutub   yolg‘on   aytqon   bo‘lg‘ayman
va yo o‘zimni g‘alat ta’rif etqon bo‘lg‘ayman».
U   «Shajarai   turk»   asarini   yozishga   kirishar   ekan,   Xorazm   xonlari   tarixini
yozishga harakat qilayotganligi va bunda nafaqat saroy tarixi, balki shu hududlarda
yashab   o‘tgan   xalqlar   va   ularning   tarixi,   turkiy   xalqlarning   tarixi   kabi   sohalarni
ham   yoritishni   maqsad   qilganligini,   biroq   ayni   vaqtda   bu   tarixlarni,   ayniqsa
Xorazm xonlari tarixini yozishda betaraf bo‘lish, tarafkashlik qilmaslik yoki ilmiy
til iborasi bilan aytganda voqealarni obyektiv ravishda yozishga amal qilmoqligini
alohida   ta’kidlab   o‘tadi.   Abulg‘oziyning   tarixga   bo‘lgan   munosabatidan   kelib
chiqib   anglash   mumkinki,   tarix   bu   mamlakatning   siyosiy   mavjudligi,   uning   turli
vaqtlarda   turli   taraqqiyot   darajasiga   еtganligi   yoki   inqirozga   uchraganligi,   uning
siyosiy va iqtisodiy hayoti va ayni vaqtda xalqlar va ularning kelib chiqishi, millat
sifatida   shakllanib   borishi   va   qadriyatlarini   yoritib   berishi   lozim   bo‘lgan   fan
ekanligini anglash mumkin.
O‘rta Osiyo tarixchilarining tarixni yoritishdagi, tavsiflash va talqin qilishdagi
obyektivlik   va   xolislik   an’analari   keyingi   asrlarda   ham   davom   ettirildi.   XIX   asr
ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida yashab ijod qilgan Muhammad Yusuf Bayoniy
«Shajarai Xorazmshoxiy» asarini yozishda tarix va uni tavsiflashga alohida e’tibor
qaratadi va tarixni haqqoniy, obyektiv ravishda yozish shartligini uqtiradi: «Tarix
kitobi yozishning bir sharti bor. Tarixiy voqealarni yozuvchi tarafdorlik etmasdan,
26 bo‘lgan   voqealarni   rostlik   bilan   bayon   etishi   kerak.   Agar   rostlik   bilan   bayon
etmasa, uning so‘zlari hech bir odamga ma’qul bo‘lmaydi».
XIX   asr   ikkinchi   yarmi   -   XX   asr   boshlarida   yashab   ijod   qil gan   farg‘onalik
tarixchi   Is’hoqxon   Junaydulloxo‘ja   o‘g‘li   Ibrat   To‘raqo‘rg‘oniy   insonlarni   o‘z
o‘tmishi  va  ajdodlari,  yashab  turgan vatani  va  uning o‘tmishini  bilishi   zarurligini
alohida   ta’kidlab   o‘tadi   va   tarixni   o‘rganishga   da’vat   etadi:   «....inson   ancha-
muncha   baqadri   ilmi   bashariyat   tavorixdan   bilmak   labudda   o‘lmoqi   ma’lumdir.
Loaqal   kishi   o‘z   muvattin   еrini   bilmak   zaruriyotdandur.   Bilmasa,   tafosir   va
ahodislarda va tavorixlarda mubayyindurki, ko‘rmak va bilmak ilmdandur» 43
.
Ibrat   tarix   fani   sifatida   garchi   o‘zining   «Tarixi   Farg‘ona»   asarida   ko‘pgina
tarixiy   jarayonlarni   va   ularning   tavsifini,   shaxslar   faoliyati   va   ularning   tarixiy
jarayonlardagi ishtiroki va boshqa shu kabi bir qator holatlarni bayon etib bergan
bo‘lsada,   inson   jamiyat   taraqqiyoti   va   uning   tarixidan   xabardor   bo‘lishi,   hech
bo‘lmaganda   o‘zi   yashab   turgan   vatani,   tug‘ilib   o‘sgan   zamini   tarixini   bilishi
lozimligini, bu hatto tafsir va badislarda ham shart etib qo‘yilganligi va bu ham ilm
ekanligini alohida ta’kidlab o‘tadi.
