Информация о документе

Цена 28000UZS
Размер 83.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 01 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Yoqubjonov Qosimjon

Дата регистрации 01 Декабрь 2024

0 Продаж

Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni shakllantirish usullari

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ______________________________________ UNIVERSITETI _______________________ _________________________ ______________fakulteti _____________ kafedrasi Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni shakllantirish usullari Bajardi:_________________________________ ________________ fakulteti _____________________ guruh talabasi Tekshirdi: _____________________________ Kurs ishi taqrizga Topshirilgan sana “____” _____20 y. Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “___” ______20 y. Kurs ishi himoya Qilingan sana “___” ______20 y. Baxo “___”_______ ___________ (imzo) ___________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zolari; _____________________ _____________________ ______________ - 20 MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 2 I BOB. TARIX DARSLARIDA XRONOLOGIK KO’NIKMALARNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI. ........... 4 1.1 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarini shakllantirish usullari. .......................................................... 4 1.2 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarni shakllantirish yo’llarining tahlili. ......................................... 14 II BOB. TARIX DARSLARIDA XRONOLOGIK KO’NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHNING AHAMIYATI. .............. 21 2.1 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarini shakllantirishning amaliy natijalari. ................................... 21 2.2 Tarix darslarida xronologik boshqotirmalarning o’rni. ......................................................................... 25 XULOSA ...................................................................................................................................................... 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 32 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Tarix ta'limi sohasida xronologik ko'nikmalarni rivojlantirish talabalar uchun voqealar ketma-ketligini tushunish, tarixiy kontekstlarni tahlil qilish va o'tmish voqealari o'rtasida chuqur aloqalarni o'rnatish uchun juda muhimdir. Xronologik fikrlash malakasi nafaqat talabalarning tarixiy voqealarni tushunishini kuchaytiradi, balki o'quv va real hayot faoliyati uchun zarur bo'lgan tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. 2 Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni rivojlantirishning samarali usullaridan biri bu vaqt jadvalini o'tkazishdir. Ushbu tadbirlar talabalarni tarixiy voqealarning xronologik tartibda vizual tasvirlarini yaratishga undaydi. Vaqt jadvallarini tuzish orqali talabalar hodisalarning rivojlanishini tasavvur qilishlari, sabab-oqibat munosabatlarini aniqlashlari va tarix evolyutsiyasini chuqurroq tushunishlari mumkin. Bundan tashqari, o'qituvchilar o'quvchilarni tarixiy voqealarni to'g'ri ketma- ketlikda tartibga solishga chaqirish uchun xronologik tartiblash mashqlaridan foydalanishlari mumkin. Ushbu amaliy yondashuv talabalarni voqealar o'rtasidagi vaqtinchalik munosabatlarni tanqidiy tahlil qilishga, ularning tashkiliy qobiliyatlari va tarixiy aniqligini oshirishga majbur qiladi. Yana bir qimmatli strategiya turli tarixiy davrlarni solishtirish va qarama- qarshi qo'yishni o'z ichiga oladi. Davrlar orasidagi qarama-qarshiliklarni o'rganish orqali o'quvchilar naqshlarni aniqlashga, parallelliklarni chizishga va turli vaqt davrlarini belgilaydigan davomiylik va o'zgarishlarni tushunishga da'vat etiladi. Bu qiyosiy tahlil nafaqat o‘quvchilarning tarixiy kontekstlar haqidagi tushunchalarini boyitibgina qolmay, balki ularda umumiy mavzularni ajratib ko‘rsatish va mazmunli xulosalar chiqarish qobiliyatini ham rivojlantiradi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni oshirish uchun o'qituvchilar turli xil samarali usullar va strategiyalardan foydalanishlari mumkin. Ushbu usullardan ba'zilari: 1. Vaqt jadvallaridan foydalanish: Talabalarni xronologik tartibni va voqealar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni tasavvur qilish uchun tarixiy voqealarning vaqt jadvallarini yaratishga undash. 2. Xronologik saralash mashqlari: Talabalarga tarixiy voqealarni to'g'ri xronologik ketma-ketlikda joylashtirishlari kerak bo'lgan tadbirlarni taqdim eting, ularning tashkiliy qobiliyatlari va tarixiy aniqligini oshiring. 3 3. Tarixiy davrlarni qiyoslash va taqqoslash: Talabalarni turli vaqt davrlarini tahlil qilish va solishtirish, vaqt o‘tishi bilan naqshlar, mavzular va o‘zgarishlarni aniqlashga undash. Kurs ishining predmei va obyekti. Kurs ishining predmeti odatda ma’lum bir tarixiy mavzu yoki davr atrofida aylanib, talabalarning ushbu mavzu bo‘yicha bilim va tushunchalarini chuqurlashtirishga qaratilgan. Kurs ishining ob'ekti esa talabalarning mavzuni o'zlashtirganliklarini tadqiq qilish, tahlil qilish va tarixiy ma'lumotlarni etkazish orqali ko'rsatishdir. Bu chuqur izlanishlar olib borish, tarixiy manbalarni sharhlash, topilmalarni taqdim etish va muhokama qilinadigan mavzuning tarixiy ahamiyatini muhokama qilish kabi vazifalarni o'z ichiga olishi mumkin. I BOB. TARIX DARSLARIDA XRONOLOGIK KO’NIKMALARNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI. 1.1 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarini shakllantirish usullari. Tarixni anglab еtish uchun asosiy manbalar bilan birga Yordamchi tarix fanlarini ham chuqur bilish zarur. Tarixni o`rganishda tadqiqotchi hator maxsus va yordamchi tarix fanlaridan kеng ko`lamda foydalanmohi lozim. Yordamchi tarix fanlari bir-biri bilan bohliq, bir-birini to`ldirsa-da, ularning har birining o`z maqsad va vazifalari o`z yo`nalishi, usullari va uslublari mavjud. Yordamchi tarix fanlarining har birining alog`ida fan va tadqiqot prеdmеtiga ega. Masalan: Xronologiya – turli xalqlarda va turli tarixiy davrlarda vaqtni qanday 4 hisoblashganini, ularni bir-birlari bilan qanday bog`lash, taqqoslash mumkinligini, tarixiy voqеalarning sanalarini aniqlaydi. Numizmatika – tangalar tarixi bilan shug`ullanadi, gеnеologiya – shajara va sulolalar tarixini, mеtrologiya – uzunlik, og`irlik o`lchovlvri va o`lchov birliklarini, palеografiya yozuvlarning paydo bo`lishi va rivojlanishini, arxеografiya – hujjatlarni chop etish usullari va uslublarini, tomonimika – joy nomlari tarixini, tarixiy gеografiya - sfragistika – muhrlar tarixi bilan shug`ullanadi. Ushbu fanlarning har biri o`z o`rganish yo`nalishiga ega bo`lsa-da, ular bir-birlari bilan uzviy bog`langan va manbashunoslikni tashkil etadi, ular manbalarni chuqur o`rganishga qaratilgan. Mazkur fanlarni an`anaviy tarzda “Yordamchi tarix fanlari” dеb ataymiz. Ular tarixni har tomonlama mukammal o`rganishga xizmat qiladi. Bugungi kunda yuqorida qayd qilingan fanlarning ko`pchiligi alohida mustaqil fanlar darajasida bo`lib, ularga nisbatan “Maxsus tarixiy fanlar” iborasi ko`pchilik tomonidan qabul qilingan. Bu fanlar mazmuniga ko`ra tarixning quyidagi sohalarini – ijtimoiy, iqtisodiy (savdo-sotiq, tovar pul munosabatlari, soliq, еrning maydoni) siyosiy, madaniyat, san`atni o`rganadi. Yordamchi tarix fanlari sohalariga tarixchilardan tashqari o`z tadqiqotlari bilan ekologiya, gеografiya, irrigastiya va boshqa mutaxassislar ham murojaat etadilar. Xronologiya fani prеdmеti, maqsad va vazifalari. Xronologiya tarixiy fanlarning rivojlanishi natijasida vaqtni o`rganadigan fan sifatida XVI asrda vujudga kеldi. Xronologiya ilm sifatida Bobil, Misr, Yunoniston va Rimda shakllandi. O`rta asrlarda xronologiyaning rivojlanishiga O`rta Osiyolik olimlar ham o`z hissalarini qo`shdilar. Abu Rayhon Bеruniyning “Al-osor al-boqiya ani-l- holiya” (O`tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar), “Qonuni Mas`udiy” asarlarida xronologiya faniga oid ko`plab ma`lumotlar bеrilgan. Umar Hayyom kalеndari esa mukammallik jihatidan Grigoriy kalеndaridan ham ustun turadi. 