• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 621.0KB
Покупки 2
Дата загрузки 11 Май 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

187 Продаж

Tarix fani metodologiyasi

38masalaga obyektiv yondashuvi jihatlari bilan xu- susiyatlanadi. Mustaqillik davri tarixshunosligini yuqoridagilarni inobatga olgan holda ikki qismga ajratish mumkin: Birinchi qismi — 1991-yil 31-avgust — 1998-yil 28-iyun. O‘zbekiston Respublikasi o‘z davlat mustaqilligini qo‘lga kirit- gach, barcha sohalarda bo‘lgani kabi, tarix fani sohasida ham yangilanishlar amalga oshirila boshlandi. Tarixiy tadqiqotlarda nafaqat o‘zbek xonliklari tarixini, balki O‘zbekiston tarixining barcha sohalarini ilmiy jihatdan obyektiv ravishda o‘rganish, tari- xiylikka va xolislikka rioya etish shakllanib bordi. Bunda man- balarga va tarixiy hujjatlarga asoslangan holda tarixni yoritishga bolgan e’tibor birinchi o‘ringa ko‘tarila boshlandi. Biroq, tarixni har tomonlama mukammal ravishda tadqiq etish borasida kam- chiliklar ko'zga tashlana boshlandi. Mustaqillik davri tarixshunosligining ikkinchi qismi — ya’ni 1998-yil 28-iyundan boshlanib, bugungi kunlarda ham davom et- moqda. Bu yillar mobaynida tarixni o‘rganishga bo‘lgan munosa- bat mazmun va mohiyat jihatdan tubdan yangilanish bosqichiga ko'tarildi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Preziden- ti I.A. Karimovning tarixchi olimlar bilan uchrashuvi ham- da O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix Instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risidagi Farmoni katta ahamiyat kasb etdi I . «Modomiki, o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur. Agar olimlarimizning ilmiy tadqiqot ishlari zamirida ana shu fikr, ana shu maqsad bo‘lmasa, ularning sariq chaqalik ahamiya- ti yo‘q», — degan so‘zlari bilan Birinchi Prezidentimiz tarixchi- lar oldiga ilmiy jihatdan asoslangan va haqqoniy tarixni yaratish vazifasini qo‘ygan edi 1 . Bu bilan tarixni o £ rganishning mazmun jihatdan yangi bosqichga ko‘tarilishiga yo‘l ochib berildi. Shu nuqtayi nazardan 1998-yildan boshlab bugungi kungacha yaratil- gan ilmiy asarlar, I Xalq so‘zi. 1998-yil 28-iyun. 211umumiylikni, qonuniylikni, takrorlanuvchanlikni aniqlash ham- da umumlashtirishga va tarixiy parallellikni yuzaga chiqarish uchun qo‘llaniladi. Tarixiy-tipologik uslub — tipologiya tarix fanida tarixiy hodi salar va jarayonlarni umumiy alomatlari, jihatlari, mohiyatiga qa- rab ilmiy asosda guruhlarga ajratish, tasnif (klassifikatsiya) qilish. Tipologik uslub tarixiy jarayonlarning mohiyatiga asosan tahlil qilishdir. Tipologiya — tarix fanida tarixiy hodisalar va jarayonlarni umumiy alomatlari, jihatlari, mohiyatiga qarab ilmiy asosda gu - ruhlarga ajratish, tasnif (klassifikatsiya) qilish. Xronologik uslub — voqealarning ketma-ket sodir bo‘lishiga asoslangan, voqea va hodisalarni xronologik tartibda bayon qi- lishga yo‘naltirilgan tarixiy tadqiqot uslubi. 154jarayonlarning tavsifi va tahlilidagi uzilish- lar va mavhumliklarni to'ldirish imkoniyatini beradi. Yuqoridagi fikrlarga xulosa sifatida quyidagi fikrlarni aytib o‘tish o‘rinlidir. Birinchidan, tarixiy tadqiqotlar jarayonida ko‘rinadiki, barcha manbalar ham tarixiy jarayonlar tafsilotlarini o‘z tarkibida to‘liq qamrab ololmagan. Ikkinchidan, tarixiy jarayonlar, voqealar, hodisalarning bar cha xususiyatlarini o‘zida aks ettirgan va ularning barcha mo- hiyatini aks ettira oladigan moddiy manbalarning ham, yozma manbalarning ham mavjud bo‘lishi ham mantiqan, ham amalda mumkin emas. Uchinchidan, har qanday yozma va moddiy manbalarning yaratilishi bilan bog‘liq aksariyat holatlarda subyektivlik nisba- tan mavjud va bu tarixiy jarayonlarning mazmun jihatdan butun borligicha aniq, mohiyat jihatdan obyektiv yoritilishini aksari yat hollarda shubha ostiga qo‘yishi mumkin (rasmiy hujjatlar va huquqiy mazmundagi hujjatlarni istisno qilgan holda). To‘rtinchidan, manbalarda keltirilgan ma’lumotlar, dalillar va faktlar orqali tarixiy jarayonni o‘rganish chog‘ida o‘rganilayot- gan masalaning ayrim jihatlari mualliflar e’tiboridan chetda qo- lishi yoki muallif ongi va dunyoqarashiga mos kelmasligi nati- jasida tarixiy jarayonlar tafsilotlarining tavsifida uzilish va ayni vaqtda mavhumlik yuzaga keladi. Bu esa manbalarda tarixiy jara yonlarning to‘liq tavsiflab berila olmasligining yana bir sababidir. Demak, tarix tadqiqotlarida yozma va moddiy manbalardan foydalanish chog‘ida ularning o‘ziga xos subyektiv xususiyat- larini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Bunda shu vaqtga- cha tadqiqotlar jarayonida manbalardan foydalanish uslublarini to‘laqonli qo‘llagan holda, tarixchi nazariyachilarning ta’kid- lab o‘tishicha, unga qo‘shimcha ravishda tarixiy jarayonlarning o‘zini mantiqan shakllantirish, modellashtirish va bir tizimga so- lish muhim ahamiyat kasb etadi. Eng asosiysi tarixiy manbalar va dalil interpretatsiyasida man- tiqiylik asosidagi yondashuv manbalarda aks ettirilmagan tarixiy jarayonlar tafsilotlaridagi bo‘shliqlarni to‘ldirish va tarixiy jarayon 189di. 1973-yil tarixchilarning xalqaro kongressida strukturalizm va uning tarixiy tadqiqotlardagi imkoniyatlari haqida ilk bor ma’ru- za qilindi. Struktura (tuzilish) obyektning muhim xususiyatlari va jihat- larini aniqlab beruvchi ichki mustahkam va barqaror munosabat- larining tizimi sifatida tushuniladi. Shuningdek bu uslub tarix- da tarixiy voqelik, hodisa va jarayonlarni ularning ichki tarkibiy jarayonlari va hodisalari tizimi, ularning o‘zaro bog‘lanishi va munosabatlarni tekshiruvchi sifatida qarashni anglatadi. Ichki bog‘lanishlar va munosabatlardagi buzilishlar yoki bo‘shliqlar bu tizimnining mukammalligiga putur yetkazadi. Jamiyatda mak- rostrukturalar va mikrostrukturalar mavjud bo‘ladi. Tarixchi na- faqat taraqqiyot darajasini o‘rganishi, balki, sinxron ravishda sa- bab-oqibatli aloqadorlik bilan bir qatorda vazifaviy aloqadorlikni ham o‘rganishi lozim. Biroq strukturalistlarning barcha qarash- lari ham tarixchilar tomonidan to‘liq qabul qilinmagan, ayrim tarixchilar esa strukturaviylik tarixdan shaxsni siqib chiqara- di va tarixiy jarayonlarning tavsifi shaxs ishtirokisiz aks ettirili- shi mumkin, degan fikr ham bildirganlar. Biroq strukturaviylik uslublari orasidan tarix tadqiqotlari uchun qabul qilingan mate- matik uslublar tarixni ilmiy o‘rganishda ma’lum muvaffaqiyatlar- ga erishdi va tadqiqotlarda qanday uslubdan kengroq foydalanish tarixchinig o‘ziga bog‘liqdir. Postmodernizm (poststrukturalizni). XX asrning 70-yillariga kelib tarixiy bilishning bir qator nazariyalari qayta ko‘rib chiqi- la boshlandi. Natijada nazariyalar qatoriga «lingvistik burilish» hamda «semiotik yondashish» nazariyalari (uslublari) qo‘shildi. Yangi yondashuvga ko‘ra tarixiy bilishning obyekti hisoblangan tarixiy voqelik til va talaffuz amaliyotiga asosan shakllantirili- shi ko‘zda tutildi. Til omiliga faqatgina muloqot vositasi sifatida emas, balki fikrlash, ma’naviylikning asosi bo‘luvchi omil, fikr- larni o‘zaro bog‘lovchi omil sifatida ham qaraldi. Til voqelikni aks ettirmaydi, «aks ettiruvchi» har doim ham «aks ettiriluvchi» bilan aynan bir xilda bo‘lmaydi. Bu tushunchadan kelib chiqadi- gan fikr shuki, manbaning matni va tarixiy narrativ (tarixiy vo- qelikka (tarixiy manbalar va fakt (dalil)larga) umumiy yaxlitlik- da qarash (qabul qilish)ga ishonchsizlik paydo boMadi. Shundan kelib chiqqan holda matnlarning ma’nolarini ochib berish (o‘qiy olish), mazkur matnlardagi madaniy xususiyatlarni ko'rsatib be- ra olish, ayni vaqtda esa manba matnidagi til xususiyatlarining o‘zgarib borishiga diqqatni qaratish talab etildi. Tarixchi-postmodernistlar matnni obyektlashtirilgan belgi si fatida emas, balki 74navisligining o‘ziga xosligini belgilab beradi. Biroq ayni vaqtda insoniyat taraqqiyoti jarayonlarini umumiy yaxlit hodisa sifatida olganda Sharq va G‘arb va uning tarixnavis- ligini ham bir-biridan alohida ko‘rsatib bo‘lmaydi. Bu holatda ham har ikki yo‘nalishdagi tarixnavislik bir-birini to‘ldirib keladi va tarixni mukammal anglashni ta’minlaydi. Tarixdan ma’lumki, sharq sivilizatsiyalari boshqa mintaqa- lardan ancha avvalroq (Qadimgi Misrning sharqona xususiyatla- rini hisobga olsak) shakllangan. Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy ta- raqqiyot jarayonlari ham avval sharqda shakllanib, o‘z davriga xos ravishda mukammallashib, boshqa hududlarga, eng avvalo g‘arb — Yevropaga tarqalgan yoki taraqqiyotga ta’sir o‘tkazgan. O‘z-o‘zidan tarixnavislik va tarixiy tafakkur ham aynan sharqda shakllangan. Ayni vaqtda Sitseron tomonidan ilk bor «tarixning otasi» deya nom berilgan Gerodotning tarix fani oldidagi xizmat- larini e’tirof etgan holda aytish o‘rinliki, tarixga munosabat va tarixiy jarayonlarni yoritish, tavsiflash va tushuntirib berish ham aynan Sharqda shakllanganki, bu eng avvalo «Avesto» kitobida yaqqol namoyon bo‘ladi. «Avesto» — jahon madaniyatining, jumladan, Markaziy Osi- yo xalqlari tarixining qadimgi noyob yodgorligidir. Zardushtiy- lik e’tiqodiga amal qiluvchilarning muqaddas kitobi sifatida Yagona Tangriga topinish shu ta’limotdan boshlangan. Bu kitob tarkibi, ifoda uslubi va timsollar tizimi bilan adabiy manbalar- ga yaqin turadi. «Avesto»da tilga olingan joy nomlari (Varaxsha, Vaxshjdan kelib chiqib, uning Amudaryo sohillarida yaratilgani aniqlangan. Shu asosda uning vatani Xorazmdir, degan qarash mavjud. «Eng mo‘tabar, qadimgi qo‘lyozmamiz «Avesto»ning yaratil- ganiga 3000 yil bo‘lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqad- dam ikki daryo oralig‘ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qil- gan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir. «Avesto» ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk dav- lat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi 71SHARQ TARIXNAVISLIGI УА TARIX FALSAFASINING NAZARIY MASALALARI Sharq tarixnavisligining o‘ziga xosligi, «Avesto», O‘rxun- Yenisey bitiktoshlari, Abu Rayhon Beruniy va Ibn Xaldunning tarix haqida- gi qarashlari, Abulg‘oziy Bahodirxon, Muhammad Yusuf Bayoniy, Ibrat, M. Behbudiy, A. Fitratlarning tarixiy asarlarida tarix fani- ning talqini, Sharq tarix falsafasi va undo tarixiy talqinning falsafiy yondashuvlari. Metodologiya — bu inson va insoniyatning barcha davrlardagi nazariy va amaliy faoliyatini o‘rganishni tashkil etish va uni tar- tibga solish yo‘llari va uslublari haqidagi bilimlar majmuidir. Metodologiyaning umumiy ijtimoiy-tarixiy va madaniy asos- lari uning shakllanishida va ayni vaqtda yangi metodologik omil- larning shakllantirilishi va tahlili jarayonida mukammallashish nuqtayi nazaridan namoyon bo‘ladi va mazmunan turlilik kasb etib boradi. Metodologiyaning falsafiy asoslarini shakllantirish va uni tahlil qilish hamda asoslab berish borasida turli davrlarda Suqrot, Pla ton, Aristotel, F. Bekon, Dekart, Kant, Shelling, Gegel, A.Toynbi va boshqalar juda katta xizmat qilganlar. Rossiyalik tadqiqotchi V.P. Filatovning tadqiqotlaridan kuza- tish mumkinki, «tarix» tushunchasi va uning mohiyati borasida ilgari surgan fikriga asosan tarix falsafasining ikki turi mavjud bo‘lib, birinchisini g‘arb tadqiqotchilari «substansional» (mate rial (ashyoviy daliliy), istorosofiya) falsafiy yondashuv sifatida, ya’ni o‘tmishda sodir bo‘lgan hodisalardan alohida ayrim umu miy qonuniyatlarni ajratib olish va unga asoslangan holda tarix- ning barcha davrlari va hodisalari uchun «mohiyat», «rnaqsad», «vazifalar» kabilarni umumiylashtirgan holda belgilab olishni ko‘zda tutsa, ikkinchisi avvalgisidan tubdan farqlangan holda ta rixiy jarayonlar va ularning mazmuni bilan shug‘ullanmaydi, ak- sincha tarix ilmining tahlili bilan, ya’ni tarixiy tadqiqotlarning mazmuni, yondashuvlar, falsafiy qarashlarni o‘rganish va tadqiq qilish bilan xususiyatlanadi. Bunda tarixiy tadqiqotlarning maz- muni bilan 246TARIX FANIILMIY TADQIQOT ISHLARINI TASHKILLASHTIRISH TAMOYILLARI YA VAZIFALARI. TADQIQOTLARNING ILMIY METODOLOGIK JIHATLARI Tadqiqot obyektining tanlanishi va tadqiqot vazifalarining qo‘yi- lishi. Tadqiqotning axborot-manbaviy asoslarini aniqlash va tadqiqot uslublarini tanlash. Tarixiy voqelikni bilishning rekonstruktiv va em- pirik darajasini aniqlash. Tushuntirish va nazariy bilishning daraja- si. Nazariyaning tarixiy tadqiqotlardagi o‘rni. Tadqiqot obyektining tanlanishi va tadqiqot vazifalarining qo‘yilishi Tarix fani ilmiy tadqiqot ishlarini tashkillashtirish bir necha bosqichda amalga oshiriladi. 1- bosqich. Tadqiqot obyektining tanlanishi va tadqiqot vazi - falarining qo'yilishi. 2- bosqich. Tadqiqotning axborot-manbaviy asoslarini aniqlash va tadqiqot uslublarini tanlash. 3- bosqich. Tarixiy voqelikni bilishning rekonstruktiv va em- pirik darajasini aniqlash. 4- bosqich. Tushuntirish va nazariy bilishning darajasi. Har qanday tarixiy tadqiqot voqealar, jarayonlar, insonlar faoli- yati kabilardan iborat o‘z tadqiqot obyektiga ega boMadi. Tarixiy voqelikni to‘lig‘icha bir tarixchi tomonidan tadqiqot obyekti si- fatida belgilab olinishi maqsadga muvofiq emas. Bu bir tarixchi yoki bir necha tarixchilar tomonidan amalga oshirib bo‘lmaydigan ishdir. Shuning uchun ilmiy muammoning yechimiga yo‘naltiril- gan tadqiqot vazifalarining belgilab olinishi muhim ahamiyat- ga egadir. Ilmiy muammo bilish obyektida savollar ko‘rinishida mavhumlikdan iborat bo‘lib, tarixchi tadqiqot jarayonida bu sa- vollarning javobini topishi lozim. Tadqiqot vazifalari nafaqat ja- rayonlarning ko‘lamini, balki tadqiqotning maqsadi va nuqtayi nazarlari hamda jihatlarini ham aniqlab berishi lozimdir. Tad qiqot jarayonida tadqiqotchi tomonidan tadqiqotning bu jihatla- riga aniqliklar kiritilib borilishi 270keltirilgan ayrim yondashuvlar bugungi kunda o‘z ahamiyati- ni yo‘qotgan yoki boshqa samarali tadqiqot uslublariga o‘z o‘rnini bo‘shatib bergan va bunday falsafiy yondashuvlar haqida ham umumiy tushunchaga ega bo‘lish maqsadga muvofiqdir. Mazkur qo‘llanmada keltirilgan ma’lumotlardan foydalangan holda har bir tadqiqotchi yoki tarix mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalar tarixga oid asarlardan foydalanish, ularni tahlil etish- ni, o‘zlashtirish uslublarini bilish, tarix tadqiqoti sharoitida zarur boMadigan ilmiy-bilish nazariyasi, tarixni o'rganish va anglash tamoyillari uslublari bilan tanishish hamda ularni tadqiqot ja- rayonlarida qo‘llash haqida ma’lum tushunchalarga ega bo‘ldilar, deb umid qilamiz. Hozir mustaqil yurtimiz hayotining barcha sohalarida tub islo- hotlar, yangiliklar jadal ro‘y bermoqda. Tarixchi tadqiqotchi ham tadqiqotlarga yangicha ko‘z bilan qarashi, ularning ortidan er- gashmasligi, fikrni isloh qila bilishi, tadqiqotda vatanimiz tarixi muammolari ko‘rilayotgan bo‘lsa, milliy g‘oya tamoyillari nuqtayi nazaridan yondashib, o‘zi kashf etgan tarix saboqlarini ko‘rsata bilishi kerak. U shunday xolisona ish yozishi kerakki, bu jihatdan uning ilmiy xulosalari asrlar davomida ham ahamiyatini yo‘qot- masligi, buning uchun esa tarixiy jarayonlar haqqoniy ko‘rsati- lishi kerak. Tadqiqotchilar yosh avlodni vatanparvarlikka, ularda milliy g‘urur uyg‘otishga xizmat qilishi, ajdodlarimizning ishla- rini davom ettirishga undashi lozim. Xolisona tadqiqot yoza bilish tadqiqotchining mukammal bi lim egasi ekanligi va ma’naviy komilligini ko‘rsatadi. GLOSSARIY «Annallar maktabi» — «yilnomachilik maktabi», qadimgi Misr, Yunoniston, Rim, Xitoy va boshqa davlatlarda mavjud bo‘lgan yilnomalar asosida tarixni yoritish. Absolyut (mutlaq) — (lotincha «absolutus» — shak-shubhasiz, cheklanmagan, chegaralanmagan, mutlaq) falsafada: butun mav- judotning azaliy va abadiy o‘zgarmas birlamchi asosi yoki har qa- nday mutlaq narsa, hodisa. i Xotira faqat insonlarga xos bo‘lib, jamiyat bar bir a’zosi- ning o‘tmishdan, voqea-hodisalardan xabardorligi, o‘z ajdodlari- ning yuksak insoniy fazilatlari, ezgu amallari, kelajak nasllarga qoldirgan ma’naviy-ma’rifiy merosidan bahramandligi alal-oqi- bat milliy xotira va qadriyatga, jamiyatning ma’naviy poydevoriga aylanadi. Xotiraning uyg‘oqligi deganda, eng avvalo, shu poyde- vorni, uning nechogli mustahkamligini tushunmoq kerak. Tarixiy ongning eng asosiy xususiyatlaridan biri — shaxsda moziy sarvaraqlari va xalqning ma’naviy merosidagi komil inson qiyofasini anglatadi, o‘z subyekti (tarixiy ong egasi)da komillik- ka intilish tuyg‘usini uyg‘otadi. Insondagi barkamollik mezonlari u yoki bu tarixiy shaxs, buyuk allomalar, mutafakkirlar faoliyati- ni, ularning aqliy, axloqiy jihatlarini bilish orqali o'rganuvchining dunyoqarashi, ongida yaxlit holda o‘z aksini topadi. Bunday me- zonlar ilmiy-amaliy ta’lim-tarbiya jarayonida shakllanadi. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida tarixiy ong yaqqol namoyon bo‘la- di. Ijtimoiy amaliyotni o‘rganish jarayonida inson o‘z-o‘zini anglay- di, shunday sifatda o‘z ijtimoiy hayotining xilma-xilligini, uning munosabat va aloqalarini har tomonlama anglashga harakat qiladi. «Tarix» tushunchasining turli ma’nolarda qo‘llaniladi. Tarix - bu eng avvalo insoniyatning real o‘tmishi, ajdodlar tajribasidir. Inson tarixning subyekti bo‘lish bilan birga uning «ijodkori»dir. Inson jamiyatda sodir bo‘lib o‘tgan va sodir bo‘layotgan barcha jarayonlarning faol va bevosita ishtirokchisidir. Inson faoliyati obyektiv tarixiy jarayonlarining mazmunini tashkil qiladi 1 . Inson ijtimoiy mavjudot sifatida jamiyat to‘g‘risidagi o‘z bilim- larida faqatgina obyektiv hodisa, voqea, yakka faoliyat va ijtimoiy jarayonlarinigina belgilab qolmasdan, balki bu hodisalarga o‘zi- ning bahosini beradi. O‘zbekistonda tarixiy ong, tarixiy xotirani shakllantirish milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg'unligi, umuminsoniy qadriyat- lar ustuvorligi tamoyillarini hisobga olgan holda olib borilmoqda. 58ligi va bu ham ilm ekanligini alohida ta’kidlab o‘tadi. Tarixchi Mullo Olim Mahdumhoja esa «Tarixi Turkiston» asarida tarixga shunday ta’rif beradi: «...Ilmi tavorix [tarix ilmi]ning foyidamandlig‘ig‘a tamomi firqa muttafiq ur-roydurlar. Aksar tavoyifi umam, balki, tamomi ahli olam bu ilmni amalga qo‘yub, gumoshtagonlarindin rivoyat va hikoyatlar qilib, oning o‘zlarig‘a dalil qiladurlar» 1 . Atoqli o‘zbek olimlaridan biri Abdurauf Fitrat esa Yevropa tarixchilari tomonidan tarix fani va uning predmetining tur- li talqinlarini ilgari surish «avj» olgan XX asr boshlarida ta rix va tarix fani haqida shunday deydi: «Tarix millatimizning, o‘tmishimizning taraqqiyotini hamda tanazzulining sabablarini o‘rganadigan fandir». Tarix va tarix fani yuzasidan bir qator fikrlar bildirib o‘tilgan- ki, ular biri ikkinchisining mazmunini to‘ldirib keladi. Adabiyot- larda qayd etilishicha, tarix so‘zi beshta ma’noni ifodalash uchun qo‘llanilmoqda: 1. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan voqelik, hayot. 2. O‘tmishga oid dalil va hodisalar majmuyi — o‘tmish, kech- mish. 3. Biror voqea-hodisaning izchil taraqqiyoti haqidagi fan. 4. Jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan. 5. Biror ishning bajarilganligini, biron voqea-hodisaning qa- chon bo‘lib o‘tganligini ko‘rsatuvchi aniq vaqt, sana 2 . Mazkur fanning izohi keltirilgan boshqa manbada qayd eti - lishicha, tarix bu — 1. Tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish jarayoni. 2. Insoniyat va uning mahsuli bo‘lgan tamaddunlar rivo- ji, jamiyat va davlatlar o‘tmishi taraqqiyoti jarayonini o‘rganuv- _______________ / 1 Mullo Olim Maxdumxoja. Tarixi Turkiston. — T., 2010. 2 Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... — T.: «Sharq», 1999. 278—279-bb. chi fan. Tarix fani insoniyatning butun oTmishi davomida jami- yat hayotida sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, jarayonlarni (jamiyat rivojini) yaxlit bir tarzda O‘ rganadi I . I «0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. 274-b. 213boshqacha yondashib, matematik uslublar yordamida tarix fani tadqiqotlaridagi bir qator masalalarni hal etish mumkinligini ko'rsatib berdilar. Bu esa XX asrning 60-yillarida tarix fani tad- qiqotlarida matematik uslublardan foydalanishni kuchaytirdi va ayni vaqtda matematiklar tarix fani tadqiqotlarida bag'ishlangan ishlarga o‘z takliflarini kirita boshladilar, matematik uslublarga berilayotgan urg‘u kuchayib bordi. Biroq bu jarayonlarda tarixchi- lar tarixda barcha narsani miqdor jihatdan asoslab berish mumkin emasligini va tadqiqotlar jarayonida tarixiy uslublar hech qachon o‘z ahamiyatini yo‘qotmasiigini yaxshi tushunib turardilar. Ayni vaqtda tarixchilar tarix fani tadqiqotlari sohasida yaxshi sama ra berishi mumkin bo‘lgan matematik uslUblarni ham o‘zlashti- rish kerak deb hisobladilar. Bundan kelib chiqadiki, tadqiqotlar jarayonida matematik uslublardan zarur hollarda boshqa maxsus tarixiy va umumfan uslublaridan ham foydalangan holda foyda- lanish maqsadga muvofiqdir, aks holdagi qoMlashlarda esa tarixiy jarayonlarni tushunishda xatoliklarga olib kelishi mumkin. Matematik uslublar umumiy jarayonlarning rivojlanishida- gi qonuniyatlar va an’analarni aniqlab berishi mumkin. Ko'plab iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy jarayonlar matematik uslublar yordami da o‘rganilmoqda. Matematik uslubsiz tizimli yondashuv tad- qiqot yuzasidan keng va atroflicha tushuncha bermasligi mum kin. Tipologik klassifikatsiya (tasniflash) jarayonida u bir xilda bolmay ko‘p tomonlama (turli xil) bo‘lishi mumkin va bunda shu taxlitda yondashuv va tahlil talab etiladi. Oddiy raqamlarni, foizlarni va oddiy hisobli guruhlarni tad- qiqot jarayonida qo‘llash bu matematik uslublardan foydalanish degani emas. Hozirgi vaqtda dispersion, korrelyatsion, faktor (omil, muhitjli, klasterli tahlil, axborot nazariyasi elementlari va differensial (o‘zgaruvchan) tenglashtirish, matematik modellash- tirish uslublari tarix fani tadqiqotlarida qo‘llaniladi. Matematik uslublar turli holatlar va omillar, u yoki bu ho- disalarning sabablari, asosiy faktlar (dalillarjni aniqlash, ular- ning qiyosiy ahamiyatini aniqlashda qo‘l keladi. Shuningdek, bu uslublar 7KIRISH Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixini har tomonlama xolis va ilmiy jihatdan mukammal va tarixiy dalillarga asoslangan holda yoritishga katta e’tibor berilmoqda. Jahon tarixining ajralmas tarkibiy qismi hisoblangan Vatanimiz tarixi o‘zining nafaqat qadimiyligi, balki uzoq davom etgan tarixiy jarayonlarining ja hon tarixiy taraqqiyoti jarayonlariga juda katta ta’sir etganligi bi lan ham jahon ilm ahli e’tiborini o‘ziga tortib kelmoqda. Aytish mumkinki, O‘zbekiston so‘zi tilga olinganda jahonning turli iqlimlarida yashovchi har qanday insonning ko‘z o‘ngida qadimiy tarix gavdalanadi. Bugungi kunda tarixni nafaqat o‘rganish, balki uni ilmiy jihatdan asoslangan dalillarga tayangan holda, tarixiy jarayonlarning mohiyatini ochib berishda haqqoniylik tamoyillariga asoslangan holda chuqur va atroflicha tadqiq etish hamda eng to‘g‘ri ilmiy xulosalarni taqdim etish har bir tarix tad- qiqotchisi oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomo- nidan imzolangan «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori oliy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanti rish borasidagi ustuvor vazifalarga mos holda, kadrlar tayyorlashning ma’no-mazmunini tubdan qayta ko‘rib chiqish, xalqaro standartlar darajasida oliy malakali mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratishni ko‘zda tutish bilan birgalikda bugungi kunda oliy ta’limning sifati va samaradorligini yuksaltirish borasida pedagoglar oldida katta mas’uliyat turganligini bel- gilab berdi. Tarix, tarixiy haqiqat va uni ilmiy jihatdan xolislik asosida o‘rganish, ayniqsa uni yosh avlodga yetkazib berish bugungi tarix fani oldida turgan eng dolzarb masalalardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlab o‘tgani- dek, «Millatimiz tarixi haqidagi haqiqat yurtimizning fidoyi, o‘z yo‘lidan, maslagidan, so‘zidan qaytmaydigan farzandlariga 209e’tibor qaratish kerakki, ularning birortasi ham tadqiqotlar jara- yonida barcha tadqiqotlar uchun xos (universal) va mutlaq uslub bo‘lishi mumkin emas. Ulardan tadqiqotlar jarayonida umum- lashtirilgan holda va tadqiqotning turli mazmuni hamda qism- laridan kelib chiqqan holda eng samarali hisoblanganlaridan foy- dalanish maqsadga muvofiqdir. Ularning falsafiy va umumfan xususiyatlarini ham nazardan qochirmaslik kerak, bu esa tarix- chiga tadqiqotlar jarayonida turli xatoliklar va noaniqliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun asos bo‘ladi. Tayanch tushunchalar: Tarixiy-genetik uslub, genetik uslub, retroprospektiv uslub, sinxron uslub, xronologik uslub, diaxron uslub, tarixiy taqqoslash uslubi, tarixiy tipologik uslub, tarixiy tizimli uslub, muammoviy-xronologik uslub, davrlashtirish meto- di, deduktiv yondashuv, nazariy tahlil, mantiqiy uslub, matema- tik uslub. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Uslub nima? 2. Tarixiy tadqiqotlar uslublari nima? 3. Tarixiy tadqiqotlarda qo‘llaniladigan uslublar haqida tu- shunchangizni asoslab bering. 4. Tarixiy-genetik uslub haqida tushunchangiz. 5. Genetik uslub haqida tushunchangiz. 6. Retroprospektiv uslub haqida tushunchangiz. 7. Sinxron uslub haqida tushunchangiz. 8. Xronologik uslub haqida tushunchangiz. 9. Diaxron uslub haqida tushunchangiz. 10. Xronologik uslub haqida tushunchangiz. 11. Tarixiy taqqoslash uslubi haqida tushunchangiz. 12. Tarixiy tipologik uslub haqida tushunchangiz. 13. Tarixiy tizimli uslub haqida tushunchangiz. 14. Tarixiy tadqiqotlarda tadqiqot uslublaridan foydalanishda qanday jihatlarga e’tibor qaratish lozim? 28O‘rta asrlar tarixshunosligida Amir Temur va temuriylar davri tarixi, ayniqsa, mufassal yoritilgan. O‘sha davr tarixiga oid yaratilgan «Temur tuzuklari», Nizomiddin Shomiyning «Za- farnoma», Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», Abduraz- zoq Samarqandiyning «Matla’ us sa’dayn va majma’ ul-bahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki dengizning qo‘shilish o‘rni»), Mirxondning «Ravzat us-safo» asarlarida Amir Temur va temuriylar saltanatining tashkil topishi, ichki va tashqi siyosati, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga oid muhim ma’lumotlar keltirilgan. O‘rta asrlarda davlat ishlari, boshqaruv tizimi haqida ma’lu- mot beruvchi Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Xondamirning «Dastur al-vuzaro», Muhammad Boqirxonning «Muvazayi Jahongiriy» asarlari yaratildi. O‘rta Osiyoda 3 ta mustaqil davlat — Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining vujudga kelishi bilan, XVII—XIX asrlarda maz- kur davlatlar tarixiga bag‘ishlab alohida-alohida asarlar yaratildi. O‘ziga xos uslub va an’analarga ega bo‘lgan tarixnavislik mak- tablari shakllandi. Buxoro va Xiva xonliklari tarixi Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarayi turk» va «Shajarayi tarokima», Mu - hammad Amin Buxoriy, Muhammad Sharif, Mirzo Shams Bu- xoriy, Munis, Ogahiy, Bayoniy asarlarida keng yoritilgan. Muhammad Solih Toshkandiy, Muhammad Hakim, Avaz Muhammad Attor, Niyoz Muhammad Ho‘qandiy, Mulla Olim Maxdumxoji asarlarida Qo‘qon xonligining tarixi bayon etildi. Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi arafasidagi voqealar, janglar tafsilotlari, RosSiya imperi- yasining mustamlakachilik siyosati, XIX asrning ikkinchi yarmi 185Pozitivizm. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab tarix- shunoslik sohasida ingliz olimi O.Kontning «pozitiv» falsafasi katta ta’sirga ega bo‘la boshladi. Uning izdoshlari tarix fanini ham «pozitiv» fanga aylantirishga harakat qildilar. Tarixchi turli xil «keragi yo‘q, kulgili» tizimlardan voz kechishi, aniq dalillarni qaror toptirish va ularni tavsiflab berish, dalillarni tekshirish va manbalarni tanqidiy tahlil qilishga e’tibor qaratishi kerak, deb hisobladilar. Pozitivistlar tarixni «pozitiv» bilimga aylantirishga harakat qildilar. Bu tushunchaning mohiyati shundaki, pozitivistlar ham- ma haqiqiy, pozitiv bilimlar konkret fanlarning mahsulidir, falsafa esa bunday bilimlarni bera olmaydi, shuning uchun uning kera gi yo‘q, degan g‘oyaga asoslangan subyektiv qarashga ega edilar. Ular tarixiy dalillar bilan qanday ishlash, manbalarni tahlil qilish bo‘yicha bir qancha metodlarni taklif qildilar. «Pozitiv tarix» g'oyasiga nemis tarixchilari va neokantchilari Windelband va G.Rikkertlar darhol qarshi chiqib, tarixni jami- yatning rivojlanib boruvchi qonuniyatlari asosida emas, balki, alohida va takrorlanmas holatlar, ko‘rinishlar asosida o‘rganishni tarixchi oldiga vazifa qilib qo‘ydilar. Pozitivistlarning fikricha, jamiyatning taraqqiyot qonunlari bu tabiat qonunlarining davomidir. O.Kont sotsiologiyaning asos- chisi sanalib, evolyutsion yondashuvni (oddiylikdan murakkab- likka qadar) jamiyat taraqqiyoti qonuniyatining asosi ekanligini himoya qildi. Jamiyat evolyutsiyasiga bir qator omillar ta’sir o‘tkazadi, ya’ni siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, geografik, mafkuraviy, biologik, psixo- logik va boshqalar bo‘lib, ular jamiyat taraqqiyoti jarayonida teng o'ringa va ahamiyatga ega bo‘lib, bir vaqtda harakatda bo'ladilar, ya’ni ularning har biri jamiyat hayotida bir vaqtning o‘zida sodir bo‘lib turadi. Tarixchilar esa bu omillarni alohida yoki bir vaqtda bir nechasinigina o‘rganib, tadqiq etganlar. Hozirgacha tarixchi- larning tadqiqotlarida bu holatni kuzatish mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga qiziqish va statistik uslublarni qo‘llash alohida o‘rin tuta boshladi. Bu ham o‘z o'rnida tarix fani tadqiqotlarida ilgarilashga intilish bo‘lib, ishlab chiqarish tarixi, qishloq xo‘jaligi tarixi, savdo-iqtisodiy munosabatlar tarixi tarixiy tadqiqotlarning obyektiga aylanib bordi. Asosiy e’tibor intellek- tual taraqqiyot, aqliy rivojlanishga qaratildi. Tarixchi pozitivist- lar ilgari surgan uslublardan biri bu tarixiy taqqoslash uslubidir. Pozitivistlarning asosiy kamchiliklari — tarixda hodisalarning ichki sabab-oqibat aloqadorligi imkoniyatlarini inkor qildilar va tarixchining asosiy vazifasi tarixiy hodisalar 139egadir (arxeologik yodgorliklar, binolar, ashyolar va boshq.). Egri manbalar esa tarixchi tomonidan emas, balki boshqa bir shaxs to- monidan kuzatilgan holatlardir. Bunday manbalar qatorida xatlar, kundaliklar, yilnomalarni keltirib o‘tish mumkin. Agar axborot in- terpritatsiyaga ega bolrnasa, unda bu axborot asosiy tayanch ax - borot hisoblanadi. Tarixchi adabiyotshunosdan farqli ravishda dalillarni o‘zicha to‘qib chiqara olmaydi. Dalillar narrativni shakl- lantirish uchun xizmat qiladi, bunda tarixchi deduksiyaga murojaat qiladi. Bularning barchasi tarixchi tomonidan manbalarga asos- langan bilimlari va manbalardan tashqari bilimlari orqali nazorat qilinadi. Ye.Topolskiy tarixchining manbalardan tashqari bilimlarini asoslab beradi. Gap shundaki, tarixchi tadqiqotga kirishar ekan, tadqiq etilayotgan davr va tarixiy voqelik haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi, ya’ni bu davr bo‘yicha faktlarga, nazariy bilimlarga ega bo‘ladi. Tadqiqot mavzusini tanlagan vaqtdayoq tarixchi shu bilimlaridan foydalangan holda tadqiqot oldiga va manbalardan foydalanishdagi vazifalarni aniqlashda foydalanadi. Ayni vaqtda u avvalgi tarixchilar mazkur manbalardan qanchalik darajada foy - dalangan liklarini ham aniqlaydi. Bu yerda oxirgi natijaning asos- langanligi muhimdir. Manbaning tanlanishi va uning tahlili tarixchining ayni vaqt da tadqiq etilayotgan muammo yuzasidan qanchalik bilimga va ma’lumotlarga ega ekanligi bilan bog‘liq. Bunda tarixchining tad - qiqot jarayonidagi manbadan tashqari bilimlari muhim ahamiyat kasb etadi. Tayanch tushunchalar: axborot, manba, yaqqol va yashirin ax - borot, belgilangan va belgilanmagan axborot, axborotning yeti- shish va yetishmasligi, ilk manba, birinchi axborot, asosiy man - balar, qo‘shimcha manbalar, tarixchining manbalardan tashqari bilimi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Axborotning nazariy manba sifatidagi o‘rni. 1 И.М.Савельева, A . B . Полетаев. «История и время». 1997. 