Tarixchi   Mullo   Olim   Mahdumhoja   esa   «Tarixi   Turkiston»   asarida   tarixga
shunday ta’rif beradi:
«...Ilmi tavorix [tarix ilmi]ning foyidamandlig‘ig‘a tamomi firqa muttafiq ur-
roydurlar. Aksar tavoyifi umam, balki, tamomi ahli olam bu ilmni amalga qo‘yib,
gumoshtagonlarindan   rivoyat   va   hikoyatlar   qilib,   oning   o‘zlarig‘a   dalil
qiladurlar» 44
.
Atoqli   o‘zbek   olimlaridan   biri   Abdurauf   Fitrat   esa   Yevropa   tarixchilari
tomonidan   tarix   fani   va   uning   predmetining   turli   talqinlarini   ilgari   surish   «avj»
olgan   XX   asr   boshlarida   ta rix   va   tarix   fani   haqida   shunday   deydi:   «Tarix
millatimizning,   o‘tmishimizning   taraqqiyotini   hamda   tanazzulining   sabablarini
o‘rganadigan fandir».
43
 Ibrat. Tarixi Farg‘ona. - T.: Meros. 1991. 
44
 Mullo Olim Maxdumxoja. Tarixi Turkiston. - T.: 2010.
27 Tarix   va   tarix   fani   yuzasidan   bir   qator   fikrlar   bildirib   o‘tilganki,   ular   biri
ikkinchisining   mazmunini   to‘ldirib   keladi.   Adabiyotlarda   qayd   etilishicha,   tarix
so‘zi beshta ma’noni ifodalash uchun qo‘llanilmoqda:
1. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan voqelik, hayot.
2. O‘tmishga oid dalil va hodisalar majmuyi - o‘tmish, kechmish.
3. Biror voqea-hodisaning izchil taraqqiyoti haqidagi fan.
4. Jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan.
5. Biror   ishning   bajarilganligini,   biron   voqea-hodisaning   qachon   bo‘lib
o‘tganligini ko‘rsatuvchi aniq vaqt, sana 45
.
Mazkur fanning izohi keltirilgan boshqa manbada qayd eti lishicha, tarix bu -
1. Tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish jarayoni.
2. Insoniyat  va uning mahsuli  bo‘lgan tamaddunlar rivoji, jamiyat va davlatlar
o‘tmishi   taraqqiyoti   jarayonini   o‘rganuvchi   fan.   Tarix   fani   insoniyatning   butun
o‘tmishi   davomida   jamiyat   hayotida   sodir   bo‘lgan   voqea-hodisalar,   jarayonlarni
(jamiyat rivojini) yaxlit bir tarzda  o‘ rganadi 46
.
Hozirgi   zamon   tarix   fani   alohida   bo‘limlar   va   sohalardan   tashkil   topgan
bilimlar majmuyidir.
Tarixiy   manbalar   va   mumtoz   adabiyotda   tarix   va   tarix   iboralarining   turlicha
mazmunda qo‘llanilganligini kuzatish mumkin.
Tarix (arab tilida - yuz bergan, sodir bo‘lgan) - mashhur kishilarning tug‘ilishi
va   vafoti,   turli   bino-inshootlarning   qurilishi,   kitoblar   ta’lifi   va   boshqa   muhim
voqea-hodisalar   vaqtini   anglatuvchi   uslub.   Tarix   ko‘pincha   u   yoki   bu   mashhur
shaxsning   vafoti   munosabati   bilan,   biror-bir   tarixiy   voqeaning   sodir   bo‘lgan
sanasini   anglatish   yoki   unga   ishora   tarzida   she’riy   tilda   yozilgan.   Tarixda
qo‘llangan   so‘z   va   iboralar,   ularni   tashkil   etgan   arab   harflarining   abjad   raqami
bilan   qo‘shib   hisoblanganda,   ma’lum   bir   sana   kelib   chiqadi.   Sanani   bildiradigan
so‘z   yoki   ibora   tarix   moddasi,   ularni   tashkil   etgan   harflarning   abjad   bo‘yicha
yig'indisi   jumal   deyiladi.   Tarix   faqat   mustaqil   yozilmay,   ba’zi   bir   asarlarning
ichida ham keladi.