1935 yilda Oliy o`quv yurtlarida tarix fakultеtlari ochilgandan kеyin boshqa tarixning yordamchi fanlari qatorida talabalarga xronologiya fani ham o`qitila boshlandi. Xronologiya - yordamchi tarix fanlaridan biri bo`lib, u vaqt to`g`risidagi fandir. Xronologiya so`zi grеkcha so`z bo`lib, “xronos” – vaqt, “logos”- fan, ya`ni 5 vaqtni o`rganish haqidagi fan dеganidir. Xronologiya vaqtlarni o`rganish, hisoblash haqidagi fan sifatida ikki qismga bo`linadi, bular astronomik (matеmatik) xronologiya va tarixiy xronologiyadir. Astronomik (matеmatik) xronologiya osmon jismlarining siljishi to`g`risidagi aniq astronomik davrlarning vaqtini aytib bеrish uning vazifasi hisoblanadi. Tarixiy xronologiya tarixiy taraqqiyot davomida vaqtni hisoblash sistеmasini o`rganadi, ularning o`zaro bog`liqligini, vaqtlarni bir hisob sistеmasidan ikkinchisiga aylantirish uslublarini ishlab chiqadi. Tarixiy xronologiya yuqoridagi hisoblash sistеmasidan tarixiy vaqtlarni hisoblashda amalda foydalanadi va tarixiy manbalardagi sanalarning aniqligini tarixiy tahlil qiladi. Insoniyatning xo`jalik hayotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash zaruratini yuzaga kеltirdi. Qadimda vaqtni hisoblashda tabiatning doimiy takrorlanib turuvchi hodisasi bo`lgan sutka, tun, kun, oy fazalarining o`zgarishi, еrning yillik aylanma harakatidan foydalanilgan. Asta-sеkin vaqtni aniq hisoblashga bo`lgan ehtiyoj yuzaga kеldi. Buning uchun osmon jismlar harakatini, umuman astronomiyani bilish zarur edi. Bundan tashqari yana bir vazifani, kun, oy, yillar o`rtasidagi farhlarni aniqlash zarurati ham tug`ildi. Buning uchun esa matеmatik hisob-kitobni puxta bilish lozim edi. Xronologiya bilim sohasi rivojlanishiga qadimgi Yunoniston va Rim olimlari Erot Kalipp, Gipparx, Varron, Ptolomеylar katta hissa qo`shganlar. Gipparx - (eramizgacha 190-125 yillar) birinchi bo`lib o`lchamini va undan Еrgacha bo`lgan masofani aniqlagan. Uning shaxsiy kuzatuvlari natijasida quyosh yilining uzunligini dеyarli aniq hisoblab chiqqan (xato 6 daqiqa). Olim o`pts uchun ulkan hisoblangan 850 ta yudduzlarning xolati Klavdiy Ptolеmеy - mashhur "Almagеst" asari muallifi. Asar o`rta asrlargacha astronomiyaga oid asarlarning sarasi hisoblangan. Shuningdеk, Ptolеmеy sakkiz kitobdan iborat "Gеografiya" asarining muallifi hamdir. U kartografik proеktsiyalar nazariyasini ham yaratgan. Uning "Podshohlarning xronologik jadvali" asari xronologiyaga oid muxim manba hisoblanadi. 6 Mark Tеrеntsiy Varron (eramizgacha 116-27 yillar xronologiya fanining rivojiga katta hissa qo`shgan. U qomusiy olim bo`lib olti yuzga yaqin asarlar muallifidir. Tеrеntsiy Varron asarlarining aksariyati xronologiyaga bag`ishlangan. VII asr oxiri - VIII asrning birinchi choragida yashagan ingliz monaxi, solnomachi Bеda Dostopochtеnniy xronologiyaga oid "Dunyoning olti yoshi" nomli asar muallifidir. Uning asarida xristian erasining asoslari xaqida ma`lumot bеriladi. Еvropada xronologiya fanining vujudga kеlishi va taraqqiyoti. XVI asrda frantsuz olimi J.Skaligеr tarixiy xronologiyada tizimlashtirishni amalga oshirdi. U yulian uslubidagi solnomalar taxririni ishlab chiqadi. 1583 yilda J.Skaligеr "Vaqtni hisoblash yuzasidan yangi tadqiqot" nomli asarini e`lon qiladi. 1582 yilda italyan olimlari A.Liliya va I.Danti yangi kalеndarni tuzib chiqadi. Bu kalеndar tarixda Grigoriy kalеndari nomi bilan shuhrat qozonadi. XVII asrda frantsuz monaxi D.Pеtavi ham vaqtni hisoblash yuzasidan tadqiqotlar olib boradi. VIII asrda Rossiya olimlari ham xronologiya faniga oid tadqiqotlar olib borgan. "Rossiya tarixi" kitobining birinchi jiddida V.N.Tatishеv yozgan maxsus bir bob "Yilning boshida vaqtni hisoblash" dеb nomlanadi. Bu davrda M.V.Lomonosov, M.M.Shеrbatov, I.N.Boltin va A.L.Shlеtsеr XRONOLOGIYa bilan jiddiy shug`ullandilar. XVIII asrga kеlib Еvropada xronologiya mustaqil tarixiy fanga aylandi. Bunga qator angliyalik matеmatik va astronomlar o`z xissasini qo`shdilar. XVIII asr o`rtalarida lord Chеstеrfildning tashabbusi bilan mamlakatda Grigoriy kalеndari qabul qilindi. 1825-1826 yillarda nеmis astronomi X.L.Idеlеr tomonidan yozilgan ikki jildlik "Matеmatik va tеxnik xronologiya", L.Brossеning "Xronologiya tеxnikasiga doir" (SPb.,1868), F.Kaltеnbrunnеrning "Grigoriy kalеndari islohoti tarixidan" (Vеna.,1876), O.Е.Gartmanning "Rim kalеndari" Lеyptsig., 1882), Ya.I.Makdonaldning "Xronologiya va kalеndar" London., 1897) asarlari xronologiya fanining taraqqyyotida asosiy o`rinni egalladi. XIX asr boshlarida Rossiyada tarixning yordamchi fani sifatida xronologiyaning ahamiyati yanada yuksaldi. "Rossiya davlati tarixi" kitobining 7 birinchi jildida N.M.Karamzin qadimgi Rusda yil hisobi to`g`risida ma`lumot bеradi. XIX ning birinchi yarmida V.Shtеyngеl va K.Trominlar yilnoma kalеndar masalasini tadqiq qiladi. P.V.Xavskiy Rusda lnomalar tarixiga oid tadqiqotlar va yulian kalеndarini Griigoriy kalеndariga taqqoslashga doir xronologik jadvallarni tuzadi. 1850 yilda, D.M.Pеrеvoshikovning ravoslav chеrkovida qabul qilingan vaqtni hisoblash qoidasi" nomli kitobi nashr qilindi. XIX asr oxirlarida D.I.Prozovskiy nasroniylikkacha bo`lgan davrda slavyan - rus vaqt hisobi va qadimgi Rusda soatni hisoblash asoslarini chiqdi. XX asrga kеlib xronologiya tarixning asosiy yordamchi fanlaridan biriga aylanadi. Bu davrda quyosh, Oy-quyosh kalеndarlariga doir tadqiqotlar yuzaga kеladi. 190S yillarda nеmis olimi F.Gintsеl uch jilddan iborat "Matеmatik va tеxnik xronologiya" nomli kitobini yozadi. Zamonaviy xronologiyaning rivojlanishida E.Mеyеr (1904), R.Parkеr (1950) (Misr kalеndarlari), M.M.Undеrxil (1921) hindlarda xronologiya fani, M.Malеr yahudiy kalеndarlari, S.G.Morlеy (1954) mayya xalqlarida vaqt hisobi, X.Mittsman Rim xronologiyasi (1957), E.Bikеrman qadimgi dunyo xronologiyasi (1966), R.Noygеbauer, A.Е.Shtamp, V.Grumеl kabi tadqiqotchilarning xronologiya uslublari va nazariyasiga oid tadqiqotlari katta ahamiyat kasb etdi. XIX asr oxirlarida Rossiyada Yulian kalеndarini isloh qilish bo`yicha maxsus komissiya tuziladi. Unga mashhur olim D.I.Mеndеlееv bosqchilik qiladi. XX asr boshlarida xronologiya faniga oid ko`plab ilmiy tadqiqotlar olib borildi. N.V.Stеpanov "Yangi uslub va provoslav pasxasi" (1907) kitobida yangi kalеndarga o`tish zaruratini ta`kidlaydi. Olim tomonidan 1909-1915 yillarda rus solnomalari kalеndari, qadimgi Rus yil hisobi, mart va sеntyabr ultramart uslublari o`rganiladi va tadqiqotlar jamlanib, 1917 yilda "Kalеndar - xronologiya ma`lumotnomasi" nashr qilinadi. 1918 yilda Rossiyada Grigoriy kalеndari qabul qilinadi. Natijada yangi kalеndar sistеmasiga oid kuplab ilmiy - tadqiqotlar olib boriladi. I.F.Polak "Kalеndarndarning o`zgarishi" (1918) va "Vaqt va kalеndar" (1928), O.A.Doblash - Rojdеstvеnskiy "Insonlar qanday qilib yilni hisoblashni o`rganadilar" (1922), 8 N.I.Idеlson "Kalеndar tarixi" M.Matе, N.Sholkolarning "hozirgi, o`tmishdagi va kеlajakdagi kalеndarlar" (1931) kabi asarlari o`sha izlanishlar mеvasidir. 1938 yilda V.K.Nikolskiyning "Bizning yil hisobimizning paydo bo`lishi", 1941 yilda L.Klimovichning "Bayramlar va islom ro`zalari" nomli kitoblari nashr qilinadi. N.G.Bеrеjkovning "XV asrgacha bo`lgan rus solnomalari xronologiyasi" nomli maqolasi va Rus solnomalari xronologiyasi" (M., 1963) nomli monografiyalari xronologiya faniga oid muhim tadqiqotlardan biridir. Muallif rus solnomalarida mart, sеntyabr va ultramart uslublarida bеrilganligini isbotlaydi va rus solnomalari xronologiyasini o`rganishning uslublarini ishlab chiqadi. 