163 Tarix fanidagi qonuniyatlar bilan uzviy bog‘langan yana bir ji- hat tarixni davrlashtirish va tarixiy zamon kategoriyalari masala- laridir. Tarixchilar I.M.Savelyeva va A.V.Poletayevning ta’kidlashicha, tarix fanida zamon (vaqt) kategoriyalari metodologiya fani uchun uning tarix fani predmeti va tarix fani metodlari kabi o‘ta mu- him o‘rin tutadi 1 . F.Brodelning tarixiy vaqt masalalari yuzasidan bildirgan o‘xshatishiga ko‘ra «Tarixda vaqt tarixchining fikrlariga bog‘bon- ning belkuragiga yopishgan tuproq kabi yopishadi». Vaqt haqida- gi tasavvurlar asosida farazlar va tadqiqotlarning xulosalari shakl- lanadi. Falsafiy mazmundagi ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish nati- jasida yuqoridagi mualliflar vaqtni ikki qismga bo‘ladilar, ya’ni bunga ko‘ra birinchi vaqt guruhiga statistik, diskretik, bir xil xususiyatli (gomogen) va tasodifiy-ta’sirsiz bo‘lsa, ik- kinchi vaqt guruhiga o‘zgaruvchan, kontinual, har xil xusu siyatli (geterogen), tasodifiy- samarali turlarga bo‘lingan. Bu yondashuv yevropa madaniyatida bir necha yuz yillardan buyon amal qiladi. Tarixchilarning ta’kidlashicha, tarixchi vaqt bo‘yicha (vaqtga asoslangan holda va vaqt omilini hisobga olgan holda) faoliyat kohsatadi, ayni zamondan xulosalar chiqargan holda o‘tmish- ni to‘ldiradi. O‘tmishni to‘ldirishdagi vaqt bo‘yicha xilma-xil- lik va subyektivlik tarixiy bilishning alohida belgilari (xususiyat- lari)dan biridir. Masalan, xronologik jadvallar turli ko‘rinishda (kunlar, oylar, yillar, asrlar, davrlar, bosqichlar va boshq.) shakl- lantiriladi. Bunda ko‘rsatilgan sanalar oralig‘idagi bo‘shliq davr- larda qanday voqealar sodir bolgan, bu voqealar yoki jarayon- lar davrlarga oid voqealarga qanday ta’siri bor, bog‘liqligi bor — bu masalalar ochiq qolishi mumkin. Shunga ko‘ra sanalarni bir tizimga keltirish, voqealarni va ularning sanalarini tanlash va xronologik jadvalga kiritish ko‘p hollarda subyektiv xususi- yatga ega bo‘ladi. Ayrim hollarda manbalarning mavjud emasligi yoki yetishmasligi va mustahkam emasligi sababli vaqtni dalillar (faktlar) bilan boyitish yoki mustahkam lashning imkoni bod may qoladi. Ayrim hollarda 296San’at tarixi — San’atshunoslikning bo £ limi bo £ lib, san’atning paydo bo £ lishidan boshlab bugungi kungacha bo £ lgan tarixiy ja- rayonlarini o £ rganadi. San’at tarixi haqida tarixchilarning o £ z nuqtayi nazarlari mavjud. Agar san’atshunoslar san’at asarining yaratilishi sana- si, muallifligi va uslubi kabi jihatlarini birinchi o £ ringa qo‘ysalar, tarixchilar esa mazkur san’at asarining yaratilishidagi shart-sha- roitlar, kompozitsiyalar, kontekstlar, intellektual va ijtimoiy tarixi jihatlarini asosiy o £ ringa qo £ yadilar. Tarixchi asar yafatilgan davr tadqiqi jarayonida o £ sha davrning estetik qarashlarini ham o £ rga- nish bilan bir vaqtda o‘zi ham bu sohada ma’lum bilimlarga ega bo‘lishi lozim. San’at tarixini chuqur o‘rganish tadqiq etilayotgan davr madaniy hayoti tarixini kengroq va batafsilroq tushunish va tadqiq etishda muhim o‘rin tutadi. Shu nuqtayi nazardan o‘rgani- layotgan davr tarixi haqida ma’lum bilimlarga va ma’lumotlar- ga ega bo‘lgan tarixchi tadqiqotchida san’atshunos tadqiqotchi- dan farqli o‘laroq ma’lum darajada imkoniyatlar ko‘proq bo'ladi. Semiotika — (yunon tilidan «semeion» — belgi, nishon). Kishi- lik jamiyatidagi, tabiatdagi yoki kishining o‘zidagi axborotni (ma’lumotni), qonunlarning mazmuni, belgilar tizimi (aksariyat hollarda tabiiy va sun’iy tillar, madaniy hayotning ayrim sohalari oid ma’lumotlar, jumladan afsonalar, marosimlar va ularning ji- hatlari, tizimlarini) berish yoMlarini tadqiq etuvchi fan sohasi. Siyosiy tarix — tarix fanining eng dastlabki yuzaga kelgan tar- moqlaridan biri bo‘lib, bu tarix o‘z tarkibiga fuqarolik jamiya- ti tarixini, siyosiy voqealar tarixini, siyosiy tizimlarni boshqarish va ijro etuvchi hokimiyat tarixini kiritgan holda tarix fanining o‘rganilishini ma’lum darajada o‘zgarib borishiga ta’sir ko‘rsat- di. Ingliz tarixchisi D.Eltoning fikricha, siyosiy tarix jamiyat- ning tarkibi bo‘lgan inson faoliyatini o‘rganadi. Bunda asosiy e’ti- bor inson faoliyatini faqatgina tavsiflab berishga emas, balki uni tushunish va idrok etishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Mazkur tarixchi o‘z fikrini davom ettirib, siyosiy tarix statistikaga but- kul bog‘liq bo‘lib qolmasdan, abstraksiyadan qochish va faqatgi na 215haqida yangi ma’lumotlar berishi mumkin. Qo‘lga kiritilgan bu ma’lumotlarni talqin qilish va tushuntirib berish mohiyat-mazmunli shakl orqali amalga oshiriladi va bun- da tadqiq etilayotgan hodisaning mohiyati ochib beriladi. Tuzilish — miqdoriy model (andoza, shakl) ikki ko‘rinish- da bo‘ladi: birinchisi aks ettiruvchi — (mezonli) o‘lchamli (tari- xiy hodisalarning haqiqiy tuzilishini aks ettiradi va uni o‘lchov- chi, mezonini aniqlab beruvchi sifatida namoyon bo‘ladi) bo‘lib, ikkinchi turi imitatsion model (andoza, shakl) bo‘lib, tadqiqot obyektining tuzilishini asliga taqlidan talqin qilishga imkon be- radi va bunda u modellashtirishning muqobil ko'rinishi sifatida namoyon bo‘ladi. Aks ettiruvchi — (mezonli) o‘lchamli model (andoza, shakl) tadqiqot jarayonida tadqiqotchi uchun samarali va zarur bo‘ladigan muhim uslublardan biri bo‘lib, tarixiy jarayonlarning ichki ro‘y berish hodisalarini tushunish imkoniyatini beradi, manbalardagi ayrim yetishmaydigan ma’lumotlarning o‘rnini to‘ldirishda duch kelinadigan qiyinchiliklarni bartaraf etishda yordam beradi. Imi- tatsion-muqobillik modeli tushunishni chuqurlashtirishning mu him vositalaridan biri sanalib, tushunishning rivojlantirib bori- lishi turlarini va qo‘llanilishi mumkin an’analarni tushunishda yordam beradi. Shuningdek holatlar va jarayonlarni muqobil ho- latda imitatsiyalash ham mumkin. Asosiysi, tarixchi model (andoza, shakl)ni qanday shakllanti- rishni o‘zi o‘zlashtirib olgan bo‘lishi talab etiladi. U yoki bu so- hadagi tayyor model (andoza, shakl)larni to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘llash maqsadga muvofiq emas, bunday model (andoza, shakl)lar tari xiy tadqiqotlar uchun moslashtirilishi kerak. Bu murakkab jara- yon ma’lum bilim va malaka hamda ko‘nikmalarga ega bo‘lishni talab etadi va tadqiqot jarayonida bundan foydalana olgan tarix chi ilmiy jihatdan katta samaralarga erishishi mumkin. Tayanch tushunchalar: modellashtirish, matematik modellash- tirish, imitatsion model, aks ettiruvchi model, o‘lchamli model, matematik uslublar. 73ikkinchisini toldirib, mukammallashtirib kelsa, boshqa holatlarda tarixiy haqiqatni anglashda eng maqbul yo‘l va uslubni tanlab olish imkoniyatini ta’minlaydi. Bunday nazariyalar va tarixni o‘rganishga bo'lgan turli yon - dashuvlar va uslublar ko‘pchilikni tashkil qilib, ular turli davrlar- da shakllangan va bugungi kunda ham yangi-yangi yondashuvlar shakllanmoqda. Umuman olganda, tarixiy tafakkur va tarix falsafasini shakl- lantirish, uni o‘rganish va tadqiq qilishida turli-tuman, bir-biri- ni inkor qiluvchi, rad qiladigan g‘oyalar va yondashuvlar mavjud va bugungi kunda ham yangi shakllar, g‘oyalar va oqimlar paydo bo‘lmoqda. Yuqorida aytilganidek, tarix faisafasi, ya’ni metodo- logiyasining inson faoliyati bilan bog‘liqligini nazarga oladigan bo‘lsak, bu jarayon, ya’ni tarixiy tafakkurning shakllanishi va tarix falsafasini anglash jarayoni inson faoliyati bilan bog‘langan holda hali yana uzoq vaqtlar davom etishi tabiiy holdir. G‘arb tarixchiligi va tarix falsafasida murakkab jarayonlar da - vom etmoqda ekan, sharq tarixnavisligi va sharqona tarix fal- safasining mazmuni ham barchani qiziqtirishi tabiiy. Sharq ta - rixnavisligi yoki sharq tarixchilik faisafasi bugungi kungacha tarixchilar tomonidan maxsus o‘rganilmagan eng muhim il- miy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Garchi tarixchilar va ularning tarix asarlari manbashunoslik nuqtayi nazaridan tad qiq etilgan va tahlil qilingan bo‘lsada, biroq bu tadqiqotlardan sharq tarixnavisligining falsafiy asoslari, tarixiy hodisalarni yori- tishdagi biror-bir yo‘nalish yoki yondashuvlarning nazariy asos lari borasidagi fikrlarni uchratish mushkul. Bu ma’lumotlarni biz faqatgina manbalarni mazmunan, davriy, ijtimoiy va bosh qa xususiyatlariga asoslangan holda maxsus tadqiq qilish orqali qo‘lga kiritishimiz mumkin. Eng avvalo aytib o‘tish joizki, Sharqda tarix faisafasi yoki metodologiyasi va uning yo‘nalishlari hamda turlari va tiplari g‘arbdagidek tarzda chuqur va turli qarashlar asosida «shakllan- tirilgan» emas. Aynan ana shu holatning o‘zi ham sharq tarix- iyondashuv orqali tadqiqotning predmetini va jihatlarini tanlab olishi yoki aniqlashi mumkin. Biroq bir narsaga e’tibor qaratish kerakki, bunda dalillarni muhimligi jihatlarini yoki darajalari- ni aniqlab olish nisbiydir, ya’ni ayni bir holatda biror-bir da- lil muhim ahamiyat kasb etsa, ikkinchi bir holatda u e’tiborni tortmasligi yoki ahamiyatsiz bo‘lishi mumkin. Ya’ni, biror-bir tarixiy shaxsning hayoti va faoliyati bilan bog‘liq dalillar o‘sha davlatning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yoki madaniy hayoti ta- rixi jarayonlarini yoritishda muhim ahamiyat kasb etmaydi, bi roq o‘sha tarixiy shaxsning faoliyati va hayotini o'rganishda be- bahodir. I.Kovalchenko dalillarni uchta darajaga bo‘ladi: tarixiy vo- qelikka aloqador dalillar, tarixiy manbalardagi dalillar (fakt- lar), tarixiy-ilmiy dalillar (faktlar). Tarixchi tadqiqotlar jara- yonida bu har uchala dalillar darajasini bir-biridan ajrata olishi kerak. Voqea va fakt muhim tarixiy kategoriyalar hisoblanadi. Ko‘rini- shidan oddiy mazmunga egadek ko‘rinsada, bu tushunchalarning mohiyati va mazmuni birmuncha murakkabdir. XIX asrning ik - kinchi yarmidan bugungi kunlarga qadar tarixchilarning bu tu - shunchalarning mohiyati haqida bahslari davom etib kelayotgan- ligi ham bu ikki tushunehaning tarix fani va uning tadqiqotlari jarayonida alohida muhim ahamiyat kasb etishi va ayni vaqtda ularning murakkabligini ko‘rsatib beradi. Voqea - qachondir bo‘lib o‘tgan, sodir bo‘lgan holat. Bu holat aksariyat hollarda tarixchining tadqiqot jarayonidagi diqqat-e’ti- borining asosiy markazida turadi. Aksariyat hollarda tarixni vo qea bilan bog‘liq munosabatda tushuniladi. Ingliz tarixchisi va faylasufi Robin Jorj Kollingvud (1888—1943-yy.)ning ta’kidlashi- cha, antik davrlardan boshlab tarix «res gestae» (insonlarning o‘tmishda amalga oshirilgan faoliyati), ya’ni eng mashhur siyosiy voqealar haqida hikoya qilish sifatida tushunilgan 1 . Коллингвуд P . Идея истории. Автобиография. — M ., 1980. С. 203. 146 235tartiblash, ularni iyerarxik strukturada tartiblash deyiladi. Iyerarxik strukturada tartiblangan ma’lumot- larning aniqlik darajasi chiziqli tartiblanganiga nisbatan pastroq, lekin so‘nggi usulda ma’lumotning aynan o‘zini emas, balki bu ma’lumotni kitobning qaysi qismida joylashganligini topish oson- roq boladi. Kitobni varaq raqamlari bilan uning qism, bob va paragraflari o‘zaro boglangan boladi, ya’ni kitobning har bir varagl uning qaysi qismi, bobi yoki paragrafida ekanligini bilsa boladi. Demak ma’lumotlarni iyerarxik va chiziqli strukturalarda tartiblanish qoi- dalari o‘zaro bogliq boladi. Kitobni qism, bob, paragraflari (iye rarxik tizimda tartiblangan ma’lumotlari) bilan betlarining raqam lari (chiziqli usulda tartiblangan ma’lumotlari) uning mundarijasi orqali o‘zaro boglanadi. Ayni mundarija chiziqli usulda tartib- langan ma’lumotlar bilan iyerarxik tizimda tartiblangan ma’lu- motlarni boglovchi jadval deyiladi. Jadval (matritsa) elementlari tartiblangan (raqamlangan) ma’lumotlar hisoblanadi. Chiziqli strukturalarga misol qilib biron-bir ro‘yxatni olish mumkin. Ro‘yxat — ma’lumotlarning oddiy strukturasi, uning ma’lumotlari ro‘yxatdagi tartib raqami bilan bir-biridan farq qila- di. Chiziqli strukturalangan ma’lumotlar to‘plamini matemati- ka va informatika fanlarida qabul qilingan tushunchalardan kelib chiqqan holda massiv deyish mumkin. Xulosa qilib aytganda, ma’lumotlarning chiziqli strukturasi bu — ma’lumotlarning shunday tartiblangan strukturasiki, unda elementlarning adresi (qayerdaligi, koordinatasi, holati)ni tartib raqami orqali to‘la aniqlasa, informatsiya olsa bo‘ladi. Tarixiy informatika maxsus fan sifatida shakllantirila borilib, uning jihatlariga aniqlik kiritila boshlandi. Unga ko‘ra, tarixiy informatika tarix fani va ta’limi jarayonlarini axborotlashtirish- ga yo‘naltirilgan ilmiy fan bo‘lib, uning tarkibiga hamma tur- dagi tarixiy manbalarning elektron shakllarini yaratish va shakl- lantirish borasidagi barcha nazariy va amaliy bilimlar kiritildi. Bunda uning nazariy asosi sifatida nazariy manbashunoslik va axborotning zamonaviy tamoyillari, amaliy asosi sifatida esa kompyuter texnologiyalari va u bilan bog‘liq jihatlari ko‘rsatil- di. Tarixiy informatikaning fan sohasidagi qiziqishlari sifati da maxsuslashtirilgan dasturlash ta’minotlari, ma’lumotlarning banki va tarixiy bazalarining shakllantirilishi, tizimlashtiril- gan, matnli, tasviriy va boshqa manbalar va ulardagi axborotni tasavvur qilishda axborot texnologiyalarining qoMlanilishi, ta rixiy jarayonlarning kompyuterlashtirilgan modellarini yaratish, 208uslublarni tadqiqot jarayonida qo‘llash uchun asos bo‘lib xizmat qilgan edi. Tarix fani tadqiqotlarida tizimli uslub. Tarixiy-tizimli uslub ta- rix fani tadqiqotlarida matematik uslublarni va modellashtirishni qoMlash bilan bog‘liq holda qo'llanila boshlandi. Mazkur uslub turli darajadagi ijtimoiy-tarixiy tizimlarning mavjudligidan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan bo‘lib, voqelikning asosiy kompo- nentlari (tarkibiy qismlari) - individual va takrorlanmas hodisa- lar, voqealar, tarixiy vaziyatlar va jarayonlar ijtimoiy tizimlar sifa- tida ko‘rib chiqiladi. Ularning barchasi vazifalari va bir jarayonda sodir bo'lish (namoyon bo'lish) ketma-ketligi jihatdan bir-biri bi lan chambarchas bog‘Iiq boladi. Bu uslubdan foydalanishning dastlabki bosqichida tadqiq etilayotgan tizimni tizimlar urnumiy- ligidan va uning tarkibidan ajratib olish kerak. Tadqiq etilayot gan tizim ajratib (belgilab) olingandan so‘ng uni tuzilish jihatdan tahlil qilish va tizimlarning tuzilishi hamda tarkibiy qismlari- ning o‘zaro bog'liqligini aniqlab olish kerak bo'ladi. Bu jarayon da mantiqiy va matematik uslublar qo‘llaniladi. Ikkinchi bos- qichda o‘rganilayotgan tizim (tuzilish)ning shu tizim (tuzilish) ga mansub bo‘lgan umumiy tizim (tuzilish) bilan bog‘liqligi va uning tarkibiy qismidagi o‘rni va vazifaviy mohiyati hamda aha- miyati aniqlanadi. Mazkur uslubni tarixiy tadqiqotlar jarayonida qo‘llashning murakkabligi shundaki, ijtimoiy tizimlarning mu- rakkab tuzilishga ega ekanligi va oddiy tizim (tuzilish)dan mu- rakkab tizim (tuzilish)larga (turar joy — qishloq — viloyat kabi) o‘tib borish jarayonlaridir. Tadqiqotlar jarayonida agar hodisalar- ning mohiyatini yoritish yoki aniqlash imkoni bo'lmagan hol da umumfan uslublari va maxsus tarixiy uslublardan foydalanish tavsiya etiladi. Sinxron tahlilda nisbatan ko‘proq samaraga erishi- shi mumkin, biroq bu holda taraqqiyot jarayoni ochilmay qoli- shi mumkin. Tizimli tuzilish jihatdan va funksional jihatdan tah- lil esa haddan tashqari abstraktlashtirishga va formallashtirishga olib kelishi mumkin. Yuqorida tarixiy tadqiqotlarning eng asosiy ko‘p hollarda qo‘llaniladigan uslublari haqida so‘z yuritildi. Shunga alohida 112«Mening nazarimda, avvalambor Yaratganimizning o‘zi har bir mavjudotga jasorat ko‘rsatish imkonini beradi va ong-tafakkur sohibi bo‘lgan insonlar bundan ibrat olib yashaydi» 1 . Ijtimoiy taraqqiyotda tarixiy ong insonning tarixiy o‘rnini is- botlashga urinadi. Kishilarning ijtimoiy ongida o‘zlari yashab turgan jamiyatning milliy iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va huquqiy munosabatlari o‘z aksini topadi. Shu o'rinda O‘zbekiston Res- publikasi Birinchi Prezidenti I.Karimovning quyidagi so‘zlarini keltirib o‘tish o‘rinlidir: «Hech shubhasiz, yurtimizda erkin, ado- latli va farovon hayot qurish jarayonida ijtimoiy-siyosiy munosa- batlar, odamlarning ongi va tafakkuri ham o‘ziga xos, shu bilan birga, mutlaqo yangicha ma’no kasb etib bormoqda. Xususan, shaxs va davlat, inson va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar yangi cha mazmun va shakl topib, yangi xususiyatlar, yangi tamoyillar asosida takomillashib borayotganini sezish, anglash qiyin emas. Binobarin, bularning barchasi yangicha qadriyatlar va demokratik prinsiplar mohiyatiga, o‘z turmush va tafakkur tarzimizga mos, biz barpo etishga intilayotgan erkin fuqarolik jamiyati talablariga javob beradigan munosabatlar sifatida ijtimoiy fanlarning asosiy tadqiqot mavzulariga aylanishi darkor» I II . Mamlakatimizning Birinchi Prezidenti I.Karimovning «tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda/» degan ibo- rasidan, hozirda, shu kunlarda milliy qadriyatlarni, milliy iftixorni, milliy o'zlikni anglashda tarixiy ongning vositachi sifatidagi o‘rni naqadar muhimligini payqash mumkin. «Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tari- xini tiklash milliy o‘zlikni anglash, ta’bir joiz bo‘lsa milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi». Milliy ma’naviyat va tarixiy ong masalalarida so‘z yuritib, O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.Karimov quyidagilarni ta’kidlab o‘tadi: «Agarki mendan, hozirgi kunda ma’naviyatimizni asrash uchun I Yuksak ma ’ naviyat — yengilmas kuch . 75- b . II Yuksak ma ’ naviyat — yengilmas kuch . 58—59-bb. 32general Chernyayev ham, umuman, kim bo‘lmasin, yurtimizga bir necha o‘n ming yo bir necha yuz ming lashkari bilan kelgan, ishg‘ol qilgan va bu yerdagi siyosiy hokimiyatni qo'lga olgan. Ya na takrorlayman: Siyosiy hokimiyatni. Tamom. To‘g‘ri, hukm- ronliklari mobaynida ular mamlakatimizning iqtisodiy, savdo, ilmiy, madaniy imkoniyatlaridan o‘z manfaatlari yo‘lida foyda- lanishga zo‘r berganlar. Biroq shu yerda asrlar davomida yashab kelayotgan mahalliy aholini, uning ko‘p ming yillik madaniyati- ni yo‘q qilolmaganlar, qilolmasdilar ham» 1 . O'zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishgach, ta- rix fani oldiga o‘zbek xalqining haqqoniy tarixini yaratish, taraq- qiyotning turli bosqichlarida jahon hamjamiyatida uning o‘rni va rolini aniqlash, tarixiy bilimlarni ommalashtirish va targ‘ib qilish orqali millatning ma’naviy-axloqiy qadriyatlari, madaniyati, qa- dimiy an’analariga qaytish vazifalarini qo‘ydi I II . Bu borada I.A.Karimovning tarixchi olimlar va jurnalistlar bi lan uchrashuvida bayon etgan «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q» asari muhim rol o‘ynadi. Unda prezidentimiz: «...tarixchilarimiz mil- latga uning haqqoniy tarixini ko‘rsatib, isbotlab berishlari kerak. Zotan, tarix — xalq ma’naviyatining asosidir; ... biz haqqoniy ta- riximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bi lan qurollantirishimiz zarur», — deb ta’kidlab, tarixchilar oldiga aniq vazifalarni qo‘ydi III . Mazkur asarda I.A.Karimov tomonidan tarixchi olimlar, ilmiy muassasalar oldiga qo'yilgan bir necha dolzarb masalalar ko‘rsatib berilgan, jumladan: «Men qaysi xalq qayerdan kelib chiqqani, kim- ning tarixi ko‘hnaligi xususida bahs yuritish, bu borada bir millatni boshqa bir millatga qarama-qarshi qo‘yishga mutlaqo qarshiman. Bu narsa bizga aslo kerak emas. Faqat bizning davlatimiz tarixini yoritishda o‘zga g‘oya hukmronlik qilishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligini ta’kidlamoqchiman. Bu masalada, ya’ni uzoq I Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 18-b. II «0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. 276-b. III O'sha joyda. 323Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 201 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 201 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 209 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 210 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 216 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 216 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 229 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 229 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 243 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 243 Tadqiqotning axborot-manbaviy asoslarini aniqlash va tadqiqot uslublarini tanlash ........................................................................... 248 259ishning yutug‘ini oshiradi. Ishning o‘rganilish da- rajasida shu ishga aloqador tadqiqotlar keltirilib, izlanuvchining ulardan farqli o‘laroq qaysi masalaga e’tibor qaratganligiga izoh beriladi. Avvalgi tadqiqotlarda yechilmagan qirralar ko‘rsatiladi, shuningdek, masalan, sovet davrida bir mavzu noxolis o‘rganil- ganligini ta’kidlab o'tilib, aynan shu mavzu xolisona yangicha yo- zilishi mumkin. O‘rganilish darajasini dalillar orqali isbotlash va o‘zining mustahkam pozitsiyasini ko‘rsata bilish tadqiqotchining huquqiy imkoniyatlarini ko‘rsatadi. Tarix fani tadqiqotlarida davriy chegara albatta belgilanishi va bu jihat «kirish»da aks etib turishi kerak. Chunki agar davr bel- gilanmasa aniq bir xulosaga ega bo‘lish va tugal dissertatsiya yo- zish qiyin. Davriy chegara kengaygan sari manbalar, adabiyotlar va muammolar ko‘lami ham kengayib, ularni yechish bir tad- qiqotchiga og‘irlik qiladi. Bir muammoning turli davrlarni bir ne- cha tadqiqot mavzui etib tanlash mumkin. Kichikroq doiradagi vaqt ichida jarayonlarni ilmiy tahlil etish va xulosa berish ilmiy tadqiqotlarning samaradorligini oshiradi. Shuningdek ishning ushbu qismida tadqiqotda tayanilgan metodologik asoslar ham aks ettirilishi kerak. Shuningdek ish- da uzviylik va davomiylik tamoyillariga tayanilgani va boshqa metodologik asoslar ham ko‘rsatib o‘tilishi mumkin. Adabiyotlarni o‘rganishda, ya’ni mavzuning tarixshunoslik masalalarini tadqiq etishda ham mavzuning nazariy asoslariga bag‘ishlangan asarlarga katta e’tibor beriladi. Mavzuning nazariy asoslariga bag‘ishlangan adabiyotlar bilan ishlanganda, shu ningdek, boshqa mualliflar tadqiqotlari, ilmiy monografiyalar va avtoreferatlar bilan tanishganda ularga tanqidiy yondashib chuqur mulohazalar yuritilmog‘i kerak. Adabiyot bilan ishlanganda av- valo uning muallifi, nomi, chiqqan shahri, chop etgan nashriyo- ti, yili hamda annotatsiyasi bilan yozilishi kerak. Bu ma’lumotlar olinganidan keyin uni alohida tayyorlangan maxsus qaydnomalar- ga yoki kartochkalarga ma’lum bir qoida asosida yozib qo‘yiladi. Bu qaydnoma bilan tadqiqotchi o‘ziga maxsus adabiyotlar ro‘yxa- tini 39risolalar hamda ilmiy tadqiqot ishlarida tarix ni o‘rganishning yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan jihatlariga katta e’ti- bor berilmoqda. Shu o‘rinda O'zbekiston Respublikasi Birinchi Pezidenti I. A. Karimovning quyidagi so £ zlari g £ oyat o £ rinlidir: «Maqsad shuki, fanda bizning tarixiy tomirlarimizni aniqlaydigan, milliy g £ ururimizni yuksaltiradigan yangi yo‘nalishlar paydo bo‘lishi kerak. Bir so‘z bilan aytganda, davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g £ oyat mu- him va dolzarb masalaga aylanishi lozim» I II . Tayanch tushunchalar: «Annallar maktabi», metod, metodologiya, modellashtirish, tarix, empirizm, tarixiy tadqiqotlar, «klassik» (mumtoz) metodo - logiya, «klassik bo'lmagan» (noklassik) metodologiya, «post- noklassik» metodologiya, narrativ matn, manbaning matni, tizimli- tahliliy yondashuv, dalil. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Tarix fani metodologiyasi nimani o‘rganadi? 2. Metod va uning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? 3. Tarixiy tadqiqotlar metodlarining darajalari va yondashuv- lari? 4. «Klassik» (mumtoz) metodologiya tushunchasi. 5. «Klassik bo‘lmagan» (noklassik) metodologiya tushunchasi. 6. «Postnoklassik» metodologiya tushunchasi. 7. «Annallar maktabi» haqida tushuncha bering. 8. Tarixchilarning tarixiy tadqiqotlar haqidagi fikrlari. Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli Iug‘ati: «Annallar maktabi» — «Yilnomachilik maktabi», qadimgi Misr, Yunoniston, Rim, davlatlarida mavjud bolgan yilnomalar asosi- da tarixni yoritish. Tarixiy tavsifning eng qadimiy ko‘rinishlaridan biri qadimgi I Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 24—25-bb. II Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 30—31-bb. 118yaratilishida ham unga ko‘plab etnik guruhlar, el-elatlar o‘z ulu- shini qo‘shgan. Bu — tabiiy hoi. Chunki, hech qachon, hech qa- yerda faqat bitta millatga mansub madaniyat bo‘lmaydi. Наг qanday sivilizatsiya ko‘pdan ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoli- yatining va samarali ta’sirining mahsulidir. Bir so‘z bilan aytgan- da, ko‘chmanchilar, bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq bo- qiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi» I . Xotira va qadrlash insonning ezgu va muqaddas fazilatidir. Bu fazilat hayotimizning ko‘rki hisoblanadi. Ulug‘ bobolarimiz, motabar vatandoshlarimizni xotirlash bilan birga, ularning ja- soratli, savobli ishlarini davom ettirish, ularga munosib vorislar bo‘lish inson ma’naviyatining yuksalishi va ayni vaqtda yosh av- lod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. E’tirof etish kerakki, O‘zbekiston o‘tganlar yodi va xotirasiga chuqur hurmat ko‘rsatib xotira va qadrlash fazilatlarini umumxalq miqyosida «Xotira va qadrlash kuni» sifatida nishonlaydigan dunyodagi kam sonli dav- latlardan biridir. Hozir mustaqil yurtimiz hayotining barcha sohalarida tub is- lohotlar, yangiliklar jadal ro‘y bermoqda. Tarixchi tadqiqotchi ham tadqiqotlarga yangicha ko‘z bilan qarashi, ularning ortidan ergashmasligi, fikrni isloh qila bilishi, tadqiqotda vatanimiz ta- rixi muammolari ko‘rilayotgan bo‘lsa, milliy g‘oya tamoyillari nuqtayi nazaridan yondashib, o‘zi kashf etgan tarix saboqlari- ni ko‘rsata bilishi kerak. U shunday xolisona ish yozishi ke- rakki, bu jihatdan uning ilmiy xulosalari asrlar davomida ham ahamiyatini yo‘qotmasligi kerak, buning uchun esa tarixiy ja- rayonlar haqqoniy ko‘rsati!ishi kerak. Tadqiqotchilar yosh av- lodni vatanparvarlikka, ularda milliy g‘urur uyg‘otishga xizmat qilishi, ajdodlarimizning ishlarini davom ettirishga undashi ke rak. Lekin bundan shovinizm, millatchilik, aqidaparastlik kelib chiqmasligi, tadqiqotlar umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ru- hida yozilgan bo‘lishi kerak, tarixiy tadqiqotlar tom ma’noda is- tiqlol yalovbardori bo'lishi kerak. Xolisona tadqiqot yoza bilish tadqiqotchining mukammal bilim egasi ekanligi va ma’naviy komilligini ko‘rsatadi. I Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 20—21-bb. 151mahoratga ega boiishi, shu bilan birga tarixiy faktlarni aniqlash, tahlil va talqin qilishda o‘zining obyektiv qarashlariga ham ega bo‘lishi kerak. Tarixni o‘rganishda eng birlamchi manba sifatida tarix yoki tarixiy jarayonning o‘zini asosiy o‘ringa qo‘yish, yozma man- balar, moddiy manbalardan foydalanish jarayonida uning mohi- yatini ochib berishda, ularga baho berishda yoki talqin qilishda esa ularning o‘ziga xos subyektiv xususiyatlarini va ayni vaqtda tadqiqotchi tomonidan subyektivlikka yo‘l qo‘yilishi mumkinli- gini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Manbalar mualliflari tomonidan tarixiy jarayonlarni tavsif- lashda ko‘proq umumiylik asosiy o‘rin tutadi. Voqealarning ke- lib chiqishi, jarayonlarning sodir bo‘lishi, natijalari va oqibat- lari hamda ular bilan bogliq qator ma’lumotlar keltiriladi. Bir muallif ma’lum bir tarixiy jarayon, voqea, davlat yoki boshqa- lar haqida ma’lumotlar keltirgan vaqtda o‘z qarashlari va tafak- kuri, tarixiy jarayonni qay tarzda ko‘ra olishiga asoslangan holda tarixiy faktlarni tizimlilik asosida shakllantiradi va tarixiy man- bani yaratadi. Shuning uchun ayni bir davr, davlat yoki voqealar haqida yozilgan bir qancha manbalar va ularning mualliflari to monidan yaratilgan asarlarda umumiylik mavjud bolsada, ayni vaqtda voqealarning turlicha talqinini kuzatish mumkin. Shu- ningdek, bir tarixiy jarayon tavsifi keltirilgan, biroq turli davr- larda yaratilgan tarixiy manbalarda ham shunday holatni kuza tish mumkin. Biroq keyingi davrlarda yaratilgan manbalardagi ustunlik jihati ham mavjudki, ular o‘zlaridan avvalgi mualliflar tomonidan yaratilgan manbalardagi ma’lumotlarni tahlil qilib, umumlashtirib, ma’lum ma’noda tadqiqotni amalga oshiradilar. Shunday ekan, manbalarning tarixni o‘rganishda eng asosiy o‘rin tutishini e’tirof etgan holda aytish mumkinki, har qanday man- bada umumiy tarixiy jarayonning u yoki bu holatlari e’tibordan chetda qoladi va har qanday manba o‘ziga xos tarzda subyektivlik kasb etadi. Albatta bunda manbalardagi ma’lumotlarning bir-bi- rini to‘ldirib kelishi muhim omildir. Aytaylik, qadimgi Misr, Xi- toy yoki o‘rta asrlar Yevropa davlatlaridagi hukmdorlar huzurida- gi yilnomachilar ko‘proq saroy 161jamiyat taraqqiyotining turli muqobil ko‘rinish- lari bor va ulardan birining ustunligi va jamiyatda qaror topishi faqat tasodifga bog‘liq ekanligi e’tirof etilgan edi. Biroq, taraqqiyot jarayonida turli g‘oyalar va an’analarni o‘z- o‘zidan qo‘llash mum kin emas. BoMishi mumkin bo‘lgan har bir muqobil holat obyektiv real voqelikda ma’lum darajada o‘z aso- siga ega bo‘ladi. Tarixchi ularni o‘ylab topmaydi, to‘qib chiqar- maydi, balki haqiqiy, real voqelikdan qidiradi. Jamiyat qara- ma- qarshiliklardan, xilma-xilliklardan iborat bo‘lib, unda turli g‘oyalar, bir-biriga bilan raqobatlashuvchi va kurashuvchi si- yosiy partiyalar, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlar faoliyat ko‘rsa- tadi. Tarixchi o‘z tadqiqotlari jarayonida qarama-qarshiliklar va muqobilliklardan nima uchun aynan bitta muqobillik ustun- likka erishdi yoki g'alaba qozondi, degan holatni o‘rganishi va aniqlashi kerak bo‘ladi. Qonuniyat ana shu tarixiy imkoniyat- dan foydalana olgan qarama- qarshilik natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. Tarixchi esa ana shu imkoniyatlardan qanday foydala- nilganligi va u qanday natijalarga yoki oqibatlarga olib kelgan- ligini o‘rganadi. Aksariyat hollarda voqelik sodir bo‘layotgan holatda uning natijalari yoki oqibatlarini zamondoshlari payqa- masligi mumkin, tarixchi esa ana shu holatlarning u yoki bu jihatlarini tarixiy xulosalash orqali ma’lum ma’noda oldindan «ko‘ra olishi» kerak. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, biror-bir muqobil- likning jamiyatdagi ustunligi qonuniyatlarning amal qilishini inkor qilmaydi, chunki subyektiv omillarning faoliyati obyektiv shart- sharoitlar bilan cheklangan bo‘ladi yoki boshqacha aytgan- da muqobillik har doim bo‘lishi mumkin. Biroq bu holatning inkor qilinishi obyektiv tarix haqidagi tasavvurlarni kamaytira- di va fatalizmga hamda mavhumlikka olib keladi. Albatta muqo- billikni yo‘q joyda ham ma’lum ma’noda ko'rish mumkin, biroq bu tarixchining tafakkuri, tarixiy jarayonlarga obyektiv ravishda yondasha olishi va tarixiy bilimlariga bog‘liqdir. Yuqorida ko‘rib chiqilgan tarix fanining maxsus qonuni- yatlari haqidagi fikrlarga xulosa sifatida aytib o‘tish kerakki, ko'pgina yevropalik faylasuflar tomonidan bu masalaga umu- man muammo 292bilan sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni nazariy jihatdan yoki amaliy ji- hatdan savollar yordamida shakllantiriladi. Nazariya (teoriya) — (yunon tilidan «theoria» — ko‘rib chiqish, tadqiq etish) ta’limot, ilmiy tamoyillar (prinsiplar) tizimi (sis- temasi), qoidalar majmuyi, fikr, mulohaza, nuqtai nazar, naza riya. Fanning u yoki bu sohalaridagi asosiy g‘oyalar tizimi, vo- qelikning mohiyat jihatdan bogdiqligi va qonuniyatlari haqida tolaqonli tasavvur qilish imkonini beruvchi ilmiy bilish shakli. Neokantchilik — neokantchilaming qarashlaricha ijtimoiy hayotda hech qanday qonuniyatlar mavjud emas, tarixchining subyektiv xatti-harakatlari (boshidan kechirganlari, ko‘rgapn bil- ganlari) bilishning eng asosiy vositasidir, tarixiy dalillar — bilish- ning asosiy dalillaridir deb hisoblaydilar. Fandagi (ilmdagi) ong, aql, idrok haqidagi (bunga tarixni ham qo‘shadilar) bilishning eng asosiy vositasi bu — tushunish va intuitsiya (sezgirlik)dir deb ko‘rsatadilar. Neokantchilarning ta’kidlashicha, tarix individual, alohida konkret holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi, tarix poeziyaga va san’atga yaqin bo‘lib, ko‘proq tavsifiy xususiyatiga egadir. Numizmatika (numismatics. Lotinchadan numisma — mone- ta, tanga) — yordamchi tarix fani sohasi bo‘lib, tangalar va tan- galardan iborat xazinalarni tarixiy, iqtisodiy, madaniy yodgor- lik sifatida o‘rganadi. Numizmatika shuningdek, Tangalarni zarb qilish ishlarini ham o‘rganadi. tangalar va ularning tarixini o‘rga- nuvchi yordamchi tarix fani sohasi, tangashunoslik. Qadimiy pul- larni, ashyosi, shakli, vazni, yozuvlari, zarb etilgan joyi va vaqti- ni tekshiradi. «Numizmatika» termini o‘rta asrdan e’tiboran tanga pullar haqidagi fanning nomi sifatida ishlatila boshlandi. Tanga — bu belgilangan formadagi metall quymasi. U o‘zining og‘irligiga, qiymatiga, sifatiy tarkibiga ega boTadi va qonuniy muomala vosi tasi hisoblanadi. Pullar, ular qanday ko‘rinishga ega bo‘lishdan qat’i nazar, qiy- mat o‘lchovi, muomala vositasi, xazina to‘plash, to‘lov vositasi, jahon puli funksiyalarini bajaradi. 168TARIXIY BILISH TAMOYILLARI Anglash. Tarixiy bilish tamoyillari. Bilish tamoyillari va ularning regulyativ funksiyalari. Bilishning subyekti. Bilish subyektining faolligi. Haqiqatni izlash. Obyektivlik tamoyili. XX asrda obyek- tivlik tamoyiliga xujum. Sababiylik tamoyili. Tasodiflar, tartibsiz- liklar, tarixiy voqealarning sabablari. Sabab va oqibat aloqalarini ochish murakkabligi. Tarixiylik tamoyili. Dialektik uslub. Tarix- ni materialistik tushunish, voqealarning genetik aloqasi. Tuzilish va jarayon. Bilish tamoyillari tadqiqotchiga tadqiqot jarayonidagi vazi- falarni bir maromda ma’lum tartiblarga asoslangan holda amal- ga oshirishida zarur boMadigan omillardir. Ular tadqiqotchining u yoki bu tarix maktablari, falsafiy yo‘nalishlarga mansubligi va dunyoqarashi, fikrlashi va tafakkuridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Tamoyillar uslublar bilan mustahkam o‘zaro bog‘liq- likda bo‘lganligi uchun ayrim hollarda ularni bir-biri bilan adash- tirish holatlari ham uchraydi. Shundan kelib chiqqan holda aytish o‘rinliki, tamoyillar uslublarga nisbatan birmuncha murakkab va keng tushuncha bo‘lib, bir tamoyil o‘ziga bogMiq holda bir necha uslublarni shakllantirishi mumkin, ayni vaqtda esa bir uslub bir necha tamoyillarga xizmat qilishi mumkin. Tarixiy bilish tamoyillari deganda nimalarni tushunish yoki tushuntirish kerak, degan savol tarixchilar o‘rtasida uzoq vaqt mobaynida bahs-munozaraga sabab bo‘lib keldi. Mavjud barcha tamoyillardan tarix fanining deyarli hamma yo‘nalishlari va tar- moqlarida ustuvor tamoyillar sifatida foydalaniladi. Quyida ta - rixchilar tomonidan tadqiqotlar jarayonida ko‘proq qo‘llaniladigan va nisbatan samaraliroq bo‘lgan tamoyillar haqida so‘z yuritila- di. Biroq ularni umumiy qabul qilingan tamoyillar deb qat’iy fikr bildirish mumkin emas. Har bir tarixchi o‘z tadqiqotlari jara yonida tadqiqot mazmunidan va mohiyatidan kelib chiqqan hol da tadqiqot natijasi uchun samaraliroq bo‘lgan tamoyillardan foy- dalanishi mumkin. Xolislik (obyektivlik) tamoyili. Mazkur tamoyilga ko‘ra tarixiy 308umumiylikni, qonuniylikni, takrorlanuvchanlikni aniqlash ham- da umumlashtirishga va tarixiy parallellikni yuzaga chiqarish uchun qo‘llaniladi. Taqqoslash uslubi dastlab ma’rifatparvarlar tomonidan qo‘lla- nilgan. F.Volter birinchilardan bo‘lib o‘zi tomonidan yaratilgan tarixiy kitoblarida taqqoslash uslubini qo‘llagan, biroq bunda bu uslub tarixiy uslubga nisbatan ko'proq vosita sifatida qo‘llanilgan. XIX asr oxirlariga kelib bu uslub tarixiy tadqiqotlarda, ayniqsa ijtimoiy-iqtisodiy tarix sohalarida ancha keng o‘rin tuta boshla- di. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda ayniqsa komparativ uslub keng qo‘llanila boshlandi. Amalda bironta ham tadqiqot bu uslublarni qo'llamasdan amalga oshirilmaydigan bo‘ldi. Daliliy materiallarni, ma’lumotlarni yig‘ish, dalillarni tizim- lashtirish va tahlil qilish jarayonida tarixchi ko‘pgina jarayon- larning mazmunidagi o‘xshashlikni, biroq ayni vaqtda jarayon- larning zamon va makon bo‘yicha turliligi, bir-biridan farqlanishi omillari sababli turlilik kasb etishini va yana ayni vaqtda shaklan umumiylikni ko‘rishi mumkin. Mazkur uslubning bilish jarayonidagi mohiyati uning tari xiy jarayonlarning mohiyatini tushuntirib berish uchun yo‘nalti- radigan imkoniyatlaridadir. Jarayonning mohiyatini anglash va tushunish uchun uning o‘xshashlik va farqlanuvchi xususiyat- larini tushunish kerak. Bu uslubning mantiqiy asosini analogiya tashkil etib, tadqiqot obyektidagi biror-bir o‘xshashlik asosida jarayonning boshqa jihatlari haqida ham xulosalar chiqarilishi mumkin. Tarixiy taqqoslash uslubi tarixiy jarayon tafsilotlari aniq va ravshan bo‘lmaganda uning mohiyatini ochishga, shuningdek, umumiylikni, qonuniylikni, takrorlanuvchanlikni aniqlash ham- da umumlashtirishga va tarixiy parallellikni yuzaga chiqarish uchun imkon beradi. Bunda albatta bir qator talablarga rioya etishga to‘g‘ri keladi. Jumladan, avvalo taqqoslash tarixiy jara yonning shaklan o‘xshash jihatlarini emas, balki mohiyatini aks ettiruvchi aniq va konkret dalillar (faktlar) bilan amalga oshi- rilishi lozim, ikkinchidan, hodisalar va jarayonlarning tipologi- yasi va davrini 122K.Yaspersning fikricha, tarix fanining eng muhim savollari- dan biri bu — «aslida bu qanday sodir bo‘lgan edi?» tarzida emas, balki, «biz aslida qanday holatdamiz (yoki qayerdamiz)?» tarzida, ya’ni, boshqacha so‘zlar bilan aytganda, tarix bilimlarining maq- sadi — bizning bugunimizni (aslimizni) aniqlashdir. Shundan ke lib chiqqanda tarix — bu zamonaviy muammolarni hal etishga va anglashga yo‘naltirilgan qator hodisalar va jarayonlardir 1 . «Annallar maktabi»ning eng yirik yutug‘i Brodelning sivili- zatsiyalar va iqtisodiy jarayonlarga bag‘ishlangan uch tomlik ki- tobi bo‘lib, muallif tomonidan unda jamiyat hayotining barcha sohalari yuzasidan umumlashtirilgan tadqiqot bajarilgan holda tarixiy sintez amalga oshirildi I II . Brodel tarixiy geografiyani nazariy jihatdan asoslab berdi. Ge- ografiya fani tarix faniga nisbatan yordamchi fan sifatidagi faoli- yatini to‘xtatdi III . R.Aronning fikricha, tarixiy bilish — bu mavjud bo‘lgan, bo‘lib o‘tgan [voqea]laming rekonstruksiyasidir. Tarix — bu yagona va yaxlit jarayon bo‘lib, u [tarix] insonni, uning fikrlashini tushuni- shi lozim. Tarixiy bilishning bir-biriga mosligi yoki aynanligi bi lish subyektiga, uning tafakkuriga bogMiqdir IV . R.Aronning tarixiy bilish haqidagi fikrining tarafdorlaridan biri tarixchi Pol Yen bo‘lib, u ham tarix va tarixiy bilish haqida bir qator fikrlarini bildirib o‘tgan. P.Venning fikricha, tarix — bu real voqealarga asoslangan tushunish muammosi bo‘lsa, metod- lar yoki uslublar — bu tajribadir. P.Venning yana ta’kidlashicha, tarixiylik metodi mavjud emas va bu tushunchani tanqidiy yon- dashuv deb ko‘rsatish kerak, nazariya esa - bu chalkashlik mohi- yatining qisqacha bayon etilishidir V . Bugungi kundagi axborotlashtirish jarayonlari turli fan tar- moqlarini bir- biriga yaqinlashtira boshladi. Shuningdek, bugungi kunda fanning o £ ziga qarashlar va fan haqidagi tasavvurlar ham o‘zgarib bormoqda. Ijtimoiy va gumanitar fanlarda boMgani kabi tabiiy fanlar qarshisida ham bugungi kunda eng I Ясперс К. Смысл и назначение истории. — М., 1991. II Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. — Пермь, 2006. С. 110. III Бродель Ф. История и общественные науки. Историческая деятельность // Философия и методология истории. Благовещенск, 2000. С. 133. IV Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. — Пермь, 2006. С. 113. V Вен П. Как пишут историю: опыт эпистемологии. — М., 2003. 123dolzarb muam- mo bo‘lib turgan masala mutlaq, obyektiv haqiqatga erishish muammosidir. Tarixga bo‘lgan munosabat va qarash fanga bo‘lgan munosa- bat va qarash kabi bo‘lishi kerak va zarurdir. Biroq bunda har bir fan kabi tarix fanining ham o‘ziga xos xususiyatlarini mav- judligini e’tibordan chetda qoldirmaslik lozimdir. Uning asosiy xususiyati tadqiqot obyektidir, ya’ni u o‘tmishda sodir bo‘lganli- gidir. Tarix fani vaqt nuqtayi nazaridan olis oTmishdagi obyekt- ni harakatga keltirishi kerak. Biroq bunda tadqiqotchi tadqiqot obyektini kuzatish va tajribalar o‘tkazish imkoniyatidan mahrum etilgan. Tabiiy fanlarda ham bunday jarayonlarni kuzatish im- koniyati cheklangan bo‘lishi tabiiy, tarixchida esa bunday vaqt- da mantiqan, fikrlash va tafakkuri yordamida voqealar tizimini shakllantirishi va modellashtirish imkoniyati mavjud. Ayni vaqt- da tarixchida manbalar, uslublar hamda tadqiqotlar usullari mav- judki, bu uning tadqiqot sohasidagi katta ustunligidir. Tarixiy bi- lishning ikkinchi xususiyati shundaki, tarixchi hozirgi zamonda turgan holda o‘tmishni tadqiq etadi. Hozirgi zamon o‘tmishning bir qancha hodisalari va tarixiy jarayonlarini interpretatsiyalaydi. Biroq bunda hozirgi zamon o‘tmishni aynan shakllantirmaydi, balki o‘tmish bizning tasavvurimizda hosil bo‘ladi. Madaniyat, mafkura, ayni jamiyatning ma’naviy boyliklari, shuningdek, iqti- sodiy, ijtimoiy va siyosiy omillar ham bunda o‘z ta’sirini ko‘rsa- tadi. Tarix fani madaniyatning darajasi va xususiyatlarini aks et- tirgan holda uning bir qismini o‘zida namoyon etadi. Tarixchi ana shu madaniyat maydonida faoliyat ko‘rsatib, hozirgi zamon- da turgan holda tadqiq etilayotgan o‘tmish davr madaniyati bilan muloqotga kirishadi. Hozirgi zamon omili tadqiqotning cho‘qqi- si, bilimning darajasi va saviyasi, boshqa gumanitar fanlarning taraqqiyotini aniqlab beradi. Zamonaviylik va zamon talablariga moslikning tarixchiga ta’siri kuchlidir. Totalitar tuzumlar hukmronligi vaqtida tarix fani hech qanday takalluflarsiz o‘sha tuzum mafkurasiga va tartib- qoidalariga bo‘ysunishga majbur qilingan. Ayrim tarixchilar o‘tmishning bugungi kunga ta’sir ko‘rsatgan jarayonlarini o‘rganish kifoyadir, degan fikrni ham ilgari surgan- lar, biroq bugungi kun jarayonlarini bilish va uni tushunish, teran anglash uchun o‘tmish tarixni to‘laligicha o‘rganish talab etiladi. «Prezentistlar»ning fikricha, tarix barcha davrlarda ayni o‘sha zamon nuqtayi nazaridan yozilgan, ya’ni ayni o‘sha vaqt yozilgan tarix uchun zamonaviylik kasb 306yillaridan boshlab matematik uslublar t^rix fani tadqiqot larida keng ko'lamda qo'llanila boshlandi. Matematik uslub- larlardan foydalanib, tarixiy jarayonlar, voqealarni matematik modellashtirish (tiklash) mumkin. Tarixiy antropologiya - (Historical anthropology) - tarixiy antropologiya fan bo‘lib, uning asosiy maqsadi antropologik tad- qiqotlar tarkibidan tarixiy axborotni (ma’lumotlarni) ajratib olish, tanlab olingan axborotni tarix fani ehtiyojlari uchun jalb etish, talqin qilib berish. Tarixiy geograflya — (Historical geography) — tarix va geo- grafiya fanlari kesishuvidagi bilim sohasi bo‘lib, aniq bir hudud- ning aniq bir taraqqiyot bosqichini o'rganadi. Tarixiy sotsiologiya — (Historical sociology) — sotsiologiyaning bir yo‘nalishi bo‘lib, jamiyat taraqqiyotining, ijtimoiy tizimlar- ning, institutlar va hodisalarning tarixiy jarayonlarini o‘rganadi. Tarixiy sotsiologiya tarixiy taraqqiyotning sotsiologik nazariyalari va tarixiy ma’lumotlarning sotsiologik tahlilini ishlab chiqadi. Tarixiylik (tarixiylik tamoyiii) — Historism — obyektiv voqelik- ni ilmiy bilish tamoyiii bo‘lib, unga muvofiq obyektlar va hodisa- lar tarixiy taraqqiyot qonuninyatlari asosida, ularning konkret vaziyatlardagi mavjudligidan kelib chiqib ko‘rib chiqilishi lozim. Tarixiylik tamoyiii shuningdek, tadqiq etilayotgan obyektlarning va hodisalarning kelajak taraqqiyoti haqida ham ma’lum bir fikr- larni va xulosalarni bildirishi mumkin. Tarixiy-tizimlilik uslubi — turli darajadagi ijtimoiy-tarixiy tizimlarning mavjudligidan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan bo‘lib, voqelikning asosiy komponentlari - individual va takror- lanmas hodisalar, voqealar tarixiy vaziyatlar va jarayonlar ijtimoiy tizimlar sifatida ko‘rib chiqiladi. Tarixiy-tizimli uslub tarix fani tadqiqotlarida matematik uslub- larni va modellashtirishni qo‘llash bilan bog‘liq holda qoTlanila boshlandi. Mazkur uslub turli darajadagi ijtimoiy-tarixiy tizim - larning mavjudligidan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan bo‘lib, voqelikning asosiy komponentlari (tarkibiy qismlari) — individual UO‘K: 930.2 (075.8) КВК : t4.l А 50 Alimova, D.A. Tarix fani metodologiyasi [MatnJ : o‘quv qo‘llanma / D.A.Alimo va, Z.A. Ilxamov. — Toshkent: «O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiya- ti» nashriyoti, 2018. — 324 b. Mazkur fanning ma’ruzalari tarix fani metodologiyasi predmetiga bag'ish- langan bo‘lib, yigirmaga yaqin mavzularni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, ta rix fanining asosiy xususiyatlari ochib beriladi, tarixiy bilishning metodologik kategoriyalari ko‘rsatib beriladi, tarixiy manba, tarixiy dalil, tarixiy davr qo- nuniyatlari tahlil etiladi. Tarix fanining tadqiqot uslublari va tamoyillari, fanlar- aro yondashuv tamoyillariga alohida e’tibor qaratilgan. Nazariy bilimlar so‘nggi- da tarixiy tadqiqotlar bosqichlari, tushuntirish muammolari va tarixiy tavsiflash masalalariga ham to‘xtalib o‘tiladi. O‘quv qo'llanmadan tarix mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim olayotgan bakalavriatura va magistratura talabalari «Tarix fani metodologiyasi», «Tarix fanining nazariy masalalari» kabi fanlarni o‘qishda, shuningdek, tadqiqotchilar va tarixchi mutaxassislar foydalanishlari mumkin. UO‘K: 930.2 (075.8) KBK: 24.1 Tuzuvchilar: D.A.Alimova — tarix fanlari doktori, professor, Z.A.Ilhomov — tarix fanlari nomzodi, dotsent. Mas’ul muharrir: N.Mustafoyeva — tarix fanlari doktori, Taqrizchilar: N.Mahkamova - tarix fanlari doktori, F.Ismatullayev — tarix fanlari nomzodi, dotsent. 1. Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika universiteti Ilmiy kengashi- ning 2017-yil 1-iyuldagi 12-sonli yig‘ilishi qarori bilan nashrga tavsiya etilgan. 2. O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti Ilmiy Ken- gashining 2017-yil 16-iyun 8-sonli yig‘ilishi qarori bilan nashrga tavsiya etilgan. rSBN 978-9943-54^8-3-1 , . ■ • J) © «tB'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti, 2018 . v. , • * 18o‘tish mumkin I II . Metod — tarixiy tadqiqotlar jarayonida aniq maqsadga olib boruvchi tadqiqot usullari va jarayonlar yig‘indisidan iborat, metodning o‘zi nazariyadan, tadqiqot metodikasi va texnikasidan tarkib topadi. Har qanday metod nazariy jihatdan asoslangan bo‘lib, bir vaqt- ning o‘zida obyektiv va subyektiv xususiyat kasb etsada, obyektiv asosga ega. Biroq shunga alohida ahamiyat berish lozimki, har qanday metod ham obyektiv xulosalarga olib kelmasligi mum- kin. Bunda metodning tanlanishi, uning to‘g‘ri qo‘llanilishi va tanqidiy xulosalarning chiqarila olinishi tadqiqotchining bevosita o‘ziga bog‘liq va uning o‘rni asosiy ahamiyat kasb.etadi^ I Смоленский Н.И. Теория и методология истории- С- А II Теория и методология истории. С. 13. : : ч 142asosan dalillarni yig‘ish bo‘lgan. Og‘za- ki manbalar, afsonalar, rivoyatlar dastlabki vaqtlarda o‘tmishni tasvirlab beruvchi asosiy omillar boMgan bo‘lsa, tarix fanining taraqqiyoti jarayonida dalil va unga boigan munosabat, dalilni tarix faniga va tarixiy voqealarning asoslab berilishiga jalb etili- shi ham jiddiylashib, murakkablashib bordi. Aniq va muayyan sodir bo‘lgan tarixiy jarayon yoki hodisa haqida aniq dalillarni topish tarixchi oldidagi asosiy vazifalardan va muammolardan biriga aylandi. Asosiy muammolardan yana biri dalilni izohlab berish edi. Asta- sekinlik bilan dalil va uning izohi borasidagi fikrlar, qa- rashlar, yondashuvlar shakllana boshladi va ayni vaqtda ularning turli xilligi bu tushunchalar o‘rtasidagi ziddiyatlarning yuzaga ke- lishiga ham sabab bo‘ldi. XIX asrda dalilning «ilohiylashtirilishi», dalilga «sig‘inish» ho- latlari ro‘y berdi. Dalillarning aniqlanishi va qo‘llanilishi vazifa si manbalarning tanqidiy tekshiruvi orqali amalga oshirildi. Da lil tushunchasi ostida real tarixiy voqelikni aks ettirib, tasvirlab beruvchi ishonchli bilim tushunildi. Dalillarga fanning ishonchli obyektiv asosi sifatida munosabatda bo‘lindi, dalillarni tavsiflab tarixiy jarayonni umumlashtirishga e’tibor qaratildi. Nemis tarix- chisi D.Rankening ta’kidlashicha, «tarixni qanday sodir bo‘lgan bo‘lsa, shundayligicha yozish kerak». Pozitivistlar dalillarni umumlashtirishga ishonchsizlik va shubha bilan qarab, uni tarixchining subyektiv qarashlari mahsu- li deb hisobladilar. Natija empirizmning yuzaga kelishi va da lillarning mutlaqlashtirilishiga (absolyutlashtirilishiga) olib keldi. Tarixchining vazifasi sabab va oqibat orqali bir-biri bilan bog‘liq bo'lgan dalillarni bir tizimga solish, deb qaraldi. G. Rikkert bu masalaga neokantchilarning tarixning o‘ziga xos xususiyatlarini asoslab bergan nuqtayi nazaridan kelib chiqib yon- dashdi. U tarixchi dalillarga asoslangan sof haqiqatni o‘z fikr-mu- lohazalariga asoslangan holda bayon qilishi kerak deb hisobladi. Tarixiy dal Шаг bir marta sodir bo‘ladigan holat bo‘lib, u indivi dual xususiyatga ega va hech qachon takror sodir bo‘lmaydi. Da- lillarning 230qadorlikda bo‘lib, davlat taraqqiyoti va rivojlanishini umumiy (mukammal) holda o‘rganadi. Tarix va iqtisodiyotning o‘zaro aloqadorligi — umumiy aloqa- dorlikda bo‘lib, zamonaviy jamiyatning iqtisodiy hayoti sohasini o‘rganadi. Tarix va siyosatshunoslikning — umumiy aloqadorlikda bo‘lib, zamonaviy jamiyatning siyosiy hayoti sohasini o‘rganadi. Tarix va madaniyatshunoslikning o‘zaro aloqadorligi — umumiy aloqadorlikda bo‘lib, madaniy hayot sohasidagi alohida va konk- ret shakllanishi, tuzilishi va taraqqiy etishini o‘rganadi. Tarix va falsafa va falsafiy fanlarning o‘zaro aloqadorligi — aso- siy nazariy — metodologik yo'nalishlar bo‘yicha falsafiy dunyoqa- rashni, tarix fanining gneseologik asoslarini shakllantiradi: ontologiya — kategoriyalar yordamida jahonning o‘zida umu miy tuzilishini aks ettiruvchi falsafiy manzarasini, jumladan ja- miyat va uning aniq va konkret tarixiy taraqqiyoti haqidagi qa- rashlarni shakllantiradi; gneseologiya — dunyoni, jumladan tarixiy jarayonlarni anglash, bilishning chegaralari, me’yorlari va imkoniyatlarini asoslab be- radi; mantiq — ilmiy tarixiy bilish uchun zarur bo‘lgan fikrlash- ning shakllari amalga oshirilishining to‘g‘ri qo‘llanilishini ajra- tib, asoslab beradi; epistemologiya — ilmiy bilishdagi umumiylikni o'rganadi, il miy bilish nazariyasini ishlab chiqadi, jumladan ilmiy tarixiy bi lish nazariyasini o‘rganadi; ijtimoiy falsafa — zamonaviy jamiyatning tuzilishi va vazi- faviy xususiyatlaridagi umumiylikni o‘rganadi va ayni vaqtda yangi va eng tarixning nazariy asoslarini yaratishda asosiy o‘rin tutadi; tarix falsafasi — umumjahon tarixiy jarayonlaridagi umumiy mantiqiylikni o‘rganadi, tarixiy jarayon nazariyasi uchun ilmiy dunyoqarash asoslarini yaratadi. Fenomen — his-tuyg‘u tajribasi bilan payqaladigan hodisani anglatuvchi tushuncha. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TARIX FANI METODOLOGIYASI o‘quv qo'Uanma Muharrir M.Tursunova Musahhih H. Zakirova Dizayner A. Aubakirov O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 100029, Toshkent shahri, Matbuotchilar ko‘chasi, 32-uy. Tel./faks: 239-88-61. Nashriyot litsenziyasi: AI №216, 03.08.2012. 16.10.2018. «Uz-Times» garniturasi. Ofset usulida chop etildi. Qog‘oz bichimi 60x84 7 16 . Shartli bosma tabog‘i 20,25. Nashriyot bosma tabog'i 21,0. Adadi 200 nusxa. Buyurtma №10. «FAYLASUFLAR» MCHJ bosmaxonasida chop etildi. Manzil: Toshkent shahri, Matbuotchilar ko‘chasi, 32-uy. doshlik, tarixiy taqdir jarayonini ongimiz, qalbimiz va tafak- kurimiz orqali o‘tkazib, vorislik hissini tuyganimiz sayin konkret shaxs taqdiri, zamon va makon qiyofasi ko‘zga yorqinroq tashla- nadi. Inson, zamon va makonning yaxlit qiyofasi to‘laligicha bu- tun salmogfi bilan gavdalanadi. Inson ma’naviyati, uning shak- lu shamoyili orqali qaysidir darajadagi tarixiy voqelik va taqdirga daxldorlik aniqlanadi. Tarixni O‘ rganishda muarrixlarimiz sana- lar va voqealarni tahlil etish bilan birga, ularning ortida turgan taqdirlar, kechinmalar, ruhiyatlar, manfaatlar va hokazolar gir- dobida ham yashamog‘i kerak. Ana shunda tarixi haqidagi fikri- miz, xulosamiz asosli, so‘zimiz ta’sirli, g‘oyalarimiz yashovchan bo‘ladi»'. Tarixiy bilish avtonom xususiyatga ega bo‘lib, falsafiy mak- tablar va falsafiy yo‘nalishlarning ta’sirini bilvosita va shartli ra- vishda (zaruriy holatlarda) qabul qilishi mumkin. Falsafa tarix faniga bilishning uslublari va yondashuvlarinigina berishi mum- kin. Tarixchilar ko‘p hollarda falsafiy yo‘nalishlar va ularning mo- hiyatini tarix fanida tadqiqotlarida keng ravishda qoMIamaydilar va shu sababli ularning uslublarni tanlashi ko‘p hollarda erkin-em- pirik (tajribadan kelib chiqqan holdagi) xususiyatga ega bo‘ladi. Ko‘pincha tarixchilar tadqiqot uslublarini tanlashda eklektik uslubda ham yondashadilar, ya’ni tanlangan uslublarning qanday falsafiy maktablar va yo‘nalishlarga mansubligini e’tiborga olma- gan holda tarixiy tadqiqot uchun zarur bo‘lgan tadqiqot uslubla rini tanlab oladilar va tadqiqotlarga jalb etadilar va bunda asosiy maqsad tadqiqot jarayonida erishiladigan natijaga qaratiladi. Bun- dan shuni anglash mumkinki, tarixchilar falsafaning u yoki bu yo‘nalishiga qat’iy rioya etishga majburiyat his etmaydilar. Shun- ga ko‘ra tarix fani kumulyativdir, ya’ni u eskirgan uslublarni chet- ga surib qo‘ymaydi va tadqiqot uslublarini doimiy ravishda yan- gilari bilan to‘ldirib boradi. Tabiiyki, agar tarixchi falsafa fanidan ham chuqur bilimga ega bo‘lsa, u tadqiqot yo‘nalishlari va uslub- I I Tarix falsafasining nazariy asoslari. 37-b. 183 319логия научного творчества. — Т.: Янги аср авлоди, 2004. 64. Смоленский Н.И. Теория и методология истории. — М.: «Академия». 2007. 65. Смоленский Н.И. Теория и методология истории: учеб, пособие для студ. высш. учеб, заведений. 2-е изд., — М.: Издательский центр «Академия», 2008. С. 16. 66. Сорокин П.А. Голод как фактор. — М., 2003. С. 4. 67. Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. — T: «O‘zbekiston». 1997. 68. Tarix, mustaqillik, milliy g‘oya. Respublika ilmiy-nazariy anjumani materiallari. — T.: Akademiya, 2001. 69. Тацит. Анналы. —Л., 1969. “Ill, 65. 70. Temur va Ulug'bek davri tarixi. — T: Qomuslar bosh tahririyati. 1996. 71. Temur tuzuklari. — Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi adabi- yot va san’at nashriyoti, 1997. 72. Tojiyev M. va boshq. Ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalari. — T., 2001. 73. Топольский E . Методология истории. Варшава. 1968. 74. XXI asrda ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. O‘zMU. 2008. 75. Xolbayev S. Tarix fanining metodologik asoslari va ta- moyillari masalasi (I.Karimovning asarlari misolida). // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari, 2004, N1, 140-147 b. 76. O‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixi konsepsiyasi // O‘zbe- kiston tarixi. 1999, 1-son. 77. O‘zbek davlatchiligi tarixi: muammo va izlanishlar. Res- publika ilmiy amaliy konferensiya materiallari to‘plami. - T., 2012 . 78. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. 274—279-bb. 79. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida» kitobini o‘rga- nish bo‘yicha o‘quv-uslubiy qo'llanma. — T.: «O'qituvchi» nashri- yot- matbaa ijodiy uyi. 2012. 80. O‘zbekiston tarixining dolzarb muammolariga yangi ong mahsuli hisoblanadi», — degan fikrni ilgari surgan bo‘lsa, yana bir ingliz tarixchisi M. Oukshot: «Tarix fanining predmeti bu shunchaki tarixchining tadqiqot olamidir, undagi jarayonlar tarixchining tafakkuri mahsuli va konstruksiyasidir. Tarix bu - tarixchi g‘oyalarining spetsifik olamidir», — degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Tarixchi G. Kommadjer zamonaviy tarix faniga ta’rif berar ekan, uni quyidagicha sharhlab beradi: «Tarix amaldagi atom, kimyoviy vositalar singari o‘zini namoyon eta olmaydi. Bu vositalar tabiatda mavjud va inson ularni yo‘q qilgunga qadar mavjud bo‘ladi. Tarix esa tabiatda yashamaydi, balki inson tasav- vurida, xotirasida yashaydi» I . Tarix fani haqida bir qator vatandoshlarimiz ham o‘z qarash- larini bayon qilganlar. Xususan, buyuk mutaffakkir shoir va al- loma Alisher Navoiy tarix fani haqida shunday fikrlar bildirgan: «Hukmdorlarning qay biri zulm otini surdiyu, qay biri ado- lat bilan dong taratdi va oxiri bundan nima murod hosil bo‘lga- nin tarixdan bilamiz. O‘lkada nima obod bo‘ldi, mamlakat ni- madan tinchlikka yuz tutdi? Har bir shaxsning sifatida nima-yu, nuqsonlari nima, hamma-hammasi tarixda bitilgan». Abulg‘oziy Bahodirxon o‘z asarini yaratar ekan, tarixiy jara - yonlar va voqealarni obyektiv ravishda yoritishga harakat qilgan- ligini alohida ta’kidlaydi: «Emdi ko‘nglingizga kelmasunkim faqir taraf tutub yolg‘on aytqon bo‘lg‘ayman va yo o‘zimni g‘alat ta’rif etqon bo‘lg‘ayman». U «Shajarai turk» asarini yozishga kirishar ekan, Xorazm xon- lari tarixini yozishga harakat qilayotganligi va bunda nafaqat sa- roy tarixi, balki shu hududlarda yashab o‘tgan xalqlar va ularning tarixi, turkiy xalqlarning tarixi kabi sohalarni ham yoritish- ni maqsad qilganligini, biroq ayni vaqtda bu tarixlarni, ayniq- sa Xorazm xonlari tarixini yozishda betaraf bo‘lish, tarafkash- lik qilmaslik yoki ilmiy til iborasi bilan aytganda voqealarni obyektiv ravishda yozishga amal qilmoqligini alohida ta’kidlab I Tarix falsafasining nazariy asoslari . 200- b . 56 252kerak. Ayrim hollarda manbaviy asoslari yetarli bo‘lmagan tadqiqotlarni amalga oshirish jarayoni- da nazariy darajadagi abstraktlangan mantiqiy tahlil ham yordam berishi mumkin. Tushuntirish va nazariy bilishning darajasi Tarix fanida tarixiy tadqiqotlarning yakuniy maqsadi haqidagi bahslar mavjud bo‘lib, har qanday fanda bu maqsad — tushunti rish deb ko'rsatiladi. Biroq, V.Dilteyning fikricha, tarixchi tarixni tushuntirib bera olmaydi, uni faqat tushunishi mumkin. XX asrda shunday xulosa shakllandiki, unga ko‘ra tarixchi tarixiy voqealarni tasvirlash va tavsiflash bilangina cheklanib qolmasdan, balki uni tushuntirib berishi lozimdir. K.Gempel tarixiy voqelikni ilmiy tushuntirish uni qandaydir qonuniyatga bog‘liq qilib qo‘yadi, degan xulosa berdi. Albatta, bu aniq va yax- lit bir tarixiy jarayonni tushuntirib berish emas, balki uni biror- bir nuqtayi nazardan yondashib tushuntirishdir. K.Gempel bilan bu borada munozaraga kirishgan U.Drey u yoki bu odamlar xat- ti-harakatlari yoki faoliyatlarining maqsadga muvoflqligini dalil lar asosida tushuntirib berishni himoya qilib chiqadi. Bulardan tashqari tushuntirishning boshqa shakllari ham mavjuddir. 1. Sabab-oqibatga bog'liq holda (favqulodda yuz beradigan, tasodifan sodir bo‘ladigan) tushuntirish, bunda inson faoliyati natijasida voqealar sodir bo'lishining obyektiv va subyektiv sa- bablari ochib beriladi. 2. Genetik tushuntirish, bunda tarixiy jarayonlarning mohi- yati ularning vaqtdagi ifodasida yoki vaqtga bog‘liq holda aks etishi orqali tushuntirib beriladi. Genetik tushuntirish tarixiy voqealar va tarixiy jarayonlarning sodir bo‘lishini tushuntirib beradi. 3. Tizimli tushuntirish, bunda tarixiy jarayonlarning mohiya- ti ijtimoiy tizimlar tahlili orqali ochib beriladi, tizimli-tashkiliy belgilar, tizimning elementlari va ular orasidagi o‘zaro bog‘liqlik aniqlanadi. 4. Vazifaviy tushuntirish, tizimli tushuntirishning boshqacha Ikkinchi masala shundan iboratki, biz komil inson tarbiyasi- ni davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladi- gan, xulq- atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma’ri- fatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli odamni oldi-qochdi gaplar bilan aldab bo‘lmaydi. U har bir narsani aql, mantiq taro- zisiga solib ko‘radi. O‘z fikr-o‘yi, xulosasini mantiq asosida qur- gan kishi yetuk odam bo'ladi» 1 . Mazkur qo‘llanmada ko‘zda tutilgan eng asosiy maqsad- lardan biri ham talabalarda tadqiqotchilik, ilmiy izlanuvchan- lik malakalarini shakllantirishdan va kelajakda mutaxassis sifa- tida mukammal tadqiqotlarni amalga oshirish uchun dastlabki tushunchalarni berish etib belgilangan. «Tarix fani metodologiyasi» fanini o‘qitishda talabalarni bugun- gi kungacha shakllanib, tarix tadqiqoti sharoitida zarur bo'ladi- gan ilmiy-bilish nazariyasi, tarixni o‘rganish va anglash tamoyillari uslublari bilan tanishtirish hamda ularning xususiyatlari haqida ma’lumot berish asosiy maqsad etib belgilangan. Shuningdek, ta - labalarni jahon tarixi fanining falsafiy yondashuv asosidagi bilish haqidagi nazariyalar, umumiy ilmiy uslublar, tarixiy bilish yo‘lla- ri, ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish uslublari va tamoyillari bi lan tanishtirish, tarixi fani tadqiqot uslublari bo‘yicha xorijiy mam- lakatlar tarixi va O‘zbekiston tarixiga oid ilmiy adabiyotlar bilan tanishtirish hamda tadqiqot jarayonida tarixchining aniq vazifasi- ni ko‘rsatib berish fanning asosiy vazifalari sifatida namoyon bo‘la- di. Jahon tarix fani metodologiyasining hamma tarixiy davrlar- da ham bir maromda mavjud bo‘lib turmaganligini hisobga olgan holda tarix fanining metodologiyasi va uning asosiy xususiyatlari tasnif etiladi. Qo‘llanmada Sharq tarixnavisligi va tarix falsafasi va metodo- logik jihatlari haqida ham to‘xtalib o‘tish va uning ayrim o‘ziga xos jihatlariga e’tibor qaratish ko'zda tutilgan. Ma’lumki, Sharq- 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. — T.: Sharq, 1998. 6-b. 9 258ya’ni shu muammoga oid ilmiy ishlar va tarixshunoslik nuqtayi nazaridan tadqiqotchi tomonidan sinchkovlik bilan ko‘rib chiqiladi. O‘rganilgan mavzuga o‘xshash, biroq ulardan farqlanib turuvchi mavzu tanlanib, unda tarixning yangi bir qirrasi ochili- shi nazarda tutiladi va ishda tanlangan mavzuning o‘rganilishi, ahamiyati hamda avvalgi tadqiqotlardan farqi, davriy chegarasi, ilmiy qimmati tahlil etilib yangicha nazariy asosnoma beriladi. Asosnomada mavzuni o‘rganish dolzarb masala ekanligi isbot etiladi. Bunda eng avvalo dissertatsiyaning asosiy g‘oyasi, mavzu - ning ilmiy muammo sifatida qo‘yilishi va tanlanishi ilmiy tad- qiqotlar umumiy natijasidan kelib chiqqan holda ko‘rsatib beri ladi. Tadqiqot muammosidan kelib chiqib dissertatsiyaning mavzusini aniq ko‘rsatiladi. Tadqiqotning aniq mavzusi va g'oyasi aniqlanib, asoslab be- rilishi bilan birga tadqiqotni amalga oshirishdan ko‘zlangan aniq maqsadlar, tadqiqot muammolarini hal etilishida tadqiq etiladi- gan asosiy masalalar yoki muammolar — tadqiqotning obyekti, tadqiqotning amalga oshirilishidagi asosiy masalalar va ularning mazmuni va mohiyati — tadqiqotning predmeti, tadqiqotning amalga oshirilishi jarayonida va uning so‘nggida umumiy xu- losalar sifatida kutilayotgan ilmiy yangiliklar va ilmiy natijalar- ning aniq mazmuni, ya’ni tadqiqotchi tadqiqotdan kutilayotgan natijani aniq ko‘ra bilishi talab etiladi, tadqiqot maqsadi va il miy farazidan kelib chiqib aniq belgilangan vazifalarning qo'yili- shi, tanlangan mavzu bo‘yicha rejalashtirilayotgan ishlar, tad qiqot usullari bo‘yicha ma’lumotlar, tadqiqotni amalga oshirish bosqichlari va ayni vaqtda har bir belgilangan bosqichda amal ga oshirilishi ko‘zda tutilgan aniq vazifalar va ularning mazmuni, tadqiqot jarayonida va uning yakuniy bosqichida ilmiy tadqiqot ning natijasi sifatida chop etilishi yoki nashr qilinishi mum- kin bo‘lgan ishlar haqidagi ma’lumotlar o‘rin olishi asosnomani tayyorlashning talablari etib belgilangan. Maqsad va vazifalarni belgilashda tadqiqotchining mavzu- ni tanlashdan maqsadi, shu yo‘lda uning oldida turgan vazi falar aniq ko‘rsatiladi. Ilmiy ishning o‘rganilish darajasini to‘g‘ri izohlash ham alohida mas’uliyatli jarayondir. Chunki tarixiy manbani yarat- ganlar, turli hujjatlarni bitganlar yoki to‘pIaganlar o‘z manfaatlari doirasida, o‘z maqsadlari va qiziqishlari chegarasida dalil to‘play- dilar. Barcha insonga xos bo‘lgan bunday illat, jumladan tarixchi- larni ham istisno etmaydi I . Manbaning axborot nazariyasi ekanligi. Manba tarixchiga o‘ta zarur bo‘lgan axborot tashuvchidir. Ko‘p hollarda manbalardan olinayotgan ma’lumotlar tarixchini qoniqtirmaydi. Bunday holat- lar tadqiqotchi va tarixnavis yoki manba muallifining maqsadlari bir-biriga mos kelmaganda, shuningdek tadqiqotchi uchun zarur ma’lumotlar manbada mavjud bo‘lmaganda yuzaga keladi. Bun day holatda tarixchi yoki tadqiqotchi tomonidan boshqa man- balar tadqiqot uchun jalb etilib, ma’lumotlarning yetarli, asosli va ishonchli boTishi ta’minlanishiga harakat qilinadi. Manbalar ijtimoiy ma’lumotlar va axborotlar tashuvchisi bo‘lganligi uchun bunda axborot haqidagi bilimlarni qo‘llash o‘rinlidir. I. Kovalchenkoning fikricha axborot — dunyoda sodir bo‘lgan turli hodisalarning tasviridir. Axborotning doimiy almashinuvi jamiyat hayoti va inson hayotini izga solib turilishining asosiy shartlaridan biridir. Axborot ochiq ifodalangan va yashirin holatda (keyingisi ko‘p uchraydi) bo'ladi. Axborot belgilar orqali, ko‘p hollarda til (yozuv) tizimlari orqali ifoda etilishi, ayni vaqtda esa saqlanishi va yetka- zib berilishi mumkin. Obyektiv ma’lumotlarning qo‘lga kiritilishi subyektning bilish xususiyatlari, idrok eta olish layoqatiga bog‘liq holda hamda qo‘llanilayotgan tadqiqot metodlarining samarasiga bog‘liq ravishda cheklanishi mumkin. Ayrim hollarda buzilgan, noto‘g‘ri talqin etilgan va xato ma’lumotlarni ham olish mumkin. Axborot qayd etilgan va qayd etilmagan (og‘zaki) bo'lishi mumkin. Turli narsalarga (tosh, charm (pergament), yog‘och, sopol, qog‘oz va boshq.) qayd etilgan ma’lumotlar albatta og‘za- ki ma’lumotlarga nisbatan ishonchliroq bo‘lishi tabiiy. Ma’lu- I Tarix falsafasining nazariy asoslari . 81-b. 136 117iqtisodiy, siyosiy-huquqiy sohalarda, ayniqsa, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksa- lish davri bo‘ldi. Xalq xotirasi deganda kishi ko‘z o‘ngidan Vatan ibtidosidan buguniga qadar shu yurt, shu xalq deb kurashgan, kuch-qudrati, aql- zakovatini ayamagan, kerak bo‘lsa, shu yo‘lda jon fido qilgan ne-ne buyuk zotlar bir-bir o £ tadi. Xalqimiz tarixiy taraqqiyoti jarayonlaridagi eng asosiy jihat- lardan yana biri hamjihatlikda yashash, bir-biriga mehr-oqibat ko‘rsatish, ma’naviy va ruhiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, og‘ir damlarida har tomonlama yelkadosh va madadkor bo‘lish, jamoa- ga, uning talablariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishni e’tirof etib o‘tish mumkin. Bu jihatni nafaqat bir jamoa atrofida, balki tarixiy taraqqiyotning turli davrlarida turlicha xo‘jalik yuritgan vodiy va vohalar aholisi, o‘troq va ko £ chmanchi aholi, qo‘ying- ki, bir xalq va qardosh xalqlar ko‘lamida ham alohida ta’kidlab o‘tish mumkin. «Bizning ajdodlarimiz, xalqimiz qadim-qadimdan o‘troq ya- shagan, millatimizning iligi o £ troq madaniyat sharoitida qotgan. Xalqimizdagi «iligi to £ q, baquvvat» degan tushuncha, men, hatto, qonuniyat degan bo £ lardim, bejiz paydo bo £ lmagan. O‘zbek xal- qining iligi to‘q, baquvvat demoqchiman. Yana tilimizda «tag- И - tugli», «palagi toza» degan iboralar ham bor. Bu bir joyda muqim yashagan, o £ z turmush tarziga, axloq-odob mezonlari- ga, aqidalari va tafakkur tarziga ega bo £ lgan xonadonlarga nisba- tan aytiladi. Butun ommani, bir necha yuz minglab, millionlab aholini birlashtirgan aqidalarga, mezon va qoidalarga ega bo‘lgan xalqni qanday izohlash, ta’riflash mumkin?! Ana shu hayotiy va ijtimoiy mantiqdan kelib chiqsak, ta’rif va izoh bitta bo‘ladi - milliy borlig‘imiz, madaniyatimiz ildizi, tomiri o‘troq bo‘lgan. Masalaga boshqa tomondan yondashib ko‘raylik. Bugungi boy madaniyatimiz qaysi sivilizatsiyaning mahsuli? Shunday madani- yat bor ekan, uni shu zaminda yashagan xalq yaratganmi yoki u bo‘m- bo‘sh joyda paydo bolganmi? Demoqchimanki, tariximiz kabi, qadim madaniyatimizning 47Tarix fani ijtimoiy-gumanitar fanlar (falsafa, sotsiologiya, iqti- sod, psixologiya, san’atshunoslik va boshqalar) tizimining tarkibiy qismi. Tarix fanining bu guruhdagi o‘rni uning tadqiqot predmeti va usullari bilan belgilanadi. Turli ijtimoiy va gumanitar fanlar jamiyat hayotining alohi- da jihatlarini o‘rgansa, tarix fanining tadqiqot obyekti — aholi, jamiyat, mamlakat, davlat hayotining o‘tmishi va buguni haqida- gi faktlarni yig‘ish, tahlil qilish, to‘plangan bilimlarni ma’lum bir tizimga solish va nazariy jihatdan umumlashtirishdir. Tarix fani o‘tmishda sodir bo‘lgan jarayon va hodisalar orasidagi o‘z- aro bog'liqlik, ularning ildizi, tarixni harakatlantiruvchi sabablar, uning mantig‘i va ma’nosini ko‘rish imkonini beradi. Ijtimoiy va gumanitar fanlar tarixiy tadqiqotlar natijalariga tayanadi. Fan- lararo yondashuv jamiyat haqidagi yaxlit tasavvurni shakllanti- rib, o‘tmishni va bugunni anglash orqali jamiyat rivoji istiqbolini ko‘ra bilishdek muhim vazifani hal qiladi. N.Jo‘rayevning fikricha, tarix - inson haqidagi, odam- lar haqidagi fan. Biroq u bugunning odamlari, kechinmalari, his-tuyg‘ulari, faoliyatlari va munosabatlari xususida emas, balki o'tgan ajdodlarimiz turmush tarzi, ma’naviy-ruhiy kechinma lari, sodir etgan voqea-hodisalari, maqsad va intilishlari haqida gi fandir I . Tarix fanida, boshqa fanlarda bo‘lganidek, muqarrar ixti- soslashuv amalga oshmoqda. Hozirgi zamon tarix fani alohida bo'limlar va sohalardan tashkil topgan bilimlar mayjmuyidir. Ix- tisoslashish darajasiga koTa, ularni bir necha guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhni jamiyatning butun va alohida tomonlarini o‘rganuvchi bo‘lim va sohalar tashkil qiladi. - Insoniyat tarixining ayrim hodisalari alohida o‘rganiladi. - Hududiy-geografik tamoyilga ko‘ra, tarixan bir-biri bilan bog‘liq yirik mintaqalar - Yevropa va dunyoning boshqa qism- lari, Qadimgi Sharq, O‘rta Osiyo va boshqa alohida mamlakatlar hamda xalqlarga ajratiladi. — Kompleks muammolarni tadqiq qilish bir guruh mamlakat va xalqlar tarixida ro‘y bergan bosqichli davrlarni va o‘rganish zaruratidan kelib chiqadi. — Jahon tarixida global yondashuv bilan bir qatorda mikro tarix (shahar va qishloqlar, alohida shaxslar, kundalik maishiy turmush) ham o‘rganiladi. — Tarixning alohida tomonlarini o‘rganish tarix fanining alohida sohalarini I Tarix falsafasining nazariy asoslari. 24-b. 1 Ковальченко Д.И. Методы исторического исследования. — М.: Наука. 2003. С.204—205. 