45
 Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... - T.: «Sharq», 1999. – b. 278-279.
46
 «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. – b. 274.
28 Tarixda   muallif   ko‘zda   tutgan   sana   so‘z   yoki   muammo   usulida   ifodalanadi.
Shunga ko‘ra, tarix sarih (ochiq, ravshan) va ta’miya (berkitilgan, yashirilgan) kabi
ikki  turga bo‘linadi.Tarixning sa rih  turida  sana  ochiq  ifodalansa,   ta’miyada  avval
tarixning   mod dasi   topiladi.   Tarix   asarlarida   va   manbalarda   tarixlar   qo‘llanilgan
holatlar juda ko‘p uchraydi.
29 XULOSA
Xulosa   qilib   aytganda,   Tarixshunoslik   tadqiqotlarini   muvofiqlashtirishda ,
ilmiy aloqalarni yo lga qo yishda, o rganilishi lozim bo lgan muammolar doirasini,ʻ ʻ ʻ ʻ
rivojlanish   istiqbolini   b е lgilashda   1989-2012-yillarda   Bo lim   tomonidan   tashkil	
ʻ
etilgan   va   o tkazib   k	
ʻ е linayotgan   R е spublika   miqyosidagi   «Tarixshunoslik
o qishlari» ilmiy-amaliy konferensiyasi muhim ahamiyatga ega bo ldi. Zamonaviy	
ʻ ʻ
tarixiy   tafakkur   m е todologik   masalalarini   k е ng   muhokama   qilishda   bo lim	
ʻ
tashabbusi   bilan   tashkil   etilgan   «Tarix   institutidagi   juma   uchrashuvlari»
(« Pyatnichni е   vstr е chi v Institut е   istorii ») ilmiy-nazariy s е minari qulay maydonga
aylandi.
Tarix   f а ni   t а ri х id а gi   ijtim о iy   va   siyosiy   t а rkibiy   qisml а r i   tarixiy   voqealarni
tushuntirishda tarixiy nazariya kabi  hal  qiluvchi  o‘rin egallaydi. Tarixda  nazariya
tushuncha asosidagi bog‘liqlikni, g‘oyalar va qonunlarni hamda dalillar (faktlar)ni
umumlashtirib,   ularni   tushuntirib   beradi.   Nazariyada   dalil   (fakt)lar   o‘z   holicha
mavjud   bolmasdan,   tushuncha   holida   mavjud   bo‘ladi.   Bunda   yuzaga   keltirilgan
g‘oya dastlabki umumlashtiruvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Nazariyalarning
tuzilishi   va   mukammalligi   aksariyat   hollarda   tadqiqotchi   tomonidan   ishlab
chiqilgan modellarning ishlanmasi va ayni vaqtda uning ijodiy barkamolligi ham da
bilimining yuqori darajada ekinligiga bog‘liq bo‘ladi.
Nazariya   tadqiqot   vazifalarining   qo‘yilishini   aniqlashda,   tad qiqot   jarayonini
amalga   oshirishga   yo‘naltirilgan   manbalar   va   dalillarni   tanlashda   qo‘llanilib,
muhim   metodologik  vazifalarni   bajaradi.  Nazariyani  faqatgina  faktlarga  tayangan
holda va unga asoslanib shallantirish mumkin emas. Deduktiv yo‘l bilan nazariyani
faktlarga   bog‘lash   mumkin,   biroq   faktlar   yordamida   nazariyani   tahlil   qilishni
amalga   oshirish   mumkin   emas.   Mantiqchilarning   qarashicha,   nazariya   murakkab
tizim   bo‘lib,   uni   to‘liq   isbotlab   berish   va   ayni   vaqtda   uni   to‘liq   inkor   qilish   ham
mumkin   emas,   chunki   hamma   vaqt   nazariyani   qo‘llab-quvvatlovchi   hamda   ayni
vaqtda uni inkor qiluvchi faktlar mavjud bo‘ladi. Har qanday nazariya asosan aniq
hodisalarga   bog’liq   bo‘lib,   uni   boshqa   hodisalarga   hamma   vaqt   ham   qo‘llash
maqsadga muvofiq emas.