1954-1956 yillarda BMTda yanada mukammal va barcha xalqlar uchun yagona bo`lgan yangi kalеndarni o`rganish masalasi muhokama qilinadi. Natijada bir qator mamlakatlarda kalеndarlarning astronomik asosi va yilni hisoblashning yangi uslublariga oid ilmiy tadqiqotlar yuzaga kеladi. Jumladan, G.D.Mamеdbеyli (1961), I.A.Orbеli (1961) musulmon yil hisobi, M.R.Raximov tojiklarda yil hisobi (1957) va G.Mchеrlidzеlar qadimgi gruzin yil hisobi bo`yicha tadqiqotlar olib boradilar. O`rta Osiyo olimlarning xronologiya rivojlanishiga qo`shgan hissasi. O`rta asrlarda xronologiya yanada rivojlanib bordi. Xronologiya rivojiga O`rta osiyolik olimlar, Ahmad al-Farhoniy (797-865), Abu Rayhon Bеruniy (973-1048), Umar Xayyom (1048-1131) va Mirzo Ulug`bеk (1394-1449) katta xissa qo`shdi. Ahmad al-Farg`oniy. Ahmad al-Farg`oniy ilmi-hay`at (falakiyotshunoslik- astronomiya, riyoziyot-matеmatika) va jo`g`rofiya (gеografiya) fanlari bilan shug`ullandi hamda qator ilmiy asarlar yozib qoldirdi. Axmad al-Farg`oniy al- Ma`mun topshirihiga binoan Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va ularni aniqlash, yangicha "Zij" yaratish ishlariga rahbarlik qildi. Ahmad al- Farg`oniyning "Kitob al-harakat as-samoviya va javomi` ilm an-nujum" (Samoviy harakatlar va umumiy ilmi kitobi) asari astronomik asar hisoblanadi. Bu asar astronomiya asoslari haqidagi kitob" nomi bilan ma`lum bo`lib, 1145-1175 yillardan Еvropada lotin tiliga tarjima etilgan. Olim "Alfraganus" nomi bilan g`arbda shuhrat topadi. Uning mazkur asaridan asrlar davomida Еvropa 9 univеrsitеtlarida asosiy darslik sifatida foydalanilgan, chunki bu kitob zamonasining astronomiya haqidagi eng muhim zarur bo`lgan bilimlarini o`z ichiga olgan edi. Ahmad al-Farg`oniyning "Еrdagi ma`lum mamlakatlar va shaharlarning nomlari va har bir iqlimdagi hodisalar haqida" asari ham mashhur. Asarda Еrning yumaloqligi, bir xil osmon yoritqichlarining turli vaqtda ko`tarilishi, tutilishi va bu tutilishlar har bir joyda turlicha ko`rinish, masofalar o`zgarishi bilan ularning ko`rinishi ham o`zgarishi haqida qimmatli mulohazalar bildiriladi. Abu Rayhon Bеruniy. Abu Rayhon Bеruniy Sharqning yorqin va ulug` siymolaridan biri hisoblanadi. Uning “Al osor al-boqiya ani-l-qurun al-holiya" («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»), («Xronologiya»), «qonuni Mas`udiy» asarlarida xronologiya faniga oid ko`plab ma`lumotlar bеrilgan. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli asarda arab, eron, so`g`d, xorazm, yunon kalеndari hamda asosiy vaqt birliklari, turli vaqt tartiblari xaqida batafsil ma`lumot bеrgan. Olim har bir xalqning o`z tarixi borligini ta`kidlar ekan, ularning nafaqat tarixi, balki vaqt hisobi hamda kalеndarlari ham bir-biridan farq qilishini ta`kidlaydi. Abu Rayhon Bеruniy «Movarounnahr otashparastlari, ya`ni Xorazm va So`g`d aholisi ishlatadigan oylarni» bayon etadi. Movarounnaxrliklarning kalеndaridagi oylarining soni va yilning uzunligiga ko`ra Eronliklar kalеndariga o`xshashi, faqat oylarning boshlanishi orasida farq borligini ko`rsatib o`tadi. Abu Rayhon Bеruniy xorazmliklar kalеndaridagi va kunlarining nomlarini xam kеltirib o`tadi. Xorazmliklar «isfandorajiy» (o`n ikkinchi) oyining oxiriga qo`shiladigan ortiqcha bеsh kunning birinchisini oyning birinchi kuni nomi bilan atab, qolgan kunlarga ham birin-kеtin kеlgan kunlarning nomlarini bеrishlarini aniqlaganini ta`kidlaydi. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asaridan turkiy xalqlar o`n ikki hayvon nomi bilan ataluvchi muchal kalеndari va ularning nomlari haqida ham ma`lumot olish mumkin. qolavеrsa, eronliklarning kalеndaridagi o`n ikkita oy nomini ham shu asarda uchratish mumkin. Eronliklar tuzgan kalеndada har bir oy 10 30 kundan hisoblanib, qo`shimcha 5 kun o`n ikki oy oxiriga qo`shilgan. Abu Rayhon Bеruniyning ko`rsatishicha bu 5 kun qadimgi eron tilida «panji», «andargoh» dеb atalgan. Kеyinchalik bu nom arabchalashib, «andarjoh» o`zgartiriltan. Bu bеsh kun «o`hirlangan kun», dеb ham atalgan, ular biror oy kunlari hisoblanmagan. Eronliklar ularni «obonmoh» bilan «ozarmoh» o`rtasiga qo`yib, har bir oy kunlariga bеrilgan nomlarda boshqa nomlar bilan ataganlar. Eron kalеndarida bir yil uch yuz oltmish bеsh kun bo`lgan. Ular chorak kunlar bir oy bo`lmaguncha hisobga olmaganlar. Bu bir yuz yigirma yilda bir marta bo`lgan. Shunda ortiqcha oyni yil oylari qatoriga qo`shganlar va u o`n uchinchi oy bo`lgan. O`sha yilni kabisa yil dеb, ortiqcha oy kunlarini boshqa oylar nomlari ataganlar. Abu Rayhon Bеruniyning ma`lumot bеrishicha, ular dastlab haftadan foydalanmaganlar. Olim bu haqida shunday ma`lumot bеradi: «Dastlab haftalarni ishlatgan g`arb tomon aholisi, ayniqsa Shom va uning tеvaragida yashovchilar bo`lganlar. Bunga sabab, u tomonda payhambarlar yuzaga chiqib, Tavrotda aytilganidеk, birinchi hafta va bu haftada olam paydo bo`lganidan xabar bеrganlar. Kеyin bu odat ulardan boshqa millatlarga tarqalgan». Bеruniy Misr kalеndariga ham to`xtalib o`tib, kalеndardagi eski va yangi oy nomlarini o`z asarida bеri o`tadi. Misrliklar qo`shimcha bеsh kunni «abahamno» (kichik oy), kabisali yilni esa «anhnaht» (alomat) dеb ataganlar. qo`shimcha kun so`nggi «musriy» oyining oxiriga qo`shilgan. Bеruniy «Shom mamlakati» (Suriya) kalеndaridagi o`n ikki oy nomlari va to`rt yilda bir marta bеshinchi (shubat) oyga bir kun qo`shib hisoblashlari xaqida yozadi. Bu manbaga ko`ra «Shom mamlakati» kalеndaridagi oy nomlari kеng tarqalgan, hatto arablar ham «dala ishlariga tеgishli vahtlarni» shu oylar bilan bеlgilar ekan. Abu Rayhon Bеruniy «Qonuni Mas`udiy» asarida qadimgi arab kalеndaridagi o`n ikkita oy nomini kеltiradi, lеkin ularning faqat ikkitasining lug`aviy ma`nosini bеrib o`tadi. “qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»da zamonaviy arab kalеndaridagi o`n ikkita oy va еtti hafta kunining nomi va o`z ta`riflari ham kеltiriladi. Abu Rayhon Bеruniyning yozishicha, arablar yaxudiylardan yilga qo`shimcha oy qo`shishni o`rganganlar va bu oyni «ayyom an- 11 nasi» dеb ataganlar. Abu Bеruniy o`z asarida milodiy yil hisobiga ham to`xtalib o`tadi. U mazkur kalеndarni «rumiy kalеndari» dеb ataydi va kalеndarga birinchi marta kabisa yilini Yuliy Sеzar kiritgan, dеb yozadi. Olim milodiy yil hisobini qadimgi xalqlarning qator yil hisoblari bilan qiyoslaydi. «qonuni Ma`sudiy» asarining ikkinchi kitobi xronologiya masalalariga bahishlangan bo`lib, unda «qadimgi xalqlaridan qolgan yodgorliklar» asarida ko`rilgan masalalar to`ldirilib, davom ettiriladi. Asarda Eron, Bobil, Rum podshohi va arab halifalari hukmronlik qilgan yillarining xronologik jadvallari kеltirilib, ularning nomlari yunoncha transkriptsiyada bеrilgan. Shuningdеk, mazkur asarda insoniyat tomonidan qo`llanilgan eralar, jumladan Yazdigard, Iskandar, Filipp, «Buxtunassar» (Nabonassar) erasini aniqlash masalalari xususida ham so`z boradi. Abu Rayhon Bеruniyning «Hindiston» asarida bu o`lkada yashovchi xalqlarning urf-odatlari, gеografiyasi va u bog`liq astronomiyasi ko`rsatib o`tilgan. Shuningdеk, olim burjlar, oy fazalarining o`zgarishi, hind eralari, Oy va quyosh kalеndarlari va oltmish yillik Yupitеr davriyligi nomlarini kеltirib o`tgan. Umar Xayyom. Sharqning eng yirik rasadxonalaridan bo`lgan Isfahon rasadxonasini 1076 yili Umar Xayyomning iltimosiga ko`ra Malikshoh qurdirgan edi. Olim bu rasadxonada olib borilgan ko`p yillik kuzatishlari natijasida o`zining «Malikshoh ziji» asarini yozadi. Umar Xayyom xronologaya faniga qo`shgan katta hissasi kalеndar islohotiga tеgishlidir. Malikshoh Umar Xayyomga yil boshi Navro`z bahorgi tеngkunlik bilan mos tushadigan yangi kalеndar topshiradi. Umar Xayyom bu davrda qo`llanib kеlingan ma Yulian kalеndarining xatosi 128 yilda bir kunga tеng ekanligi va bu xatoni takrorlamaslik uchun, yangi kalеndarning yillarini yangi kombinatsiyada tuzishni taklif qiladi. Yangi kalеndar loyihasiga ko`ra har o`ttiz uch yillik davrning dastlabki yigirma sakkiz yilida kabisa yillari xuddi kalеndaridеk еtti kabisa yildan, sakkizinchi kabisa yili esa odatdagidеk uch yildan so`ng emas, to`rt yildan so`ng bеshinchi yili qabul qilinadigan bo`ldi. Natijada, Umar Xayyom kalеndarning yil uzunligi 365 sutka 5 soat 49 minut 5,5 sеkundga tеng bo`ldi. Ayni vaqtda Umar Xayyom kalеndarining xatoligi aniqlangan bo`lib, u 19,5 sеkundni tashkil etdi. Bu kalеndardagi xatolik 4500 12 yildagina bir sutkani tashkil qiladi dеmakdir. Mazkur natija kalеndar qanchalik mukammal tuzilganligidan dalolat bеradi. Umar Xayyom kalеndari Malikshoh tomonidan 1079 yil (xijriy qamariy 471 yil)da qabul qilindi. Umar Xayyom kalеndari Eronda XIX asrning o`rtalariga qadar qo`llanilgan. Bu kalеndar Umar Xayyom kalеndari dеyilishi bilan birga Malikshoh sharafiga «Jaloliy kalеndari» ham dеb yuritilgan. Uning xronologiya faniga oid yana bir mashhur asari «Navro`znoma»dir. Asarda quyosh kalеndari tarixi batafsil bayon qilinadi. Navro`z kunining qanday bеlgilangani, qanday nishonlangani to`g`risida ma`lumotlar hamda oy nomlarining lug`aviy ma`nosini ham bеradi. Mirzo Ulug`bеk. Mirzo Ulug`bеk «Ziji Ko`ragoniy» asarida vaqtni hisoblash masalalariga to`xtalib o`tgan. Olim yil kitobining sharq halqlari qabul qilgan usullarini bayon etib, “yunon, malikiy, xitoy va uyg`ur eralari» hamda ular orasidagi farq, mazkur eralardagi bayram kunlari to`g`risida batafsil ma`lumot bеradi. hijriy-qamariy kalеndardagi arab davriyligi, yil boshi jadvallarini va formulalarini ko`rsatib o`tadi. Еvropada Mirzo Ulug`bеk va Nasriddin Tusiyning yulduzlar jadvali katologi 1648 yilda Oksford univеrsitеti astronomi Jon Grivas tomonidan nashrga tayyorlangan. 