207yo‘naltirish imkoniyatini beradi 1 . Biroq bunda o‘rganilayotgan voqelik yoki tarixiy tizimlarni konsruksiyalashda subyektiv yon- dashuv hamda haddan tashqari abstraktlashtirish (mavhumlash- tirish) maqbul emas. Tarixiy taqqoslash uslubini qo‘llashda bir qator cheklanishlarga duch kelish mumkin. Bu uslub real voqelikning turliligini tushu- nishga imkon bersada, konkret shakldagi xususiyatini koTsatib berolmaydi. Shuningdek, tarixiy taraqqiyot sur’atining tadqiqida ham tarixiy taqqoslash uslubidan foydalanish maqsadga muvofiq emas. Mazkur uslubning rasman (shunchaki qo‘llash, qo‘llani- shi « кегак » bo‘lganligi uchun qo'llash) qollanilishi xatoliklarga olib kelishi, ko‘pgina tarixiy hodisalar mohiyatining noto‘g‘ri tal- qiniga va tavsiflanishiga olib kelishi mumkin. Tarixiy taqqoslash uslubidan boshqa tadqiqot uslublari bilan birgalikda foydalanish mumkin. Afsuski, tarixchilar tomonidan tarixiy taqqoslash uslu- bi ko‘p hollarda analogiya va solishtirish bilangina qo‘llaniladi, u tadqiqotlar jarayonida to‘liq yuqoridagi koTsatib o‘tilgan jihatla- rini inobatga olgan holda kamdan kam qo‘llaniladi. Tarix fani tadqiqotlarida tipologik uslub. Tipologiya tarix fani- da tarixiy hodisalar va jarayonlarni umumiy alomatlari, jihatlari, mohiyatiga qarab ilmiy asosda guruhlarga ajratish, tasnif (klas- sifikatsiya) etishdir. Tipologik uslub tarixiy jarayonlarning mo - hiyatiga asosan tahlil qilishdir (I.Kovalchenko). Pozitivistlarning ta’kidlashicha, rasman tavsifiy klassifikatsiyalash natija bermay- di. Subyektiv yondashuv tarixchi tafakkuridagina tiplarni shakl- lantirishga olib keladi. M.Veber tomonidan ilgari surilgan «ideal tiplar» nazariyasi sotsiologlar tomonidan uzoq vaqtgacha qabul qilinmadi va soddalashtirilgan holda talqin qilindi. Bunda aso san gap bugungi kunda ma’lum boTgan modellashtirish haqida borib, hozirgi vaqtda tarixchilar bu uslubdan samarali foydalan- moqdalar. I. Kovalchenko tomonidan taklif etilgan guruhlar (turlar) de- duktiv yondashuv va nazariy tahlil jihatlari bilan ajralib turadi. Sifat xususiyati bilan aniqlashtirishning belgilari ajratib ko‘rsa- tilib, tadqiqot obyektining u yoki bu tipga mansubligini aniqlash mumkin ekanligi ta’kidlanadi. Bu yondashuv keyinchalik un- ga matematik 214gneseologik muammolar — manbalardagi ma’lumotlar- ning haqqoniyligini tekshirish, manbadan ko‘proq axborotlarni olish darajasini oshirish kabilarni hal etishda ham yordam be- radi. Ayni vaqtda mazkur uslublardan foydalanishning me’yor- lari va tadqiqotlardagi o‘rnini aniqlab olish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki uning tadqiqot obyektining xususiyatlari, ayni vaqtda tarix fanining va matematika fanining taraqqiyo- ti bilan holatlarini ham diqqat-e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Matematik uslublardan tadqiqot jarayonida eng zarur holatlar- da va qo‘llash imkoniyati mavjud bo‘lgan holatlarda foydalanish mumkin va qo‘lga kiritilgan natijalarni va xulosalarni an’anaviy uslublardan foydalangan holdagi natijalar bilan taqqoslab borish maqsadga muvofiqdir. Bunda tarixchining matematika fani so- hasidan ham yetarli bilimga ega bo‘lishi muhim o‘rin tutadi va har ikki fan yuzasidan yuqori darajadagi bilimga ega tarixchi mutaxassislar tadqiqotlar jarayonida katta natijalarga erishishlari mumkin. Shaxsiy kompyuterlarning paydo bo‘lishi va ilmiy tadqiqotlar jarayoniga kirib kelishi bilan matematik uslublardan foydalanish - ning yangi bosqichi boshlandi. Matematik modellashtirish. Modellashtirish — tarixiy hodi- salarning shartli ravishdagi andozasini, shaklini, holatini tuzish, shakllantirishdir. Har qanday model (andoza, shakl) — bu tadqiq etilayotgan hodisalar va jarayonlar mohiyatining abstraktlashgan ko‘rinishidr. Modellashtirish asosida o‘xshashlik nazariyasi yota- di, bunda model (andoza, shakl) tadqiq etilayotgan hodisalar va jarayonlarning yaqinlashtirilgan o‘xshashligidir. Modellashtirish o‘z tarkibiga sifat va miqdor jihatdan tuzilgan modellashtirishni kiritadi (ya’ni mohiyat-mazmun jihatdan va tu- zilish-miqdoriy jihatdan). Tuzilish miqdoriy modellashtirish — bu mohiyat-mazmun- li shaklning (andozaning) tuzilish shaklidir. Uning aniq-konkret ma’lumotlar bilan to‘ldirilishi va bu ma’lumotlarning matema- tik uslublar yordamida tahlil qilinishi tadqiq etilayotgan hodisa- lar 1402. Manbaning axborot tashuvchi ekanligi. 3. Axborot nima? 4. Yaqqol va yashirin axborot nima? 5. Belgilangan va belgilanmagan axborot nima? 6. Axborotning yetishish va yetishmaslik muammosi nima? 7. Ilk manba qanday manba? 8. Birinchi axborot nima? 9. Manba axborotining tugallanmasligi. 10. Manbalar mazmuniga sistemali (tizimli) yondashuv. 11. Manbaning matni nima? 12. Asosiy manbalar qanday manbalar? 13. Qo‘shimcha manbalar qanday manbalar? 14. Tarixchining manbalardan tashqari bilimi. Mavzuga aloqador so‘zIarning izohli lug‘ati: Axborot — dunyoda sodir bo‘lgan turli hodisalarning tasviri- dir. Axborotning doimiy almashinuvi jamiyat hayoti va inson hayotini izga solib turilishining asosiy shartlaridan biridir. Ax borot ochiq ifodalangan va yashirin holatda (keyingisi ko‘p uchraydi) boMadi. Manba — o‘tmish haqida axborot tashuvchilar manbalar hi- soblanadi. Manbalar bir necha turli bolishi mumkin: yozma (bel- gili) manbalar; moddiy manbalar; etnografik manbalar; xalq og‘za- ki ijodiga oid manbalar; lingvistik (tilshunoslikka oid) manbalar. Empirizm — nazariy umumlashtirishni inkor qilib, hissiy idrokni, tajribani bilishning birdan bir manbayidir deb biladigan falsafiy yo‘nalish, nazariyadan ko‘ra amaliy faoliyatga ko'proq moyil bo‘lishlik, amaliy faoliyatga moyillik. TARIXIY DALIL YA UNING INTERPRETATSIYASI Tarixiy dalil va uning interpretatsiyasi. Dalil. Tushuncha to‘g‘risi- dagi bahslar. XIX asrda dalilga sig‘inish. Dalil tadqiqotlarining nati- jasi. Interpritatsiyaning «yumshoqligi» va dalilning «mustahkamligi». Dalilning haqiqiyligi va uni anglash. Dalilning guruhlari va xususi- yati bo‘yicha mohiyati. Tarixiy borliq 231Xaos — yunon mifologiyasi va filosofiyasida turli elementlar- ning ibtidoiy betartib aralashmasi, go‘yo hamma mavjudot ana shu aralashmadan kelib chiqqan, deb hisoblanadi. Xaos tu- shunchasi o‘ta tartibsizlik, chalkashlik, alg‘ov-dalg‘ovlik, ara lash-quralashlik ma’nolarini anglatadi. Xaos nazariyasi — biror-bir narsa yoki voqeaning turli aralash unsurlardan yoki aralash voqealardan kelib chiqqanligini asos- lashga harakat qiluvchi nazariya. 147Zamonaviy tarix fanida tarixchining vazifasi sifatida o ‘ tmish voqealarini aniq va ilmiy asoslangan , haqqoniy va xolis yondash - gan holda tavsiflash , tasvirlash , talqin qilish tushuniladi . Tarixiy bilishda voqeaning turlicha interpretatsiyalari mav- jud. Shartli ravishda ularni real va konstruktiv interpretatsiyalar- ga bo‘lish mumkin. Nisbatan keng tarqalgan real interpretatsiyaga ko‘ra o‘tmishda sodir bo‘lgan voqealarning barchasi o‘zining tarkibiy qismlari va tuzilishlariga ega bo‘lib, turli manbalarda qayd etilgan. Shu tariqa voqealar tarixchi uchun «xomashyo» vazifasini o‘taydi. Bu holatda tadqiqotchining faoliyati haqqoniylik nuqtayi nazaridan o‘tmish voqealari haqidagi materiallarni va ma’lumotlarni talqin qilishda teng munosabat yondashuviga amal qilishi bilan baholanadi. Konstruktiv interpretatsiya tarafdorlarining ta’kidlashicha, voqea tadqiqotchidan alohida va unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lmaydi. Tarixchi turli manbalar bilan ishlash jarayo- nida muayyan bir xulosaga kelgan holda voqeaning intellektual konstruksiyasini yaratadi. Shu tariqa voqeani tarixchining aqliy faoliyati natijasi sifatida tushunish mumkin. XIX-XX asr tarixchilarining fikrlariga ko‘ra «voqea» tushun- chasi aksariyat holatlarda «fakt» tushunchasi bilan to‘qnash ke- ladi. Umumiy holda aytish mumkinki, faktga voqeaning tas- diqlovchi omili sifatida qaralgan. Fakt tushunchasi (lotin tilida factum — bajarilgan, amalga oshirilgan, sodir bo‘lgan) eng kamida ikki mazmunni ifodalaydi: — biror-bir ishning, faoliyatning bajarilganligi; — sodir bo‘lgan holatning haqiqiyligi, uni tasdiqlovchi omil. XIX—XX asrda tarix haqida shunday tushuncha yuzaga kel- diki, bunga ko‘ra professional tarix o‘z talqinda faktlarga asoslan gan asosiy fan sifatida o‘tmish haqida boshqa turdagi hikoyalar, afsonalardan farqlanishi ta’kidlana boshlandi. XIX asr pozitivistlar tarixshunosligida o‘ziga xos faktlar ga «sig‘inish», faktlarni «ilohiylashtirish» holatlari yuzaga kel- di. Tadqiqotchining asosiy vazifasi manbalardagi eng zarur fakt- larni ya , ijtimoiy psixologiya , tarixiy geografiya kabi bir qator boshqa sohalarning mohiyatiga ko ‘ ra differensiallashuviga ( farqlanishi - ga , darajalanishiga ) olib keladi . Keyingi yillarda zamonaviy fran - suz tarixshunosligida « davomli tarix » tushunchasi yuzaga keldi - ki , bunda tarixiy jarayonlarni umumiylik va yaxlitlikdan ajratib olgan holda alohida - alohida o ‘ rganish yuzaga kelmoqda . Bun - day tadqiqotlar jamiyat hayoti yoki kishilar hayotining turli so - halari yuzasidan alohida mazmunga ega ma ’ lumotlarni ko ‘ rsatib berishi mumkin , biroq bu alohidalik tarixni umumiy tushunish - ga imkon bermaydi I . Bu o‘rinda o‘xshatish uchun shunday naql keltirish mumkin, ya’ni «daraxtning ortida o‘rmon ko‘rinmaydi». Tarix fanining predmetini belgilash tarixiy bilim nazariyasida- gi eng muhim muammolardan biri hisoblanadi. Uning yechimini ilmiy jihatdan asoslangan holda belgilanishi fanning taraqqiyotini ham belgilab beradi. Ijtimoiy va gumanitar fanlar o‘z xususiyatidan kelib chiqqan holda bilish obyektlari hamda ilmiy tadqiqot uslub- lari yordamida bugungi jamiyat hayotining u yoki bu sohalarini o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, tarix fani esa o‘tmishni o‘rganib, kompleks xususiyatlik kasb etadi va fanlarning ilmiy sohadagi yu- tuqlari bilan integrallashgan holda sintezlaydi (bir-biriga bog‘lagan holda umumlashtiradi). Ayni vaqtda tarix fani ilmiy xulosalarni chiqarishda tarixiy tadqiqotlarning natijasiga asoslanadi. Bu aloqa- lar bugungi fanlarning alohida xususiyati bo‘lib, ilmiy natijalarning chiqarilishiga imkon beruvchi fanlararo yondashuvdir. Jamiyatda sodir bo‘lgan voqealarning tarkibi, jarayonlarning o‘zaro bogTiqligi va ko‘lami jihatdan kengligi bilish obyektining yaxlit holda tadqiq etilishi imkoniyatini cheklab qo‘yadi. Shun- dan kelib chiqqan holda tadqiqotchidan tadqiqot predmetini ham aniqlash talab etiladi. Ayni vaqtda tadqiqotchi tomonidan tad- qiqotning vazifalari, voqelikning alohida o‘ziga xosliklari, ko‘la- mi va xususiyatlari aniqlanadi. I Афанасьев Ю.Н. История против эклектики. — М., 1980. 46 210Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Analogiya — o‘xshashlik; tarix fanida o‘xshashligi asosi- da xulosa chiqarish, taqqoslab, qiyoslab xulosaga kelish, ho- disa va jarayonlarning, davrlar va bosqichlarning biror jihatdan o‘xshashligiga asosan (yoki farqlanishi) fikrlash, xulosa chiqa rish, tahlil qilish, tadqiqot obyektidagi biror-bir o‘xshashlik aso- sida jarayonning boshqa jihatlari haqida ham xulosalar chiqari- lishi mumkin. Genetik uslub — genezis (kelib chiqish) bilan bog‘liq bo‘lgan, kelib chiqishini (genezisini) o‘rganadigan uslub bo‘lib, tarixiy ja - rayonlarning kelib chiqishi, voqealarning shakllanishidagi o‘za- ro bog‘liqlik holatlarini o‘rganish nuqtayi nazaridan tarixiy tad- qiqotlarni amalga oshirishda qo'llaniladigan tadqiqot uslubi. Diaxron uslub (davrlashtirish uslubi) — tarixiy tadrijiylik asosida tadqiqotning amalga oshirilishi, tarixiy voqealarni ketma-ket, bosqichma-bosqich rivojlanishi bo‘yicha tadqiqot amalga oshiriladi. Modellashtirish — bilish obyektlarini (ko‘pincha fizikada) ularning modellari yordamida tadqiq qilish. Modellashtirish aso sida tadqiqot obyekti bilan uning modeli o‘rtasidagi o‘xshash- lik, muvofiqlik yotadi. Hozir bu metod ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi. Retrospektiv uslub — retrospektivlik, o‘tmishga qaratilganlik. Tarixiy tadqiqotlarda bugungi kundan o'tmishga yoki natija va oqi- batlardan sabablarga yo‘nalgan holda tarixni tadqiq etish uslubi. Sinxron uslub — sinxronlik xususiyatiga ega bo‘lgan, sinxron ravishda (bir vaqtda, baravar) sodir boMadigan. Bir vaqtda sodir bo'lgan turli tarixiy voqealarni o‘rganishga yo‘naltirilgan tadqiqot uslubi. Tarixiy-tizimli uslub — turli darajadagi ijtimoiy-tarixiy tizim- larning mavjudligidan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan bo‘lib, voqelikning asosiy komponentlari — individual va takrorlanmas hodisalar, voqealar tarixiy vaziyatlar va jarayonlar ijtimoiy tizim- lar sifatida ko‘rib chiqiladi. Tarixiy taqqoslash uslubi — tarixiy jarayon tafsilotlari aniq va ravshan boTmaganda uning mohiyatini ochishga, shuningdek, 164esa vaqtni tanlash va toddirish holatlari mafkuraviy omillarga ham bogdiq bo‘lib qoladi. Ba’zan esa keng tarqalgan ijtimoiy nazariyalar (sotsiologik nazariyalar — ziddi- yatlar, modernizatsiyalar, hokimiyat-hukmronlik) ham vaqtni toddirish va xronologik tizimga solishga ta’sir ko‘rsatadi. Shu tariqa tarixchi tarixiy tadqiqotlar jarayonida tarixiy voqealarni va hodisalarni vaqt bo‘yicha, qismlarga bodgan holda, turli nuqtayi nazarlarni tahlil qilgan holda amalga oshirishiga to‘g‘ri keladi. Turli tarixiy davrlar, geografik mintaqalar va hududlar tarixini o‘rganishdagi tartibsizlik, tarqoqlik, tengsizlik, xilma-xillik tari xiy vaqt tushunchasidagi «oq dogdar»ga aylanadi. Yuqoridagi mualliflarning fikricha tarixchi «vaqt bilan ish- laydi». Bunda u yashab turgan zamon (davr, vaqt)dan kelib chiqqan holda, tarixchining qanday ijtimoiy guruhga mansub- ligi (professional yoki siyosiy) kabi omillar ta’sirida «vaqt bilan ishlash»i, qo‘ydadigan vazifalar — ya’ni haqiqatni izlash, yosh- larni tarbiyalash, u yoki bu siyosiy tizim yoki siyosiy yo‘na- lishning tarixiy asoslarini aniqlash va asoslab berish kabi jarayonlarda «vaqt bilan ishlash»i, shuningdek eng asosiysi, ta rixchining o‘z mehnati, o‘z tadqiqoti va uning natijalariga qan- chalik jiddiy munosabatda bodishi nuqtayi nazaridan «vaqt bi lan ishlash»i mumkin. Tarixchilar tomonidan vaqt va uning jihatlari haqida bildiril- gan fikrlar unchalik ham ko‘p emas. Biroq bular orasida fran- suz tarixchisi F.Brodelning «tarixiy vaqtning turli odchamlari» tushunchasi alohida e’tiborni tortadi. U diqqat-e’tiborni «tarixiy jarayonlarning arxitekturasi» deb nomlangan tizimga qaratadi. Bunda muallif bu tizimni xayoliy, o‘ylab chiqarilgan konstruk- siyaga (tuzilishga), real (barqaror, sekin o‘zgaruvchan) voqelikni esa mustahkam konstruksiya (tuzilish)ga qiyoslaydi. 90sifati- da zamonaviy tarix fanining nazariy masalalari, metodologiyasiga oid bir qator ilmiy nazariy qarashlar va yondashuvlar, tadqiqot uslublarining turli jihatlari borasida bildirilgan fikrlarda Beruniy va boshqa tarixchilarning qarashlari e’tibordan chetda qoldirilgan. «Aynan musulmon sharqi tarixchilari bizga o‘zlarining an’anaviy tarixnavisligiga asoslangan holda Hindiston tarixi- ga oid qimmatli ma’lumotlarni qoldirdilar. XI asrdayoq Beruniy o‘zining Hindiston haqidagi keng ko‘lamdagi asarini yozdi. Bu asar Sanskrit tilidagi matnlarga asoslangan bo‘lib, asar muallif- ning o‘zga xalqlar e’tiqodi, urf-odatlari haqidagi chuqur bilim- ga ega ekanligi va qimmatli ma’lumotlari bilan e’tiborni tortadi. Afsuski bu asardan Yevropada tarix fanining rivojlanishida ye- tarli darajada foydalanilmadi, sharq tarixnavisligida esa buyuk Xorazmiy [Abu Rayhon Beruniy-Z.I.] o‘zining munosib izdosh- lariga ega bo'lmadi» 1 . Boshqa bir muallif esa Beruniy asarlarining ilmiy natijalari- dan turli davrlarda yetarli daraja foydalanilmaganligi haqida afsus bilan ko‘rsatib o‘tadi: «Afsuski, zamondoshlari Beruniy tomo- nidan amalga oshirilgan ilmiy mehnatning qiymatini va ilmiy ahamiyatini anglamadilar, «Hindiston» asari va unda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanishga arab va fors mualliflarining asar- larida yetarli darajada e’tibor berilmadi» I II . Garchi, Beruniyning tarix, etnografiya, ijtimoiy tafakkur ka- bi fanning bir qator sohalari haqida ilmiy asarlar yaratganligi kcfpgina mualliflar tomonidan e’tirof etilgan bo‘lsada, uning ay- nan bugungi kundagi tarix fanining nazariy masalalarida asosiy o‘rin tutuvchi bir qator tushunchalarning sharqona so‘zlar bilan tushuntirib ketganligi manbaviy tahlil masalalaridan chetda qol- gan, zamonaviy tarix fanining metodologiyasiga oid nazariy qa- rashlar va falsafiy yondashuvlarning ilgari surilishida Beruniyning ta’kidlari keltirib o‘tilmaydi. Bu borada olima F. Sulaymonova- ning Beruniy va uning asarlariga nisbatan Yevropadagi muno- sabatning kech paydo bo‘lganligini ta’kidlash bilan birga I Гринин Л.Е. Теория, методология и философия истории: очерки развития исторической мысли от древности до середины XIX века. Лекция 4. Философско-историческая мысль в Средние века. Византия, Русь, арабский мир, Китай / Философия и общество. Выпуск №2 (58) / 2010. http :// www . socionauki . ru II Фролова Е.А. История арабо-мусульманской философии. Средние в.а и современность: Учебное пособие. — М., 2006. С. 114. 53tizimlar va an’analarga ham qaratilgan. Yuqorida aytib o‘tilganidek, tarix tushunchasi haqida o'ttizga yaqin yondashuv va tadqiq etish usullari mavjud. Fikrlarning bunday xilma-xilligi o‘z o‘rnida tarixni tushunish va uni anglashda o‘ziga xos murakkab- liklarni keltirib chiqaradi. Tarixshunos N. Doroshenko tarix fani predmetini «tarixiy ongda o‘z aksini topgan, turli tarixiy yo‘na- lishlarga asoslangan, turli tarixiy vazifalarni bajaruvchi odam- larning tarixiy turmushidan tarkib topgan real qonuniy, tarixiy jarayon muhim elementlardan biri deb hisoblangan tizim» sifati- da tushuntiradi. Fransuz tarixchisi Lyusyen Fevr: «Tarix — narsalar va hodisa- lar haqidagi emas, balki inson haqidagi, insonning o‘tmishi ha- qidagi fandir. Birgini tarix mavjuddir, u ham bo‘lsa Inson tarixi- dir va bu tarix keng ma’nodagi tarixdir», — degan fikrni bildirgan bo‘lsa', antik davr donishmandlaridan biri Sitseron: «Tarix — davrlarning guvohi, haqiqat chirog‘i, xotira hayoti, hayot murab- biyi, qadimiylik xabarchisi», — degan fikrini bayon qilgan I II . V. Ivanov esa «Tarix ommaviy hayot qonuniyatlarining konk- ret shakllarini o‘rganishni predmet», — deb hisoblaydi. B. Mogil- nitskiy: «Tarix odamlar faoliyati, shuningdek ushbu faoliyat oqi- batlari bilan bog'liq konkret ommaviy taraqqiyot qonuniyatlarini tadqiq qiladi», — deb tushuntirsa, tarix fani metodologiyasi sohasi- da yirik tadqiqotlarni amalga oshirgan tarixchi I. Kovalchenko esa, «Tarixiy taraqqiyot o‘z maqsadiga ega bo‘lgan odam faoliyati- ni o‘zida aks ettiradi, bu esa ilg‘or qonuniy hamda ichki shart- larga ega bo‘lgan jarayondir. Bu jarayonning konkret yo'nalishida organik ravishda moddiylik va ma’naviylik, obyektivlik va indivi- duailik I Lyusyen Fevr (fr. Lucien Febvre; 1878-yil 22-iyul — 1956-yil 11-sentabr) — fransuz tarixchisi, asosiy tadqiqotlari XVI asr tarixiga bagishlangan. Mark Blok bilan hamkorlikda «Annallar» («Annali» (1929)) jurnaliga asos solgan. «Annallar» maktabining asoschilaridan biri. II Mark Tulliy Sitseron (lat. Marcus Tullius Cicero; mil.aw. 106-yil 3-yanvar, Arpinum — mil.aw. 43-yil 7-dekabr, Formiya) — qadimgi Rim siyosiy arbobi, notiq va faylasuf. Sitseron o'zidan ko‘plab adabiy meros qoldirgan va ularning bir qismi bugungacha yetib kelgan. Sitseron «Tarix — davrlarning guvohi, haqiqat chirog‘i, xotira hayoti, hayot murabbiyi, qadimiylik xabarchisi», — degan fikrini bayon qilgan. Sitseron tomonidan ilk bor Geradotga «tarixning otasi» deya nom berilgan. 81Abu Muhammad al Kufiyning (X asr) «Futuxi ibn A’sam», arab tarixchisi va geografi, faylasufi Abu Ahmad ibn Muhammad ibn Mushkuya (X asr—1030-y.) Abu Ali Miskovayxning «Adab al arab va-l-furs» (Arab va forslarning odob qoidalari), olti kitob- dan iborat bo‘lgan «Tahsil al axloq» kabi asarlarida insoniyat yax- lit oTmishining taraqqiyot omillari, ayrim xalqlarning an’analari, turmush tarzi va hayot tajribalari aks ettirilgan bo‘lsa, olti jilddan iborat «Kitob tajorib ul-ulum» («Xalqlarning tajribalari haqida» nomli asarida musulmon mamlakatlarining qadim zamonlardan 983-yilgacha tarixi yoritib berilgan. Muhammad Muso al-Xoraz- miy (VIII asr ikkinchi yarmi— IX asr o‘rtalari, Xorazm) «Kitob at-tarix», («Tarix kitobi») O‘rta Osiyoda yozilgan dastlabki tarix kitoblaridan biri bo‘lsa, uning «Kitob al-surat al-arz» («Yer tas- viri kitobi) asarida O‘rta Osiyo va unga yaqin joylashgan xalqlar, Kaspiy dengizi, Xorazm (Oral) dengizi va shu kabi geografi к hududlar va joylarning ta’rif — tavsifi keltirib o‘tilgan. Abulhasan Ali ibn Muhammad Madoiniy (IX asr, Arabiston)ning «Kitob al mag‘oziy» («Urushlar (tarixi) haqidagi kitob»), «Tarix al-bul- don» («Mamlakatlar tarixi») kabi ikki yuzdan ortiq asar yaratgan bo‘lib, bu asarlarning aksariyatida ilk o‘rta asrlarda musulmon mamlakatlari va ularga tutash hududlardagi asosan siyosiy, har- biy, diplomatik tarix masalalalariga katta e’tibor qaratilgan. Yana bir arab tarixchisi Abulabbos Ahmad ibn Abu YA’qub ibn Ja’far ibn Vahb ibn Vadih al-Kotib al-Abbosiy qalamiga mansub o‘ta qimmatli mazmunga ega manbalar sanalgan «Kitob al-buldon» («Mamlakatlar haqida kitob») hamda «Tarix» nomi bilan mash- hur bo‘lgan asarlar bo‘lib, ularda arab xalifaligi tarkibiga kiritil- gan bir qator mamlakatlar va xalqlar to‘g‘risidagi ma’luraotlar, bu mamlakatlarning geografik holati, yirik shaharlar va qal’alari, aholisi va uning asosiy mashg‘uloti, urf-odatlari, ulardan olina- digan xirojning umumiy miqdori haqida qimmatli ma’lumotlar keltiriladi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan asarlar qatorida Abubakr Ahmad ibn Yaxyo Jabir al-Balazuriyning (IX asr) «Kitob futuh al-bul- don» («Mamlakatlarning zabt etilishi»), Abu Yusuf Ya’qub ibn Ibrahim Kuflyning «Kitob ul-xiroj» («Xiroj solig‘i haqida kitob»), Abu Abdulloh Muammad al-Xorazmiy (X asr, Xorazm) «Ma- fotix ul-ulum» («Ilmlarning kalitlari»), Abu Mansur Abdulma- lik ibn Muhammad ibn Ismoil as-Saolibiyning (961—1038-yy., Nishopur) «Yatimat ad- dahr» yoki «Yatimat ad-dahr fi mahosin ahl ul-asr» («Asr ahlining fozillari haqida zamonining durdo- nasi»), Abu Nasr Muhammad ibn Abdujabbor 115unutmaslik, ularning ma’naviy-axloqiy merosidan bahramandlik el- yurtni balo-qazolardan asraydi, yo £ lini chiroq yanglig £ yoritib turadi, ezgu amallar sari undaydi. 0 £ tmish xotirasidan, milliy va diniy qadriyatlaridan, necha ming yillar davomida shakllangan, odamlarning qon-qoniga singib ketgan urf-odatlardan judo qilin- gan xalq tanazzulga yuz tutadi, jamiyat rivojlanishdan to‘xtaydi. Tarixiy xotira haqida so £ z yuritar ekan, O‘zbekiston Respub- likasi Birinchi Prezidenti LA.Karimov quyidagilarni ta’kidlaydi: « Наг qaysi xalq milliy qadriyatlarini o‘z maqsad muddaolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivoj- lantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, tarixiy xotira tuyg'usi to‘laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o £ tgan yo £ l o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o £ rga- nilgan taqdirdagina chinakam tarix bo'ladi» 1 . Insoniyat tarixi bu har birimizga bog £ liq bo £ lgan, o £ zligimizni ko'rsatadigan, bizning olis shajarimizni, naslu nasabimizni, in- soniy qadru qimmatimizni belgilaydigan, muqaddas va mo £ tabar voqelik. Biz uni shunday tushunishimiz va shunday qabul qi- lishimiz kerak. Agar o £ tmishimizga shunday munosabatda bo £ lsak, ana shu yuksaklikdan turib unga qarasakkina, tarix ayni tafakkur mahsuliga aylangan taqdirdagina bizni ma’naviy jihatdan boyitishi, ruhiyatimizga qudrat baxsh etishi mum kin bo £ ladi I II . Sobiq tuzum davrida milliy respublikalarning tarixi qasddan soxtalashtirildi, dunyo tamadduni rivojiga ulkan hissa qo £ shgan buyuk ajdodlarimizning nomi qoralandi, milliy madaniyatlar, urf- odatlar, ma’naviy-axloqiy hamda diniy qadriyatlar oyoqosti qilindi. «Bularning barchasi zamirida sovet mafkurasiga xos bolgan, odamzotni tarixiy xotira, Vatan tuyg‘usidan judo qilishga qaratil- gan g‘arazli intilishlar mujassam ekanini anglash, tushunish qiyin emas» 1 . I Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. 45-b. II Tarix falsafasining nazariy asoslari. 25-b. 91XIX asr rus olimi V.R. Rozenning Beruniyning tarixiy asarlariga bergan yuqori bahosini keltirib o‘tish o‘rinlidir: «... uning fikrlari hay- ratomuz keng, bir so‘z bilan aytganda, unda zamonaviy tushun- chamizdagi haqiqiy ilm bor» I . Abu Rayhon Beruniy asarlari orasida «Osor ul-boqiya» asa- ri alohida muhim ahamiyat kasb etib, asarda qadimgi O‘rta Osi- yo, yunon, eron, hind, nasroniy, yahudiy va boshqa xalqlar- ning islomiyatgacha bo‘lgan tarixi, urf-odatlari, bayramlari va asosan vaqtni hisoblash taqvim-xronologiya to‘g‘risida mukam- mal ma’lumot berilgan. Beruniyning Xorazm tarixiga oid asa- ri yuqorida zikr etilgan nomdan tashqari, yana «Tarixi Xorazm» va «Mashohiri Xorazm» («Xorazmning mashhur kishilari») nom- lari bilan ham mashhur bo‘lib, uning ayrim lavhalari — parcha- lari Abulfazl Bayhaqiyning 1056-yili yozib tamomlangan «Tarixi Bayhaq» va Yoqut Hamaviyning «Mo‘jam ul-buldon» asarlarida saqlanib qolgan. Sharqning ko‘pgina tarixchilari o‘z asarlarini yaratish vaqti- da Abu Rayhon Beruniy tomonidan yaratilgan asarlardan foyda- langanlar, jumladan, Abu Said Abulhay ibn Zahhok ibn Mahmud Gardiziy «Zayn al-axbor» («Tarixlar bezagi»), Najmuddin Ahmad ibn Umar ibn ali Nizomiy Aruziy Samarqandiy «Chor maqola», Abulfazl Muhammad ibn al-Husayn al-kotib al-Bayhaqiy «Ta rixi Mas’udiy», Mavlono Sayyid Muhammad Tohir «Ajoyib at-ta- baqot» asarlarining yaratilishida shunday holatlar mavjudligi qayd etilgan II . Shubhasiz, Abu Rayhon Beruniy tomonidan yaratilgan asar- lar orasida «Osor ul-boqiya an al-qurun al-holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») hamda «Hindiston» yoki «Kitab tahqiq molil-Hind min manqula fi-1-aql va-l-marzuma» («Hind- larning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarini tadqiq etish») alohida ahamiyat kasb etadi. «Ushbu benazir asar ijodkori qomusiy olim Abu Rayhon Beruniydir (973- 1048). U tabiiy va ijtimoiy fanlar bo‘yicha 150 dan ortiq asarlar yaratib, asosan tabiiy fanlar sohasida ulkan kashfi- yotlarga va muvaffaqiyatlarga erishgan bo‘lsa-da, o‘zining ijtimoiy fan, ayniqsa tarix to‘g‘risidagi chuqur bilimlarini «Osor ul-boqi- ya an al-qurun al-holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgor- liklar») hamda «Hindiston» yoki «Kitab tahqiq molil-Hind min manqula fi-1-aql I Шарк ва Гарб 245-6. Qarang : Розен В.Р. Рецензии на кн Alberuni ’ s , India . Записки Восточного отделения импер. Русского Археологического общества. Спб. III, 1889. С.147. II Madraimov A., Fuzailova G. Tarixiy manbashunoslik. — T.: 2005. 85—191 - bb. Tarixiy manbashunoslik. 68-b. Tarixchi dalillarni (faktlarni) o‘rganish natijasida umumiy tu- shunchalarga keladi, yoki aksincha, dalillarni (faktlarni) tushun- tirishda o‘ziga ma’lum tushunchalarni qo‘llaydi. Har bir dalil (fakt) da umumiy holatning ayrim qismlari mavjud bo‘ladi. Dastlab u alohida dalillar (faktlar) sifatida namoyon bo‘lsa, keyinchalik ham shundayligicha namoyon bo‘ladi. F.Bekon aynan induksiyani aso- siy uslub deb hisoblaydi. Uning fikricha, deduksiyadagi muayyan bir fikrga kelish va to‘g‘ri xulosa chiqarish ko‘p hollarda xatolik- ka uchraydi. XIX asr tarixchilari aksariyat hollarda induktiv uslub- ni qo‘Ilaganlar. Hozirgi kunda ham deduktiv uslubga shubha bilan qarash mavjud. D.Elton manbalardagi empirik materiallarga xos bo‘lmagan nazariyalarni qo‘llash fan uchun zarar keltirishi mum- kin, deb hisoblaydi. Biroq uning bunday keskin nuqtayi nazar boshqa tarixchilar tomonidan ma’qullanmadi. Hodisalarning tub mohiyatiga yetishish va uni anglash uchun o‘zaro yaqin fanlardan hamda tushuncha va nazariyalardan foydalanish lozim. Induksi- ya va deduksiya bir-biriga bog‘liq va ular bir-birini to‘ldirib keladi. Analiz (tahlil) va sintez (hodisalami o‘zaro bog‘langan, bir butun holda tekshirish, olingan natijalarni umumlashtirish, ulardan bir bu - tun xulosa chiqarish) uslublari. Mazkur tadqiqot uslublari ham ta - rixchilar tomonidan tadqiqotlar jarayonida keng qo‘llaniladi. Tahlil obyektning turli tomonlarini alohida ajratib olgan holda, bir butun hodisani alohida qismlarga ajratgan holda o‘rganadi. Tarixchi o‘rga- nilayotgan davr yoki tadqiqot obyektini tadqiqot jarayonida bir butun, yaxlit holda jalb qila olmaydi yoki tadqiqot ko'lami tadqiqot obyekti ni yaxlit holida qamrab ololmaydi. O‘rganilayotgan obyektning yoki davrning turli omillarini hamda tadqiqot obyektini turli nuqtayi na- zarlardan tadqiq etayotgan tarixchi tahlil natijasida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlami birlashtiradi va umumlashtirgan holda bir butun, yaxlit tushunchaga yoki xulosaga keladi. Tarixda va tarixiy tadqiqotda sintez nisbatan murakkab uslub bo‘lib, tadqiqot obyektini tushunishda sifat jihatdan jiddiy ravishda olg‘a siljishga imkon beradi. «Tarixiy sintez» tushunchasi A.Berr tomonidan ishlab chiqil- gan. U XX asr boshlarida «Tarixiy sintez jurnali»ni va Xalqaro / 11metodologiyasi sohasida turli yillarda yurtimizda va xorijda nashr etilgan adabiyotlar, fan sohasida tadqiqotlar olib borgan bir qator mualliflarning ilmiy maqolalari materiallaridan foydalanil- di va o‘z o‘rnida mazkur kitobning tuzuvchilari ularga o‘z min- natdorchiligini bildirib qoladilar. Qo‘llanma va unda keltirilgan materiallar yuzasidan soha mutaxassislari tomonidan fan xususi- yatidan kelib chiqqan holda ayrim e’tirozlar va bahs-munozara- li fikrlar bildirilishi tabiiy. Bu esa albatta, tarix fani va uning tadqiqotlari borasida, qolaversa «Tarix fani metodologiyasi» fani o‘quv adabiyotlarining yanada mukammallikka erishishiga xiz- mat qilishi shubhasiz. 156beradi (sharhlab beradi). Aynan mana shu holat fanning chega- ra bilmas taraqqiyotini belgilab beruvchi omillardan biridir. Ik- kinchidan, aniq, konkret obyektiv mazmunga ega bo'lgan dalillar (faktlar)ning o‘zi interpretatorlar (manbalar, dalillar, ma’lumot- larni o‘rganuvchilar va u yoki bu nuqtayi nazardan sharhlovchilar va talqin etuvchilar, tarixchi tadqiqotchilar (tarixni buzib ko‘rsa- tuvchi va dalillarni soxtalashtiruvchi «tarixchi»lar bunga kirmaydi)) ning sharhlash va talqin qilish jarayonidagi imkoniyatlarini chek- lab qo‘yadi. Manbalarni chuqur o‘rganish, dalillar (faktlar)ni atrof- licha tahlil qilish, ularni tarixiy tadqiqotlarga jalb etish jarayonida tarixiylik, ilmiylik, obyektivlik tamoyillariga amal qilish tarix fani taraqqiyotining garovidir. Tayanch tushunchalar: Tarixiy dalil va uning interpretatsiya si, dalil, interpritatsiyaning «yumshoqligi» va dalilning «mustah- kamligi», oddiy dalil, murakkab dalillar, tarixiy voqelikka aloqa dor dalillar, tarixiy manbalar dalillari, tarixiy-ilmiy dalillar. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Tarixiy dalil nima? 2. Dalil interpretatsiyasi nima? 3. Dalilning «ilohiylashtirilishi» va dalilga «sig‘inish» holatlari- ni tushuntirib bering. 4. F.Pauikning dalillar haqidagi fikrini tushuntirib bering. 5. Nima uchun R.Aronning dalillar haqidagi yondashuvi o‘zini oqlamadi? 6. G.M.Ivanovning dalillar haqidagi fikrlari va dalillarning guruhlari haqida ma’lumot bering. 7. «Oddiy» va «murakkab» dalillar. 8. Dalillarni o‘rganishda tizimli yondashuvni nima? 9. I.Kovalchenko tomonidan taklif etilgan dalillarning dara- jalari haqida ma’lumot bering. 10. Tarixiy voqelikka aloqador dalillar qanday dalillar? 11. Tarixiy manbalardagi dalillar qanday dalillar? 12. Tarixiy-ilmiy dalillar qanday dalillar? va tayangan holda faktlarni qayta shakllantirishi lozim. Aynan mana shu jarayonlarda tarixiy bilishning o‘ziga xosligi namoyon bo'ladi I . Determinizm tamoyili. Sababiylik g‘oyasi yangi davrda o‘rta asrlardagi Uyg‘onish davriga xos bo'lgan bashoratchilik g‘oyasi va voqealarning «tasodifiyligi» g‘oyasi o‘rniga paydo bo‘ldi. Sa - babiylik tamoyili fransuz va nemis ma’rifatparvarlari tomonidan ilgari surilgan. Ular tarix — tartibsiz tasodiflardan iborat degan g‘oyaga qarshi chiqdilar. Ma’rifatparvarlarning determinizm ta - moyili qat’iy mazmunga ega bo‘lib, u tarixda tasodiflar bo‘li- shi mumkin degan qarashlarni butkul inkor qilib xatolikka yo‘l qo‘ydi. XIX asrda shakllangan evolyutsion (tadrijiylik) uslubi (pozitivistlar va marksistlarning qarashlarida) sabab va oqibat- larning uzluksiz ketma-ketligiga asoslangan edi. Determinizm tamoyili tadqiqotchining e’tiborini tarixiy hodi- salar va voqealarning shartli ravislida o‘zaro bir-biriga bog‘liq ravishda sodir bo‘lishiga qaratadi. Bu tamoyilga ko‘ra barcha vo- qealar va hodisalar o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ravishda sodir bo‘ladi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. Tarixchi tadqiqot jarayoni- da tarixiy voqealar va hodisalarning sababi — oqibatlariga ko‘ra aloqadorligini, u yoki bu hodisalarning sodir bo‘lishiga turtki bo‘lgan omillarni aniqlashga e’tibor qaratish talab etiladi. Bunda tizimli yondashuv yordamida tuzilishdagi aloqadorlik o‘rganiladi. Ko‘pgina tarixchilar o‘z tadqiqotlarida tarixiy voqelarning sababini aniqlashga harakat qiladilar va bu tarixdagi zaruriyat- lar va qonuniyatlar aloqadorligi mavjudligining e’tirof etilishi- dir. Biroq bugungi kungacha tarixiy taraqqiyot qonuniyatlarining mavjudligini inkor etuvchilar determinizm tamoyilini ham inkor qiladilar va tarixiy voqealarning, hodisalarning tasodifiy ekanli- giga urg‘u berib, determinizm (sababiylik) tamoyili inson erkin- ligi omili bilan mos kelmasligini ko‘rsatadilar. To‘g‘ri, tarixda tasodifiy va oldindan aytib bo‘lmaydigan voqealar va hodisalar I История исторического знания. С. 208. 172 263malakasi, dunyoqarashi va adabiyot- larni nechog‘lik chuqur o‘rganganiga bog‘liq. Ish rejasi mavzu- lar asosida mantiqiy yoki davriy tartibda ham tuzilishi mumkin. Bunday rejalar asosan dissertatsiyalar dQirasida shakllantirila- di. Shuningdek, ish rejalari boshqacha usullarda ham tuzili shi mumkin. Maqolalar, referat, kurs ishi, bitiruv ishi, magistr lik, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarida rejalar oldindan murakkablashib boradi va unda qo‘yilgan masalalar ham ko‘la- mi jihatdan bir-biridan farqlanadi. Ish murakkablashib borgani sari ulardagi mavzu va muammolarning nazariy tomonlari- ga ko‘proq e’tibor beriladi. Mavzu bo‘yicha adabiyotlar o £ rga- nib bo‘lingach, o‘rganilishi lozim deb topilgandan so‘ng ilmiy konsepsiya tuziladi va asosiy masalalar ish rejasiga kiritiladi. \ 200fanlararo yondashuv uslubining qo‘llanilayotganligini ham anglatadi. Bu jarayonda bir holatni hisobga olish kerakki, bosh- qa bir fanning modelini to‘g‘ridan to‘g‘ri jalb etish maqsadga mu- vofiq emas, uni fanning tuzilishi mohiyati nuqtayi nazaridan shakllantirish lozim. Matematik modellashtirish uslubi ham mavjud. Bunda matematik tartibsizlik nazariyasi, ijtimoiy halokatlar nazariyala- ridan foydalaniladi. Intuitsiya. Yaxshi ma’lumki, olimlar ko‘pincha ilmiy muam- molarni hal etish jarayonida intuitsiyadan foydalanadilar. Tad- qiqotchining bunday kutilmaganda yuzaga keladigan xulosasi keyingi jarayonda ilmiy uslublar bilan qaytadan tekshiriladi. Ta- rixda XIX asr oxiridayoq V.Diltey tarixiy jarayonlarni tushunish va ularni anglashning asosiy uslubi sifatida intuitsiyani ko‘rsat- gan. Biroq uning bu nuqtayi nazari aksariyat tarixchilar tomo- nidan qabul qilinmadi, bunday uslub tarix fani tadqiqotlarini in- qirozga olib keladi va xulosalar o‘ta subyektiv xususiyatda bo‘ladi, tarixiy tadqiqotlarda obyektiv uslublar zarur deb hisoblandi. Biroq bu bilan intuitsiya tarixiy tadqiqotlarda jiddiy o‘rin tutmaydi deb qaramaslik kerak, tarixchida intuitsiya o‘z fanini chuqur bilishida va tarixchining bilimdonligida, u yoki bu uslub- larni o‘z o‘rnida qo‘llay bila olish malakasida ko‘rinishi mumkin. Bilimsiz hech qanday intuitsiya mavjud emas, tarixiy jarayonni tasavvur qilish yoki his qilish uchun albatta tarixchining iqtidori va bilimi zarurdir. Bunday xislatga ega tadqiqotchilar esa mazkur uslubni qo‘llab ajoyib ilmiy ishni amalga oshirishlari mumkin. Tayanch tushunchalar: mantiqiy uslub, tarixiy uslub, taxmin- lardan aniqlikka o‘tish, tizimli yondashuv, tizimli tahlil, induk- siya, deduksiya, tahlil, sintez, modellashtirish, matematik mo dellashtirish, konkretlikdan abstraktlikka o‘tish, abstraktlikdan konkretlikka o‘tish, tizimli yondashuv, tizimli tahlil, analiz, tahlil, sintez, modellashtirish, matematik modellashtirish, in- tuitsiy. Tuzuvchilar tomonidan quyidagi asarlardan qilingan tarjima- lar va ularning ilmiy-nazariy xulosalaridan tahliliy ravishda foy- dalanib, qo‘llanmaga kiritilgan: Афанасьев Ю.