30 Tarix   fani   t а ri х id а gi   ijtim о iy   va   siyosiy   t а rkibiy   qisml а r i   barcha   tarixchilar
tomonidan   birdek   qabul   qilinadigan   va   e’tirof   etiladigan   tarixiy   jarayonlarning
yagona aksiomatik nazariyasi mavjud emas. Tarixchilar kamdan kam hollarda o‘z
nazariyalarini   ishlab   chiqadilar,   tadqiqot   jarayonida   ayrim   hollarda   ular
sotsiologiya, antropologiya va boshqalarga xos modellarni ham qo‘llaydilar.
31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov   I.A.Yuksak   ma’naviyat-yengilmas   kuch.   –Toshkent:   Ma’naviyat,
2008. – b. 176 .
2. Sh.M.Mirziyoyevning   “Erkin   va   farovon   demokratik   O zbekiston   davlatiniʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,- B. 5.
3. Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – Б.
526.
4. Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   2017   йил   24   майдаги   ПҚ   –
2995-сонли   « Қадимий   ёзма   манбаларни   сақлаш,   тадқиқ   ва   тарғиб   қилиш
тизимини   янада   такомиллаштириш   чоа-тадбирлари   тўғрисида »ги
қарори. // «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон.
5. Мирзиёев   Ш.М.   Янги   Ўзбекистон   статегияси.   –   Тошкент:   O zbekiston,	
ʻ
2021. – 464 б.
Mahalliy adabiyotlar:
1. «O‘zbekiston   milliy   ensiklopediyasi».   Davlat   ilmiy   nashriyoti,   2004,   8-jild.   –
b. 274.
2. Ibrat. Tarixi Farg‘ona. - T.: Meros. 1991.
3. Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... - T.: «Sharq», 1999. – b. 278-279.
4. Muhammad Yusuf Bayoniy «Shajarai Xorazmshohiy». - T.: Meros. 1991.
5. Mullo Olim Maxdumxoja. Tarixi Turkiston. - T., 2010.
6. Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 200.
7. Фалсафа :   энциклопедик   лугат .   УзФА   Фалсафа   ва   х , укук   института .   -   Т :
Ўзбекистон   миллий   энциклопедияси   Давлат   илмий   нашриёти ,   2010.   -
Б .183-184.
8. Халдун   Ибн.   Введение   //   Избанные   произведения   мыслителей   стан
Ближнего и Среднего Востока ИХ-ХИВ вв. - М., 1961. - С. 560.
Чет   ел   адабиётлари :
1. Афанасьев Ю Н. Понятие «цивилизация» во фанцузской историогафии //
Цивилизация и исторический процесс. - М , 1983.
32 2. Банд М. Ю., Ляшенко Л. М. Введение в историю. - М., 1994. - С. 11-12.
3. Виппер Р.Ю. Состояния и события, массы и личности, интересы и идеи //
Рубеж. 1995. № 5. С. 69.
4. Вяземский Е.Е., Стрелова О.Ю. Методика преподавания истории в школе.
- М., 2001. - С. 16-17.
5. Каамзин Н.М. История государства Российского. Том 1. - Спб, 1816. - С.З.
6. Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. - М.: Наука, 1987.
- С.43-45.
7. Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.ГТ. Лаптева;
Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006. С. 159-160.
8. Лубский   А.В.   От   монизма   к   плюализму:   постнеклассическая   модель
исторического исследования // Ессе Ҳомо (Памяти Э.Г. Алавердова). 1947-
1996. - Ростов-на-Дону: Логос, 2002. - С. 52.
9. Лурье С. Геродот. - М.-Л., 1947. - С. 142-151.
10. Мининков   Н.А.   Объект,   предмет   и   субъект   исторического   познания   //
Открытый   текст.   Электронное   периодическое   издание.   -   УРЛ:   ҳттп://
www.опентехтнн.ру/ҳисторй/?ид=1350 (дата обащения: 09.06.2015)
11. Могильницкий Б.Г. Введение в методологию истории. - М., 1989.
12. Раппопорт Х. Философия истории в ее главных течениях. - СПб., 1898.
- С.75.
13. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос.
ун-т. - Пермь, 2006. С.4.
14. Тойнби А. Постижение истории. - М., 1996. - С. 504.
33