1650 yilda Mirzo Ulug`bеk asarlarining xronologiyaga oid ma`lumotlari, Sharq xalqlarida yil hisobi, kalеndarlarga doir qismlari nashr etiladi. Mirzo Ulug`bеkning yulduzlar katalogi 1665 yilda Tomas Xayd tomonidan lotin va fors tillarida nashr qilinadi. 1853 yilda Mirzo Ulug`bеkning bu jadvallarga bеrgan to`liq muqaddimasini Sеdillot tarjimasi bilan nashr etilgan. Xronologiya kalеndarlarning rivojlanishi va o`zgarishi bilan chambarchas bog`liqdir. Kalеndar so`zi lotincha «kalеndarium» so`zidan olingan bo`lib, qarz kitobi ma`nosini anglatadi. Bu so`z shu narsa bilan bog`liqki, qadimgi Rimda qarzdorlar oz qarz foizlarini oyning birinchi kunida to`laganlar. Hozirgi paytda kalеndar bu turli mamlakatlarda vaqt hisobi sistеmasi bo`lib, uning asosida tabiatning davriy hodisalari, osmon jismlari harakatlari, vaqt oraliqlarining hisobi olib boriladi. Kalеndarni o`rganish tarix fanining vazifasiga kiradi. Tarix fani esa bu o`rinda xronologiya faniga murojaat qiladi. Xronologiya 13 turli hodisalar va hujjat sanalarini tuzishdan iborat vazifani bajaradi. Xronologiyada kalеndarlar turlari, ularning paydo bo`lishi bilan bohliq jarayonlar, ularning miqdoriy ko`rinishlaridan; qadimgi Sharq davlatlariga xos kalеndarlar; ularning ham shakllanish va taraqqiyot bosqichlari va shular bilan birga qadimgi Yunoniston va Rimga xos kalеndarlar tarixi ularning o`zlariga xos xususiyatlari o`rganiladi. 1.2 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarni shakllantirish yo’llarining tahlili. Xronologik fikrlash tarix talabalari uchun muhim mahoratdir, chunki bu ularga o'tmishni izchil tushunishga yordam beradi. Tarix darslarida o‘quvchilarning xronologik ko‘nikmalarini oshirishning turli samarali usullari mavjud. 1. Vaqt jadvallari va xronologiya mashqlari: Vaqt jadvallaridan foydalanish voqealar ketma-ketligini tasavvur qilishning ajoyib usuli hisoblanadi. O'qituvchilar talabalardan tarixiy davrlar yoki hodisalarning xronologik tartibni tushunishlariga yordam beradigan vaqt jadvallarini yaratishni so'rashlari mumkin. 2. Birlamchi manba tahlili: Maktublar, kundaliklar va artefaktlar kabi birlamchi manbalarni o‘rganish talabalarga tarixiy voqealar haqida bevosita ma’lumot berishi mumkin. Bu manbalarni xronologik tartibda tahlil qilish orqali o‘quvchilar voqealar mazmuni va ketma-ketligini yaxshiroq tushunishlari mumkin. 3. Qiyosiy tahlil: Talabalarni turli tarixiy davrlar yoki hodisalarni solishtirish va solishtirishga undash ularning xronologiya haqidagi tushunchalarini chuqurlashtirishi mumkin. O'xshashlik va farqlarni aniqlash orqali o'quvchilar voqealarni to'g'ri xronologik kontekstda joylashtirishlari mumkin. 4. Tarixiy rivoyatlar: Hikoyalar o‘quvchilarga tarixiy voqealarni izchil hikoya chizig‘ida bog‘lashda yordam beradi. O'qituvchilar o'quvchilarga voqealar ketma- ketligini to'g'ri ifodalovchi hikoyalar tuzishda yo'l-yo'riq ko'rsatishi, xronologik fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam berishi mumkin. 5. Sabab va oqibat munosabatlari: Sabab va oqibatni tushunish xronologik ko'nikmalarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Tarixiy hodisalarning sabab 14 va oqibatlarini o‘rganish orqali o‘quvchilar voqealarning vaqtinchalik tartibini yaxshiroq tushuna oladilar. 6. Interaktiv tadbirlar: Talabalarni rolli o‘yinlar, simulyatsiyalar va raqamli vositalar kabi interfaol tadbirlarga jalb qilish xronologiyani o‘rganishni yanada qiziqarli qiladi. Ushbu tadbirlar talabalarga tarixiy vaqt jadvallarini tuzish va tushunishda faol ishtirok etishga yordam beradi. 7. Tarixshunoslik bahslari: O‘quvchilarni tarixshunoslik bahslari bilan tanishtirish ularning tarixiy hikoyalar vaqt o‘tishi bilan qanday rivojlanishi haqidagi tushunchalarini chuqurlashtirishi mumkin. Xuddi shu hodisalarning turli talqinlarini tahlil qilish orqali o'quvchilar xronologik fikrlash qobiliyatlarini oshirishlari mumkin. Insoniyat jamiyati taraqqiyoti qonuniy jarayonlarini tiklash sohasidagi ishlarning asosiy shartlaridan biri bu tarixiy voqealarni aniq sanalashdir. Tarixiy fanlar taraqqiyotining eng boshlang'ich davrlarida bu masalaga katta ahamiyat bermaganlar, faqat manbalarda uchragan ma'lumotlarni haqiqiy deb hisoblaganlar, bordi-yu ular eski hisob sistemasida berilgan bo’lsa ular taxminiy hozirgi zamon sanoq sistemasiga aylantirishgan. Keyinroq shu aniqlandiki, voqealarni aniq sanalash oson ish emas ekan. Har bir xalqda o’z kalendar sistemasidan tashqari yil hisobining boshlang'ich nuqtasi ham bo’lgan.Manbalarda aks ettirilgan sanalarni Hozirgi zamon vaqti hisobiga aylantirish uchun katta ishlar qilingan. Mana shu murakkab vazifani amalga oshirish uchun yordamchi tarix fani - xronologiya paydo bo’ldi. Xronologiya vaqt o’lchovi haqidagi fan. Xronologiya so’zi grekcha “xronos” - vaqt, “logos” - fan deganidir. Xronologiya ikkiga bo’linadi: matematik (astronomik) va tarixiy xronologiya. Astronomik xronologiya osmon jismlari harakatini hisoblab aniq astronomik vaqt o’rnatiladi. Uning asosida soniya, daqiqa, soat, kechakunduz, sutka, xafta, oy, yillar, asr, eralar bilan hisoblaydi. Vaqtni hisoblash kalendar (taqvim) lar asosida hisoblanadi. Tarixiy voqealar sanalari haqidagi to’g’ri va noto’g'ri ma'lumotlarni o’zida talkin etgan manbalar tarixiy xronologiyaning ob'yekti hisoblanadi. Bu ilmiy fanning predmeti bo’lib, u yoki bu shaklda berilgan sana axboroti xizmat qiladi. Shu axborotlarga asoslanib, xronolgiya ma'lumotlari va uslublarini qo’llab, olimlar tarixiy faktlar va 15 xujjatlarning paydo bo’lish vaqtini aniqlaydilar. Buning uchun esa har bir xalq yoki davlatning u yoki bu davr (tarixiy davr) dagi vaqt sanog'i kelib chiqishi va xususiyatlarini bilish zarur. Tarixiy xronologiya o’z oldiga ikki vazifani qo`yadi: nazariy va amaliy. Birinchi vazifa shundan iborotki, tarixiy taraqqiyotda vaqt sanoq sistemasini o’rganish, hamda ular o’zaro munosabatni o’rnatish va bir xronologik sanadan ikkinchisiga o’tish prinsiplarini ishlab chiqishdir. Ikkinchisi shundan iboratki, yuqorida qayd etilganlarni amalga oshirish uchun voqealar sanasini hozirgi zamon erasiga va umumiy qabul qilingan yil sanoq sistemasiga ko’chirish orqali tarixiy voqealar sanasini tavsiflash va aniqlik kiritishdan iboratdir. Xronologiyaning asta-sekin taraqqiy eta borishi natijasida uning vazifalari ham ancha kengayadi; olimlar uning ma'lumotlari va uslublaridan manbashunoslik va tarixiy muammolarga doir masalalarni hal etishda foydalanmoqda. Yordamchi tarix fanlar orasida xronologiya muhim fanlardan biri hisoblanadi, chunki tarixning istalgan bir bo’lagini o’rganishning asosiy sharti voqealar ketma-ketligi va sanani aniqlash ilmini o’rganishdir. Xronologiya uslublariga tayanib, tarixchi tarixiy xujjatlar va raqamlarning aniq sanasini o’rnatadi. Bu vazifani to’g’ri yechish uchun ma'lum bir xalqning u yoki bu tarixiy davr bo’yicha shakllanishi va o’ziga xos xususiyatlari davrini sanashi bilan zarur. Shuni hisoinga olish kerakki, vaqtni hisoblash masalasini birgina davlat chegarasida ko’rib chiqish jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Dunyo xalqlarining ko’p asrlardan buyon mavjudligi ular o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar kalendar sistemalaridagi ko’pgina elementlarning qo’shilib ketishiga hamda bir xalqning ikkinchi xalq kalendarini o’zlashtirib olishini tezlashtirdi. Bundan tashqari, ko’p millatli davlatlardan vaqt hisobi turli millatlarda turlicha bo’lishi mumkin. Ba'zi mamlakatlarda kalendar sistemasida quyosh vaqti hisobi hukmron bo’lsa, boshqalarida vaqt hisobi oy taqvimi bo’yicha olib borilgan. Bu vaqt usullarini o’rganish uchun har bir tarixchi yer shari xalqlarida vaqt hisobi paydo bo’lish va taraqqiy etish jarayoni bilan hamda barcha asosiy kalendar sistemalari bilan tanishuvi lozim. Vaqt va uni hisoinga olish zarurligi haqidagi tasavvur odamlarda qadim zamonlarda xo’jalik hayoti zaruriyati asosida vujudga 16 kelgan. Vaqt hisobi birliklari qilib doimiy takrorlanib turgan tabiat hodisalari olingan. Bular: kun va tundan iborat bo’lgan sutkalar, osmonda oyning paydo bo’lishi, fazalarining