Н. История против эклектики. — М., 1980. Барг М.А. «Историческое время»: методологический аспект // Новая и новейшая история. 1990. № 1. С. 66 — 67. Баринова Е.П., Иполлитов Г.М., Бобкова Е.Ю. Основы теории и методологии исторической науки: Учебное пособие в схемах. — М., 2010 Бибиков Г.Н., Бибикова Л.В. Методология современ ной истории: историографический очерк. — М.: Фонд сов ременной истории, Издательство Московского универси тета, 2011. Бродель Ф. История и общественные науки. Историчес кая деятельность // Философия и методология истории. Благовещенск, 2000. С. 133. Гринин Л. Е. Теория, методология и философия истории: очерки развития исторической мысли от древности до середины XIX века. Лекция 4. Философско-историческая мысль в Средние века. Византия, Русь, арабский мир, Китай / Философия и общество. Выпуск №2 (58) / 2010. http :// www . socionauki . ru Грязнов В.М. Методология научного творчества. — М.: РУДН, 2000. Иванов Г.М. и др. Методологические проблемы исторического познания. — М., 1981. Ковальченко Д.И. Методы исторического исследования. — М.: Наука. 2003. Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. — М.: Наука, 1987. Коллингвуд Р.Дж. Идея истории; Автобиография. — М., 1980. з 249sohasi doimiy ravishda boyitib boriladi. Biroq buning uchun tarixchi o‘rganilayotgan davr tarixiga oid mavjud tarixiy asar- lar va boshqa manbalar haqida to‘liq ma’lumotga ega boMishi ta- lab etiladi. Tadqiqotchi tomonidan manbashunoslik sohasidagi barcha bilim doirasini, ya’ni manbalarni qidirish, izlash, tanlab olish, haqiqiyligi va ishonchliligini aniqlash kabi bilimlarini tadqiqot jarayoniga jalb etilishi kerak. Tadqiqotchi tarixchilar tomo nidan to‘plangan tajribalardan keng foydalangan holda man bashunoslik sohasida yaratilgan adabiyotlar bilan tanishib chi- qishi lozim. Qo‘yilgan ilmiy muammoning hal etilishida qancha manba zarur bo‘lsa tadqiqot uchun shuncha manbani to‘plash va ular- ning ma’lumotlari bilan tanishib chiqish, aniq va konkret ma’lu- motlarni sifat-mazmuni jihatdan va miqdori jihatdan ta’minlash zarurdir. Bunda manbalarning rasmiy miqdori emas, balki ular- ning axborotga boyligi muhimdir. ilmiy jihatdan katta ahamiyat kasb etmaydigan faktlar va dalillarni tadqiqotga keragidan ortiq jalb etilishi tavsiya etilmaydi. Keragidan ortiq manbalar va ular- dagi ma’lumotlar keyingi tadqiqotlarda asqotishi mumkin, biroq ayni tadqiqot jarayonida ular muammoning hal etilishi hamda maqsadga erishida ortiqchalik qilishi mumkin. Ayni vaqtda manbalar qo‘yilgan muammoning yechimini hal etish uchun yetarli boTishi kerak. Tarixchining ilmiy tad qiqot muammosi yuzasidan qanchalik darajada yetarli va atrof- licha tasavvurga ega bo‘lishi tarixiy jarayonlarning va jarayon- lar o‘rtasidagi bog‘liqlikning mohiyatini ko‘rsata bila olishida namoyon boladi. Tarixchi tadqiqot jarayonida bevosita tadqiqot obyekti yu zasidan avvalgi olgan bilimlariga tayanadi. Manbalardan foydala- nish jarayonida agar ulardagi dalillar va tadqiqotning manbaviy asoslari yetarli bo‘lmagan holatda tadqiqot vazifalarini tahrir qili shi va unga o‘zgartirishlar kiritishi mumkin. Agar manbalar tad- qiqotni amalga oshirish uchun yetarli bo‘lmagan holda esa tad- qiqotni davom ettirish maqsadga muvofiq emas. Zamonaviy postmodernistlarning ta’kidlashicha, manbalar 107bo £ ladi. Mavzuga oid ayrim adabiyotlarda tarixiy ong yoki jamiyatning umumiy xotirasi inson (insonlarning) xotirasining (xotiralari- ning) turli va bir-biridan farqlangani kabi ular ham turlicha bo £ li- shi ko £ rsatib o £ tilib, tarixiy ongning shakllantirilishi uchun qu- yidagi uch omil bo‘lishi kerakligi ta’kidlanadi: — o‘tmishning unutib yuborilganligi; — ayni bir voqea (fakt, jarayon, hodisajning turlicha talqin qilinishi va uslublarining mayjudligi; — hozirgi kunda o £ tmishda sodir bo £ lgan voqealarga bo £ lgan qiziqish va uni oTganishning bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etishi 1 . Aksariyat hollarda tarix va tarixiy xotira tushunchalari birdek qabul qilinadi va tushuniladi, aslida esa bunday emas va aksincha, ayrim hollarda olimlar tomonidan bu tushunchalar bir-biridan alohida o‘rganiladi. Tarixni o‘rganish o £ tmishni aks ettirish xususi- yatiga ko £ ra birmuncha aniq yo £ naltirilgan holda tadqiq etiladigan bo‘lsa, o‘tmish haqida og‘zaki axborotlarning bugungi kunlargacha yetib kelishi afsonalar va rivoyatlar mazmunida kelishi mumkin I II . Tarix va tarixiy xotira o‘rtasidagi farqlardan yana biri o £ tmish- ni anglash imkoniyatlarining interpretatsiyalash jarayonidir. Intellektual tarix sohasidagi eng muhim jarayonlardan biri sifatida tarixiy ong tushunchasini ta’kidlab o £ tish lozim. Tari xiy ongning dinamik holati uning professional-elitar va kunda- lik- ommaviy kabi ikki darajasida namoyon bo £ ladi III . Tarixiy ong ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida tarixiy voqe- lik hodisalari, jarayonlarini aks ettiruvchi bilimlar yig £ indisidangina iborat deb tushunish ilmiy haqiqatga to‘la mos kelmaydi. Tarixiy ong ana shu voqealar, jarayonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni hamda bu bog‘liqlikning hozirgi tarix va kelajak tarixga ta’sirini I История исторического знания. С. 10—11. II Tarixiy xotiraga berilgan ta ’ riflardan biri aynan o ‘ tmish haqidagi ma ’ lumotlariiing afsonalar va rivoyatlar koTinishida avloddan - avlodga o ‘ tib borishi , deb ko ’ rsatiladi . Tarixiy xotira masalasi bilan XX asrda fransuz tadqiqotchilari Moris Xalbvaks va Pyer Noralar shug‘ullanganlar. III История исторического знания. С. 215. 30ganligi bilan ajralib turadi I II . I Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 3—4-bb. II «0‘zbekiston miLliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. 279tarixi shakllangach esa davlatlar tizimiga va tuzilishi jihatlariga ham alohida e’tibor qaratila boshlandi. XX asr oxir- lariga kelib u yoki bu xalqlarning o‘ziga xosligi muammolari tad qiqot jarayonlariga aralasha boshladi. Bunda xalqlarning o‘ziga xos bebaho tarixiy merosini yaxshi anglash maqsadida ularning mentalitetiga, madaniyatshunosligiga alohida urg‘u berila bosh landi. Xalqlarning o‘zaro bir-birini yaxshi tushunishi va anglashi- ni kuchaytirish maqsadida tarixchilarning tadqiqotlar jarayonida- gi o'zaro hamkorligi ham yo‘lga qo‘yilgan. Dispersiya — yoyilish, ajralish, bo'linish, parchalanish. Tarix fanida tarixiy jarayonlarning tarkibiy qismlarga ajratib o‘rganish. Yordamchi tarix — fanlari tarix faniga aloqador, tarix fanining aniq bir sohasini o‘rganadigan, aniq mazmunga ega bir qator fanlarning umumlashtirilgan nomlanishi bo‘lib, ularning orasi- da eng yirigi manbashunoslikdir. Qolgan yordamchi tarix fan lari 2 qismga bo‘linadi: Turli manbalarni o‘rganadigan, biroq ayni vaqtda tarix fanida aniq bir soha bo‘yicha o‘ziga xos vazifani bajaruvchi fanlar, ya’ni arxeografiya, arxivshunoslik, geneologi- ya (shajara), metrologiya (o‘lchovlar haqidagi fan), paleografiya (qadimgi qo‘l yozmalarning xati va tashqi ko‘rinishlarini o‘rga- nuvchi fan, shuningdek, uning tarmoqlari — epigrafika (qadimgi yozuvlarni o‘rganadigan fan) va papirologiya (papirus qog‘oziga yozilgan qadimiy qo‘l yozmalarni o‘rganuvchi fan)), tekstologi- ya (matnshunoslik), xronologiya ( muayyan bir vaqtdan boshlab tarixni hisoblab borish haqidagi fan, voqealarning tarixi, vaqti ketma-ket ko'rsatib tuzilgan jadval yoki yozilgan ro‘yxat). Alohi- da manbalarni tadqiq etuvchi va ayni vaqtda ularning mazmu- ni, shakli va xususiyatlarini har tomonlama o‘rganuvchi fanlar, ya’ni geraldika (muhrlarni va nishonlarni o‘rganuvchi fan), diplo- matika, numizmatika (qadimgi tanga pullar va nishonlarni o‘rga- nuvchi fan), bonistika (qog‘oz pullarni o‘rganuvchi fan sohasi), faleristika, sfragistika. Ideal — barkamol, mukammal. Ijtimoiy tarix — XIX asrdan boshlab tarixchilar tomonidan 181qarashli Argiriya shahri) bo‘lib, yirik tarixchi olim sifatida «Tarixiy kutubxona» nomli 40 kitobdan iborat asar yozib qoldir- gan. Bu tarixchilar o £ z qarashlarida insoniyat taraqqiyotida aso- san tarixni harakatlantiruvchi kuch sifatida tavsiflagan bo‘lsalar, Avgustin dinga e’tiqod qiluvchilar qarashlarini aks ettirgan holda ilohiy davlat tarixi falsafasini yaratdi. Avgustin qarashlariga ko‘ra jamiyat va insoniyatning taraqqiyoti ilohiy mazmunga ega bo‘lib, u xristian cherkovi va uning faoliyati misolida davlat va unda so- dir bo‘layotgan barcha jarayonlar avvaldan belgilab qo‘yilgan ilo hiy qonuniyatlar asosida amalga oshib boradi va boshqalar bu jarayonga ta’sir etishi mumkin emas (ilojsiz), mazmunidagi ilohiy davlat tarix falsafasini ilgari surgan edi. Keyinchalik Avgustinning izdoshlari tarixni ilohiylashtirishga, tarixiy tafakkurni va tarixni ilohiy tafakkur orqali idrok etish va tushunishga chaqirdilar. Bu qarashlar asosida keyinchalik apologetika tushunchasi, ya’ni ta rixiy voqealarning va jarayonlarning barchasi oldindan belgilan- gan va ma’lurn qonuniyatlarga asoslangan holda sodir bo‘ladi de- gan teologik tushunchaning paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. Tarixni bu tarzda tushunish va anglash XVIII asrgacha ham o‘z ahami- yatini yo‘qotmadi. Bu davrga kelib fan sohalarida va ularni il- miy tushunish borasida bir qator yangi tushunchalar va qarash lar shakllanib bordi. Ular orasida tarix va uni tushunish borasida ham bir qator maktablar yuzaga kela boshladi va bu jarayon XIX asrning ikkinchi yarmi — XX asr o‘rtalarigacha davom etdi. Tarixni anglash va uni bilish nazariyasining shakllani- shi borasida rna’lum ma’nodagi jiddiy qarashlarni ilgari surgan nazariyachilardan biri nemis faylasufi va «absolyut idealizm» tizimining asoschisi Georg Vilgelm Fridrix Gegel (1770-yil 27-av- gust, Shtutgart — 1831-yil 14-noyabr, Berlin) edi. Gegel dunyo- viy aql-zakovat, umuminsoniy tafakkur, insoniyat xatti-haraka- ti va aql-idroki uyg‘unligi asosida yuzaga kelgan, ong va tafakkur hukmron bo‘lgan yaxlit borliqni tarix deb tushuntiradi. Gegelning tarixni anglash va bilish borasidagi fikrlari bilan tarix falsafasi va uni bilish, anglashga yo‘naltirilgan falsafiy qa- rashlar 171shi katta yordam beradi. Tarixchiga zarur bo‘ladigan omillar bu — yuqori darajadagi professionallik (yuqori darajadagi kasbiy mahorat va bilim), keng tafakkuri va chuqur aql-zakovatga egaligi, tadqiq etilayotgan davr (tadqiq etilayotgan tarixiy davrlar) insonlari (insoniyat) oldida- gi javobgarlik hissining yuqoriligi va ayni vaqtda mas’uliyatni his eta olishi, ayni vaqtda kasbdoshlari oldida va qolaversa, zamon- dosh kishilar oldidagi javobgarlik hissining yuqoriligi va mas’uli yatni his eta olishi hisoblanadi. Shu bilan birga tarixchining faol- ligi, manbalardagi ma’lumotlarni ilmiy muomalaga jalb qilinishi, modellashtirish va boshqalar jarayonida o‘zboshimchalik va xato- likka yo‘l qo‘ymaslik ham tarixchi oldiga qo‘yiladigan muhim ta- lablardan sanaladi. Tadqiqotchi agar tarixiy tadqiqot obyekti yoki tadqiq eti layotgan material bilan yakkama-yakka qolgandagina (boshqa ta’sirlarga uchramagan holda) uning tadqiqot jarayonidagi o‘rni muhim ahamiyatga ega bo‘ladi, bunda tarixchi tadqiqotchi- ning haqqoniyligi va iste’dodidan tadqiqotning natijasi yuza- ga chiqadi. B.Kroche, R.Kollingvudlarning ta’kidlashicha, tarix tabiatdan farqli o‘laroq tadqiqotchining ongida obyektiv tarzda aks etmay- di. Tarixga va tabiatga aloqador faktlar tushuncha sifatida aynan bir xil ma’noni anglatmaydi. Tabiatga aloqador faktlar shunday faktlarki, olim yoki tad - qiqotchi ularni ayni ko‘rinishida qabul qilishi yoki laboratoriya- da hosil qilishi mumkin. Tarixiy faktlar esa o‘tmishda va ma’lum bir vaziyatlarda sodir bo‘lgan va takrorlanmas hodisalar sifatida namoyon bo'ladi. Ular bevosita muomalaga kiritilgandan so‘nggina tarixiy mushohada obyektlariga aylanadi. Bu holatda tarixchining ixtiyorida faqatgi- na hujjatlar va boshqa qadimgi davrlar qoldigh sifatida saqlanib kelgan narsalar yoki hodisalar bo‘lib, tarixchi ularga asoslangan 45belgilab qo‘yilgan yoki aniqlangan tushunchaga mos- lashtiriladi. Bu holatda tarixiy voqealarning ahamiyati o‘zining haqiqiy mohiyatidan uzoqlashtiriladi va umumiy tarixiy jarayon- ---------------------- / 1 Смоленский Н.И. Теория и методология истории. С. 17. 2 Смоленский Н.И. Теория и методология истории. С. 18. ga ta’sir ko‘rsatgan boshqa bir voqeaning ahamiyatini oshirilishi- ga olib keladi 1 . Masalan, bunday yondashuvni O‘rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi masalalariga bag'ish- langan bir qator tadqiqotlarda kuzatish mumkin. N . A . Xaffin o ‘ zi - ning «Присоединение Средней Азии к России (60-80 гг. XIX в)» nomli monografiyasida I II Turkiston o ‘ lkasida ta ’ lim sohasidagi , ijtimoiy qarashlar borasidagi , iqtisodiy sohadagi o ‘ zgarishlarning asosiy omili sifatida Rossiya imperiyasining bu yerdagi hukmron - ligini va uning « progressiv » ta ’ sirida , deb ko ‘ rsatadi , biroq ayni vaqtda shu davrda Turkiston o ‘ lkasida jadidchilikning yuzaga ke - lishi , jadidlarning milliy maorif , milliy matbuot , milliy adabiyot va san ’ at sohalaridagi faoliyati va ayni vaqtda ijtimoiy munosabat - lar va xalq siyosiy qarashlarining o ‘ zgarib borishiga ta ’ siri , iqti sodiy sohada esa milliy burjuaziyaning shakllanib borishi , nafaqat Rossiya , balki Yevropa va Osiyoning boshqa mamlakatlari bilan ham iqtisodiy munosabatlarning avvaldan mavjudligi va bu davr da yanada kengayib borishi omillarini e ’ tiborga olmaydi . Yuqoridagi fikrlarga umumiy xulosa sifatida aytish mumkin - ki , tarixiy bilishning fundamental asoslarining shakllanishi tad - qiq etilayotgan mavzuning ayni zamonaviylikdagi dolzarbligi bi lan bevosita bog ‘ liqdir . Ijtimoiy fanlar jamiyatning u yoki bu sohalarini , masalan , fay - lasuflar , sotsiologlar , lingvistlar , iqtisodiy fan sohasi vakillari , si - yosatshunoslar yoki adabiyotshunoslar alohida - alohida tadqiqot I Смоленский Н.И. Теория и методология истории. С. 18—19. II Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60-80 гг. XIX в). — М.: Наука, 1965. 40Rimdagi annallar (lot. annus — yil) — ruhoniy pontifiklar tomo- nidan yozib borilgan yilnomalar hisoblangan. Maxsus taqvim- larda ma’lum yil davomida sodir bolgan eng asosiy voqealar, hodisalar, hukmdorlar va ularning faoliyatlari qayd etib borilgan. Bunday qaydlarning alohida xususiyati shundaki, pontifiklar so dir bolgan voqealar va hodisalarni faqatgina qayd etganlar va ularga o‘zlari tomondan hech qanday izohlar va tushuntirish- lar bermaganlar. Keyingi davrlarda yillar bo‘yicha xronologik tarzda tuzilgan qaydnomalar (yilnomalar) annallar deb yuriti- la boshlangan. Miloddan avvalgi taxminan 123-yilda shu vaqt- gacha yigllgan malumotlarni o‘z tarkibiga olgan «Buyuk an nallar» deb nomlangan va 80 ta kitobdan iborat katta to‘plam yaratilgan. Yilnomalar bilan bir qatorda xususiy tarixnavislik an’analari ham yuzaga kela boshlagan. Biroq ularning aksariyat yo‘qolib ketgan va ayrimlari keyingi davr tarixchilarining asarlarida iqti- bos tarzida keltirib o‘tilgan. Qadimgi Rimning eng qadimiy ta- rixlari «katta annalchilar» tomonidan yaratilgan bolib, miloddan avvalgi III-II asrlarga old bo‘lib, qadimgi yunon tilida yozilgan. Ulardan keying! davrlarda yaratilgan asarlar va to'plamlar «kichik annalchilar» tomonidan yozilgan deb hisoblanadi. Metod - (yunoncha methodos — nazariya, bilim va tadqiqot yo‘llari) — u yoki bu maqsadlarga erishish yollari, uslublari, aniq va konkret vazifalarni hal etish usullari. Metodologiya — (yunoncha «metod» va «logos» — fan, ilm) — fan metodologiyasi — ilmiy bilishning shakllari, uslublari va tu- zilish tamoyillari haqidagi fan. Modellashtirish — tarixiy hodisalarning andozasini, shaklini, holatini tuzish, shakllantirish. Tarix (yunoncha «historia» — o‘tmishni tavsiflash, hikoya qi- lish) — ijtimoiy fanlar majmuasi (tarix fani) bo‘lib, insoniyatning butun o‘tmishi davomidagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotidagi jarayonlar va voqea-hodisalarni aniq-konkret holda va turli uslublar yordamida davrlarga boMingan va umumiy hol da o‘rganadi. Tarmoqlari: iqtisodiy tarix, siyosiy tarix, madaniyat tarixi, ni Abu Nasr Forobiy, Nizomulmulk, Abu Rayhon Beruniy kabi olimlarning turli vaqtlarda yozilgan asarlarida kuzatish mumkin. «Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qa- dimgi toshyozuv va bitiklar, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlana- yotgan ming- minglab qo‘lyozmalar, ularda mujassamlashgan ta- rix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, mineralogiya, kimyo, astronomiya, me’morlik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy boyligimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyo- da karadan kam topiladi» I . Sharq tarixchilari orasida Abu Rayhon Beruniy (973—1048-y.) alohida o‘rin tutadi. U turli mazmunda, jumladan falsafiy, ge- ografik, etnografik, jumladan tarix sohalariga oid 150 dan or- tiq asarlar yozib qoldirgan. Mutafakkirning 152 asaridan 15 ta- si bevosita tarix ilmiga baghshlangan. Ayniqsa tarix to‘g‘risidagi chuqur bilimlarini o‘z ichiga olgan «Osor ul-boqiya an al-qurun al- holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») hamda «Hindiston» yoki «Kitab tahqiq molil-Hind min manqula fi-1-aql va-l-marzuma» («Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarini tadqiq etish») va «Kitob ul-musammara fi axbori Xorazm» («Xorazm haqidagi axborotlar haqida suhbatlar») nom- li asarlari bilan jahon tarix fani va madaniyat tarixiga katta hissa qo‘shdi. Beruniy siymosi haqida so‘z yuritar ekan O‘zbekiston Respub- likasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrlarni bildira- di: «Milliy tariximizning yana bir yorqin yulduzi Abu Rayhon Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho berar ekan, amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni «Beruniy asri» deb ta’riflaydi. Bunday yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur sohibi bo‘lmish buyuk vatandoshimizning ilm-fan taraqqiyotiga qo‘shgan beqiyos hissasi bilan izohlanadi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, Beruniy il- I Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. 30—31-bb. 79 256hosil qilsa, tushunchani aniqlashtirishga va konkretlashtirishga harakat qiladi. Aynan mana shu harakat tarixiy tadqiqotlarning eng asosiy vazifala- ridan biridir. Tarixchi uchun tushuncha konkret tarixiy voqelikni tushu- nish va anglash uchun zarurdir. Tarixchilar uchun «yagona (ay nan bir qolipdagi (andozadagi)) tushuncha» tushunchasi mavjud emas. Bunday aniqlashtirish yoki tushunchaning ta’rifmi kelti- rish har doim ham to‘liq va mukammal bo‘lmagan. Haqiqiy tari xiy voqelik har qanday tushunchadan kengroq mazmunga ega- dir. Tushuncha polisemantik bo‘lib, agar biz unga aniq va konkret ta’rif beradigan va ayni vaqtda shu ta’rifga bog‘liq qilib qo‘yadi- gan bo‘lsak, u holda tadqiqotning davom ettirilishini to‘xtatib, bi- lish jarayonining o‘zida to‘xtab qolgan bo‘lamiz. Tushuncha tad- qiqot jarayonidagi keyingi aniqlashtirishlar va uning mazmunini kengaytirib borilishi uchun ochiq va rivojlanuvchi boMishi lozim. Tushuncha aniq va mustahkam bo‘lishi lozim, lekin ayni vaqt da har qanday tadqiqot muammosini «ochib beruvchi» universal mazmunda bo‘lmasligi kerak. Tushunchani aniq davr va haqiqiy tarixiy voqelikdan alohi- da ajratish mumkin emas, ya’ni tarixiylik tamoyiliga (prinsipi- ga) qat’iy amal qilish talab etiladi, aks holda u mazmun kasb et- maydi. Tayanch tushunchalar: tadqiqot obyektining tanlanishi, tad- qiqotning axborot-manbaviy asoslari, tadqiqot uslublari, tushunti- rish va nazariy bilish, tadqiqot vazifalari, ilmiy muammoning dolzarbligi, mavzuning dolzarbligi, empirik bilish, nazariy bilish, tushuntirish, sabab-oqibatga bog‘liq holda tushuntirish, gene- tik tushuntirish, tizimli tushuntirish, vazifaviy tushuntirish, tari- xiy nazariya, fundamental va xususiy nazariyalar, tushuntirishda tushuncha va kategoriyalarning oTni, ilmiy qarashlar, tushunish va anglash. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Tadqiqot obyektining tanlanishi va uning tadqiqotlar jara- yonidagi ahamiyatini tushuntirib bering. 59Hozirgi zamon tarix fani alohida bo‘limlar va sohalardan tash- kil topgan bilimlar majmuyidir. Tarixiy manbalar va mumtoz adabiyotda tarix va ta’rix iborala- rining turlicha mazmunda qo'llanilganligini kuzatish mumkin. Ta’rix (arab tilida — yuz bergan, sodir bo‘lgan) — mashhur kishilarning tug‘ilishi va vafoti, turli bino-inshootlarning quri- lishi, kitoblar ta’lifi va boshqa muhim voqea-hodisalar vaqtini anglatuvchi uslub. Ta’rix ko‘pincha u yoki bu mashhur shaxsning vafoti munosabati bilan, biror-bir tarixiy voqeaning sodir bo‘lgan sanasini anglatish yoki unga ishora tarzida she’riy tilda yozil- gan. Ta’rixda qo'llangan so‘z va iboralar, ularni tashkil etgan arab harflarining abjad raqami bilan qo‘shib hisoblanganda, ma’lum bir sana kelib chiqadi. Sanani bildiradigan so‘z yoki ibora ta’rix moddasi, ularni tashkil etgan harflarning abjad bo‘yicha yig'in- disi jumal deyiladi. Ta’rix faqat mustaqil yozilmay, ba’zi bir asar- larning ichida ham keladi. Ta’rixda muallif ko‘zda tutgan sana so‘z yoki muammo usulida ifodalanadi. Shunga ko‘ra, ta’rix sarih (ochiq, ravshan) va ta’miya (berkitilgan, yashirilgan) kabi ikki turga bo‘linadi. Ta’rixning sa rih turida sana ochiq ifodalansa, ta’miyada avval ta’rixning mod dasi topiladi. Tarix asarlarida va manbalarda ta’rixlar qo‘llanilgan holatlar juda ko‘p uchraydi. Masalan, Alisher Navoiy O‘ zining «Mahbub ul-qulub» asarini yozgan vaqti haqida quyidagi to‘rtlikni bitgan: Bu nomakim lisonim o‘ldi qoyil, Kilkim tili har na’v el ishiga moil, Tarixi «xush» lafzidin o‘ldi hosil, Har kim o‘qusa ilohi bo‘lg‘ay xushdil. Bu to‘rtlikda alohida ta’kidlangan «xush» so‘zi asarning yozi- lish vaqtiga ishora bo‘lib, uning ta’rixi sanaladi, bundagi harf- larning raqamlar bo‘yicha yig‘indisi hijriy 906 sanani (milodiy 1500-y.) anglatadi. Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonining yozilishi sanasiga quyidagicha ishora qilingan: 127mazmuni. 3. Bilishning subyekti nima? 4. Bilish subyektining faolligi nima? 5. Obyektivlik tamoyilini sharhlab bering. 6. XX asrda obyektivlik tamoyiliga xujum qanday tushuncha? 7. Sababiylik tamoyilini tushuntirib bering. 8. Tasodiflar, tartibsizliklar, tarixiy voqealarning sabablari tush unchalarining mazmuni. 9. Sabab va oqibat aloqalarini ochishning murakkabligi nima? 10. Tarixiylik tamoyilini tushuntirib bering. 11. Dialektik uslub qanday uslub? 12. Tarixni materialistik tushunishning mohiyati? 13. Tuzilish va jarayon tushunchalari. 14. Tarixning fan yoki san’at ekanligi borasidagi qarashlar ha- qidagi fikringiz. 15. Ijtimoiy va tabiiy fanlar uslublarining o‘zaro bog‘liqligi qanday holatlarda ko‘rinadi? 16. Tadqiqot obyektining o‘ziga xosligi. 17. Bilishning retrospektiv xarakteri deganda nimani tushu- nasiz? 18. Ikki karra subyektlangan bilim nima? 19. Fikrlar xilma-xilligining ahamiyati. 20. Tarix fanining kompleks xarakterliligi nimalarda aks etadi? Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Volyuntarizm — falsafada voqelikning negizi irodadadir deb biluvchi va obyektiv taraqqiyot qonunlarini rad etuvchi idealis- tik yo‘nalish. Psixologiyada irodani psixik hayotning asosiy omi- li deb qarash. Tarix fanida esa tarixiy taraqqiyotning obyektiv qonunlari bilan hisoblashmay, o‘z bilganicha ish tutish. Volyun- taristlarning ta’kidlashicha, inson tarixni ijod qiluvchi, uni shakl- lantiruvchi omildir, inson tarixiy jarayonda o‘ziga zarur va o‘zi xohlagan jamiyatni barpo eta olishi mumkin deb hisoblaydilar. Determinizm — (lotin. «aniqlayman») — moddiy va ma’naviy olam hodisalarining obyektiv qonuniyatli o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligi, narsa va hodisalarning sababiy bog‘lanishlari haqidagi falsafiy ta’limot. Determinizmning 302yatni tashkil etuvchi jamiyatlar majmuyidir. Tarix fani predmeti — bu aniq (konkret) jamiyat va uning shakllangandan boshlab tanazzuligacha zamon va makondagi taraqqiyoti bir butun holat- da va ayni vaqtda uning ichki tarkibiy tuzilishlari, shuningdek, boshqa aniq (konkret) jamiyatlar bilan aloqadorligi va munosa- batlaridir. Tarix fanining boshqa fanlar bilan aloqadorligi - ijtimoiy fan- lar o‘rganish predmetlariga ko'ra bir-birlaridan farqlansalarda umumiy tadqiqot obyektlariga ega bo‘ladilar. Наг qanday ijti moiy fan jamiyatning to‘lig‘icha, ayni vaqtda u yoki bu sohala- rining umumiy holatda va ayni vaqtda o‘z xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o'rganadilar. Bunda tarix fani esa aniq va konk- ret jamiyatning taraqqiy etishini (yoki tanazzulini) toiaqonli ravishda va ayni vaqtda u yoki bu holatiga ko‘ra jamiyat tizimi- ning barcha bosqichlarini, shuningdek aniq bir inson hayotiga- cha bo‘lgan sohalarni tadqiq etadi. Bunda quyidagi fanlar bilan sohalar bo‘yicha aloqadorlik asosiy omillar hisoblanadi: Iqtisod — umumiy aloqadorlikda bo‘lib, zamonaviy jamiyat ning iqtisodiy hayoti sohasini o‘rganadi. Siyosatshunoslik — umumiy aloqadorlikda bo‘lib, zamonaviy jamiyatning siyosiy hayoti sohasini o‘rganadi. Davlat va huquq nazariyasi — umumiy aloqadorlikda bo‘lib, davlat taraqqiyoti va rivojlanishini umumiy (mukammal) holda o‘rganadi. Madaniyatshunoslik — umumiy aloqadorlikda bo‘lib, madaniy hayot sohasidagi alohida va konkret shakllanishi, tuzilishi va ta - raqqiy etishini o‘rganadi. Fanshunoslik — umumiy aloqadorlikda bo‘lib, fanning alohi da va konkret rivojlanishi, shu jumladan tarix fanining rivojla nishini o‘rganadi. Sotsiologiya — umumiy aloqadorlikda bo‘lib, zamonaviy jami - yatning tuzilishi va vazifalari, jamiyatdagi ijtimoiy guruhlar, ijti moiy ong mazmuni va o‘zgarishlarini o‘rganadi. Falsafa va falsafiy fanlar — asosiy nazariy — metodologik yo‘nalishlar bo‘yicha falsafiy dunyoqarashni, tarix fanining gne- 268Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Tadqiqot obyekti — o‘tmishga aylangan tarixiy voqelikka nis- batan yoki ayni kunlardagi jarayonlarni o‘rganishga nisbatan qo‘llaniladigan tadqiqot jarayonining tarkibiy qismi. Tadqiqot predmeti - tadqiqot obyektining tarkibiy qismi Tamoyillar — tadqiqotchiga nisbatan qo‘yilgan talablar. Bilish tamoyillari tadqiqotchiga tadqiqot jarayonidagi vazifalarni bir maromda ma’lum tartiblarga asoslangan holda amalga oshirishi- da zarur bo‘ladigan omillardir. Uiar tadqiqotchining u yoki bu tarix maktablari, falsafiy yo'nalishlarga mansubligi va dunyoqa- rashi, fikrlashi va tafakkuridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Tamoyillar uslublar bilan mustahkam o‘zaro bog‘liqlikda bo'lgan- ligi uchun ayrim hollarda ularni bir-biri bilan adashtirish holat- lari ham uchraydi. Shundan kelib chiqqan holda aytish o‘rinli- ki, tamoyillar uslublarga nisbatan birmuncha murakkab va keng tushuncha bo‘lib, bir tamoyil o‘ziga bog‘liq holda bir necha uslub- larni shakllantirishi mumkin, ayni vaqtda esa bir uslub bir necha tamoyillarga xizmat qilishi mumkin. 16pred- metiga ega bo‘lgan. Masalan, tarixning aylanma harakati nazariya- si namoyandalari (Nikolay Danilevskiy, Osvald Shpengler, Arnold Toynbi), o‘z o‘tmishdoshlari kabi, o‘z oldiga tarixiy jarayon qo- nuniyatlarini aniqlash vazifasini qo‘ygan. Xristian tarix falsafasi ning ko‘p sonli yo‘nalishlari: neotomizm (Jak Mariten, Etyen Anri Jilson va boshq.), neoavgustizm (Moris Blondel, Gabriyel Mar sel, Jan Lakrua), teyyardizm (Pyer Teyyar de Sharden) va qisman ekzistensializm (Karl Yaspers) namoyandalari tarixning mazmu- ni muammosini bosh muammo deb hisoblaganlar. Tarixiy bilish- ning gnoseologik nazariyasi va tanqidi namoyandalari (Vilgelm Diltey, Benedetto Kroche) esa tarixshunoslik (istoriografiya) doira- si bilangina cheklanib qolmaganlar, balki so‘zning keng ma’nosida- gi tarixiy ongni ham tahlil qilganlar. Neokantchilik tarix falsafasi (Vilgelm Vindelband, Genrix Rikkert) va «analitik» tarix falsafasi (Ernest Nagel, Karl Gempel va b.) ham o‘zining alohida predmeti- ga ega. XX asr tarix falsafasi aksariyat hozirgi yo‘naIishlarining mu- him xususiyati shundan iboratki, ularning predmeti sifatida jahon tarixi, hozirgi sivilizatsiyaning global muammolari amal qiladi 1 . Tarix fani metodologiyasi mustaqil fan sifatida XIX asr oxir- gi choragi — XX asr boshlari davomida shakllandi. Bu davrda tarix fanining metodologik muammolari boshqa joylarga nisba- tan Germaniyada jadallik bilan o‘rganila boshlandi va bu bora- da ikkita o‘ziga xos «maktab»lar shakllandi. Baden maktabining yetakchi vakillari nemis tarixchi va faylasuflari Windelband (1848—1915) va G.Rikkert (1863—1936)lar edi. Ular o‘zlarining fanning metodologiyasi borasidagi qarashlarini shakllantirib, uni quyidagicha ifoda qildilar: «tabiiy fanlarning vazifasi — umumiy qonunlarni shakllantirsa, tarix fanining vazifasi — alohida dalil- larni tavsiflashdir» I II . I Смоленский Н.И. Теория и методология истории. С. 7. II http :// helpiks . org 88bundan bir necha asrlar avvalroq sharq tarixnavisligida amalda bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Sharq tarix falsafasining shaklla- nishi yuqoridagi xususiyatlar atrofida yuzaga kelgan va shakllanib borgan. Biroq yuqorida qayd etilgan fikrlar sharq tarix falsafasi ning butun mohiyati va mazmunini ochib bera olmaydiki, bu bo- rada hali yana ko‘plab chuqur ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar olib borilishi kerak. «Bizning qadimiy va go‘zal diyorimiz nafaqat Sharq, balki ja hon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini xalqaro jamoatchi- lik tan olmoqda va e’tirof etmoqda. Bu tabarruk zamindan ne-ne buyuk zotlar, olimu ulamolar, siyosatchi va sarkardalar yetishib chiqqani, umumbashariy sivilizatsiya va madaniyatning uzviy qismiga aylanib ketgan dunyoviy va diniy ilmlarning, ayniqsa, is- lom dini bilan bogTiq bilimlarning tarixan eng yuqori bosqichga ko‘tarilishida ona yurtimizda tug‘ilib kamolga yetgan ulug c allo- malarning xizmatlari beqiyos ekani bizga ulkan g‘urur va iftixor bagishlaydi» I . Tayanch tushunchalar: ong, yaxlit borliq, haqiqatni anglash, sharq tarixnavisligi, falsafiy yondashuv, axloqiy va ma’naviy me- zonlar, ijtimoiy mansublik omili, adolat ustuvorligi, tarixiy-badiiy yo‘nalish, Olam asoslari, Sharq tarix falsafasi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Sharq tarixnavisligining o‘ziga xosligini nimalarda ko‘rasiz? 2. Tarixiy jarayonlarning butun borliq bilan bog‘lagan holda yoritilishi tushunchasini izohlab bering. 3. Tarixiy voqelikni haqqoniy talqin qilish deganda nimani tushunsiz? ABU RAYHON BERUNIYNING TARIXIY ILMIY MEROSI Abu Rayhon Beruniyning tarixiy ilmiy merosi. Abu Rayhon Beruniy va tarix fanida axborotning nazariy masalalari. Abu Rayhon Beruniy va tarix fanida tadqiqot uslublarining nazariy masalalari. Sharq tarixchilari orasida turli davrlarda tarixni o‘rga- nish va tarix fanining rivojiga katta hissa qo‘shgan tarixchi- lardan Abu Rayhon Beruniy (973—1048- yy.) alohida o‘rin tuta- di. Mutafakkirning yaratgan 152 asaridan 15 tasi bevosita I Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. 29—30-bb. 280tarixiy tadqiqotlarda oddiy odamlar va xalqning ahvolini o‘rga- nishga e’tibor qaratish boshlandi. Marksizm ta’limotida ishchi- lar tabaqalarini o‘rganishga asosiy e’tibor qaratildi. XX asrga ke- lib, «annallar maktabi» ijtimoiy tizim va jarayonlarni o'rganishga kirishdi. XX asrning 60-yillarida E.Tomson tomonidan ishchi- lar tabaqasining kelib chiqish tarixining o'rganilishi tarixiy tad - qiqotlarda fanlararo yondashuvning imkoniyatlarini ko'rsatib ber- di. Oila tarixi, ayollar tarixi o‘rganila boshlandi, odamlarning kundalik faoliyati va shaxsiy hayotini o‘rganishga e’tibor kuchay- di. Biroq XX asrning 80-yillari ikkinchi yarmi oxirlariga jamiyat hayoti tarixini o‘rganish jarayonida ko'pgina sohalar e’tibordan chetda qoldirilib, asosan sinfiy kurash masalalariga asosiy e’ti bor qaratilib, tarixning bir tomonlama o‘rganilishiga yo‘l qo‘yddi. Shuningdek, bu jarayonlardagi bir tizimlilik ham jamiyat hayo tini har tomonlama va atroflicha tadqiq qilishga imkon bermadi. XX asrning 90-yillaridan boshlab jami yat hayotini o‘rganishdagi tarixiy tadqiqotlarda bunday yondashuvlar inkor qilinib, uni har tomonlama tadqiq etishga kirishildi. Ijtimoiy fanlar — (Social sciences) — insoniyat va jamiyat- ning hayotini turli yo‘nalishlarda (sohalarda) o‘rganadigan fanlar majmuyi. Jam iyat hayoti va taraqqiyotining iqtisodiy soha bilan bog‘liq jihatlarini o‘rganadi, statistikaning paydo bo‘lishi bilan faol rivojlana boshlagan. Bugungi kunda matematik modellash- tirishdan keng foydalaniladi. Tarixchi monetarizm, lasseferizm, D.Keyns nazariyasi va boshqa bilimlarni bilmasdan turib tad- qiqotlarni olib borishi samara bermaydi. Tarixchi bu soha tadqi- qida odamlarning yashash tarzi haqida to‘liq ma’lumot bera olishi mumkin bo‘lmagan jon boshiga to‘g‘ri keluvchi iqtisodiy ishlab chiqarish haqidagi ma’lumotlar kabi faqatgina iqtisodiy tahlil bi- langina cheklanib qolmasdan, demograflya, sotsiologiya kabilarni ham iqtisodiy soha tarixini o‘rganishga jalb eta olishi kerak. Induksiya — (lotinchada «inductio» — xulosa chiqarish, muayyan bir fikrga kelish; xulosa, natija, yakunlovchi fikr); da- lillardan (faktlardan) ayrim farazlarga qadar xulosalar chiqarish, 33o‘tmishimiz, tarixiy tomirlarimiz bo‘yicha o‘z mustaqil fikrimizga, chuqur ilmiy asosga ega bo‘lishimiz shart. Tarixchi olimlarimiz, ilmiy muassasalarimiz oldida turgan dolzarb vazifa shundan iborat» 1 . Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan vazifalar va tamoyillardan kelib chiqqan holda bugungi kunda O‘zbekiston tarixi va uning so- halari yuzasidan har tomonlama, ilmiylikka va tarixiylikka asos- lanilgan holda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda va bu bora- da bir qator muvaffaqiyatlarga erishilmoqda. «Endi biz muarrixlar oldida ham tadqiqotchilik, ham fuqaro- lik burchi turganini, bir yelkamizda tarixga xolislik, ilmiy ha- qiqat bilan qarash yuki, ikkinchi yelkamizda esa Vatan va Millat oldidagi javobgarlik, o‘tmishimizni asrash, ajdodlar ruhini e’zoz- lash va kelgusi avlod oldidagi qarzdorlik yuki borligini butun vu- judimiz bilan anglamog‘imiz kerak» 2 . Bugungi kunda tarix fani metodologiyasi va tarixiy tadqiqot- lar borasida shunday bosqich yuzaga keldiki, bunda tarixchi tad- qiqotchi ilmiy natijalarga erishish uchun zamonaviy tarix fani tad- qiqotlari talablaridan kelib chiqqan holda eng maqbul uslublarni va metodlarni tanlay bila olishi va uni amalda qo‘llay olishi, tadqiqot- lar jarayonida u yoki bu qoilanayotgan tarixiy tadqiqot metodla- rining me’yorlarini yaxshi tafakkur qila olishi talab etiladi. O‘zbekiston tarixini o‘rganishning tarixshunoslik masalalari O‘zbekistonning bir necha ming yillarga borib taqaladigan qadimiy tarixi, uning davlatchilik masalalari, ajdodlarimizning moddiy va ma’naviy merosi, o‘zbek xalqining shakllanishi va et- _______________ / 1 Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 29-b. 2 Jo'rayev N. Tarix faslafasining nazariy asoslari. — T.: Ma’naviyat. 