almashinuvi, ko’rinmay qolishi, ya'ni oy va yerning quyosh atrofida yillik aylanishi edi. Asta-sekin vaqtni aniqlash ehtiyoji oshgan. Buning uchun esa osmon jismlari harakatini ko’proq kuzatish zarur edi va bu esa o’z navbatida astronomiya fanining rivojlanishini talab etadi. Shuning bilan birga boshqa masala paydo bo’ladi: ya'ni sutkalar, oylar, yillar o’rtasidagi munosabatni aniqlash kerak edi. Bu masalani yechish uchun murakkab matematik hisob- kitoblarni olib borishga to’g’ri keldi. Natijada qadim zamonlardan amaliy xronologiya sohasida astronomiya va matematik ma'lumotlarning qo’llanila boshlanishi asta sekin bu bilimlar sistemasini ilmiy fanga aylantira boradi. Tarixiy xronologiya masalalarini yechish bilan shug'ullangan insonlarning nomlarini asrab qola olmagan. Biroq, bizga ma'lumki Qadimgi Gretsiyada Eratosfen, Kalipp, Qadimgi Rimda esa Varron, Senzorin, Ptolemey, Manrobiy asarlarida xronologiya masalalari yoritilgan. Rim kalendarini yaxshilashda astronom Sozigen (er.avv. I asr)ning katta xizmatlari bor. Uning ishlab chiqqan kalendari Yuliy Sezar tomonidan er.avv. 48-yilda qabul qilingan va u Yuliy kalendari nomini olgan. Bu kalendar hozirgi zamon yil hisobiga asoslanadi. O’rta asrlarda iqtisodiyot va madaniyatning, diniy urf-odatlarning rivojlanishi xronologiyaning kelgusida yanada mukammallashuviga olib kelgan. O’rta asrlarda mavjud bo’lgan xilma-xil xronologik va kalendar sistemasini turli mumlakatlar va turli xalqlarning xo’jalik va madaniy jixatdan o’zaro munosabatlarida to’sqinlik qilar edi. Shu sababdan ham VI asrda bu sistemalarni bir xil qilish, ya'ni xalqlar uchun 525- yilda Rim monaxi kichik Dionisiy yechadi, ya'ni u Iso payg'ambarning tug'ilish sanasini hisoinga olib, xristian erasiga asos soladi. VII asr boshida esa islom dini asoschisi Muhammad zamonidan barcha musulmonlar uchun yagona oy kalendari qonuniylashtirilgan va har bir yangi oy va yangi yil oyning tug'ilganidan (hiloldan) boshlangan. VII asr oxiri va VIII asr birinchi choragida angliyalik monax solnomachi Bedniyning xronologiya haqidagi asari dunyoga keladi. U “Olamning olti yoshi” haqidagi asarida xristian erasi asosini himoya qilib chiqadi. 17 XI asr boshida ensiklopedist olim Abu Rayxon Beruniyning “O’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari yaratiladi va unda barcha xalqlarga oid bo’lgan eralar va diniy bayramlar yoritilgan edi. XI asr ikkinchi yarmida yashab o’tgan shoir Umar Xayyom ham musulmon yil hisobi sistemasi tarixini o’rganish va bu sistemani ishlab chiqishda o’z xissasini qo’shgan edi. U aniq quyosh taqvimini tuzib chiqdi va “Jalol” yoki “Malik” erasini tuzdi, bu era 1079-yil 15-martdan boshlandi. XII asrda o`rta asr rusiyasida cherkov bayramlarini o’tkazish va xususan solnomadagi voqealarni sanalash bilan bog'liq masalalarni yechish uchun xronologiya masalalariga qiziqish paydo bo’ladi. Xuddi shu davrda novgorodlik Kirikning xronologik asari yaratilgan. Pravoslav cherkovi uchun Rus davlatida bir necha marta kalendar ma'lumotlarini tuzish ishlari olib borilgan. Italiyalik A.Lili vaI.Dantilarning mehnati natijasida 1582 yilda yangi kalendar sistemasi yaratiladi va uni Rim papasi nomi bilan “Grigoriy kalendari” deb ataladi. 1583-yilda esa Fransuz olimi J.Skaligerning “Vaqt hisobini yaxshilash haqida” deb nomlangan asari nashrdan chiqdi. Eratosfen Kirenskiy (eramizgacha 276-194-yillar) taniqli qadimgi matematik bo’lib Aleksandriya va Afrikada ishlagan, o’z vaqtida Misrdagi Aleksandriya kutubxonasini boshqargan. Grek matematigi Klavdiy Ptolomey (eramizgacha II asr) astronomiyaga oid ,,Almagesta,, asarini yozadi. Varron qomusiy olim edi. U 600 dan ziyod kitob yozgan bo’lib, ularning ko’pi xronologiyaga bag'ishlangan.Tarixiy xronologiya fani rivojiga Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy ham katta xissa qo’shgan. Beruniy arab , fors tillarida asar yozgan. U sansikrit , grek , suriya va Qadimgi yahudiy tillarini bilgan. Solnomalar tavsifi haqidagi ko’plab tadqiqotlar XVII asrda Fransuz monaxi D.Petavi tomonidan amalga oshirildi. Umumiy tarif va xronologiya tarixini XIX asrda nemis olimi L. Ideler keyinroq esa nemis olimi Ortinsed tomonidan yaratilgan. XIX asrda xronologiya sohasidagi ishlar avvalo alohida turdagi solnomalarni chuqurroq o’rganish va xalq kalendarlari asosida vaqtni belgilashga bag'ishlandi. Ko’plab ishlar qadimgi tarixdagi solnomalarni hozirgi sistemamizga ogirish, mashhur manbalar asosida boshqaruv yillarini, masalan: fir'avnlar (Misrda), Arxondlar (Afinada), konsul va imperatorlar (Rimda), 18 Rim papasi, Patriarxallar faoliyatini aniqladilar. Tarixiy xronologiyaning rivojlanishida uning arxeologiya va boshqa fanlar bilan aloqasi muxim ahamiyatga egadir. Yangi ko’proq tarixiy xronologiyada informatsion hisoblash texnikalarining qo’llanilishi ham ahamiyatlidir. O’zbekistonning mustaqillikka erishishi respublikamiz xronologiya sohasida jiddiy xronologiyasini chuqur va to’laqonli o’rganishga imkoniyat yaratdi. Tarix sohasining rivojlanishida mamlakatimiz rahbariyati ayniqsa respublikamiz Prezidenti I.A. Karimovning e'tibori katta bo’lib bu esa tarixiy xronologiyaning rivojlanishida yangi qirralarini ochmoqda. Tarixiy xronologiya kalendarning rivojlanishi va o’zgarishi bilan chambarchas bog'liqdir. Turli xalqlar turli tarixiy vaqtni xilma–xil tarzda hisoblaganlar. Hozirgi paytda kalendar bu - turli mamlakatlarda vaqt hisobi sistemasi bo’lib uning asosida tabiatning davriy hodisalari osmon jismlari harakatlari, vaqt oraliqlarining hisobi olib boriladi. Kalendar rivojida aniqrogi kalendar sistemasida turli tarixiy jarayonlar xo’jalik sharoitlari xalqlarning hayoti o’z aksini topgan. Kalendarni o’rganish tarix fanining xronologiyasiga kirib uning vazifasi turli hodisalar va xujjatlar sanalarini tuzishdan aniqlashdan iborat. XVII asrda Fransuz olimi D.Petaviy va boshqa yevropalik olimlar o’z asarlarida yil hisobi sistemalarini amaliy maqsadlarda o’rganish masalalarini yoritganlar. XVIII asrda esa Rossiya olimlarining tarixiy asarlarida xronologiyaga e'tibor kuchayadi. V.N.Tatihev “Rossiya tarixi” asarida maxsus bob ajratadi va uni “Vaqt hisobi va yil boshi” deb ataydi. Yevropada xronologiya mustaqil ilmiy tarixiy fan sifatida XVIII asrda shakllanadi. Rossiyada esa XIX asr boshidan boshlab xronologiya maxsus tarixiy fan sifatida rivojlana boshlaydi. Yaqin va O`rta Sharqda esa xronologiyaga ilm sifatida qiziqish IX-X asrlarda Abbosiylar sulolasi xalifaligida paydo bo’lgan, tarixnavislik bilan bog'liqdir. Bu davrda yashagan arab tarixchilari o’zlariga xos bo’lgan “dunyo tarixlarini” yaratishgan. Ularning kitoblarida bo’lib o’tgan voqealar tarixning dastlabki nuqtasi “dunyo yaratilishi” va payg'ambarlar davriga, keyingi pog'onasi Qadimgi Eron shoxlari va Sosoniy podshoxlari tarixiga, oxirgi qismi esa bevosita arablar va islom tarixiga bag'ishlangan. 19 Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni rivojlantirish talabalarda o'tmish haqida izchil tushunchani shakllantirish uchun juda muhimdir. Vaqt jadvallari, asosiy manbalar, qiyosiy tahlillar, rivoyatlar, sabab va natija munosabatlari, interfaol tadbirlar va tarixshunoslik bahslarini o'z ichiga olgan holda, o'qituvchilar o'quvchilarning xronologik fikrlash qobiliyatlarini samarali oshirishlari va tarixni chuqurroq tushunishlarini rivojlantirishlari mumkin. 20 II BOB. TARIX DARSLARIDA XRONOLOGIK KO’NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHNING AHAMIYATI. 2.1 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarini shakllantirishning amaliy natijalari. O'tmish va tarixiy xotira insoniyat tarixining barcha davrlarida e'tibor markazida bo'lib kelgan. Bu e'tibor natijasida ilmiy tadqiqotlar va izlanishlar orqali tarixiy hodisalar, shaxslar va jarayonlar bilan bog'liq ko'plab savollarga javob izlangan. Ushbu jarayon inson o'tmishda nima sodir bo'lganligini yozishni boshlashi bilan va tarixshunoslikni paydo bo'lishiga asos bo'lgan. Xronologik tushunish tarixni o‘rganishning asosiy jihati hisoblanadi, chunki u o‘quvchilarga voqealar ketma-ketligi va ularning ahamiyatini tushunishga yordam beradi. Ushbu maqolada biz tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni rivojlantirishning amaliy natijalari va afzalliklarini o'rganamiz. Xronologik ko'nikmalarning ahamiyati: Voqealarning sodir bo'lish tartibini tushunish tarixning izchil hikoyasini ishlab chiqish uchun juda muhimdir. Xronologik ko'nikmalar o'quvchilarga sabab- natija munosabatlarini o'rnatishga, naqshlarni aniqlashga va tarixiy voqealarni yanada aniqroq tahlil qilishga yordam beradi. Xronologik ko‘nikmalarni o‘rgatishning amaliy strategiyalari: 1. Vaqt jadvalidagi harakatlar: Asosiy voqealar yoki tarixiy shaxslarning vaqt jadvallarini yaratish talabalarga voqealar ketma-ketligini tasavvur qilish va ular sodir bo'lgan kontekstni tushunishga yordam beradi. 2. Xronologik saralash: O‘quvchilarni tarixiy voqealarni xronologik tartibda tartibga soluvchi mashg‘ulotlarga jalb qilish ularning ma’lumotlarni to‘g‘ri ketma- ketlashtirish qobiliyatini oshiradi. 3. Hodisalarni solishtirish va taqqoslash: O‘quvchilarni turli tarixiy davrlarni solishtirish va solishtirishga undash o‘tmishdagi voqealar va ularning oqibatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Xronologik ko'nikmalarni rivojlantirishning afzalliklari: 21 1. Tanqidiy fikrlashni takomillashtirish: Xronologik ko'nikmalarni rivojlantirish orqali talabalar voqealarning ahamiyatini baholashni va tarixiy dalillarni yanada samaraliroq tahlil qilishni o'rganadilar. 2. Tarixiy savodxonlikni oshirish: Xronologiyani bilish talabalarga tarixiy matnlar, asosiy manbalar va akademik tadqiqotlar bilan yanada mazmunli shug‘ullanish imkonini beradi. 3. Kontekstni tushunish: Xronologik ko'nikmalar o'quvchilarga tarixiy voqealarni kontekstda joylashtirishga yordam beradi, bu ularga tarixdagi kengroq mavzular va tendentsiyalarni tushunishga imkon beradi. Tarix o'qitish deganda, tarixiy material vositasida o'quvchilarga bilim berish, ularni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish zarur bo'lgan jarayon, o'qituvchi va o'quvchilarning aqliy (ichki) hamda o'quv harakatlari (tashqi) jarayoni tushuniladi. Jamiyatimizdagi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar o'quvchilarning turli sohalar bo'yicha bilim olishlariga, kasbiy ko'nikma va bilimlarini shakllantirishlariga, o'quv tarbiyaviy tadbirlar tizimiga ta'sir Tarix kursining mazmuni deganda, birinchi galda tarix dasturida belgilab berilgan tarixiy bilimlar ko'lami, o'quv materiali: uning asl mazmuni, o'quvchilarning tarixiy materiallarni o'zlashtirish olgan bilimlaridan foydalana bilish sohasidagi o'quv usullari, ko'nikma va malakalari sistemasi, shu jumladan, ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy shakllarini egallashlari ko'zda tutiladi. [1] Tanqidiy fikrlash ta'limiy dastur yoki kundalik hayotning umumiy kontekstidan yiroqlashgan sharoitda o'rganilishi lozim bo'lgan hodisa ham emas. Braun (1989) ta'kidlaydiki, vazifa va real hayot maqsadlaridan ajratilgan o'quv ko'nikmalari ta'lim oluvchilarga ob'ektiv testlarni yaxshi topshirish imkoniyatini berishi mumkin, lekin ular bu ko'nikmalarni yangi vaziyatlarda qo'llay olmaydilar. Rixer ta'biri bo'yicha o'rganish va fikrlashning ta'rifi kognitiv psixologiya, falsafa va multmedia madaniyati ta'limi sohasidagi tadqiqotlar natijalariga asoslanadi. 22 Tarixiy tafakkur ko'nikmalari tarixiy bilimlarni tadqiq qilish va uning mohiyatin tushunish asosida beshta kategoriyada jamlanadi. • xronologik fikrlash • tarixiy tushuncha • tarixiy tahlil va talqin • tarixiy tadqiqotlar • tarixiy masalalar, tahlil va qarorlarni qabul qilish 1) Avtoritar texnologiyalar, bunda pedagog o'quv-tarbiyaviy jarayonning yakka sub'ekti hisoblanadi, o'quvchi esa faqatgina «ob'ekt», biror-bir qismdek bo'ladi. Ular maktab hayotini qat'iy tashkil etilishi, o'quvchilarning tashabbusi va mustaqilligiga yo'l qo'ymaslik, talab va majburlash qo'llanilishi bilan ajralib turadi. 2) Didaktotsentrik texnologiyalar ham bola shaxsiga e'tiborsizlik yuqori darajasi bilan ajralib turadi, ularda ham o'qituvchi va o'quvchi o'rtasida sub'ekt-ob'ektli munosabatlarlar hukm suradi, o'qitish ta'limdan ustun qo'yiladi va shaxsni shakllantirish eng asosiy omillari didaktik vositalar hisoblanadi. 3) Shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar butun maktab,o'rta maxsus ta'lim tizimi markaziga bola shaxsini, uning rivojlanishi uchun qulay, kelishmovchilik- larsiz va xavfssiz sharoitlarni ta'minlash, uning tabiiy imkoniyatlarini amalga oshirishni qo'yadi. Bu texnologiyada bola shaxsi faqatgina ob'ekt emas, balki muhim sub'ekt hamdir: u biror-bir noaniq maqsadga erishish vositasi emas, balki ta'lim tizimi maqsadi hisoblanadi (avtoritar va didaktotsentrik texnologiyalarida bo'lganidek). Bunday texnologiyalarni yana antrotsentrik deb ham ataydilar.Shunday qilib, shaxsga-yo'naltirilgan texnologiyalar antrotsentrikligi, insonparvarligi va psixoterapevtik yo'nalganligi bilan ifodalanadi va bolaning har tomonlama, erkin va ijodiy rivojllanishi maqsad qilib oladi. Shaxsga-yo'naltirilgan texnologiyalar doirasida insonparvarlik shaxsiy texnologiyalar, hamkorlik texnologiyalari va erkin tarbiyalash texnologiyalari mustaqil yo'nalganligi bilan ajralib turadi. 23 4) Insonparvarlik-shaxsiy texnologiyalar birinchi navbatda o'zining insonparvarlik mohiyati, shaxsni qo'llashga psixoterapevtik yo'nalganligi, unga yordam ko'rsatishi bilan ajralib turadi. Ular bolaga har tomonlama hurmat va muhabbatni, majburlashni rad etib uning ijodiy qudratiga ishonchni targ'ib qiladi. 5) Hamkorlik texnologiyasi, o'qituvchi va bola o'rtasidagi ob'ekt-sub'ektiv munosabatlarda demokratiklik, tenglikni, hamkorlikni amalga oshiradi. O'qituvchi va o'quvchi birgalikda maqsad, mazmunni ishlab chiqadilar, hamkorlik va birgalikda ijod holatida bo'lib baho beradilar. 6) Erkin tarbiya texnologiyalar bolaning hayotiy faoliyati doirasida ko'pmi ozmi tanlashi va mustaqilligi erkinligi berishga e'tiborni qaratadi. Tanlovni amalga oshirib bola natijalarga tashqi ta'sir ostida emas, balki ichki tuyg'ulari orqali boradi, u sub'ekt nuqtai nazarini eng yaxshi uslub bilan amalga oshiradi. Tanqidiy fikrlashning faol metodlari. Tanqidiy fikrlashni o'stirishga xizmat qiladigan metodlar «Demokratik ta'lim uchun» konsortsiumi tomonidan amalga oshiriladigan «Tanqidiy fikrlash uchun o'qish va yozish» loyihasi doirasida ishlab chiqilgan. Tanqidiy fikrlashning faol metodlarini ishlab chiqishda quyidagi asoslardan kelib chiqadilar: Tanqidiy fikrlash nima? Fikrlash — o'qish, yozish, so'zlash va eshitishga o'xshash jarayon. U faol, muvofiqlashtiruvchi shunday jarayonki, o'zida biror haqiqat to'g'risidagi fikrlarni qamrab oladi. Fikrlash kontekstdan tashqarida hosil qilinadigan ko'nikma emas. O'tmishimizni hozirgi kunga etkazishda foydalanadigan eng muhim elementlardan biri bu tarixiy muhit. Tarixiy muhitda binolar, yo'llar, qasrlar, tarixiy voqealar va tarixiy ob'yektlar bo'lgan ochiq joylar kabi ko'plab elementlar mavjud. Bundan tashqari, xotiralar, xatlar, xaritalar, gazetalar, rejalar, otkritkalar, shtamplar, tangalar, rasmlar, kitoblar va tarixiy narsalar tarixni o'qitishga hissa qo'shadigan elementlardir. Tarix darslarida tarixiy muhit va narsalardan unumli foydalanish orqali tarix darslarini yanada aniqroq va samaraliroq qilish mumkin. Tarix darslarida tarixni hozirgi kunga yetkazish va bu darslarni yanada tushunarli va qiziqarli qilishning usullaridan biri bu dars mazmuniga materiallar tayyorlash va tegishli o'quv texnologiyalaridan foydalanishdir. 24 2.2 Tarix darslarida xronologik boshqotirmalarning o’rni. Tarix predmetini o'qitishda kurslararo aloqalarning shakllanishi va uni amalga oshirish bilan bog'liq uzviylikni ta'minlashning o'ziga xos xususiyati fan asoslari, o'quv predmetining tuzilishi va mazmuni, uning DTS, dastur, o'quv rejasidagi maqsadi va o'rni bilan belgilanadi. Har bir o'quv fani, shu jumladan, tarix alohida bilimlar tizimi - dalil, tushuncha, g'oyalarning o'ziga xos mantiqiy bog'liqligidan iborat. O'quvchilar ularni ob'ektiv voqelikni aks ettirishning barcha shakllari o'rtasidagi bog'lanishlarining ichki tizimini hosil qilish yo'li orqali o'zlashtiradilar. Bunday bog'lanishlarni yaratishda kurslararo aloqalar muhim rol o'ynashi ta'lim klasterida alohida dolzarblik kasb etmoqda. Bunda o'quvchilarning yilma-yil olgan bilimlari bir-biri bilan mantiqan bog'lab borilishi, Davlat ta'lim standartlari va iste'molchilar talablariga javob bera oladigan kompetensiyalar bilan maktabni tugatishi hamda ta'limning keyingi bosqichiga muvaffaqiyatli o'tishini belgilab beradi. SHunga ko'ra umumiy o'rta ta'lim maktablarining o'quvchilari jahon tarixi va O'zbekiston tarixi darslarida kurslararo bog'lab o'rganish orqali ta'lim samaradorligini oshirishga katta e'tibor qaratishi lozim. Tarix darslarini kurslararo uzviylikda olib borishni quyidagi shakllarini ajratib ko'rsatish mumkin: 1. Xronologik(retrospektiv) aloqalar- yangi mavzuni tushuntirishda har ikkala tarix kursidan ilgari ma'lum bo'lgan o'quv materialiga tayanib o'quvchilarga murojaat qilinishi (masalan, "Arab xalifaligining vujudga kelishi va taraqqiyoti" - "Xalifalik mamlakatlari madaniyati"). 