2008. 39-b. nik jarayonlar va boshqa ko‘plab tariximizga taalluqli jihatlariga oid minglab nodir qo‘lyozmalar va boshqa manbalar yaratilgan. Keyingi ikki asr mobaynida o‘tmish tarixni tadqiq etish borasi- 20tarixiy tadqiqotlar amaliyoti bilan mukammallashtirilishi lozim. Bunday tarixiy tadqiqotlar faylasuflar tomonidan amalga oshirilmaydi, shuning uchun ularning tarix fani metodologiyasi borasida bildirgan fikrlari ko‘p hollarda bahs va munozaraga sa- bab bo‘ladi, aksariyat hollarda esa tarixchi-amaliyotchilar ular ning fikrlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri inkor qiladilar. Tarix fani metodologiyasi tarixiy jarayonning mohiyatini bi- lish maqsadida to‘plangan ma’lumotlarni tizimlashtirish, talqin qilish, o‘tmish to‘g‘risidagi bilimlarni o‘zlashtirish vositalari va mezonlarini ishlab chiqish demakdir. Tarix fani metodologiya- siga yagona qarash mavjud emas. Chunki, tarixiy taraqqiyot ja- rayoniga, jamiyat va tabiatga qarashlarning turlichaligi tarix fani metodologiyasining ham turlicha talqin qilinishiga olib keladi. Tarix fani metodologiyasi kursini o‘qish davomida tarixiy bi- limlar nazariyasi haqidagi turli fikrlar o‘rganiladi, ularning tarixiy bilimlarga xos bo‘lgan ustuvor yo‘nalishlariga asosiy e’tibor qara- tiladi. Bunda tarixchilarning falsafiy bilimlarni hamda tadqiqot- larning falsafiy yondashuvlarining mohiyatini ham chuqur egal- laganliklari muhim ahamiyatga ega, ayni vaqtda faylasuflarning ham tarixiy tadqiqotlarning amaliy ahamiyatini chuqur bilishlari muhimdir. Shu holda har ikki fan sohalari vakillari nazariy bi- limlarning mukammaliashuviga erishishlari mumkin. Bu esa ta rixiy tadqiqotlarning nazariy ahamiyati ortishiga olib keladi. Tarix fani metodologiyasini o‘rganish jarayonida XIX asr- ning ikkinchi yarmidan boshlab yirik faylasuf olimlarning ta rix fanining nazariy asoslari to‘g‘risida bildirgan fikr-mulohazala- ri va bugungi kungacha turli darajada amalda bo‘lgan qarashlari — pozitivizm, neokantchilik, strukturalizm, postmodernizm kabi bir qator yo‘nalishlarning tarix fani tadqiqotlariga ta’siri masala- lariga alohida to‘xtalib o’tiladi. Tarix fani metodologiyasi shakllanishi jarayonida bir qancha bosqichlarni bosib o'tgan. «Klassik» metodologiya. Bunda tarixiy voqelik obyektlarini o'rganish, o‘tmish haqidagi dalillarni tiklash, tarixiy tadqiqot ja- rayonida tadqiqotchining o‘rnini yo‘q qilish yoki sezdirmagan holda iUlar tarixiy dalillar bilan qanday ishlash, manbalarni tahlil qilish bo'yicha bir qancha metodlarni taklif qildilar. Nemis tarixchilari va neokantchilari V.Vindelband va G.Rik- kertlar «pozitiv tarix» g‘oyasiga qarshi chiqib, tarixni jamiyatning rivojlanib boruvchi qonuniyatlari asosida emas, balki, alohida va takrorlanmas holatlar, ko‘rinishlar asosida o‘rganishni tarixchi- ning oldiga vazifa qilib qo‘ydilar. Bu vaqtda Germaniya va boshqa bir qator davlatlarda yuqoridagi har ikki qarashlarni tanqid qilib chiqqan va tarixni o‘rganishda ma- terialistik yondashuvni ilgari surgan, keyinchalik, XX asr oxirlariga kelib esa o‘z ahamiyatini yo‘qotgan marksistik yo‘nalish shakllandi. XX asr boshlaridan Rossiya tarixchilari ham tarix fani meto- dologiyasi borasidagi bahslarga qo‘shildilar. 1913-yilda N.I.Ka- reyev o‘zining « История . Теория исторического познания » kitobini nashr qildi. Bu kitobda muallif pozitivistlar qarashlari- ni ma’qullagan. Neokantchilik yo‘nalishini ma’qullab yozilgan nashrlardan biri A.Lappo-Danilevskiy qalamiga mansub bo‘lib, uning ikki qismdan iborat « Методология истории » nomli asari 1910 va 1913-yillarda nashr etilgan. Rus tarixshunoslari ham ta rix fani metodologiyasini yevropalik tarixchilar nuqtayi nazarla- ridan yondashgan holda talqin qilganlar. XX asrning 30-yillarida bu sohaga bag‘ishlangan bir qa tor ishlar amalga oshirildi. Shulardan biri R.Kollingvudning « Идея истории » nomli («Tarix g‘oyasi») kitobi bo‘lib, 1946-yil- da, muallifning vafotidan so‘ng chop etilgan. Dastlab unchalik e’tiborni tortmagan bu asar keyinroq tarix fani metodologiya- si sohasida asosiy adabiyotlardan biriga aylandi va bir necha bor qayta nashr etildi. Mazkur kitobda antik davrlardan boshlab tarix borasidagi fikrlar sharhlab berilgan 1 . Tarix fani metodologiyasi sohasida chop etilgan kitoblardan ya - na biri «Annallar maktabi»ning asoschisi M.Blokning « Апология истории или ремесло историка » («Tarixning madhi yoki ta- Qarang : Коллинтвуд Р.Дж. Идея истории; Автобиография. — М., 1980. 21 287bo‘lmaydi va ular hujjatlarga asoslanilgan holda o‘z tas- dig‘ini yoki isbotini topguniga qadar vaqtinchalik farazlar deb hisoblanishi maqsadga muvofiqdir. Tadqiqotning birinchi bos- qichi yakunlariga asosan tadqiqotchi manbaning asl nusxa ekan- ligi (yoki asl nusxa emasligi) yuzasidan o‘z xulosalarini berishi mumkin bo‘ladi. Biroq bunda vazifaning ma’lum qismi bajaril- magan bo‘ladi, ya’ni bu manbaning o‘ziga xos alohida alomatlari- ga va belgilariga xos unsurlarning to‘liq ravishda aniqlanmagan- ligidir. Manbalar tahlilining keyingi bosqichlarida qollaniladigan uslublar manba tarkibida mavjud bo‘lgan axborotning xususiyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Hujjatli manbalar (siyosiy va huquqiy maz- mundagi hujjatlar) mazmun jihatdan isbotga muhtoj emas. Bi roq ayni vaqtda bunday hujjatlarning axborotga ega va ma’lumot mazmunidagi ayrim qismlari (preambula — shartnomalar yoki xalqaro bitimlarning kirish (izoh) qismlari, kirish qismida ay rim tarixiy voqelalarga to‘xtalib o‘tishlar kabilar) ham bo‘ladiki, ularni manbaning ichki tanqidiy tahlil uslubi yordamida o‘rga- nish maqsadga muvofiqdir. Hujjatli manbaning asl nusxa ekanli- gi aniqlangach, tadqiqotchi uning ijtimoiy-madaniy mazmundagi jihatlarini ochib berish kerak. Shuningdek tadqiqotchi manba ning yaratilishidagi aniq shart-sharoitlar, yaratilishi tarixi, hujjat li manba va uning jamiyat hayotidagi o‘rni yoki jarayonlarga ta’si- rini o‘rganib, manba tarkibidan o‘ziga (tadqiqot obyektiga) zarur bo‘lgan ma’lumotlarni (axborotni) ajratib oladi. Hikoya, bayon mazmunidagi manbalar (yilnomalar, memuar- yodnomalar, publitsistik matnlar va boshqalar)ning ishonchliligni aniqlab olish uchta vazifaning bajarilishi bilan bel- gilanadi: ma’lumotning yuzaga kelishidagi shart-sharoitlar va vaziyat- ni aniqlash; manba muallifining siyosiy qarashlarini (siyosiy mansubligini) aniqlash; aniq bayon etilgan axborotni tekshirish. Agar manba voqea va jarayonlarning bevosita ishtirokchisi va jonli guvohi tomonidan bayon etilgan bo‘lsa, tadqiqotchi mazkur 261boriladi. Bu keyinchalik dissertatsiya yozish jarayonida foydala- nilgan adabiyotga sahifa ostida izoh berishda kerak bo‘ladi. Ikkinchi raqamli qog‘ozga o £ qiyotgan ilmiy adabiyotdagi sizga to £ g £ ri yoki noto £ g‘ri ko‘ringan fikrlarga muallif bilan munozara yuritib, unga alternativ (muqobil) holatdagi fikrlar qayd qilib bo - riladi. Biroq munozara faqat ilmiy asoslangan bo‘lib, xolislik da- rajasiga olib borilishi shart. Shunday qilib, o‘qilayotgan adabiyot tahlil etiladi. Uchinchi raqamli qog £ ozga, shu adabiyot bilan ishlash jarayoni - da yechimini kutayotgan masala va muammolar to £ g £ risida yangi fikrlar tushirib boriladi. Shu yo £ sinda uch turdagi qog‘ozlarni uch xil jildlarga ajratib yig £ iladi. Jildlar ham qog £ ozlardagi raqamlar- ga muvofiq tartib raqami bilan belgilab qo £ yiladi. Bir necha o £ n ilmiy adabiyotlar va ilmiy tadqiqot ishlari, ilmiy maqolalar bi lan tanishib, ularning tarixshunoslik nuqtayi nazaridan tanqidiy tahlili amalga oshirilgandan so‘ng tadqiqotchida manbalar va il- miy tadqiqot ishlari, adabiyotlar bilan ishlash ko‘nikmasi paydo bo‘ladi. Adabiyotlarni bir-biriga solishtirib ko'rish va taqqoslash, qiyosiy tahlil natijalariga ko‘ra ilmiy tadqiqot obyekti uchun ham- da tadqiq etilayotgan masalaning yechimini topishga jalb etilishi mumkin bo‘lgan ilmiy tadqiqot ishlarining eng zarurlari hamda umumiy xulosalar uchun kerak boMishi mumkin bo‘lgan holda tasniflash va ajratib olish mumkin bo‘ladi. Tahlil etilgan ilmiy adabiyotlar bilan tanishish asnosida tad- qiqotchi ilmiy tadqiqot mavzusi va uni amalga oshirishning re- javiy vazifalaridan kelib chiqqan holda alohida adabiyotlarni (manbalarni) yoki ayni vaqtda bir adabiyotda (manbada) mav- jud bo‘lgan va bir vaqtning o‘zida turli rejalarga taalluqli bo‘lgan ma’lumotlarni tasniflashi va rejalarga asosan tartibga olish im- koniyati yuzaga keladi. Manbalarda yoki ilmiy adabiyotlarda mavjud bo‘lgan ma’lu- motlar, axborot va manbalar mualliflari tomonidan keltirilgan dalillar tadqiqotning mavzusi, uning muammosi yechimini to pishga yo‘nalganlik darajasiga ko‘ra tadqiqotchining fikrlari bi lan mos 248Shuningdek, muammoning tarixshunoslik masalalari yoritilishining mukammalligiga qarab, ishga aloqador muam- molar yuzasidan tadqiqotchining qanchalik bilimga ega ekan- ligi hamda muammoning to‘g‘ri qo‘yilganligi darajasini ham aniqlash mumkin. Bunda tadqiqotchilar tomonidan o‘zidan av- val yozilgan adabiyotlar va ular mualliflarining fikrlari va il- miy xulosalarining obyektiv tahlili talab etiladi. Bunda o‘tmish tarixchilari va avvalgi davrda yaratilgan adabiyotlar va ularning mualliflariga nisbatan noto‘g‘ri munosabatda bo‘lish, ularning fikrlarini (garchi ular ancha eskirgan bo'lsa ham) mensimaslik va to‘g‘ridan to‘g‘ri inkor etish maqbul emas. Tadqiqotchi to monidan zamonaviy fanga qo‘yilgan talablardan kelib chiqqan holda avvalgi tarixchilarning ishlarida nima bor-u, nima yo‘q, qabilida emas, balki ulardagi fikrlar va xulosalarni to‘g‘rilash natijasida tarix fani nimaga erishadi, qanday yangi qarashlar va yangi ma’lumotlarga ega bo‘ladi, degan qarash asosida tarixiylik tamoyiliga rioya etgan yondashuv maqsadga muvofiqdir. Ayni vaqtda esa muammolarni turli holatlarda qo‘yilishiga, zamo naviy fan yutuqlaridan foydalangan holda muammoning yechi- mini topishda yangi uslublardan foydalanish va ularni tadqiqot jarayoniga jalb etish, fanlararo yondashuvdan keng foydalanish hamda yangi va yangi manbalarni ishga jalb etilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotning axborot-manbaviy asoslarini aniqlash va tadqiqot uslublarini tanlash Har qanday tarixiy muammo bilish obyekti mazmuniga oid ma’lumotlarni o‘z tarkibiga olgan manbalardan foydalanmay tu- rib o‘z yechimini topishi mumkin emas. Tarixchi o‘zidan avval gi tarixchilar tomonidan foydalanilgan manbalarni yangi uslub lardan foydalangan holda o‘z tadqiqotiga jalb etishi lozim, bunda tadqiqotchi ilmiy muammoning maqsadi va mazmunidan kelib chiqqan holda yangi axborotlarni va ma’lumotlarni ham ajratib olishi mumkin. Odatda tarixchilar tomonidan yangi-yangi man- balar ilmiy muomalaga kiritilib, tarix fanining manbashunos- lik 206analogiya tashkil etib, tadqiqot obyektidagi biror- bir o‘xshashlik asosida jarayonning boshqa jihatlari haqida ham xulosalar chiqarilishi mumkin. Tarixiy taqqoslash uslubi tarixiy jarayon tafsilotlari aniq va ravshan bo‘lmaganda uning mohiyatini ochishga, shuningdek, umumiylikni, qonuniylikni, takrorlanuvchanlikni aniqlash ham- da umumlashtirishga va tarixiy parallellikni yuzaga chiqarish uchun imkon beradi. Bunda albatta bir qator talablarga rioya etishga to‘g‘ri keladi. Jumladan, avvalo taqqoslash tarixiy jara yonning shaklan o‘xshash jihatlarini emas, balki mohiyatini aks ettiruvchi aniq va konkret dalillar (faktlar) bilan amalga oshiri- lishi lozim, ikkinchidan, hodisalar va jarayonlarning tipologiya- si va davrini yaxshi bilish va tushunish lozim. Taraqqiyotning bir bosqichida yoki turli bosqichlarida bo‘lgan bir xil va turli xil hodi- salarni taqqoslash mumkin. Bir holatda mohiyat o‘xshashlik aso sida ochiladigan bo‘lsa, boshqa holatda turlilik asosida aniqlani- shi mumkin. Biroq ayni vaqtda tarixchidan tarixiylik tamoyilini unutib qo‘ymaslik talab etiladi. Funksional-tuzilishli tahlil tarix fani tadqiqotlarida bosh qa tadqiqot metodlariga nisbatan birmuncha samarali hisobla- nadi. Funksional-tuzilishli tahlilning asosiy jihati shundaki, u mavhumlik (abstraktlik)dan aniqlik (konkretlik)ka o‘tish uchun asos bo‘la oladi, bu metodni tadqiqot jarayonida qo‘llash ilmiy bilimlarning eng yuqori darajasi bo‘lgan aniq nazariy bilimga 273ologik tushuncha. Arxeografiya — yozma manbalarni ilk tavsifga olish yoki ularni qidirib topib, birinchi marta tavsiflash, ilmiy muomalaga olib kirishni nazarda tutadi. Arxeologiya — (yunon. archaios — qadimgi va logos — bilirn) insoniyat tarixini moddiy ashyolar va inson faoliyati izlari o‘rqali o‘rganadigan fan. Arxeologiya alohida qadimgi ashyolar va butun majmualarni arxeologik qazuvlar yordamida o‘rganadi. Atributsiya — tadqiqot obyektining o‘ziga xos belgilarini aniqlash, metodologiyada tarixshunoslikning bir qismi bo‘lib, turli manbalarning o‘ziga xos belgilari va tarkibi, o‘ziga xosli- gini (yaratish davri, mualliflari, manba va undagi ma’lumotlar- ning ishonarli va haqiqiyligi, ijtimoiy mansubligi, boshqa man- balar bilan o‘zaro bogliqligi va boshqalar) o'rganish va aniqlash, belgilash. Bonistika — (fr.Bonistique) yordamchi tarix fani sohasi bo‘lib, qog‘oz pul belgilarini o‘rganadi, bonlar tarixiy hujjatlar hisob- lanib, numizmatika bilan uzviy boglangan. Gender tahlili — genderni o‘rganishga yo‘naltirilgan uslublar majmuyi bo‘lib, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Muammoli guruhlarni aniqlash. Aniqlangan guruhlar tarkibidan muammoga aloqadorligi da- rajasiga qarab kichik guruhlarni ajratish. Turli ijtimoiy guruhlar tajribalari kesimida muammoli vaziyat- larni boshqarish omillarini aniqlash va tahlil etish. Muammoning yechimi topilishida zarur bo‘ladigan strategi- yalar, resurslar va institusional o‘zgarishlarni aniqlash. Gender tahlilini amalga oshirish jarayonida bir qator uslub - lardan ham foydalanilib, ulardan biri kartografiyalashtirish (tad- qiqotchi tomonidan qo‘yilgan muammoning yechimini topish- da tadqiqotning keyingi bosqichlarini tahlil qilish uchun tadqiqot obyekti atrofidagi voqelikning individual kartasini tarkibiy tad qiqot obyekti sifatida yaratish)dir. Genealogiya — (yunoncha genealogiya — shajara, geneos — av- lod va logos — bilim) yordamchi tarix fani sohasi bo‘lib, avlod- 198 84forsiydan va arabiy- dan qo‘shmayman, ravshan bo‘lsin deb, turkiyni ham andoq ay- tibmanki besh yashar o‘g‘lon tushunar», — deb yozadi. Abulg‘ozi tarixiy voqealarni badiiy lavha va she’rlar orqali tavsiflaydi. XIX asr ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida yashab ijod qil- gan tarixchi Muhammad Yusuf Bayoniy «Shajarayi Xorazm- shohiy» asarini yozar ekan, undagi ayrim voqealar tafsilotlarini o‘zidan avval Ogahiy tomonidan yozilgan asarlardan topma- ganligi va endi bevosita o‘zi tarixiy jarayonlar ishtirokchilari va shohidlarining so‘zlaridan yozishga harakat qilganligini ta’kidlay- di: «.... yuqorida zikr etilgan davr tarixini (Muhammad Rahim- xon II ning (1865— 1910-yy.) 1872-yilgacha bo‘lgan xonlik davrini — mualliflar) o £ sha davrda ishga aralashib yurgan bir necha keksa odamlarni topib, ulardan bo‘lgan voqealarni so‘rab, diqqat bilan haqiqatlab yozdim». Muhammad Yusuf Bayoniy «Xorazm tarixi» asarini yozishda tarix va uni tavsiflashga aohida e’tibor qaratadi va tarixni haqqoniy, obyektiv ravishda yozish shartligini uqtiradi: «Tarix kitobi yozishning bir sharti bor. Tarixiy voqealarni yozuv- chi tarafdorlik etmasdan, bo £ lgan voqealarni rostlik bilan bayon etishi kerak. Agar rostlik bilan bayon etmasa, uning so‘zlari hech bir odamga ma’qul bo‘lmaydi». XIX asr ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida yashab ijod qilgan farg‘onalik tarixchi Is’hoqxon Ju- nayduloxo‘ja o‘g‘li Ibrat To‘raqo‘rg £ oniy insonlarni o‘z o‘tmishi va ajdodlari, yashab turgan vatani va uning oTmishini bilishi zarur- ligini alohida ta’kidlab o‘tadi va tarixni o‘rganishga da’vat etadi: «....inson ancha-muncha baqadri ilmi bashariyat tavorixdan bil- mak labudda oTmoqi ma’lumdir. Loaqal kishi o‘z muvattin yeri- ni bilmak zaruriyotdandur. Bilmasa, tafosir va ahodislarda va ta- vorixlarda mubayyindurki, ko‘rmak va bilmak ilmdandur». XIX asr ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida asosan O‘rta Osiyo va qo‘shni turkiy davlatlarda keng tarqalgan va ta’lim sohasining taraqqiy etishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatgan jadidchilik harakati va jadid namoyandalari ham tarix faniga alohida e’ti bor qaratganlar va uni chuqur o‘rganish shartligi haqidagi fikr- larini bildirganlar. Jumladan, tarix fanining jamiyat taraqqiyo- ti, millatning o‘zligini anglashdagi nufuzli o‘rniga alohida e’tibor qaratib, tarix fanini o‘rganishga M.Behbudiy, A.Fitrat va bosh- qalar atroflicha e’tibor qaratganlar. Jumladan, M.Behbudiy shun- day deydi: «Hozirgi dunyoda yashash, ziyoli, komil va odil bolish uchun o‘z vatani va o‘z tarixini o‘rganish da’vati bilan chiqish lozim». Abdurauf Fitrat esa tarix ilmiga avvalgi mualliflarga nis- batan aniqroq ta’rif 199sintez markazini joriy etib, bir qator mamlakatlarda faoliyat olib borayotgan tarixchilar, sotsiologlar hamda tabiiy va matemati- ka fanlari sohalari olimlarini birlashtirdi. A.Berr madaniy-tarixiy sintez tushunchasini ilgari surib, psixologiya va antropologiyaning yutuqlaridan foydalanish hamda tarix va sotsiologiyani birlashti- rish g‘oyasini yoqlab chiqdi. Har bir falsafiy yo‘nalish sintez uchun o‘z asoslarini ko'rsata bosh- ladilar. Ulardan biri postmodernistlar tushunchasidan kelib chiqqan holda madaniy omillarga asoslangan sintez g‘oyasi bo‘lib, bugungi kunda ham bu borada aniq va konkret xulosalar mavjud emas. Biroq shu narsa aniqki, tahlil (analiz) va sintez o‘zaro bogMiq- dir. Tahlil jarayonida erishilgan muvaffaqiyat sintezsiz ahamiyat kasb etmaydi. Sintez tadqiqot uchun tahlilga yangi bir turtkilar berib, uning faolligini ta’minlasa, tahlil o‘z navbatida yangi sin- tezga yo‘l ochib beradi. Sintez ham muvaffaqiyatlarga erishgan bo‘lsada, biroq ular qisqa va xususiy xarakter kasb etadi. Tarix chilar tomonidan sintezni aniqlovchi aniq bir omillarni ilgari su- rishda yakdillik yo‘q va tadqiqot predmetining ko‘lami qanchalik katta bo‘lsa, sintez ham shunchalik murakkab bo‘ladi. Modellashtirish. Modellashtirish ilmiy faoliyatning keng tarqalan shakllaridan biridir. Barcha fanlarda modellashtirilayot- gan hodisalar haqida ma’lumot olishda, farazlar va nazariyalarni ishlab chiqishda modeldan foydalaniladi. Shu jumladan tarixchi lar ham bu uslubdan tadqiqotlar jarayonida keng foydalanadilar. Tarixiy hodisalarni modellashtirish mantiqiy shakllantirish yor- damida amalga oshiriladi, ya’ni fikran mazmun-vazifaviy re- ja shakllantiriladi. Modellashtirish soddalashtirish, ideallashti- rish va abstraktlashtirish bilan bog‘liq holda amalga oshiriladi. U manbalardagi ma’lumotlarning reprezentativligini tekshirish- da, dalillarning ishonchliligini, farazlar va nazariyalarning ha- qiqiyligini tekshirish imkonini beradi. Masalan, jamoaning ho- latini o‘rganish uchun uni modellashtiriladigan bo‘lsak, bunda sotsiologiya, huquq, psixologiya hamda jamoaning o‘ziga xosli- gi omillarini ham e’tiborga olish talab etiladi. Bu esa o‘z navbati- da 274ning (sulolaning) kelib chiqishi, urug‘ va oilalarning kelib chiqi- shi, ayrim shaxslar tarixi va qarindoshlik aloqalarini o'rganadi. Uning amaliy sohasi shajaralar tuzishdir. Genetik uslub — genezis (kelib chiqish) bilan bog‘liq bo‘lgan, kelib chiqishini (genezisini) o‘rganadigan uslub bo‘lib, tarixiy ja- rayonlarning kelib chiqishi, voqealarning shakllanishidagi o‘zaro bog‘liqlik holatlarini o‘rganish nuqtayi-nazaridan tarixiy tadqiqot- larni amalga oshirishda qo‘llaniladigan tadqiqot uslubi. Bu uslub tarixiy tadqiqotlarda tarixiy jarayonlarning kelib chiqishini tadqiq etib, tadqiqot yo'nalishini o‘tmishdan bugungi kunga tomon yo‘nal- tiradi. Bunda genetik uslub tarixiy jarayonlarning kelib chiqishini tadqiq etib, tadqiqot yo‘nalishini o‘tmishdan bugungi kunga tomon yo‘naltiradi. Bunda genetik uslub o‘tmishdan bugungi kungacha so- dir bo‘lgan tarixiy jarayonlarning kelib chiqishi, rivojlanib borishi va keyingi holatlariga o‘tishi jarayonlarini voqelarning kelib chiqi shi sabablarini aniqlashga e’tiborni qaratgan holda amalga oshiradi. Geraldika — (Heraldry) yordamchi tarix fani sohasi bo‘lib, ramzlar, nishonlar, gerblar, kompozitsiyalarning alohida belgila- rini o‘rganadi, shuningdek, ularning o‘ziga xos tarixiy manba si fatida o‘rganadi. Geraldika atamasi lotincha «heraldus» — jarchi so‘zidan kelib chiqqan. Polyakcha «herb», nemischa «erbo» atamalari meros va merosxo‘r ma’nolarida qo‘llanilgan. Geraldika gerblar va ular ha- qidagi bilimlar tizimidir. Gerb biron-bir mamlakat yoki hududning siyosiy va tarixiy xarakterdagi g‘oyalari majmuasini, o‘ziga xos ta- biiy va xo‘jalik xususiyatlari, tabaqaviy tavofutlarini, shaxs, urug‘ va boshqalarning shajaralarini ifodalovchi alohida ramziy belgidir. Geraldika moddiy madaniyat yodgorliklarini: gerb, tamg‘a, muhr, nishonlarni hamda gerbli va ramzli yozma manbalarni o‘rganadi, milliy an’analar, ijtimoiy xususiyatlar, mamlakatlara- ro iqtisodiy va madaniy aloqalarni o‘rganishga yordam beradi. Gerblar tarixiy bilimlarning ko‘plab sohalari: diplomatiya, sfra- gistika, numizmatika va boshqalarda o‘ziga xos manba vazifasini bajaradi. Geraldika vujudga kelgan ittifoqlar, hududiy o‘zgarish- lar, sulolaviy 223faoliyatiga xos bo‘lgan umumiy holatlar aniqlandi va psixologiyadagi bunday tipologiya tarixchi lar tomonidan fanga kiritildi. Ayni vaqtda tarixchi psixologiya fanining eng so‘nggi ilmiy yangiliklari, uning tadqiqot uslublarini doimiy ravishda o‘zlashti- rib borishi kerak bo'ladi. Tadqiqotlarda psixologiyaning qo‘llani- lishi ommaviy harakatlar, inqiloblar, xalqaro munosabatlar, har- biy to‘qnashuvlar va boshqa shu kabi tarixiy jarayonlarning ichki ruhiy holati haqida ham to‘liqroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. O‘tmishni tushunish tobora chuqurlashib bormoqda va ayni vaqtda tarixchi tadqiqot maqsadlaridan chetlashgan holda psixologiyaga «singib» ketishi mumkin emas. Tarix va madaniy antropologiya. Madaniy antropologiyaning markazida inson va uning madaniyatga asoslangan mental iteti, hayotiy tajribalari, xulqi-atvori turadi. Antropologiya insonning xulqini aniqlab beruvchi turli marosim (ritual)lar, belgilarga alohida e’tibor qaratadi. Antropologlarning faoliyati tufayli tur li davrlarning «notanish» madaniyatlari, \ularning xususiyatlari va o‘ziga xosliklari o‘rganiladi. Masalan, turli xalq bayramlari, ma- rosimlari, sayillarini o‘rganish orqali xalqning madaniyatini tu shunish mumkin. Tarixchilar esa madaniyatning tarixiy jarayon- larga ta’siri va o‘zaro aloqadorligini o‘rganadilar. Tarix va adabiyot. Tarix va adabiyot uzoq vaqtlar davomi- da bir-biridan ajralmas yaxlitlikda mavjud bo‘lib kelgan. Antik davr tarixchilarining ayrimlari ham (Tatsit, Livin) adabiyotga ya- qin ijod qilganlar. XIX asrning boshlariga kelib tarixni adabiyot- dan alohida tushunish g‘oyalari paydo bo‘ldi va bu ikki sohaning bir-biridan alohida sohalarga ajralishi jarayoni shu asrning ik- kinchi yarmida to‘la amalga oshirildi. Shu vaqtda bir qator tari xiy asarlar (A.Dyuma, V.Gyugo, V.Skott) yaratildi. Dastlab ta rixni tushunishning badiiy uslubi sifatida bu jarayon tushunilgan bo‘lsa, keyinchalik bunday «tarixiy-badiiy ijod»ning ilmiy to- 304tarix fani sohalariga bo‘linadi: Umumiy yordamchi tarix fani sohalari: tarix fani metodologiyasi. tarixiy bibliografiya. tarixshunoslik (umumiy va muammoviy tarixshunoslik so- halariga bo‘linadi: umumiy - tarixi fanining tarixini o‘rganadi. muammoviy — tadqiq etilayotgan ilrniy muammoning o‘rgan- ilishi tarixini hamda uning o'rganilishi darajasini aniqlab beradi). Manbashunoslik — umumiy va maxsus manbashunoslik tar- moqlariga bolinadi: Umumiy manbashunoslik — tarixiy manbalarning shakllari, mohiyati va tarixni o‘rganishdagi vazifalarini, shuningdek, ular- ning o'rganish metodlarini o‘rganadi. Maxsus manbashunoslik fanlari alohida xususiyatga ega bo‘lgan tarixiy manbalarni o‘rganadi va ularga quyidagilar kiradi: Sfragistika — muhrlarni o‘rganuvchi yordamchi tarix fani so- hasi, muhrshunoslik. Geraldika — gerblarni o‘rganuvchi yordamchi tarix fani soha- si, gerbshunoslik. Qarang: Gerladika Numizmatika — tangalar va ularning tarixini o‘rganuvchi yor - damchi tarix fani sohasi, tangashunoslik. Qarang: numizmatika. Tarix fanining tarmoqlari — tarix fani ko‘p tarmoqli fan bo‘lib, inson va jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq bir qator sohalar rivoj- lanishi jarayonlarining umumiyligi mahsulidir. Shundan kelib chiqqan holda quyidagilarni tarix fanining asosiy tarmoqlari sifa- tida ko'rsatib o‘tish mumkin: Harbiy tarix Siyosiy tarix Iqtisodiy tarix Ijtimoiy tarix Diniy tarix Fan tarixi Ayollar tarixi va gender tadqiqotlari 83etnografik, madaniyat va san’at, adabiyot va me’morchilik, iqtisodiy hayot va mamlakatlar o‘rtasidagi siyosiy hamda diplo mats munosabatlar haqidagi qimmatli va turli-tuman mazmun- dagi ma’lumotlarni o‘zida jamlagan asarlardan ham ko‘rish mum- kinki, ulardagi manbalar mualliflari tomonidan tarixiy voqealar va jarayonlarning yoritilishi, tavsifi, tahlili va ayrim hollarda- gi tanqidiy xulosalari va mulohazalari tarix fani haqidagi keyin- gi asrlarda (asosan XVIII asrdan boshlab) Yevropada yuzaga kel- gan falsafiy yondashuvlarning ham asosiy elementlarini kuzatish mumkin. Sharq tarixchilari, xususan o‘zbek xalqining farzand- lari sanalgan Abu Rayhon Beruniy, Abu Bakr Muhammad Ja’far an Narshaxiy, Abulg‘oziy Bahodurxon, Ibrat, Ogahiy, Muham mad Yusuf Bayoniy, Avaz Muhammad Attor Ho‘qandiy kabi bir qator tarixnavislar ham o‘z asarlarini yaratish jarayonida tarix il- mi haqida qator qimmatli fikrlar va falsafly yondashuvlarini ba- yon etganlar. Abu Rayhon Beruniyning tarix bayonida voqealarning aniq va ishonarli tarzda, ixtiloflardan xoli hamda haqqoniy tavsiflanishi va talqin qilinishiga alohida e’tibor qaratiladi. Ayniqsa tarixning buzib ko‘rsatilishini ma’qullamaydi I . Abulg‘oziy Bahodurxon tarix va tarixchilar haqida quyidagi flkrlarni bildiradi: «Muarrixlar ... onlarning podshohlik qilg‘on, tug‘g‘on va o‘lg‘on tarixlarini, yaxshi va yomon qilg‘on ishlarini yozib tururlar. Bir podshoh otina bir donishman kishi bir tarix ay- tib turur. Yana bir necha yillardan so‘ng shul podshohning avlo- didan bir podshoh bo‘lg‘onda taqi bir donishmand muarrix pay- do bo‘lub, man ul burungi muarrixdan yaxshi ayturman teb, bu podshohning otina taqi bir tarix aytib turur. Shundoq qila-qila ......... podshohlarning otlarig‘a ba’zilariga o‘n tarix, ba’zilariga yigirma tarix va ba’zilariga o‘ttuz tarix aytib tururlar». Abulg‘oziy Baho durxon o‘z asarini yaratar ekan, tarixiy jarayonlar va voqealarni obyektiv ravishda yoritishga harakat qilganligini alohida ta’kid- laydi: «Emdi ko‘nglingizga kelmasunkim faqir taraf tutub yolg‘on aytqon bo‘lg‘ayman va yo o‘zimni g‘alat ta’rif etqon bo‘lg‘ayman». Sharq tarixnavisligida nafaqat adabiyot, she’riyat va boshqa kito- batchilik sohalarida, balki tarix va tarixnavislik sohalarida ham til omiliga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan, tarixiy asarlar mualli- fi Abulg‘ozi o‘z asarlarini ona tilida yozayotganligini ta’kidlab: «... bu tarixni yaxshi va yomon barchalari bilsin, deb turk tili bi lan aytdim. Bir kalima chig‘atoy, turkiydan, I Tarix falsafasining nazariy asoslari. 79-b. 182shakllanishining yangi bosqichini boshlab berdi. Gegel tarix falsafasiga hayot qonuniyati, ma’naviy shakllanish jarayoni va inson rivojlanishining ma’naviy ehtiyoji sifatida qaradi. Uning qarashlari tarix — inson tafakkurining, ma’naviy-ruhiy va axlo- qiy kamolotining mahsuli degan xulosaga kelishga imkon berdi. F.Bekon tarixiy haqiqatni aniqlashda eng avvalo tadqiqot obyekti o‘rganilayotgan predmet yoki hodisaning aynan o‘zi emas, balki, uning mohiyati va uni yuzaga chiqaruvchi oddiy tabiiy omillar bo‘lishi shartligini ta’kidlasa, E.Kondilyak bilishni eng oddiy — his etish va fikrlash orqali amalga oshirish kerak, degan fikrni ilgari suradi. Aksariyat nazariyotchilar o‘zlari taklif qilgan va nazariy jihatdan asoslab bergan uslublari haqiqatni anglash va bu borada har qanday xatoliklardan xoli bo‘lishda asosiy ekanli- gini ta’kidlab o‘tganlar. Eng asosiysi bu g‘oyalar va yondashuvlar aksariyat hollarda biri ikkinchisini to‘ldirib, mukammallashtirib kelsa, boshqa holatlarda tarixiy haqiqatni anglashda eng maqbul yo‘l va uslubni tanlab olish imkoniyatini ta’minlaydi. N.Jo‘rayevning fikricha, «Tarix - tafakkur mahsuli. O‘tmishimizda bo‘lgan har bir hodisa, ma’lum ma’naviy-ruhiy, ijtimoiy-siyosiy muhit ta’sirida yuz bergan. Unga nazar solgan- da, voqealar zamiridagi mantiq, falsafa, ruhiyat, siyosat, iqti- sod, qo‘yingki, har bir davrning o‘ziga xos shukuhi-ji tashvish- lari, sevinch-u iztiroblari ko‘zga yaqqol tashlansin. Ongimiz va shuurimizga mustahkamroq o‘rnashsin. Ana shunda kishini fikr- lashga, o‘tmishni idrok qilib, kelajakni aql yo‘rig‘i bilan belgilash- ga yordam beradi. Tarixning tafakkur mahsuli va ulug‘ murabbiy- ligi, oliy qadriyat ekanligi ana shu bilan belgilanadi... Tarixga to‘g‘ri yondashish, uni to‘g‘ri tushunib, to'g‘ri tadqiq etish uchun biz o‘zimizni tarixiy taqdirga qo‘shib yuborishimiz, uning ichida yashashimiz kerak. Ana shunda uning tirikligini, yaxlitligini tushunamiz, butun ko‘lami va miqyosi bilan qamrab olamiz, mohiyatini anglab yetamiz. Tarixiy taqdir bilan taqdir- 150Tarixiy-ilmiy dalillar (faktlar). Bunday dalillar (faktlar) tarix- chining o‘zi tomonidan shakllantiriladi. Biroq bu dalillar (faktlar) tarixiy manbadan alohida ajratib olingan dalil (fakt)ning o‘zigina bo‘lib qolmasdan, M.Bargning fikricha ular «mohiyatan tizim- lashtirilgan», ya’ni tarixiy nazariyaning mahsuli sifatida shakl- lantirilgan dalillardir. Aniqlangan dalillar (faktlar)ning majmuyi yoki jamlanmasi qo‘yilgan muammoning yechimini topishda va aniqlashda aniq va ravshan ifodalangan bo‘lishi lozim. Dalil lar (faktlar)ning aniqligini ta’minlovchi asosiy tamoyillardan bi- ri dalilar (faktlar)ning tizimliligidir. Bunda dalillar (faktlar)ning nafaqat jamlanmasi, balki ularning o‘zaro bog‘liqligi mazmunan yaxlitligi jihatidan tizimliligi muhim ahamiyat kasb etadi. Tarixiy manbalardagi ma’lumotlarning yetishmasligi va bo'shliqlarni esa mavhum ma’nodagi nazariy tahlil to £ ldirishi mumkin. Shu o‘rinda taklif etilayotgan boshqa bir fikr ilgari suriladiki, bu ham bo‘lsa tarixiy manbalar va dalil interpertatsiyasida manti- qiylik nazariyasidir, quyida shu haqda so‘z yuritiladi I . Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning ro‘y berishidagi asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Turli davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda mualliflarning tadqiqot masalalariga turlicha yon- dashuvlari fikrlar va xulosalarning ham turlicha bo‘lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va tarixiylik, il- miylik va xolislikka asoslanilgan eng to‘g‘ri xulosalarni chiqarish tarixchi mutaxassislar oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi. Bugungi kunda tarix fani metodologiyasida mavjud bo £ lgan tarixiy dalil va uning interpretatsiyasi tushunchasi tarixiy dalillar, yozma va moddiy manbalardagi ma’lumotlar va o‘ziga xos jihat- larni tahlil qilgan holda tarixiy jarayon va voqelarni tahlil qilish, ular yuzasidan ilmiy xulosalar berishda aniq dallilarga asoslani- lishini ko‘zda tutadi. Tarixiy faktlarni aniqlash, ularni talqin qilish tarixga oid tad- qiqotlarning muhim vazifasidir. Tarixchi nafaqat professional I Qarang: Ilhomov Z.A. Tarix fani metodologiyasi. — T., 2013. 96yilning avvalidan hisobga olinadigan ma’lum bir muddatga tarix deyiladi. O‘sha yilda turli alomatlar va dalillar bilan [qandaydir] ... biron muhim narsa yuz bergan bo'lishi ke- rak, bular uzoq asrlar va ko‘p zamonlarsiz paydo bo‘lmaydi (ta rix makonda va zamonda sodir bo‘ladi, degan tushunchaning dalili — Z.I.). Bunday hodisalar orqali ma’lum vaqtlar, tarix lar aniqlanadi (bu yerda hodisalar jumlasini tarixiy jarayonlarni aniqlovchi yoki isbotlovchi dalillar sifatida ham tushunish va qabul qilish mumkin — Z.I.)...» I . Beruniy so‘zlariga e’tibor berib qaralsa, zamonaviy tarix fani metodologiyasidagi mavjud asosiy maxsus tadqiqot uslublaridan biri — diaxron uslub haqida so‘z borayotganligini anglash mum- kin. Bu so‘zlarda diaxron uslub bilan turli davrlar va ularning davr sifatida ajratilishi uchun asos bo‘lgan tarixiy voqea yoki hodisa- larni aniqlashtirish, u yoki bu xalqlar (yoki hududlar)da bu davr- larning boshlanishida ixtiloflar mavjud bo‘lsa, ularning bosh- lanishidagi asl holati qanday ekanligini mavjud manbalar orqali dalillar asosida ko‘rsatib berish lozimligi ta’kidlanmoqda. Zamonaviy tarix fani metodologiyasida diaxron uslub borasida quyidagi jihatlar asosiy o‘rin tutadi. Ya’ni, tarixiy tadrijiylik asosi da tadqiqotning amalga oshirilishi, tarixiy voqealarning ketma-ket, bosqichma-bosqich rivojlanishi bo‘yicha tadqiqot amalga oshiriladi. Vaqtbo‘yichajarayonlarning eng ahamiyatli xususiyatlari, yan- gi bosqichlarning, davrlarning shakllanish holatlari aniqlanib, ja- rayonlarning boshlanish davridagi va yakuniy davridagi holatlari solishtirilib, taqqoslanadi, taraqqiyot va rivojlanishning umumiy yo‘nalishlari aniqlanadi. Beruniy asarida quyidagi so‘zlarni o‘qish mumkin: «Meni imkon boricha ularni juda ravshan bayon etib, o'quvchi fahm- laydigan, [turli] kitoblarni axarish va u kitob egalarini surishti- rishga ehtiyoj qoldirmaydigan [bir asar yozishga] da’vat etdi. Bu ishning [yetishish] qiyin va olinadigan [manbai] uzoq ekanini va uni yaxshi bilgan odam qalbida shubha qolmaydigan aniq fanlar qatoriga qo‘ymoqchi bo‘lgan kishiga bo‘ysunmasligini bildim» 1 . Tarixni davrlashtirishdagi an’anaviy boMgan «davr», «asr», «yuz yillik» kabi tushunchalar qadimgi Yunonistonda shakllangan. Tarixni davrlashtirishni interpretatsiyalash metodi va hattoki, tarixiy jarayonlar va voqealarni tushunish va anglash deb ham nomlash mumkin. Tarixni I 0‘sha joyda. 