2. Perspektiv aloqalar- kelgusida sistemali o'rganish ko'zda tutilgan materiallarga oldindan murojaat qilish. (chunonchi, insoniyat tarixi-g'oyalar tarixidan iborat ekanligi. Turli g'oyalarning tarixiy jarayonlarga ta'siri, "Kuch-bilim va tafakkurda" g'oyasining mohiyati, "Buyuk ipak yo'li"ni tiklash g'oyasi va h.k.). 3. Sinxron aloqalar- tarix kurslarida mazmunan yaqin bo'lgan ikki mavzuni o'rganishning bir vaqtga to'g'ri (mos) kelishi yoki bir vaqtda sodir bo'lgan voqealar (masalan, o'rta asrlarning uchinchi davrida "Evropa xalqlari madaniyati" va 25 "Temuriylar davrida ilm-fan va madaniy hayot", Temuriylar davri madaniyatining jahonshumul ahamiyat kasb etishi ). 4. Axborot beruvchi aloqalar - nazariy, tarixiy dalil va tushunchalar darajasidagi aloqalar bo'lib, ularga quyidagicha turkumlanadi: a) nazariy jihatdan - tarix sinflar kurashidan iborat emas, balki u insoniyat jamiyatining taraqqiyoti haqidagi fan ekanligi. Inson tarixni yaratuvchisi, ishtirokchisi ekanligi, insoniyat doim oldinga intilganligi, bu esa tarixiy taraqqiyotning asosi bo'lganligi, butun borliq muvozanatdan, ya'ni o'zaro bog'liqlikdan iborat ekanligi va h.k.; b) tarixiy dalillar - bilimlarning eng oddiy turlaridan hamda tahlil qilish va umumiy xulosa chiqarish uchun manba material hisoblanib, murakkabroq bilimlar tarkibi birliklari- tarixiy tushuncha, g'oya, nazariya, qonuniyatlarni o'zlashtirishda asos bo'lib xizmat qiladi. Masalan, 1402 yilda Amir Temurning tarixiy Anqara jangida Boyazidni tor-mor etishi, 1526 yilda Hindistonda Boburiylar imperiyasiga asos solinishi va h.k.; v) tarixiy tushunchalar - inson tafakkuri shakllaridan, predmet va hodisalarning umumlashtirish usullaridan biri bo'lib, uning yordamida narsalarning umumiy, muhim belgilari, ob'ektiv voqelik hodisalari bilib olinadi. Insonning tarixiy hodisa, jarayonlar mohiyatini teran anglashi tarixiy tushunchalarda o'z ifodasini topadi. CHunonchi, davlat, feodal tarqoqlik, markazlashgan davlat, mutloq monarxiya, dehqonlar qo'zg'oloni, natural xo'jalik va h.k. 5. Uslubiy tavsifdagi aloqalar - o'quvchilarning jahon va O'zbekiston tarixi bo'yicha tarixiy dalillarni o'rganishi natijasida olamni anglash, jamiyat taraqqiyotining yaxlit mohiyatini tafakkur orqali idrok etishi bilan shakllangan, umumlashgan aniq tasavvurlari, keng tushunchalarida hamda dunyoqarashga oid tamoyillar va g'oyalarda aks etadi (masalan, tarix ta'limidagi etakchi g'oyalar, "O'zbek xalqi va davlatchiligi tarixi" konsepsiyasining etakchi g'oyalari va h.k.). 6. Faoliyatga doir aloqalar ko'nikma va malakalar sistemasida amalga oshiriladi. (masalan, ijodiy fikrlash, o'quv-kommunikativ, tashkiliy, bibliografik va hokazo ko'nikma va malakalar). Mazkur rivojlantiruvchi ta'limning markazida 26 shaxsni ta'lim-tarbiya vositasida maqsadga erishishga yo'naltirilgan umumiy va integrativ qobiliyat va tafakkurini shakllantirish yotadi. SHuningdek, o'quvchilarning kurslararo tarixiy bilimlarni aniqlashtirishlarida bir qator ushbu predmetga xos bo'lgan ko'nikmalar: tarixiy materialni zamon va makonda tahlil etish, taqqoslash kabilarni rivoshlantirish nazarda tutiladi. Ta'lim klasteri asosida dars samaradorligini oshirish o'quv jarayonlarida ta'limning turli shakl va usullarini amaliyotga tatbiq etishni talab etadi. O'quvchilarni qisqa vaqt ichida kurslararo bog'lanish yordamida faol ravishda bilimlarini jalb qilib, materialni idrok etishlari uchun pedagog oddiy uslubiy usullarni qo'llashdan murakkabga qarab borishi lozim bo'ladi. Bular jumlasiga quyidagilar kiritildi: eslatish (misollar, dalillar keltirish va h.k.), topshiriq va savollar (mantiqiy, muamoli va h.k.) berish, taqqoslash, tarixiy sayohat (tarixga nazar tashlash, o'tmishga sayohat), turli xil jadvallar tuzish, kurs mavzularini birlashtirib integratsion dars o'tish, yangi o'rganilayotgan materialni boshqa kursdan ma'lum bo'lgan material (tarixiy tushunchalar) bilan bog'lash orqali tahlil qilib umumlashtirish, yangi pedagogik texnologiya asosida dars o'tish, qo'shimcha manbalardan foydalanib dars o'tish, umumlashtiruvchi - takrorlash darslarida kurslararo aloqalardan foydalanish va b. Ushbu qo'llanilgan uslubiy usullarning har birini didaktik jihatdan sharhlab o'tish mumkin: Jahon va O'zbekiston tarixi fanlaridan o'quvchilarga ilgari ma'lum bo'lgan o'quv materiallariga murojaat qilib eslatish asosan umumlashtiruvchi- takrorlash darslarida qo'llaniladi. Uni qo'llanilishi o'quvchilarning yangi materialni o'zlashtirishini osonlashtirish bilan birga bilimlarini yanada mustahkamlash omili bo'ladi. SHuni ta'kidlash kerakki, o'tilgan o'quv mashg'uloti axborotlarini o'quvchilarning yodiga tushirish bilan muammoli vaziyat yaratish orqali, ulardagi mustaqil mushohada rivojlantirilib, yangi materialni uzviy bog'lagan holda puxta o'zlashtirishga zamin tayyorlash mumkin. Masalan, VII sinf jahon tarixi o'quv- uslubiy ta'minotidan quyidagilarni keltirish o'rinli: Arab xalifaligi madaniyatini uning tarkibida bo'lgan barcha xalqlar yaratgan. Uni yaratishda qaysi mintaqa eng ko'p hissa qo'shgan deb hisoblaysiz? Ilk 27 uyg'onish davriga qadar g'arb dunyosida: Ptolomey, Aristotel, Evklid, Gippokrat, Galen, Arximed kabi mashhur olimlar asarlari arabchadan lotinchaga o'girilgan holda o'rganilganligini qanday izohlaysiz? Salb yurishlari oqibatlarini xotirangizga keltiring. Bularni eslasangiz Sharqning G'arbga ko'rsatgan ta'sirini yaxshi anglaysiz. Turli topshiriqlar va savollar yordamida o'zaro bog'lanishlardan foydalanishda o'quv ta'minotidagi savol va topshiriqlarni keltirish maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, o'quvchilarning bog'lanishlarga oid tarixiy materialni tahlil qilib, xulosalarini asoslash ko'nikmasini rivojlantirishga qaratilgan "Mantiqiy mushohada!" rukni ostida berilgan quyidagi savol va topshiriqlarga e'tibor qaratiladi: Anqara jangini g'alaba bilan yakunlagan Amir Temurdan Evropa hukmdorlari minnatdor bo'lishining boisi nimada deb o'ylaysiz? Boburiylar davrida o'zbek madaniyatining Hindistonga ko'rsatgan ta'siri nimalarda ko'rinadi? O'rta asrlarda Sharqda mashhur bo'lgan quyidagi iborani sharhlab bering: "Samarqand sayqali ro'yi zamindur, Buxoro qudrati islomi dindur". Taqqoslash usuli o'quvchilarning zamon va makon tasavvurlarini hosil qilishda, ularni tarixiy voqealar, hodisalar va jarayonlarning mohiyati, sabablari hamda natijalarini tushunishga olib kelishida muhim o'rin tutadi. "Rus pedagogi K.D.Ushinskiy, o'rganilayotgan hodisalarni taqqoslash didaktikada qo'llaniladigan eng muhim bir usul, deb hisoblagan edi" Bu yo'nalish bo'yicha tarix kurslarini o'qitish jarayonida quyidagilar taqqoslanishi mumkin: 1) bir vaqtga yoki turli tarixiy davrlarga taaluqli bir turdagi ob'ektlar (moddiy- ma'naviy madaniyat yodgorliklari, tarixiy-geografik ob'ektlar); 2) turli vaqtda turli mamlakatlarda bo'lib o'tgan bir turdagi voqea va hodisalar, ularning sabablari va natijalari; 3) bir mamlakatda yoki bir necha mamlakatda ayni bir vaqtda bo'lib o'tgan, bir-biriga o'xshash hamda bir-biridan farq qiladigan voqealar va hodisalar; 4) turli mamlakatlardagi ijtimoiy taraqqiyotning bir-biriga o'xshab ketadigan yoki aynan o'xshaydigan jarayonlari. 