72birga ularning konseptual-metodologik tuzilishi, ta rixiy tavsiflash va tushuntirish uslublari, tarixshunoslikning bosh- qa fanlarga munosabatini o'rganishga intiladi. Tarix falsafasining bu tipi bugungi fan olamida tarixning «tanqidiy» yoki «tahli- liy» falsafasi sifatida talqin etiladi. Tarix falsafasining bu tipi yu- zasidan XIX asr oxirlarida nemis nazariyotchilari dastlabki fikr- larni shakllantirgan bo‘lsalar, ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda bu masala Yevropaning boshqa davlatlariga ham tarqalib, yetakchi nazariyalardan biriga aylanib boradi. Xuddi shu ma’nodagi falsafiy qarashlar Ibn Xaldunga ham xosdir. U tarix va tarix faniga tavsif berib, quyidagilarni yoza- di, ya’ni, «Fanning ikki jihati bor. Birinchisi qadimgi mamlakat- lar va davlatlar haqida hikoya etuvchi tashqi tomoni bo‘lsa, ikkin- chisi tadqiqotlarning birining tarixi va yangi fikrlarni kashf etish bo‘lgan ichki tomonidir». Biz ham quyida tarixiy jarayonlar emas, balki tarixiy tadqiqot- lar va nazariyalar haqida so‘z yuritishga harakat qilamiz. Aslida tarix falsafasi tushunchasi Gerodot va Fukidid asar- laridagi tadqiqotlardan boshlangan. Ular asosan insoniyat ta- raqqiyotida tarixni harakatlantiruvchi kuch sifatida tavsiflagan bo'lsalar, Avgustin dinga e’tiqod qiluvchilar qarashlarini aks et- tirgan holda ilohiy davlat tarixi falsafasini yaratdi. Gegel dunyo- viy aql-zakovat, umuminsoniy tafakkur, insoniyat xatti-haraka- ti va aql-idroki uyg‘unligi asosida yuzaga kelgan, ong va tafakkur hukmron bo'lgan yaxlit borliqni tarix deb tushuntiradi. F.Bekon tarixiy haqiqatni aniqlashda eng avvalo tadqiqot obyekti o‘rga- nilayotgan predmet yoki hodisaning aynan o‘zi emas, balki, uning mohiyati va uni yuzaga chiqaruvchi oddiy tabiiy omillar bo‘lishi shartligini ta’kidlasa, E.Kondilyak bilishni eng oddiy — his etish va fikrlash orqali amalga oshirish kerak, degan fikrni ilgari sura- di. Aksariyat nazariyotchilar o‘zlari taklif qilgan va nazariy ji- hatdan asoslab bergan uslublari haqiqatni anglash va bU borada har qanday xatoliklardan xoli bo‘lishda asosiy ekanligini ta’kidlab o‘tganlar. Eng asosiysi bu g‘oyalar va yondashuvlar aksariyat hol- larda biri 94boshqalardan ajratib turishi, biroq ayni vaqtda aynan ana shu ajratib turuvchi farqlarning yoki tafovutlarning o‘sha xalqlarda qanday talqin qilinishini taqqoslash orqali tah- lil qilmoqchi bo‘lganligi zamonaviy tarix fani metodologiyasidagi sinxron uslub va tarixiy taqqoslash uslublarini bir vaqtning o‘zi- da qo‘llash orqali o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga, ya’ni yozayotgan kitobining ilmiyligini ta’minlashga harakat qilganligini ko‘rish mumkin. Zamonaviy tarix fani tadqiqotlarida muhim ahamiyat kasb etuvchi tarixiy taqqoslash uslubining Abu Rayhon Beruniy ilmiy ijodida tahlil qilib berilishi va ayni vaqtda alloma tomo- nidan ilgari surilayotgan bunday nazariy qarashlarning ilmiy ahamiyati X asrda ham yuqori bo‘lganligidan dalolat beradi. Tarixda, tarixiy manbalarda va asarlarda, ayniqsa sharq tarix- navisligida «ta’rix» talqini alohida muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur fanning izohi keltirilgan boshqa manbada qayd etili- shicha, tarix bu tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish ja- rayoni va boshqa talqinda insoniyat va uning mahsuli bo‘lgan tamaddunlar rivoji, jamiyat va davlatlar ohmishi taraqqiyoti ja- rayonini o‘rganuvchi fan. Tarix fani insoniyatning butun o‘tmishi davomida jamiyat hayotida sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, jara- yonlarni (jamiyat rivojini) yaxlit bir tarzda O‘ rganadi I . Tarixiy manbalar va mumtoz adabiyotda tarix va ta’rix iborala- rining turlicha mazmunda qo‘llanilganligini kuzatish mumkin. Ta’rix (arab tilida — yuz bergan, sodir bo'lgan) — mashhur kishilarning tug‘ilishi va vafoti, turli bino-inshootlarning quri- lishi, kitoblar ta’lifi va boshqa muhim voqea-hodisalar vaqtini anglatuvchi ishora, she’riy uslub yoki ma’nosi yashiringan so‘z. Ta’rix ko‘pincha u yoki bu mashhur shaxsning vafoti munosabati bilan, biror-bir tarixiy voqeaning sodir bo‘lgan sanasini anglatish yoki unga ishora tarzida she’riy tilda yozilgan. Ta’rixda qoMlangan so‘z va iboralar, ularni tashkil etgan arab harflarining abjad hiso- bidagi raqamlari bilan qo‘shib hisoblanganda, ma’lum bir sanani anglatuvchi raqamlar, son kelib chiqadi 1 . Ta’rix sharq tarixnavisligining asosiy xususiyatlaridan biri hi- soblanadi va «tarix»lar ham muhim manbaviy xususiyatlarga ega ekanligi aniqlandi. Ta’rixlar mazmuniga ko‘ra manbalardagi ax- borotni ifodalaydi. Zamonaviy tarix fanining nazariy yondashuv- larida axborot ochiq ifodalangan va yashirin holatda I «0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. 274-b. 3152. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. — T.: «Sharq». 1998. 3. Karimov LA. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasi- da. — T.: «O‘zbekiston», 2011. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. — T.: «Ma’naviyat», 2008. 5. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. — T.: «O‘zbekiston», 2017, 488 bet. 6. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekis- ton davlatini birgalikda barpo etamiz. — T.: «O‘zbekiston», 2016, 5 6-bet. 7. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash — yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.— T.: «O‘zbekiston», 2017, 48-bet. 8. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoida- si bo‘lishi kerak. — T.: «O‘zbekiston», 2017, 104-bet. 9. «Pedagogik kadrlar tayyorlash: tarixiylik, zamonaviylik, istiqbol» respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. — T.: 2015-yil. 10. «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashri- yoti, 2004, 8-jild. 274-b. 11. Abu Rayhon Beruniy. 100 hikmat. — T.: Fan. 1993. 12. Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. - T.: Fan. 1968. 13. Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — T.: Fan. 1968. 14. Abulg‘ozi Baxodirxon. «Shajarai turk». — T.: «Cho‘lpon» 1992. 15. Aytmatov Ch., Shoxonov M. Qoyada qolgan ko‘z yosh- lar. / Hokimiyat va ma’naviyat yoki podshohlar, xonlar, qirol- lar, prezidentlar faoliyatiga bir nazar. - «Jahon adabiyoti» jurna- li, 1997-yil, №1. 7-56-bb. 16. Aliyev Z. Mahmudxo‘ja Behbudiy. — T., 1994. 60Chu ta’rixi yilin aylay desangiz tuz, Sakkiz yuz sakson erdi, dog‘i to‘qquz. Mazkur ta’rixda keltirilgan ishoraga ko‘ra shoir dostonining yozilish yili hijriy 889 (milodiy 1484) yilni bildiradi. Mirzo Ulug‘bekning o‘limi bilan bog‘liq sanaga ishora qilin- gan ta’rixda esa quyidagi misralarni o‘qish mumkin: Ulug‘bek, bahri ulumu xirad, Ki dunyou dinro az o‘ bud pusht, Zi Abbos shahdi shahodat chashid, Shudash harfi tarix «Abbos kusht». Ya’ni, Ulug‘bek aql va hunar dengizi, dunyo va dinning tayanchi edi. Abbosning qo'lidan shahidlik sharobin ichdi va «Abbos kusht» (Abbos halok etdi) so‘zi uning ta’rixi bo‘lib qoldi. Tarixiy manbalarga ko‘ra Mirzo Ulug'bek milodiy 1449-yilning 27-oktabr kuni ohdirilgan. Yuqoridagi ta’rixdagi «Abbos kusht» so‘zidagi harflarning abjad hisobi bo‘yicha yig‘indisi ham milo diy 1449-yilni ifodalaydi I . Tarix va tarixga aloqador iboralar, so‘zlar va tushuncha- lar bugungi lug’atimizda ham ko‘pchilikni tashkil qiladi. Umu- miy tushunchalarga ko‘ra tarix o’tmish va unda sodir bohgan voqea- hodisalarni anglatsa, tarix fani ularni o‘rganuvchi, o‘rga- tuvchi va tadqiq etuvchi fandir. Shuningdek tarixan iborasi orqa- li tarixga aloqadorlik, tarixga asoslanganlik, tarixiy tajribalarni hisobga olgan holda kabi tushunchalarni, tarixiy iborasi orqa- li tarixda qoluvchi, tarixga kirgan, tarix faniga oid, tarixga doir, qadimgi kabi tushunchalarni anglatadi. Tarixiylik iborasi orqali biron-bir voqea yoki hodisaning uni yuzaga keltirgan mavjud tarixiy shart-sharoit yoki vaziyat bilan uzviy bog‘lanishni tekshirish va baholash tamoyilini tushunish mumkin. «Tarixiylik» iborasi ilk bor tarixshunoslik tadqiqotlari I «Ta’rix» tushunchasiga oid ma’lumotlar A.Ibrohimovnifig «Bizkim o‘zbeklar...» kitobidan olingan. Qarang: Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... — T.: «Sharq», 1999. «O‘zbekiston fayiasuflari milliy jamiyati» nashriyoti 2 Смоленский Н.И. Теория и методология истории. С. 34. ISBN 978-9943-5488-3- 1 247mumkin. U yoki bu ilmiy muammoning dolzarbligi fanning mantiqiy jihatlaridan kelib chiqib aniqlanadi va belgilanadi, shuningdek mazkur muammoning zamonaviy jamiyat talablaridan kelib chiqqan holdagi ahamiyati ham muhim o‘rin tutadi. Tadqiqot dolzarbligini aniqlashda ikki holatga alohida e’ti- bor qaratish lozim. Birinchidan, mavzuning dolzarbligi bizga ya- qin bo‘lgan davr nuqtayi nazaridan belgilanmaydi, balki qadimgi davr yoki o‘rta asrlar davri tarixi ham zamonaviy tarixiy davrdan kam bo‘lmagan dolzarblik kasb etishi mumkin. Ikkinchidan, agar tadqiqot uchun tanlangan mavzu avval tadqiqot obyekti bo‘lma- gan bo‘lsa, u holda shuning o'ziyoq tadqiqot obyektining dolzarb ekanligi uchun yetarli bo‘la olmasligi va bu mavzuning o‘rgani- lishi ham maqsadga muvofiq bolmasligi mumkin. Tadqiqotchi tomonidan tanlangan mavzuning jiddiy ilmiy muammolarning yechimida yordam berishi mumkinligini isbotlab bera olish ta- lab etiladi. Tadqiqotning boshlanish vaqtidagi mazkur masala yuzasidan tarix fanida erishilgan va qo‘lga kiritilgan yutuqlarni aniqlash tadqiqotning alohida muhim jihatidir. Bunda gap tadqiqotning yoki unga aloqador adabiyotlarning tarixshunoslik masalalari ha- qida bo‘lib, ular tadqiqotning vazifalarini ochib berish bilan bir- galikda, ilmiy tadqiqot muammosining asosiy yo‘nalishlari va bosqichlarini aniqlab berishi, shuningdek, tadqiqotning man- baviy asoslarini ochib berishi va ularning tadqiqot jarayonida- gi ilmiy ahamiyatini ko‘rsatib berish uchun xizmat qilishi kerak. Bu tarzdagi tahlil bungacha hal etilmagan va tadqiqot doirasiga kiritilmagan muammolarni aniqlab berilishiga, shuningdek av val amalga oshirilgan tadqiqotlar uslublarining qanchalik sama ra berganligi va tadqiqot jarayonida ularni tahlil qilish orqali eng maqbul uslublarni aniqlab berishga ham xizmat qiladi. Shuningdek, bu tahlil ilmiy tadqiqot ishining maqsadi va vazifalarini ham aniqlab berishga xizmat qilib, tadqiqotning umumiy tadqiqotlar doirasidagi o‘rnini ham belgilab beradi. Shu nuqtayi nazardan ham bu jarayon ishning muvaffaqiyatini belgi- lab beradi. 129Postmodernistlar — tadqiqot obyektini subyektdan, dalillarni uydirmadan alohida ajratmaydilar va obyektiv haqiqatga erishish- ni shubha ostiga qo‘yadilar. Relyativizm — relyativistik - Relyativistik yondashuv (relyati- vistlar) voqelikni obyektiv ravishda bilish mumkinligini inkor etadigan metodologik g‘oya, unga nisbiylik asosida yondashish tarafdorlari. Sistema — muayyan tarzda o‘zaro bog‘langan va bir qadar yaxlitlikni tashkil etadigan elementlar majmuyi. Tarmoq, sho- xobcha, birlik, butunlik tashkil etuvchi narsalar majmuyi. Ta- rix fanida umumiy yaxlit tarixiy jarayonlarning tarkibini tashkil etuvchi tarixiy jarayonlar, voqealar, hodisalar majmuyi. Subyektivlik — falsafa fanida tashqi, moddiy dunyo mavjudli- gini inkor etib, ular faqat odamlarning ongidagina mavjud deb qaraydigan falsafiy oqim; tarix fanida esa tarixiy voqelik va ta rixiy jarayonlarga, ularning tadqiqi va talqini jarayonida xolis (obyektiv) bo‘lmagan, o‘z mansubligi va dunyoqarashi jihatidan kelib chiqqan holdagi ilmiy bo‘lmagan yondashish. Tamoyillar — tadqiqotchiga nisbatan qo'yilgan talablar. Bilish tamoyillari tadqiqotchiga tadqiqot jarayonidagi vazifalarni bir maromda ma’lurn tartiblarga asoslangan holda amalga oshirishi- da zarur boladigan omillardir. Ular tadqiqotchining u yoki bu tarix maktablari, falsafiy yo‘nalishlarga mansubligi va dunyoqa- rashi, fikrlashi va tafakkuridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Tamoyillar uslublar bilan mustahkam o'zaro bog‘liqlikda bo‘lgan- ligi uchun ayrim hollarda ularni bir-biri bilan adashtirish holat- lari ham uchraydi. Shundan kelib chiqqan holda aytish o‘rinli- ki, tamoyillar uslublarga nisbatan birmuncha murakkab va keng tushuncha bo‘lib, bir tamoyil o‘ziga bog‘liq holda bir necha uslub- larni shakllantirishi mumkin, ayni vaqtda esa bir uslub bir necha tamoyillarga xizmat qilishi mumkin. Tizimlilik (sistemalilik) tamoyili — XIX asrda tarixchilar ja- miyatni, tarixiy voqealarni tizimlilik asosida (sistemalashtirib) o‘rgana boshlagan bo'lsalar, XX asrga kelib barcha fanlar tad- qiqotlarida tizimlilik uslubidan foydalanish asosiy o‘rin tutib bo ra boshladi, bunda tadqiqot obyektiga sababiylik va kelib chiqishi- dagi hamda vazifaviy aloqadorligi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda murakkab tuzilmali tizim sifatida qaraldi. Xaos nazariyasi — biror-bir narsa yoki voqeaning turli aralash unsurlardan yoki aralash voqealardan kelib chiqqanligini asos- lashga harakat qiluvchi nazariya. 204qismga bo‘lib, ularning har biri bo‘yicha alohida xronologik ji- hatdan ketma-ketlikda tadqiqot amalga oshiriladi. Diaxron uslub (davrlashtirish metodi). Vaqt muammosi ko‘pgi- na fanlar, jumladan tarix fani nuqtayi nazaridan ham eng dolzarb muammolardan biri sanalib, ayrim tarixchilarning tushunchasi- ga ko‘ra «umumiy takrorlanmas (zamon va makonda) jarayon ju- da ko‘plab takrorlanuvchi (zamon va makonda) ichki tarkibiy ja- rayonlardan tashkil topadi» 1 . Vaqt bo‘yicha jarayonlarning eng ahamiyatli xususiyatlari, yangi bosqichlarning, davrlarning shakllanish holatlari aniqlanib, jarayonlarning boshlanish va yakuniy davridagi holatlari solishti- rilib, taqqoslanadi, taraqqiyot va rivojlanishning umumiy yo‘na- lishlari aniqlanadi. 1990-yilda Madridda bo‘lib o‘tgan tarixchilarning XVII xalqaro kongressida Yevropa va Osiyoda yaratilgan tarixiy tad- qiqotlarda ko'tarilgan tarixdagi vaqt masalasi muammolari mu- hokama etildi. Mazkur kongressda M.Barg tomonidan vaqt kate- goriyalarining tarixiy bilish tamoyillaridagi o‘rni haqida ma’ruza qilindi I II . M.Bargning qarashlariga ko‘ra, kalendar yil tarixiy vaqt tu- shunchasiga ko‘ra «tashqi» vaqt, ijtimoiy-tarixiy vaqtni esa «ich ki» vaqt sifatida talqin qilish mumkin. Bunda kalendar yil mutlaq doimiy va davomiydir, ijtimoiy-tarixiy vaqt esa qiyosiy va tanaf- fuslar bilan namoyon bo‘ladi, unda davriylik va takrorlanuvchan- lik, turg'unlik holatlarini kuzatish mumkin III . Davrlarning ahamiyatga molik jihatlarini aniqlash uchun davrlashtirish mezonlarini aniq va ravshan belgilab olish va bunda albatta jarayonning sodir bo‘lishidagi obyektiv sharoit- lar va jarayonning o‘zini inobatga olish zarur. Davrlashtirish- ning bir mezonini boshqa bir mezon bilan almashtirish mumkin emas. Ayrim hollarda u yoki bu voqea va jarayon yoki bosqich- ning boshlanish sanasini aniq ko‘rsatish imkonsiz bo‘lib qoladi, chunki jamiyatdagi I Сорокин П.А. Голод как фактор. — М., 2003. С. 4. II Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. — Пермь, 2006. С. 176. , III Барг М.А. «Историческое время»: методологический аспект // Новая и новейшая история. 1990. № 1. С. 66—67. 21tarixiy haqiqatni izlashga asosiy e’tibor qaratildi. «Klassik bo‘lmagan» (noklassik) metodologiya avvalgi tari xiy tadqiqot nazariyasi yondashuvlari izchilligidan voz kechgan holda, tarixiy bilimlarning qiyosiyligiga asoslanadi, tarixni esa «tarixchi ongining in’ikosi» (tarixchi tomonidan voqeliklar va tarixiy jarayonlarning ketma-ketlikda tuzib chiqilgan holati) si- fatida ko‘rsatishga harakat qiladi. Strukturalizm (tizimlilik, o‘z- aro bog'liqlik, sistemalilik)da tarix ijtimoiy-madaniy maydonda insonlar tarixini siqib qo‘ydi va birinchi o‘ringa turli tizimlar (strukturalar) qo‘yildi. «Postnoklassik» metodologiya bilish subyektining qarashlari- dan kelib chiqqan holdagi qadriyatlarga, intellektual ijod jarayon- larini (til shakllari, matnlar) o'rganishga asosiy e’tibor qaratadi. Shu tariqa postmodernistlar tadqiqot obyektini subyektdan, dalil larni uydirmadan alohida ajratmaydilar va obyektiv haqiqatga eri- shishni shubha ostiga qo‘yadilar. Yuqoridagi qarashlarning alohida xususiyati shundaki, ular bugungi kun tarix tadqiqotlarida ham amalda mavjud bo‘lib, tur li darajada qo‘llaniladi. Zamonaviy tarix faniga XIX asrning oxiri — XX asr boshlari- da asos solindi. Metodologiya bo‘yicha dastlabki ishlar asrlar che- garasida paydo bo‘ldi. Shu vaqtda shakllangan dastlabki asosiy qarashlar tarixiy tadqiqotlar metodlarini qo‘llash borasidagi tav- siyalardan iborat bo‘ldi. Klassik pozitivizm tushunchasi Sh.Langlua va Sh.Senyo- bosaning «Tarixni o'rganishga kirish» asarida ko‘rsatib berildi. Pozitivistlar tarixni «pozitiv» bilimga aylantirishga harakat qil- dilar. Bu tushunchaning mohiyati shundaki, pozitivistlar hamma haqiqiy, pozitiv bilimlar konkret fanlarning mahsulidir, falsafa esa bunday bilimlarni bera olmaydi, shuning uchun uning kera- gi yo‘q, degan g‘oyaga asoslangan subyektiv qarashga ega edilar. 19Karl Yaspers - «Men ilmiy bilimga faqat metodni anglaga- nimdagina ega bo‘laman, uning vositasida men bu bilimni egallayman. Ilmiy bilimlarga faqat bilimning asoslanganligiga ishonch hosil qilganimdagina ega bo‘lishim mumkin», — deb yo- zadi I . Ma’lumki, tarixchi-tadqiqotchi metodlar yig‘indisidan ilmiy muammoni hal etish va yechimini topishda foydalanadi. Tarixiy tadqiqotlar metodlarining to‘rtta darajasi va yondashuv- lari mavjud: 1. Falsafiy (har bir falsafiy yondashuv tarixga nisbatan o £ z qa- rashlariga ega). 2. Umumfan (tabiiy va gumanitar fanlarda qo £ llaniladi). 3. Maxsus-tarixiy (faqatgina tarix fani tadqiqotlarida qo £ lla- niladi). 4. Aniq-muammoviy (tor doiradagi tadqiqotlar uchun). Tadqiqot metodlarining yuqoridagi har to £ rtalasi o £ zaro bir-bi- ri bilan bog £ langan bo £ lib, aniq-muammoviy va maxsus-tarixiy uslublar umumfan va falsafiy uslublarga asoslanadi. Hozirgi vaqt- da tarixchilar fanlararo yondashuv — boshqa fanlar metodlarini ham tarixiy tadqiqotlarda qo £ llamoqdalar. Mazkur fanni o'qitish davomida tarix fani va uning nazariy asoslari, predmeti va tadqiqot uslublari hamda tamoyillariga bag £ ishlangan ma’ruzalar orqali tarix fanining asosiy xususiyat- lari ochib beriladi, tarixiy bilishning metodologik kategoriyalari ko £ rsatib beriladi, tarixiy manba, tarixiy dalil, tarixiy davr qo- nuniyatlar tahlil etiladi. Tarix fanining metodlari va prinsiplari, fanlararo yondashuv tamoyillariga alohida e’tibor qaratilgan. Na - zariy bilimlar so £ nggida tarixiy tadqiqotlar bosqichlari, tushun- tirish muammolari va tarixiy tavsiflash masalalariga ham to £ xta- lib o £ tiladi. — Metodologiya bilishning falsafiy nazariyasi, sotsiologiya va tarixshunoslik asosida shakllanadi. Tabiiyki, bilish nazariya- si masalalari bu fanda asosiy o‘rin tutadi, biroq bu bilan aso- siy e’tibor shunga qaratilishi mumkin emas, baiki nazariy bi- limlar I XXI asrda ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. 0‘ zMU . 2008. 43- b . 222nazardan qochirma- gan holda oddiy odamlarning hayotini o £ rganishi kerak, degan tushunchani ilgari surdi. Yuqoridagilardan ko £ rinadiki, turli tarixchilar ijtimoiy ta rixni turlicha tushunganlar. Ayni vaqtda tarix faniga sotsiologi- ya fanining uslublari, modellari va tamoyillari mexanik ravish- da kirib kelmoqda, degan tanqidiy fikrlar ham ko‘plab bildirila boshlangan edi. XX asrning 80-yillarida mentalitetni o‘rganishda tarixiylikni ham qo‘llash e’tirof etila boshlandi, shu vaqtda sin- tezni amalga oshirish uchun ijtimoiy va madaniy antropologiyani birlashtirish g‘oyasi ham shakllandi. Ayollar tarixi gender tad- qiqotlari bilan almashtirildi. Shuningdek, XX asrning ikkinchi yarmida lokal tadqiqotlarni (alohida tarixiy tadqiqotlar, ya’ni alohida qishloqlar, shaharlar, hududlar va boshqalarni o‘rganish) milliy tarixga bog‘lash, ya’ni mikrotarixni makrotarixga sintez- lash muammosi ko‘tarildi. Yondashuvlar, tamoyillar yangilanib mukammallashib bordi. Tarix va psixologiya. Tarixchi tarixiy tadqiqotlarni amal ga oshirish jarayonida tadqiqot obyektining turli xususiyatlari va o‘ziga xos jihatlariga to‘qnash keladi va ularni turli uslublarni qo‘llash orqali mohiyatini anglashga harakat qiladi. Bu uslublar aksariyat hollarda tarix faniga bevosita aloqador bo‘lsa, tadqiqot obyektining holatiga ko‘ra ayrimlari turli boshqa fanlar tadqiqot uslublariga xos boMishi mumkin. Shunday fanlar yoki sohalar qa- torida psixologiya fani ham bor. Tarixchilar o‘z tadqiqotlarida ko‘pincha turli mashhur shaxs- lar, san’at namoyandalari, xalq ommasi va boshqa shu kabilar- ning ruhiyatini ham o‘rganishga harakat qilganlar. Bunday ho- latlar ilk tarix asarlarida ham kam bo‘lsada uchraydi va XVIII asrga kelibgina tarixchilar insonning ichki dunyosi va ruhiy hola- tini tushunishga harakat qila boshlaydilar. XIX asr oxirlariga ke- lib psixologiya fan sifatida qaror topgandan so‘ng, eksperimental psixologiya va psixiatriya yuzaga kelib, XX asrning 60-yillari- da esa «psixotarix» yuzaga kelgan. Psixoanalizning klinik «tarix» lari tarixchilarga insonning ichki dunyosini teranroq anglash ga yordam berdi. Shunday tadqiqotlar doirasida M.Lyuterning, M.Gandining tarjimayi hollarini o‘rgangan E.Erikson ularning hayoti faliyatidagi motivlarini aniqladi. Uning xulosasiga ko‘ra bolalarning o‘z otalarining hayotlaridagi erisha olmagan narsa- lariga erishishga harakat qilganligi bu shaxslar faoliyatining aso- siy motivlari bo‘lganligini aniqlandi. Shu tariqa tarixchilar to- monidan alohida shaxslarning 203larning barqarorligini yetarlicha baholash ham mumkin emas. Shuningdek voqealarning individualligi va takrorlanmasligini ko‘rsatgan holda uning umumiylik kasb etishini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Bunda empirizmdan saqlash tavsiya etiladi. Genetik uslub. Bu uslub tarixiy tadqiqotlarda tarixiy jarayon- larning kelib chiqishini tadqiq etib, tadqiqot yo‘nalishini o‘tmish- dan bugungi kunga tomon yo‘naltiradi. Bunda genetik uslub o‘tmishdan bugungi kungacha sodir bo'lgan tarixiy jarayonlar- ning kelib chiqishi, rivojlanib borishi va keyingi holatlariga o‘ti- shi jarayonlarini voqealarning kelib chiqishi sabablarini aniqlash- ga e’tiborni qaratgan holda amalga oshiradi. Retrospektiv uslub esa bugungi kundan o‘tmishga yoki natija va oqibatlardan sabablarga yo‘nalgan bo‘ladi. O‘tmishning saqlanib qolgan elementlari orqali uni rekonstruksiya (qayta tiklash) qi- lish mumkin. O‘tmish bilan tanishish jarayonida bugungi mavjud holatlarni yuzaga kelishi bosqichlari va shakllanishini aniqlash mumkin. Sinxron uslub — bir vaqtda sodir bo‘lgan turli tarixiy vo- qealarni o‘rganishga yo‘naltirilgan. Jamiyatda har qanday hodisa o‘zaro bog‘liqligi sababli bu metoddan tizimli yondashishda foy - dalanish bu bogMiqlikni ochishga yordam beradi. Bu esa u yoki bu mintaqada sodir bo‘lgan tarixiy jarayonlarni tushuntirishga imkon yaratadi, shu bilan birgalikda ularning iqti- sodiy, siyosiy harnda turli davlatlarning xalqaro aloqalariga ta’si- rini kuzatish imkonini beradi. Xronologik uslub — har bir tarixchi tomonidan qo'llanilib, tarixiy jarayonlarning vaqt bo‘yicha (xronologik) ketma-ketlikda o‘rganish imkonini beradi. Biroq bunda e’tiborga molik faktlarni diqqatdan chetda qoldirmaslik kerak. Ayrim hollarda, ya’ni tarix- chilar tomonidan ayrim dalillarning (faktlarning) mazkur tizim- ga jalb eta olmagan hollarda tarixiy jarayonning tavsifidagi no- aniqlikka yo‘l qo'yilishi mumkin. Bu uslubning bir ko‘rinishi muammoviy-xronologik uslub bo‘lib, yirik tadqiqot mavzusini tadqiqot jarayonida bir necha 89tarix ilmiga bag‘ishlangan. Ayniqsa tarix to‘g‘risidagi chuqur bilim- larini o‘z ichiga olgan «Osor ul-boqiya an al-qurun al-holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») hamda «Hindiston» yoki «Kitab tahqiq molil-Hind min manqula fi-1-aql va-l-mar- zuma» («Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’li- motlarining tadqiq etish») va «Kitob ul-musammara fi axbo- ri Xorazm» («Xorazm haqidagi axborotlar haqida suhbatlar») nomli asarlari bilan jahon tarix fani va madaniyat tarixiga kat ta hissa qo‘shdi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov Beruniy siymosi haqida so‘z yuritar ekan, quyidagi fikrlarni bildiradi: «Milliy tariximizning yana bir yorqin yulduzi Abu Ray hon Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho berar ekan, amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni «Beruniy asri» deb ta’riflaydi. Bunday yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur sohibi bo‘lmish buyuk vatandoshimizning ilm-fan taraqqiyotiga qo‘shgan beqiyos hissasi bilan izohlanadi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, Beruniy il miy masalalarda ham, tarixiy voqea-hodisalarga, o‘z zamondosh- lariga baho berishda ham o‘ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda ko‘p aziyatlar chekkan, hatto umrining oxirida turmush qiyinchiliklariga duchor boMgan, am mo har qanday og‘ir sharoitga qaramasdan, e’tiqodidan qaytma- gani uning o‘z ma’naviy ideallariga naqadar sodiq bo‘lganidan dalolat beradi 1 ». Abu Rayhon Beruniy va uning tarixiy-ilmiy merosi haqida so‘z yuritib, taniqli olima F.Sulaymonova quyidagilarni ta’kid- lab o‘tadi: «Taqdir taqozosi bilan Beruniy nomi va asarlari to XIX asrgacha ovrupolik olimlar diqqatidan deyarli chetda qolib kelgan. Faqat 1876—1878-yillarda avstriyalik olim Eduard Zaxau Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari- ning arabcha matnini chop ettirdi, 1879-yilda esa ingliz tiliga tarjimasini ommalashtirdi. Natijada ovrupoliklar kechikib bo‘lsa- da, Beruniy asarlari bilan tanisha boshladilar» I II . Darhaqiqat, Yevropa olimlari, xususan tarixchilari antik davr- da va o‘rta asrlarda yaratilgan tarix kitoblarini chuqur o‘rganish borasida juda katta ishlarni amalga oshirganliklarini e’tirof qilish bilan birga aytib o‘tish kerakki, nafaqat Abu Rayhon Beruniyning, balki Sharqning boshqa tarixchilarining barcha asarlarini ham il- miy jihatdan mukammal tadqiq qilmaganlar. Buning isboti I Karimov I .A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. — T.: «Ma’naviyat», 2008. 42-43-bb. II Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. — T.: 0‘zbekiston. 1997. 238-b. 307va takrorlanmas hodisalar, voqealar tarixiy vaziyatlar va jarayon lar ijtimoiy tizimlar sifatida ko‘rib chiqiladi. Ularning barcha- si vazifalari va bir jarayonda sodir bo‘lish (namoyon bo‘lish) ket- ma- ketligi jihatdan bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Bu uslubdan foydalanishning dastlabki bosqichida tadqiq etilayot- gan tizimni tizimlar umumiyligidan va uning tarkibidan ajratib olish kerak. Tadqiq etilayotgan tizim ajratib (belgilab) olingandan so‘ng uni tuzilish jihatdan tahlil qilish va tizimlarning tuzilishi va ular tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘liqligini aniqlab olish kerak bo‘ladi. Bu jarayonda mantiqiy va matematik uslublar qo‘llanila- di. Ikkinchi bosqichda o‘rganilayotgan tizim (tuzilish)ning shu tizim (tuzilish) mansub bo‘lgan umumiy tizim (tuzilish) bilan bogliqligi va uning tarkibiy qismidagi o‘rni va vazifaviy mohiyati hamda ahamiyati aniqlanadi. Mazkur uslubni tarixiy tadqiqotlar jarayonida qo‘llashning murakkabligi shundaki, ijtimoiy tizim larning murakkab tuzilishga ega ekanligi va oddiy tizim (tuzilish) dan murakkab tizim (tuzilish)larga (turar joy — qishloq — viloyat kabi) o‘tib borish jarayonlaridir. Tadqiqotlar jarayonida agar ho- disalarning mohiyatini yoritish yoki aniqlash imkoni bo‘lmagan holda umumfan uslublari va maxsus tarixiy uslublardan foydala- nish tavsiya etiladi. Sinxron tahlilda nisbatan ko‘proq samara- ga erishishi mumkin, biroq bu holda taraqqiyot jarayoni ochil- may qolishi mumkin. Tizimli — tuzilish jihatdan va funksional jihatdan tahlil esa haddan tashqari abstraktlashtirishga va formal- lashtirishga olib kelishi mumkin. Tarixiy manbalar — kishilik jamiyati o‘tmishini hamda tari xiy jarayonlarni o‘rganish imkonini beradigan barcha obyekt- lar, ya’ni inson qo‘li bilan yaratilgan narsalarning hammasi, shuningdek, atrof-muhit bilan munosabati natijalari, moddiy madaniyat namunalari, yozma yodgorliklar, urf-odatlar, maro- simlar va boshqalar. Tarixiy manbalar miqdori chegarasiz, bi roq turli tarixiy davrlarga oid bo‘lgan manbalar miqdori bir-biri- dan farqlanadi. Tarixiy taqqoslash uslubi — tarixiy jarayon tafsilotlari aniq va ravshan bo‘lmaganda uning mohiyatini ochishga, shuningdek, 299muhim manba hisoblanadi. Tadqiqotning ilmiy-ma’lumotnoma apparati — eslatma va izohlar (ya’ni tadqiqot ishining sahifasi ostidagi izohlar, shu sa- hifada keltirilgan matnni (ma’lumotni) izohlar bilan ta’minlash va rnatnga (yoki uning muallifiga yoki manbasiga) izohlar be- rish), iqtibos yoki havola (ssilka) keltirish (ya’ni, tadqiqot ishi ning sahifasi ostida shu sahifada keltirilgan matnning (ma’lumot ni) to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi, ishonarli yoki ishonarli emasligi kabi xususiyatlarini aks ettirishda, yoki tadqiqotchi o'zining fikrini boshqa manbalardagi ma’lumotlar va dalillar bilan quvvatlantir- moqchi bo‘lganida yoki isbotlamoqchi bo‘lganida birlamchi man- balarga tayanishi va birlamchi manbalardan dalillar keltirishi). Shuningdek, tadqiqotning ilmiy ma’lumotnoma apparatiga tad- qiqotga jalb etilgan va tadqiqot jarayonida foydalanilgan manbalar hamda adabiyotlar ro‘yxati, tadqiqot obyektining ayrim alohida o‘ziga xos xususiyatlari va jihatlarini ko‘rsatib beruvchi, tadqiqot matnida keltirilgan ma’lumotlarni mustahkamlovchi, tadqiqot ning ilmiy ahamiyatini oshirishga xizmat qiluvchi manbalarning nusxalari, hujjatlarning nusxalari, fotosuratlar, jadvallar, chizma- lar, lug'atlar, izohlar, so‘rovnomalar natijalari va tadqiqot maz- munidan kelib chiqqan holda boshqa ma’lumotlardan tarkib top- gan ilovalar ham kiradi. Tamoyillar — tadqiqotchiga nisbatan qo £ yilgan talablar. Bilish tamoyillari tadqiqotchiga tadqiqot jarayonidagi vazifalarni bir maromda ma’lum tartiblarga asoslangan holda amalga oshirishi- da zarur boladigan omillardir. Ular tadqiqotchining u yoki bu tarix maktablari, falsafiy yo‘nalishlarga mansubligi va dunyoqa- rashi, fikrlashi va tafakkuridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Tamoyillar uslublar bilan mustahkam o‘zaro bog‘liqlikda bo‘lgan- ligi uchun ayrim hollarda ularni bir-biri bilan adashtirish holat- lari ham uchraydi. Shundan kelib chiqqan holda aytish o‘rinli- ki, tamoyillar uslublarga nisbatan birmuncha murakkab va keng tushuncha bo £ lib, bir tamoyil o'ziga bog'liq holda bir necha uslub- larni shakllantirishi mumkin, ayni vaqtda esa bir uslub bir necha tamoyillarga xizmat qilishi mumkin. 320chizgilar. — T., 1999. 81. O‘zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakasi davrida. — T.: «Sharq». 2000. 82. O‘zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O‘zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. — T.: «Sharq». 2000. 83. O‘zbekistonning yangi tarixi. Konsepsual — metodologik muammolar. — T.: «Akademiya». 84. Февр Л. Бои за историю. — M ., 1991. 85. Фролова Е.А. История арабо-мусульманской философии. Средние в.а и современность: Учебное пособие. — М., 2006. 86. Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60-80 гг. XIX в). - М.: Наука, 1965. 87. Sharaflddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. — Т .: Kamalak, 1994. 88. Shoniyozov K.Sh. O‘zbek xalqining shakllanishi jarayoni. - T.: «Sharq», 2001. 89. Ясперс К. Смысл и назначение истории. — М., 1991. 90. www.Ziyo.net . 91. www.uznet.net . MUNDARIJA TARIX FANI METODOLOGIYASI O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining Sal10601 — Ijtimoiy-gumanitarfanlarni o‘qitish metodikasi (tarix) yo‘nalishi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti TOSHKENT - 2018 ................... 3 SO‘ZBOSHI ....................................................................................... 5 108ham aks ettiradi. Shu nuqtayi nazardan tarixning tub burilish pallalarida, ayniqsa millat, xalqning mustaqillik, istiqlolga erishgan davrlarida tarixiy ongning yangilangan mazmun-mohiyatini anglash va uni shu davr talablari asosida tarbiyalash ehtiyojlari oshadi. Tarixiy ong moddiy va ma’naviy madaniyat, ularning taraqqi- yot qonunlarini, jumladan ma’naviy merosimizning vorislik, ta rixiy davomiylik qonunini aks ettiruvchi ong shakllaridan biridir. Tarixiy ongning nazariy darajasi tarixiy taraqqiyotning eng umumiy va xususiy qonuniyatlarini, jumladan madaniy, ma’naviy hayot rivojlanishi qonuniyatlarini, xalqimizning o‘tmish, hozirgi tarixga taalluqli ilmiy tushunchalar, kategoriyalar bilan tarixiy vo- qea, hodisa, jarayonlarning dialektik aloqadorliklarini aks ettiradi. Tarixiy ong — o‘tmish haqidagi xotira va ayni vaqtda unga bo‘lgan qiziqishni anglatadi. Ayni vaqtda o‘tmishga bo‘lgan mu- nosabatning o‘zi va unga taalluqli bo‘lgan turli-tuman axborot- larning o‘zlashtirilishi tarixiy ong va tarixni tushunishning turli talqinlari mavjudligini ko‘rsatadi. Ularni bir-biridan farqlashning ikki omili mavjud: — o‘tmishga bo‘lgan munosabatdagi miqdoriy va emotsional mutanosibliklikning turlichaligi; — alohida tarixiy dalillar asosida tiklangan tarixiy tasavvur- ning haqqoniyligi darajasi 1 . Tarix eng avvalo jamiyatning o‘zligini anglash va identifikat- siyalash omilidir. Tarix turli shakllarda, ya’ni afsonalar, rivoyatlar tarzida namoyon bo‘lsada, hamma vaqt mavjud bo‘lgan. Qadimgi Rim tarixshunosligida tarixiy xotira va tarixiy bilish «Historia magistra vitae» — tarix hayot murabbiyi, ibrat xazinasi kabi tushunchalar bilan izohlangan edi I II . Tatsit (55—120-yy.) esa — «Men annallarning eng asosiy vazi- fasi sifatida eng yaxshi fazilatlarning yuzaga kelishi va ular ha- qidagi xotiralarning saqlanishi hamda ularning avlodlarda yuza ga kelishi mumkin bo‘lgan har qanday illatlarga qarshi qo‘yilishi deb hisoblayman», — degan so‘zlarni yozib qoldirgan edi. Tatsit- ning I История исторического знания. С. 18. II Смоленский Н.И. Теория и методология истории. С. 33. 130TARIXIY MANBA. AXBOROT YA UNING XUSUSIYATLARI Axborotning nazariy manba sifatidagi o'rni. Manba axborot tashuvchi. Axborot. Yaqqol va yashirin axborot. Belgilangan va bel- gilanmagan axborot. Axborotning yetishish va yetishmaslik muam- mosi. Ilk manba. Birinchi axborot. Manbaning axborotli tugullan- masligi. Manbalarning mazmuniga sistemali yondashuv. Manbaning matni. Asosiy va qo ‘shimcha manbalar. Tarixchining manbalardan tashqari bilimi. Tarixchi bugungi kungacha yetib kelgan manbalarga asos- langan holda o‘tmishni tasvirlab, uning ayrim ko‘rinishlari- ni «tiklab» beradi. Agar tarixiy manbashunoslik kursida man- bashunoslikning turlari, klassifikatsiyasi, ularni tahlil qilishning tanqidiy usullari o'qitilsa, tarix fani metodologiyasi kursida esa tarixiy manbalarning nazariy asoslari muammolari, uning tabia- ti, reprezentativ imkoniyatlari, manbalarning tadqiqotlardagi bi- lish vazifalari o'rganiladi. Tarixiy manba tushunchasi tarix fanlari orasida alohida, mu- him ahamiyatga ega tushunchalardan sanaladi. Manba o‘tmish haqida xabar (guvohlik) berib, o'tmish tarixiy jarayonlarni o'rganishda xoh yozma shaklda, xoh ashyoviy (marosimlar, surat- lar, belgilar, urf-odatlar va boshqalar) ko‘rinishda eng asosiy va muhim omillardan sanaladi. Tarixchilarning umumiy e’tirof eti- shicha, tarixiy manbalarsiz tarixiy tadqiqotlarni amalga oshirish mumkin emas. Manbalardagi axborotga asosan tarixchi o‘tmish qiyofasini (tarixiy jarayonlarni, hodisalarni, voqealarni, shaxslar va ular bi lan bog‘liq jarayonlar haqidagi ma’lumotlar kabilarni) shakllanti- radi. Ko‘p hollarda o‘tmish manzarasining aks ettirilishi tarixchi tomonidan tanlab olingan manbalarga, ularning ilmiy va axborot salohiyatiga bogMiq bo'ladi. Turli davrlarda tarixiy manbalarga turlicha baho berilganligini kuzatish mumkin. Masalan, XIX asr tarixchi pozitivistlari aso- san manbalarning rasmiyligi darajasiga (qonuniy aktlar, diploma ts mazmundagi hujjatlar, huquqiy hujjatlar kabilar) asosiy e’tibor qaratganlar va bunday manbalar tarixiy jarayonlarni eng to‘laqon- li va 2572. Tadqiqot vazifalarining qo‘yilishi va uning tadqiqotlar ja- rayonidagi ahamiyatini tushuntirib bering. 