28 Jahon va O'zbekiston tarixi o'quv mashg'ulotlarida sayyor darslarni tarixiy o'quv o'yinlari vositasida amalga oshirish yaxshi samara beradi. Tarix o'qitishning shakl va usullari tizimida o'quv o'yinlari alohida o'rinni egallaydi. U yangi pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, o'quv o'yinlaridan foydalanish o'quvchilarning mustaqil mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va bilimini puxta bo'lishiga zamin yaratadi. Tarixiy o'quv o'yinlarini ikki guruhga bo'lish mumkin. Birinchi guruhga 2-6 o'quvchiga mo'ljallangan kichik tarixiy o'yinlar: muammoli o'yinlar, chaynvord, xronologik topshiriqlarning javobini topish, tarixiy loto, turli viktorina savollariga to'g'ri javob berish va hokazolarni kiritish mumkin. Ikkinchi guruhga esa sinfdagi barcha o'quvchilarni, ba'zida bir necha sinf o'quvchilarining ishtirokini talab etuvchi tarixiy musobaqalar, ishchanlik, timsolli o'yinlar kiradi. SHularning ichida tarixiy timsolli o'yinlar o'quvchilarning bilish faoliyatini jamoa tarzida tashkil qilish shakli va o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan o'quv o'yin turidan biridir. Jumladan, mazkur o'yin mobaynida o'quvchilar o'yin syujeti hamda o'zlariga taqsimlangan timsollar asosida tasavvur qilingan o'tmish va zamonaviy voqealarni aniq maqsadga qaratilgan o'yin harakatlari orqali amalga oshiradilar. O'quvchilarda tarixiy sharoitni yaxshi bilishi, o'rganilayotgan voqealarning sabab-oqibatlari va ahamiyatini tahlil qilish hamda mohiyatini teran tushunish ko'nikmasining shakllanganligi ushbu o'yin muvaffaqiyatini ta'minlaydigan muhim omil sanaladi. Shu bilan birga o'qituvchi o'quvchilarni o'yinga psixologik jihatdan tayyorlashi ham muhim ahamiyat kasb etadi. O'quvchilar bu kabi topshiriqlarni qiziqish bilan qabul qiladilar va bajaradilar. Timsolli o'yinlarning yana bir turi tarixiy voqeaning sahna ko'rinishi bo'lib, unda o'quvchilar tarixiy shaxslar timsolida qatnashib, ularning xarakterlari, ma'lum vaziyatlarda tutgan yo'llari, yo'l qo'ygan xatolarini o'z fikrlari yordamida ifodalaydilar. Masalan, Iskandari Soniy, deb nom olgan Xorazmshoh Sulton Muhammad saroyida Chingizxon boshliq mo'g'ullar hujumiga nisbatan ko'riladigan chora masalalarida harbiy kengash chaqiriladi. Harbiy kengashda turli fikr- 29 mulohazalar bildiriladi. Jumladan, saroy arboblaridan Shahobiddin Xivaqiy bor qo'shinni Sirdaryo bo'yiga to'plab, uzoq yo'ldan toliqib kelgan mo'g'ullarga qarshi, to'satdan zarba berishni taklif qiladi. Lekin, Xorazmshoh Muhammad bo'lajak urushda mudofaa taktikasini qo'llash sabablari, Jaloliddin Manguberdi va boshqa kengash qatnashchilarining bu boradagi fikrlari sahnalashtirilgan holda ko'rsatiladi. Bular o'quvchilarni tarixiy voqea va hodisalarga to'g'ri baho berishga o'rgatish bilan har ikkala tarix kursidan yaqin bo'lgan mavzu materiallari mazmunini uzviy bog'lab, keyin yuzaga keladigan muammolarni oydinlashtirishga yordam beradi. Tarix ta'limida sinxron (bir vaqtda, o'zaro mos ravishda) aloqa va o'tgan voqealar bilan izchil bo'lgan aloqalarni turli yo'llar bilan amalga oshirish mumkin. Jumladan, sinxron va uzviy xronologik jadvallarni o'quvchilarning o'qituvchi topshirig'iga ko'ra to'ldirishlari tarix kurslarida mavjud bo'lgan bir turdagi tarixiy asoslar haqidagi bilimlarini tizimlashtiradi. O'zaro bog'langan va bir-biri o'rtasida nisbat aniqlangan xronologik sanalar tizimi o'quvchilar ongida xronologik asos yaratib, tarixiy dalillarni puxta o'zlashtirishga yordam beradi. Ayniqsa, uzviy xronologik va sinxronik aloqalar, shu jumladan kurslararo aloqalarni takrorlash va mustahkamlash yo'li bilan o'rganish tarix o'qitishning o'ziga xos xususiyatini belgilaydi. Jahon tarixidan qaysi voqea O'zbekiston tarixining ayrim voqealaridan oldinroq yoki boshqa voqealaridan keyinroq bo'lganligini va ular orasidagi farq necha yilni tashkil etishi kabi topshiriqlar o'quvchilarning xronologik bilimini mustahkamlab, tarixiy materialni zamonda tahlil qilish ko'nikmasini rivojlantiradi. Bu borada xronologik boshqotirmalarni echish o'quvchilarda tarixga bo'lgan qiziqishlarini oshiradi. Demak xulosa qilib shuni aytish mumkinki,ta'lim mazmunini integratsiyalash orqali tarix fanlarini o'qitishda o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalariga ega bo'lishidagi mavjud muammolarni hisobga olgan holda baholashning namunali me'yorlari iste'molchilar talablariga muvofiq ishlab chiqilishi lozim bo'ladi. SHuningdek, tarix kurslarini o'zaro bog'lab o'qitish orqali dars samaradorligini 30 oshirishda maqsadga muvofiq uslubiy usullarni tanlashning asosiy mezonlari ishlab chiqish tavsiya etildi. Bunda ta'lim jarayonida amal qilinadigan qonuniyatlar va undan kelib chiqadigan ilmiy pedagogik tamoyillar asosida tarix fanlarining mazmuni va usullarini integratsiyalash o'qituvchi va o'quvchilarning imkoniyatlariga ko'ra belgilanishi zarur. XULOSA Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni turli usullar yordamida samarali rivojlantirish mumkin. Talabalar voqealarning vizual vaqt jadvallarini yaratadigan vaqt jadvali faoliyati ularga tarixiy rivojlanish tartibi va kontekstini tushunishga yordam beradi. Talabalarni xronologik saralash mashqlariga jalb qilish, ularda voqealarni to'g'ri ketma-ketlikda tartibga solish, ularning ma'lumotlarni to'g'ri tashkil qilish qobiliyatini oshiradi. Turli tarixiy davrlarni qiyoslash va taqqoslash o‘quvchilarni voqealarni tahlil qilish va bog‘lashga undaydi, tarixiy sharoitlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Ushbu strategiyalarni amalga oshirish orqali o'qituvchilar o'quvchilarning tanqidiy fikrlashlari, tarixiy savodxonligi va kontekstni tushunishlarini yaxshilashga yordam berishlari mumkin, natijada ularga tajribali tarixchi va tanqidiy fikrlovchi bo'lish imkoniyatini beradi. Birlamchi manbalarni tarix darslariga integratsiyalash talabalarning xronologik malakasini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Turli davrlardagi dastlabki hisobotlar, hujjatlar va artefaktlarni tahlil qilish talabalarga tarixiy voqealarni kontekstuallashtirish, birlamchi manbalarning ahamiyatini izohlash va dalillarga asoslangan ma'lumotli rivoyatlarni qurish imkonini beradi - tarixiy tadqiqotning asosiy qobiliyati. Ushbu xilma-xil strategiyalarni amalga oshirish orqali o'qituvchilar o'quvchilarda kuchli xronologik ko'nikmalarni, tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini va tarixiy savodxonlikni rivojlantirishlari mumkin. Ushbu ko'nikmalarni tarbiyalash o'quvchilarni nafaqat tarix darslarida yuqori natijalarga erishishga yordam beradi, balki ularni insoniyat tarixining murakkab gobelenini yo'naltira oladigan va tushuna oladigan vijdonli, tahliliy fikrlovchilar bo'lishga tayyorlaydi. Oxir oqibat, xronologik ko'nikmalarni rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berish orqali 31 o'qituvchilar mohir tarixchilar va xabardor fuqarolarning yangi avlodini ilhomlantirishi mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mahkamov S.T. Tarix ta'limida kurslararo uzviylikni ta'minlashning didaktik asoslari // ped. fanlari nomz. diss. - T.: 2005. -B. 180. 2. Ushinskiy K.D. Sochinenie. - M.: Izd-tvo APN RSFSR, 1949. Tom 6.-414 s. 3. Vagin A.A. Metodika obucheniya istorii. -M.: Prosve щ enie, 1972. 354 s. 4. Mukhamedov G'.I, Hodjamqulov U.N., Toshtemirova S.A. Innovation cluster of pedagogical education. - T.: University, 2020. 280 b. 5. Mardonov, Sh., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N. (2020). Structure and Mechanisms of Action of The Educational Cluster. International Journal of Psychological Rehabilitation, 27(07), 8104-8111. 6. Тоштемирова C.A. (2020) Таълим сифати самарадорлигини оширишда инновацион ГОяларнинг ахамияти . МуГаллим хэм Y зликсиз билимлендириу , 1(1). 56-61. 7. Ботирова , Ш . И . (2020). Педагогик таълим инновацион кластери янги устувор йуналиш сифатида . Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 487-494. 8. Toshtemirova, С ., Жолдасов , И . (2019). Б i л i мд i адамгерш i л i кке баулу идеясыньщ кажеттт // "Actual problems of society, education, science and technology: status and prospects of development" collection of scientific papers of the ii international scientific-practical conference. Актубе. P. 17-23. 9. Гаффоров, Я. Х., & Тоштемирова, С. А. (2021). Таълим ва тарбияда инсонпарварлик тамойилининг зарурати. Academic research in educational sciences, 2(2), 292-299. 10. Toshtemirova S. A. (2020). Ta'lim sifati va uni demokratlashtirish ilmiy muammo sifatida // Uzluksiz ta'lim. № 1 (86). - S.5. 32 11. Toshtemirova, S. (2020). Factors Affecting the Quality of Education and the Importance of the Education Cluster to Address Them. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 151-156. 12. Toshtemirova, S.A. (2019). Klaster yondashuvi asosida mintaqaviy ta'lim tizmini boshqarish. NamDU ilmiy axborotnomasi, 1(11), 361-367. 33

Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni shakllantirish usullari 

Купить