3. Tadqiqotning axborot-manbaviy asoslarini aniqlash va uning tadqiqotlar jarayonidagi ahamiyatini tushuntirib bering. 4. Tadqiqot uslublarini tanlash, uning tadqiqotlar jarayonidagi ahamiyatini tushuntirib bering. 5. Tarixiy voqelikni bilishning rekonstruktiv darajasini aniqlash, uning tadqiqotlar jarayonidagi ahamiyatini tushuntirib bering. 6. Tarixiy voqelikni bilishning empirik darajasini aniqlash, uning tadqiqotlar jarayonidagi ahamiyatini tushuntirib bering. 7. Tushuntirish va nazariy bilishning darajasi nirna? 8. Nazariyaning tarixiy tadqiqotlardagi o‘rni. Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Empirizm — nazariy umumlashtirishni mkor qilib, hissiy idrokni, tajribani bilishning birdan bir manbayidir deb biladigan falsafiy yo‘nalish, nazariyadan ko‘ra amaliy faoliyatga ko‘proq moyil bo‘lishlik, amaliy faoliyatga moyillik. TADQIQOTLARNI SAMARALI OLIB BORISH MUAMMOLARI, ILMIY ISHLARNI YOZISH USULLARI Mavzu tanlashning asosiy tamoyillari, vazifalari va xususiyatlari, metodologik tamoyillari. Tadqiqotlarni samarali olib borish muam- molari, ilmiy ishlarni yozish usullari. Odatda, ilmiy ishlarni tashkillashtirishda muvofiqlashtirish kengashi faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Kengashda o‘rga- nilmagan va o‘rganilayotgan mavzular ro‘yxati tuziladi hamda keyingi tadqiqotlarda bu asos vazifasini o‘taydi. Shuningdek, ilmiy ish mavzusini tadqiqotchining o‘zi ham tanlashi mumkin. Tad- qiqot mavzusini to‘g‘ri tanlay bilish ham ilmiy ishning dastlab- ki katta yutug‘idir. Tadqiqotchi avval ishlanmagan va o‘rganilishi dolzarb bo‘lib turgan mavzuni topa bilishi kerak. Tanlanayotgan mavzu avvalgi ilmiy ishlarni takrorlamasligi kerak. Bunday holat- lar kelib chiqmasligi uchun tanlanayotgan mavzuning o‘rganilish darajasi, 283o‘rganish bosqichida qo‘laniladi. Mazkur uslubning rivoj- lanishi sotsiologik tadqiqotlar bilan bog‘liq, biroq kontent-tahlil uslubi matnlarni chuqur o‘rganish lozim bo‘lgan barcha jara- yonlarda qo‘llanilishi mumkin. Kontent-tahlil uslubining aso- siy maqsadi — o'rganilayotgan hujjatlardagi axborotni o‘rganib, ma’lumotdagi ijtimoiy kontekstni aniqlashga yo‘naltirilgan. Kon tent-tahlil uslubining ustunlik jihati tadqiqotchining o‘rganila- yotgan obyektga ta’sirini cheklaydi, olinayotgan ma’lumotlarning yuqori darajadagi ishonchliligi (chunki hujjatlarni bir necha bor qayta tekshiruvlardan o‘tkazish mumkin va boshqa hujjatlar bi lan solishtirib ko‘rish imkoniyati bor), ijtimoiy-psixologik hodi- salarni o‘tmish hujjatlariga asoslangan holda tarixiy nuqtayi na- zardan o‘rganish imkoniyatining mavjudligi. Kontent-tahlil uslubining imkoniyatlari: ustuvor ijtimoiy yo‘nalishlarni aniqlash va tahlil qilish; manbaning eng nozik jihatlarigacha aniqlik kiritish imkoni yati; turli tushunchalarning takrorlanish darajalarini aniqlash; matnda mavjud xususiyatlardan kelib chiqqan holda muallif- ning manbani yaratishdagi nuqtayi nazari, yondashuvi va pozitsi- yasiga tadqiqotchining e’tiborini qarata olish. kontent-tahlil uslubining tadqiqot bosqichlari: hujjatlar tahlili uchun dasturlarni tayyorlash (vazifalar, tu- shunchalar, farazlar va boshq.); tanlovni shakllantirish; muayyan aniq tahlilning usullarini ishlab chiqish; uslublani tekshiruvdan o‘tkazish, uning samarali ekanligiga ishonch hosil qilish; dastlabki axborotlarni yig‘ish; to‘plangan materiallarni miqdoriy tahlil qilish. QoMga kiritilgan natijalar va xulosalarni interpretatsiyalash lo- tin tilida «conceptio» — tushunish, qarashlar Konsepsiya — tizimi (sistemasi)) — tushunishning aniq bir vo- sitasi bo‘lib, biron-bir narsaning (predmetning), hodisaning, ja- rayonning mohiyatini tushuntirib berish, izohlash, talqin qilish, ularning tizimli yoritib berishning asosiy nuqtayi nazari. 17Tarixiy bilishning rivojlanishi ayni vaqtda uning metodologik asoslarining ham rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Tarix fanida metodologiyaning qandaydir aniq birgina ko‘ri- nishi mavjud emas, undagi holatlarning o‘zgarishlari bilan bir- ga metodologik qarashlarning ham o‘zgarishlari sodir boMib bo- raveradi. Tarixiy bilishning rivojlanib borishi shunga olib keldiki, metodologiyaga bir yaxlitlik sifatida qarash yoki ayni vaqtda uning u yoki bu jihatlariga munosabat bildirish tobora tushunarli va jonli ravishda, nazariy jihatdan mukammallashgan holda namo- yon bo‘lmoqda. Tarixchi N.I.Smolenskiyning ta’kidlashicha, har qanday fan metodologiyadan emas, balki bilishning mukammallashib borishi bilan uning metodologik muammolarini aniqlab beruvchi faktik materiallarning to‘planib borishidan boshlanadi 1 . Zamonaviy tarix fanida oxirgi yillarda tarixiy tadqiqotlar so- halarida hamda ularning nazariy asoslari sohalarida yangicha yondashuvlar shakllanib bormoqda. Bunday yo‘nalishlar sifati da postmodernizmni, mikrotarixni, kundalik jarayonlar tarixini, mentalitet tarixini, og‘zaki tarixni, gender tadqiqotlar ini ko‘rsa- tib TARIX FANI METODOLOGIYASI O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining Sal10601 — Ijtimoiy- gumanitarfanlarni o‘qitish metodikasi (tarix) yo‘nalishi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti TOSHKENT - 2018 216Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Matematik uslublar haqida tushunchangizni sharhlab bering. 2. Matematik uslublardan ommaviy jarayonlarning rivojla- nishida qonuniyatlarni va an’analarni aniqlashda qanday foyda- lanish mumkin? 3. Matematik modellashtirish nima? 4. Modellashtirishning aks ettiruvchi — (mezonli) o‘lcham- li shakli nima? 5. Modellashtirishning imitatsion shakli nima? Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Dispersiya — yoyilish, ajralish, bo‘linish, parchalanish. Tarix fanida tarixiy jarayonlarning tarkibiy qismlarga ajratib o‘rganish. Korrelyatsion — o‘zaro bog‘liqlik, bog‘langanlik, munosabat- dorlik; tarix fanida voqealarning o‘zaro bog‘liqligi, o‘zaro muno- sabatda bo‘lganligi. Modellashtirish — tarixiy hodisalarning shartli ravishdagi an- dozasini, shaklini, holatini tuzish, shakllantirish. Tarixda matematik uslublar — matematikalashtirish (matema- tizatsiya) va kompyuterlashtirish (kompyuterizatsiya) ilmiy-tex- nikaviy taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlaridir. Matematik uslub - lardan tarix fani tadqiqotlarida foydalanish haqida maxsus asarlar ham yozilgan (M. Ковальченко . Количественные методы в историческом исследовании . — М ., 1984; Математические модели исторических протестов . — М ., 1998). Matematik uslublar tarixiy jarayonlaridagi qonuniyat va an’analarni aniqlash va o‘rganish va xulosalar chiqarishga yordam beradi (masalan, iqtisodiy taraqqiyot darajasini aniqlash, aholini ro‘yxatga olish, saylovlarning natijalarini tahlil qilish). XIX asr oxirf—XX asr boshida fransuz olimi Seminon fransuz xalqining oylik statisti- kasini hisoblab chiqib matematik uslublarga asos solgan. XX asr- da bu usul rivojlanadi. II jahon urushidan keyin AQSH olimlari bu usuldan foydalana boshlaydilar. Ular matematik uslublardan elektron hisoblash mashinalari bilan bog‘liq holda foydalangan- lar. 46sohasi sifatida o ‘ rgansalar , tarix fani jamiyat hayotini to ‘ lig ‘ icha , bor ko ‘ lami bilan o ‘ rganadi va shu jihati bilan jamiyat hayotini o ‘ rganuvchi ijtimoiy fanlar qatorida alohida muhim o ‘ rin tutadi . Tarixiy bilishning rivojlanib borishi tarix fani tarkibidagi tad - qiqot yo ‘ nalishlaridagi mustaqil fan sohalari — tarixiy antropologi - 95(keyingisi ko‘p uchraydi) bo‘lishi ta’kidlab o‘tilgan bo‘lsa I II , sharq tarixnavis- ligidagi ta’rixlarda keltirilgan axborot yashirin holatda ko‘proq uchraydi. Shu bois tarixchi yoki tadqiqotchidan mazkur axborot- ni matndan aniqlab va ajratib olishi uchun arab alifbosidan va ayniqsa abjad hisobidan boxabar bolishi muhim ahamiyat kasb etadi. Sharq tarixnavisligining namunalarida kuzatish mumkinki, tarix asarlarini yozish vaqtida muallif ko‘zda tutgan sana so‘z yoki muammo usulida ifodalanadi va ta’rix tarzida talqin etiladi. Shunga ko‘ra, ta’rix sarih (ochiq, ravshan) va ta’miya (berkitilgan, yashirilgan) kabi ikki turga bo‘linadi. Ta’rixning sarih turida Sa na ochiq ifodalansa, ta’miyada avval ta’rixning moddasi topiladi. Tarix asarlarida va manbalarda ta’rixlar qo‘llanilgan holatlar ju- da ko‘p uchraydi. Yuqoridagi har ikki holatdan ko'rish mumkinki, sharq ta- rixnavisligida va zamonaviy tarix fani metodologiyasi sohalarida manbalar va matndagi axborotni talqin qilish vaqtida axborot- ning aniq va ochiq ifodalangan, shuningdek, yashirin holatda (so‘z ichida ma’no jihatdan) ham mavjudligi alohida ta’kidlab o‘tilmoqda. «Adiblardan biri mendan [turli] xalqlar haqidagi tarixlar, ular- ning boshlanishlari va shoxobchalari, ya’ni oylar va yillari usti- da u tarix egalarining ixtiloflari va bu ixtiloflar sabablari ... ha- qida so'radi» 1 . Beruniy so‘zlariga e’tibor qaratiladigan bo‘lsa, ko‘rish mum- kinki, asosiy so‘ralayotgan narsa bu tarixlar va ular bilan bog‘liq holatlardir. Beruniyning «Hindiston» asari tarjimasining izohlar qismida «tarixlar» iborasiga quyidagicha sharh berilgan, ya’ni, «bu yerda tarix so‘zi yil hisobi, era ma’nosida ishlatilmoqda» III IV . Bizningcha, bu o‘rinda «tarix» emas, balki «ta’rix» tarzida be- rish maqsadga muvoflq bo'lardi va bu so‘z yil hisobi yoki era ma’nosini emas, balki tarixiy voqeaning sodir bo‘lgan sanasi- ni anglatuvchi so‘z ekanligiga urg‘u berilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Bu fikrimizni Beruniyning boshqa so‘zlari tasdiqlay- di, ya’ni tarixiy jarayonlarning zamon va makon bilan bog‘liq- lik masalasida Beruniy quyidagi so‘zlarni keltirib o‘tadi: «Biror o‘tib ketgan I Arab alifbosi tarkibidagi harflar birikmasi hech qanday ma’no anglatmaydigan «so’zlar» bo‘Lib, ular sakkiztani tashkil etadi va har bir harf tegishli ravishda 1 dan 1000 gacha raqamlami ifodalaydi. Birinchi so'zdagi harflar birikmasi «abjad» tarzida o’qilganligi sababli «abjad hisobi» deb yuritiladi. II Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. — М.: «Наука», 1987. III Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — T.: Fan. 1968. 40-b. IV Qarang: Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. T.: Fan. 1968. 214-b. 77turli jihatlarini aks ettiruvchi yana bir muhim manbalardan biri O'rxun-Yenisey bitiktoshlari V asr o‘rtalari — VIII asr bi- rinchi yarmida Sharq, xususan Osiyoning bepoyon hududlari- da hukmronlik qilgan va o‘z davlatchiligini shakllantirgan turkiy xalqlarning tarixiga oid manbalardir. O‘rxun-Yenisey bitiktoshlari V—VIII asrlarda qadimgi turk ti- lidagi va yozuvidagi tarixiy yodgorliklar hisoblanadi. Mo‘g‘ulis- tondagi O'rxun va Janubiy Sibirdagi Yenisey daryolari sohillari- da topilgani uchun ham mazkur yodgorliklar umumiy holda shu nom ostida yuritiladi. Mo‘g‘ulistondan Shimoliy dengizgacha, Uraldan Saxalinga qadar davom etgan hududlarda shu yozuvdagi yodnomalar uchraydi. Shimoliy Kavkazda XV asrda ham O‘rxun yozuvidan foydalanilgan. O‘zbekiston hududlarida (Farg'ona, Surxondaryo), Qozog'istonning Talas vodiylaridan 20 dan ortiq turkiy—run yozuvi yodgorliklari topilgan. Qadimgi turkiy yozuvlardan biri hisoblangan O'rxun-Yenisey yozuvining ilk ko'rinishlari davlatning ma’naviy hayotida ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Lekin bular turkiylarning dastlab- ki yozuvlari emas, Sirdaryo bo‘ylaridan (miloddan avvalgi III—II asrlar) hamda Qozog‘istonning Issiq qo‘rg‘onidan (miloddan av - valgi IV asr) topilgan yozuvlar ham turkiylarga xos bitiklar hi - soblanadi. Bu bitiklar orasida albatta O'rxun-Yenisey bitiktoshlari alohida tarixiy ahamiyatga ega, ayniqsa Kultegin, Bilga xoqon, To'nyuquq yodnomalarida turk xoqonligi va uning bir qator dav- latchilik masalalari, boshqaruvi, davlatning tanazzuli, siyosiy tarqoqlik kabi holatlar haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. Kultegin bitiktoshi 732-yilda Turk xoqonligi (551—745)ning lash- karboshisi sharafiga o'rnatilgan. Bitiktosh ikki qismdan — Kichik va Ulug‘ bitikdan (muallifi Yo‘llig‘ takin) iborat. Bitikda Tabg'ach, Tibet, So‘g‘d, Turkash, Qirg'iz kabi nomlar tilga olingan. Bitik- toshlar XIX asr oxirlarida topilib, U. Tomsen tomonidan o'qilgan va ilmiy muomalaga kiritilgan. Turk — run bitiklari AQSH, Pol- sha, Vengriya, Finlyandiya va Turkiyada ham o‘rganilgan. Rossi- yada V.Radlov, S.Malov, LStebleva ishlari ma’lum. O‘zbekistonda Fitrat, 98etishga bel bog‘ladim» I II . YigMlgan manbalarni qiyoslash va solishtirish, bir-biri bilan taqqoslash orqali tarixiy jarayonni va tarixiy hodisani tavsiflab berish yoki talqin mumkinligini shu tariqa ko‘rsatmoqda. Zamo- naviy tarix fani metodologiyasida tarixiy taqqoslash uslubi quyi- dagi sharhlanadi: Tarixiy jarayon tafsilotlari aniq va ravshan bo‘lmaganda uning mohiyatini ochishga, shuningdek, umumiylikni, qonuniylikni, takrorlanuvchanlikni aniqlash hamda umumlashtirishga va tari xiy parallellikni yuzaga chiqarish uchun qo‘llaniladi'. Taqqoslash uslubi dastlab ma’rifatparvarlar tornonidan qo‘lla- nilgan. EVolter birinchilardan bo‘lib o‘zi tornonidan yaratilgan tarixiy kitoblarida taqqoslash uslubini qo‘llagan, biroq bunda bu uslub tarixiy uslubga nisbatan ko'proq vosita sifatida qo'llanilgan. XIX asr oxirlariga kelib bu uslub tarixiy tadqiqotlarda, ayniqsa ijtimoiy-iqtisodiy tarix sohalarida ancha keng o‘rin tuta boshla- di. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda ayniqsa komparativ uslub keng qo‘llanila boshlandi. Amalda bironta ham tadqiqot bu uslublarni qo‘llamasdan amalga oshirilmaydigan bo‘ldi. Bundan ko‘rish mumkinki, zamonaviy tarix fani tadqiqotlari- da muhim oTin egallagan tarixiy taqqoslash uslubining fanda keng qo‘llanilishi lozimligi tushunchasi XX asrga kelib to‘laqonli shakl- landi. Aslida bu uslubning qo‘llanilishi va qo‘llashning ahamiya- ti, shuningdek, uslubning amalda qo‘llanganligini yanada chuqur- roq aniqlashtirishga harakat qiladigan bo‘lsak, uning amaliyotini X asrda Abu Rayhon Beruniy tornonidan «Hindiston» va «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarlarining yaratilishi jarayonida qollanilganligini ko‘rishimiz mumkin. Shunday ekan, bugungi tarix fani tadqiqot uslublarining shakllanishiga X asrdayoq ilmiy jihatdan asoslanib berilgan va ayni vaqtda amalda ham qo‘llanilgan. Aytish kerakki, tadqiqotchi sifatida Beruniy olingan bilimni tajriba bilan tekshirib ko‘rishni ta’kidlab o‘tgan: tadqiqot jarayo- 1 nida yuzaga kelgan shubhani «tajriba va takroriy sinov bartaraf etishi mumkin» («Minerologiya»), boshqa asarida «kuzatuvchi- dan e’tiborli bolish talab etiladi, o‘z tadqiqotlarining natijalarini diqqat bilan qayta ko‘rib chiqishi va ayni vaqtda o‘zini qayta tek- I Abu Rayhon Benmiy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — T.: Fan. 1968. 40-b. II Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — T.: Fan. 1968. 40- b . 221tarmog‘i bo‘lib, doimiy ravish- da taraqqiy etib borib, tarix fani predmetining jihatlarini aniqlab berishi va doimiy ravishda tadqiqot uslublarini yangilab borishi, takomillashtirib borishi bilan alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. «Yan gi ijtimoiy tarix»ning mazmuni va uning muammolari L.P.Repina tomonidan ko‘rsatib berilgan «Yangi ijtimoiy tarix» tarixiy o‘tmish- ni, jamiyatning ichki holatini ko‘rsatib beruvchi, undagi alohida guruhlarning, shaxslarning va ular o‘rtasidagi munosabatlarni ijti moiy terminlarda interpretatsiyalash vazifasini ilgari surdi I . Bu soha fanlararo yondashuvning «oltin asri» va fanlarning in- tegratsiyasi boshlangan XX asrning 60-yillarida shakllangan edi. Bu davrda shaharlar tarixi bo‘yicha, urbanizatsiyaning ijtimoiy- iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-madaniy nuqtayi nazardan kompleks xususiyat kasb etuvchi mazmunda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar paydo bo‘ldi. Tjtimoiy tarix o‘zining predmeti etib quyidagi mikrostrukturalarni belgiladi, ya’ni oila, jamoa, tur- li ko‘rinishdagi korporatsiyalar, natijada jamiyatni murakkab tizim (sistema) sifatida ko‘rish va yaxlit holda tushunish yuzaga keldi. Ijtimoiy tarixdagi yangi yo‘nalishlar XX asrning 70—80-yil- larida antropologiya va ijtimoiy psixologiyadan kirib kelgan yondashuvlar ta’sirida shakllandi. Tarixchilarning qiziqishlari obyektiv jarayonlarni va tizimlarni tadqiq etishdan madaniyat va uning antropologik interpretatsiyasi (mentalitet, ramzlar (sim- vollar), urf-odatlar va qadriyatlar va boshqalaijga ham qaratila boshlandi. Ijtimoiy tarixning yangi turi sifatida u o‘z predmeti tarkibiga inson tafakkurini ham qo‘shdi. Ijtimoiy tarix madaniy-antro- pologik tadqiqot mazmunini ham o‘zlashtirib, ijtimoiy ta rix mazmunini inson omili bilan «to £ ldirdi». Tarixni «quyidan» o‘rganish, ya’ni ishchilar tarixi, dehqonlar tarixi, ayollar tarixi, mintaqalar va hududlar tarixi va boshqalar yuzaga keldi. 1971-yil- da E.Xobsboum tizimlilik va ijtimoiy-madaniy yondashuvni ino- batga olish va ijtimoiy tarixni jamiyat tarixi sifatida tushunish, mentalitetni esa turmush tarziga mos keluvchi turli tafakkur va qarashlar (fikrlar) o‘rtasidagi aloqadorlik deb tushunishni tak- lif qildi. J.Dyubi mentalitetni obyekti sharoitlar bilan moslashti- rish kerak deb hisobladi. P.Berk 1980-yilda jamiyatdagi munosa- batlarni, ijtimoiy tizimlar, kundalik turmush, xususiy (shaxsiy) hayot, ijtimoiy umumiyliklar va ziddiyatlar kabilarni o‘rganish- ni taklif qildi. E.Briggs esa (1983) ijtimoiy tarix har tomonlama bo £ lishi kerak va u hokimiyat egalarni ham I Репина Л.П. «Новая историческая наука и социальная история». — М., 1998. 93ko‘rsatib beradi I . Beruniy asarlarida tarixni o‘rganish va bu jarayonda man- balardan to‘g‘ri foydalanish haqidagi fikrlarning mavjudligi va ayniqsa ularning aksariyati zamonaviy tarix fani metodologiyasi- da turli mualliflar tomonidan bildirilgan qarashlar bilan mos ke- lishi e’tiborni tortadi. Zamonaviy tarix darsliklarida Beruniymng tarixiy tadqiqot- lar borasidagi amaliy faoliyati haqida bir qator fikrlarni ko‘rish mumkin. Jumladan, «Ilmiy bilish va anglash tamoyiHarming rivojlani- shiga o‘rta asrlarning yirik olimi Abu Rayhon Beruniy juda kat- ta hissa qo'shdi. Beruniy tarixiy qiyosiy metoddan juda keng foydalangan. U «Hindiston» asarini yozish jarayonida «men hindlarning qonuni- yatlarini qanday bo‘lsa shu holicha keltiraman va ayni vaqtda yunonlarda qanday bo‘lganligini ham misol tariqasida keltirib, ularning o‘zaro o‘xshash va yaqinlik jihatlarini aniqlayman»,- deb yozgan edi 1 . Tarix va tarix fani yuzasidan bir qator fikrlar bildirib o‘tilgan- ki, ular biri ikkinchisining mazmunini toldirib keladi. Adabi- yotlarda qayd etilishicha, tarix so‘zi ijtimoiy taraqqiyot jarayoni da yuzaga kelgan voqelik, hayot, o‘tmishga oid dalil va hodisalar majmuyi — o‘tmish, kechmish, biror voqea-hodisaning izchil ta- raqqiyoti haqidagi fan, jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan, biror ishning bajarilganligini, biron voqea-hodisaning qachon bo'lib o‘tganligini ko‘rsatuvchi aniq vaqt, sanani anglatuvchi ma’no- larda qo‘llanilmoqda II III . «Barcha mamlakatlarga tarqalgan xalqlardan har birining alohida tarixi bor, uning podshohlari, payg‘ambarlari, davlat- lari yoki men yuqorida aytgan hodisalarning biridan [o‘z tari- xining boshlanishini — Z.I.] hisoblaydi. Shu tarix yordami bi lan muomala ishlarida hamda vaqtlarni bilish xususida kerakli [muddatlarni] belgilaydi va bu tarix ularni boshqa xalqlardan ajratadi» IV . Bunda Beruniyning har bir xalqning alohida tarixi borligi va bu tarix ularni I Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. — T.: Fan. 1968. 50- b . II Фролова E . A . История арабо-мусульманской философии. Средние в.а и современность: Учебное пособие. — М., 2006. С . 112-114. III Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar....: Milliy davlatchiligimiz asoslari haqida mulohazalar. — T.: «Sharq», 1999. 278—279-bb. IV Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. — T.: Fan. 1968. 50-b. 54uyg‘unlashadi. Bu uyg‘unlikning o‘zi esa tarkibiy shakl va sifat birligi holatida namoyon bo‘ladi», — degan fikrni bildiradi 1 . Insoniyatning o‘tmishi cheksiz darajadagi turfalikdan iborat- dir, undagi hodisalar cheksiz ravishda sodir bo‘lgan va ularning barchasini ta’riflab berish imkonsizdir. I II Tarix — bu insonlar, ularning faoliyati, intitilishlari haqida- gi fandir. Tarixchining ilmiy izlanishlari tarixiy jarayonlarning obyektiv va subyektiv qirralarining qo‘llanilishidagi birlikning aniqlanishi bilan bog‘liqdir. Aynan shu holat tarixiy bilimning sotsiologik bilim bilan yaqinlashtiradi. Tarixdagi takrorlanishlar tarixiy jarayonlarning an’anaviyligi va ayni vaqtda tarixiy jarayonlarning o‘ziga xosligi va individu- alligi bilan ham xususiyatlanadi. Tarixiy jarayonlarda o‘xshash hodisalarning takrorlanishi ularning kelib chiqishidagi, takror- lanish ehtimolligi va sodir bo‘lish jarayonlaridagi turlichaligi bi lan bir- biridan farqlanadi III . Bunday mazmundagi fikrlar boshqa bir qator tarixchilar to- monidan bildirilib, ular tarix fani va tarix fanining predmetini turlicha holatda tavsiflab berdilar. Ingliz tarixchisi R. Kolling- vud: «Qandaydir tarixiy jarayon va uni anglashning aniq va yago- na yo‘li mavjud emas, tarixiy jarayon o‘z-o‘zidan shakllanadigan I Tarix falsafasining nazariy asoslari. 199-b. II Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.ГТ. Лаптева; Перм. гос. ун-т. — Пермь, 2006. С. 159—160. III 0‘ sha joyda . 15shab turgan zamon kishilarining faoliyati, qilmishlari, tabiat va inson o‘rtasidagi o‘zaro munosabat va o‘zaro ta’sir haqida ma’lu- motlar yig‘ganlar, kuzatishlarini umumlashtirganlar, tarixiy da- lillarni tavsiflaganlar va talqin qilganlar. Biroq bunda ular tarixiy jarayonlar va tarixiy dalillarni bugungi tarix fanidagi mavjud il- miy va nazariy qarashlar asosida emas, balki o‘zlari to‘g‘ri va foy- dali deb hisoblagan usullar bilan talqin qilganlar. Aynan ana shu jihatlari bilan ham mazkur tarixchilar va faylasuflarning bugungi kunlargacha yetib kelgan ma’lumotlari va tarixiy tavsiflari hamda talqinlari muhim ahamiyat kasb etadi. O‘rta asrlarda (Avgustin va b.) tarix falsafasining predmeti si- fatida avvalo Xudo va insonning o‘zaro aloqasi muammosi, ha- rakatlantiruvchi kuchi ilohiy vahiy sanalgan tarixiy jarayonning mazmunini aniqlash, tarixiy asarlarning mohiyati va vazifasini o‘rganish amal qilgan I . Sharqda tarix falsafasining (A.Beruniy, Ibn Xaldun, A.B.Narxashiy, R.Hamadoniy) predmeti sifatida jahon tarixi, umumiy tarixiy taraqqiyot qoidalari, yo‘nalish va omillarini belgilovchi kishilik jamiyatining o‘ziga xos davriylik nazariya- si alohida o‘rin tutadi. «Odamlar kabi davlat ham o‘zining ha- yotiy davriga ega». Beruniy tarixni o‘rganishda tahlil qilish, so‘ng xulosalar chiqa- rish zarurligini tavsiya qilar ekan, uni davrlarga bo‘lish, har bir davrning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va ana shu usul orqali ij- timoiy hayotga, kishilik jamiyatiga tegishli va asosli baho berish mumkin deb hisoblaydi. Uyg‘onish davrida va Yangi davrda (Nikkolo Makiavelli, Jam- battista Viko, Frensis Bekon, Tomas Gobbs va b.) tarixning maq- sadi, yo‘nalishini, shuningdek tarixiy jarayonda insonning, sinf- larning rolini aniqlash (Ogyusten Tyerri, Fransua Gizo, Ogyust Minye) tarix falsafasining predmetiga aylangan. XIX asr oxiri — XX asr boshida tarix falsafasining ko‘pgina yan- gi yo‘nalishlari vujudga kelgan. Ularning har biri o‘z tadqiqot I Jo‘rayev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari. — T.: Ma’naviyat, 2008. 12-21- bb . 75tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi» I . «Avesto» oromiy va pahlaviy yozuvlari asosida yaratilgan max- sus alifboda dastlab to‘qqiz ho‘kiz terisiga yozilgan. Ilk nusxa- lari asosida sosoniylar davrida 21 kitob holida yig‘ilgan, bizga- cha ularning chorak qismi yetib kelgan. «Avesto»ga sharhlar ham bitilgan bo‘lib, ular «Zand» nomi mashhur. «Avesto» insoniyat sivilizatsiya tarixining ilk sahifalarini tash- kil etgani uchun jahon olimlarining e’tiborini tortgan. «Avesto» va uning talqini yuzasidan F. Nitsshe, F. Shpigel, A. Mayllet, V. Bartold, Ye. Bertels, Yan Ripka, O. Makovelskiy, I. Braginskiy kabi bir qator xorijiy olimlarning tadqiqotlari mavjud. O‘zbekistonda «Avesto»ni o‘rganish qadimdan boshlangan. Abu Rayhon Beruniy, Abu Jafar Tabariy, Abu Baxr Narshaxiy asarlari- da «Avesto» ta’limotiga va unda tilga olingan timsollarga murojaat mavjud. Bu nodir ilmiy asarlarning qo‘lyozma va bosma nusxalari O‘R FA SHI jamg‘armasida saqlanadi. Hozirgi o‘zbek olimlari A. Qayumov, H. Homidov, M. Is’hoqov, N. Rahmonov kabi tarixchi va adabiyot vakillari mazkur manba yuzasidan ko‘plab tadqiqotlar va ilmiy ishlarni amalga oshirganlar. «Avesto» va uning tarixiy ahamiyati, uni o‘rganishga bo‘lgan e’tibor nafaqat Vatanimizda, balki xorij tarixchilari tomonidan ham e’tirof etilgan. «Avesto» haqida fikr bildirar ekan, O‘zbekis- ton Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlab o‘tadi: «Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribasi, diniy, axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etadigan bu kabi tarixiy yodgorliklar orasida bundan qariyb uch ming yil muqaddam Xorazm vohasi hududida yaratilgan, «Aves to» deb atalgan bebaho ma’naviy obida alohida o‘rin tutadi. Av- valambor, shuni aytish joizki, olis ota-bobolarimizning aql-zako- vati, qalb qo‘ri mahsuli bo‘lmish bu noyob yodgorlikning zamon to‘fonlaridan, qanchadan-qancha og‘ir sinovlardan o‘tib, bizning I Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q- 10-b. 125bunda tarixiy jarayonlardagi insonlar faoliyati turli darajada baholanib boriladi. Tarixchi tarixiy jara yonlar va voqealarning ahamiyatini aniqlagan holda, ayni vaqt da insonlar faoliyatiga ham baho beradi. Bu tarix fanining o‘zi- ga xosligidir. Tarix fani haqida fikr yurituvchilarning ko‘pchiligi odatda qo‘lga kiritilgan natijalarning subyektivligi haqida fikr bildirib, buni mutlaq haqiqatga erishishdagi eng katta to‘siq deb hisoblaydilar. Haqiqatan ham, I.Kovalchenkoning fikr bildirishicha, ta- rixiy bilish ikki karra subyektlangan bo‘lib, birinchidan tarix- chi subyektiv xarakterdagi tarixiy manbalar bilan ishlaydi va ik- kinchidan, ayni vaqtda manbalardagi faktlarning, ulardagi tarixiy voqealar va tarixiy jarayonlarning tavsiflari keltirilgan ma’lumot- larning interpretatsiyasi jarayonida ham umumiy xulosalarni be- rishda o‘zining shaxsiy, subyektiv fikrlarini berishga majbur bo‘la- di. Adabiyotlarda tarixchining subyektivligini obyektiv haqiqatga erishishdagi asosiy to‘siq sifatida ko‘rsatilsada, bu yerda subyek- tivlikning sifati aksincha, uzoq o‘tmishga kirib borish imkonini beradi. Buning o‘ziga xosligi va isboti shundaki, Geradotdan boshlab barcha buyuk tarixchilarning asarlari va ularning tarixiy ma’lumotlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan va barcha tarixchilar uchun qimmatli manbalar bo‘lib sanaladi, ayni vaqtda ular tarix fanining rivoji va taraqqiyoti uchun bugun gi kunda ham xizmat qilmoqda. Plyuralizm tarafdorlari ayni bir tarixiy voqea yoki jarayonning turli asoslari va qonuniyatlari mavjud deb fikrlaydilar. Bunday turli-tumanlik qarashlarining mavjudligi tarixiy tadqiqot obyek- tining murakkabligini, ya’ni tarixiy voqelikning yuz berishining turli holatlari bilan izohlaydilar. Tarixiy reallikning o‘zini turli- chadir, uning yuzaga kelishi va turli o‘zaro aloqalarini o‘rganish kerak, deb hisoblab, tarixiy voqelik yoki tarixiy reallikni tarixiy manbalar yordamida tiklanadigan ayrim ma’lumotlar tarzida tushuntirishga harakat qiladilar. Plyuralizm g‘oyasi tarixchining dunyoqarashidagi turlichalik va uning metodologik bilimlari bi lan bog'liqlikni ilgari suradi. Tarixda barcha tarixchilar tomonidan birdek isbotsiz qa- bul qilinadigan biror-bir nazariya, hattoki eng ahamiyatli va eng dolzarb tarixiy tushunchalar va kategoriyalar borasida ham ta rixchilar o‘rtasida yagona kelishuv mavjud emas. Shundan tarix fani metodologiyasidagi polisemantlilik tushunchasi kelib chiqa- di. Buni esa ayni bir tarixiy voqea va hodisa yoki jarayonning tur- licha interpretatsiyalanishi bilan tushunish mumkin. Bu esa tarix fanini chuqurroq 240Tarixchi va INTERNET. Kompyuterning InterNET glo bal tarmoqlarida bugungi kunda turli tarixiy manbalar va arxiv hujjatlarining minglab elektron nusxalarini topish mumkin. Un- dan shuningdek tarixiy mazmundagi elektron jurnallar, dolzarb ilmiy muammolarga bag‘ishlangan «doira stollari» joy olgan. Bu- lardan tashqari jahon kutubxonalarining elektron kataloglari, ta- rix bo'yicha yangi adabiyotlar yuzasidan ma’lumotlar kabilar ham o‘rin olgan bo‘Iib, bu InterNETning tarixchilar uchun o‘ziga xos axborot manbayi ekanligini ko‘rsatib turibdi. Xorijiy mamlakat- lar tarixini o‘rganayotgan tadqiqotchilar uchun yana bir qulay- ligi shundaki, ular manbalarni o‘rganish uchun o‘sha davlatga bormasdan turib InterNET orqali o‘z tadqiqotlariga oid ko‘plab ma’lumotlarni olishlari mumkin. To‘g‘ri, bu ma’lumotlar tad- qiqotchi uchun yoki tadqiqot muammosining yechimini topish- da yetarli bo‘lmasligi yoki ishonarli bolmasligi mumkin. Buning uchun eng birinchi navbatda tadqiqotchi InterNETdan to‘liq foy- dalana olish malakasini egallashi lozim, chunki bu jarayonda u o‘zi uchun zarur ma’lumotni yo‘qligi uchun topolmasligi emas, balki InterNET tizimi imkoniyatlaridan to‘liq foydalana olma- ganligi uchun topolmasligi mumkin. Bugungi axborotlashtirish imkoniyatlari ko‘paygan bir davrda InterNET tarmoqlariga tur- li ma’lumotlarning joylashtirilishi ko‘p muammolarga uchramay- di. Bu esa bu tarmoqlarda turli mazmundagi sanoqsiz ma’lumot - larning o'rin olishiga yo‘l ochib beradi. Ayrim hollarda InterNET tarmog‘idagi ma’lumotlarning manbalari ham muhim ahamiyat kasb etadiki, bu mavjud axborotlar yoki ma’lumotlarning obyek- tiv xususiyatga ega ekanligi yoki aksincha ekanligi bilan bog‘liq. InterNETdan olinayotgan har qanday ma’lumot eng avvalo tan- qidiy tahlil orqali sinchiklab o‘rganilishi, boshqa manbalarda- gi ma’lumotlar bilan solishtirilishi va taqqoslanishi, bu jarayon- larning so‘nggida tadqiqot muammosi yechimini topishdagi eng maqbul va eng samarali, eng ishonchli sanalganlarinigina tad- qiqotga jalb etilishi maqsadga muvofiqdir. InterN ET tarmoqlaridan foydalanishning bir qator qulayliklari mavjud bo‘lishi bilan bir qatorda tarixchi tadqiqotchilar uchun bir qator muammolar ham mavjud. Bu borada tarixchilar o‘rtasida o‘tkazilgan yig‘ilishlardan birida bahs- munozaraga sabab bo‘lgan bir nechta muammolar o‘rtaga tashlangan («Istorik. Istochnik. In ternet.» / «Novaya i noveyshaya istoriya». №2. 2001). Qatnash- chilar InterNETdan maksimal darajada foydalanishning yago- na yondashuvini shakllantirish kerak degan xulosaga keldilar va bunga bog‘liq bir necha 68shunchalarning deyarli barchasidan foydalanib o‘tilganligini tar- ixiy tadqiqotlarda kuzatish mumkin. Bugungi kunda yangi madaniyat tarixi shakllangan bo‘lib, uning asosini til, matnlar va narrativ tizimlar (semiotik yon- dashuv) tashkil etadi. Yangi madaniyat tarixi xalq madaniyati va elitar madaniyatning bir-biriga qarama-qarshiligini inkor qila- di. Bugungi kunda madaniyat tarixi bilan shug‘ullanish madani yat falsafasi va madaniyatshunoslik sohalarida birmuncha jiddiy tayyorgarlik va bilimlarga ega bo'lishni talab etadi. Ayni vaqtda yangi yondashuvlar esa yangi-yangi natijalarni berishi shubha- sizdir. Ko‘pgina tarixchilarning fikricha aynan madaniyat tarixi tarixiy sintezning asosi bo‘lib xizmat qilishi mumkin, vaholanki aynan ana shunday sintez vositasini shakllantirish va asoslab be- rishga ko‘pgina avlod tarixchilari tomonidan urinishlar bo‘lgan. Diplomatiya tarixi. Diplomatiya tarixining shakllanishi va mukammallashib borishi ham tarixiy tadqiqotlarning ilk ko‘ri- nishlarida uchraydi. Bunda asosan tarixchilar tomonidan qirollar, shohlar, xonlar, diplomatlar va elchilarning o‘zaro alohida mu- zokaralari tarixini yoritishga asosiy e’tibor qaratilgan. Keyincha- lik diplomatiya tarixi sohasiga asta-sekin yangi tushunchalar ki- rib kela boshladi va endi tadqiqot jarayonida iqtisodiy va ijtimoiy ahvolning ham holatiga e’tibor qaratila boshlandi. Xalqaro mu- nosabatlar tarixi shakllangach esa davlatlar tizimiga va tuzilishi jihatlariga ham alohida e’tibor qaratila boshlandi. XX asr oxir- lariga kelib u yoki bu xalqlarning o £ ziga xosligi muammolari tad qiqot jarayonlariga aralasha boshladi. Bunda xalqlarning o‘ziga xos bebaho tarixiy merosini yaxshi anglash maqsadida ularning mentalitetiga, madaniyatshunosligiga alohida urg‘u berila bosh landi. Xalqlarning o £ zaro bir-birini yaxshi tushunishi va anglashi- ni kuchaytirish maqsadida tarixchilarning tadqiqotlar jarayonida- gi o‘zaro hamkorligi ham yo‘lga qo‘yilgan. Yuqorida tarix fani va uning tarmoqlari haqida so £ z yuritilgan bo £ lsada, bunda fanning va u bilan bog £ liq barcha tarmoqlarning tavsifi to £ liq keltirilmaganligi o £ z-o‘zidan tushunarli. Yuqorida 313qoldirmaslik kerak. Ayrim hollarda, ya’ni tarixchilar tomonidan ayrim dalillarning (faktlarning) mazkur tizimga jalb eta olmagan hollarida tarixiy jarayonning tavsifidagi noaniqlikka yo‘l qo‘yili- shi mumkin. Bu uslubning bir ko‘rinishi muammoviy-xronologik uslub bo‘lib, yirik tadqiqot mavzusini tadqiqot jarayonida bir ne- cha qismga bo‘lib, ularning har biri bo‘yicha alohida xronologik jihatdan ketma-ketlikda tadqiqot amalga oshiriladi. Xronologiya — (yunon. xronos — vaqt, logos-tushuncha, bi lim; vaqt haqida tushuncha) qadimgi xalqlar orasida va mam- lakatlarda amalda bo‘lgan yil hisobi va taqvimni o‘rganuvchi so- ha. Muayyan bir vaqtdan boshlab tarixni hisoblab borish haqidagi fan, voqealarning tarixi, vaqti ketma-ket ko'rsatib tuzilgan jadval yoki yozilgan ro‘yxat. Abu Rayhon Beruniyning «Osor ul-boqiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») nomli asari turli taqvimlarni o‘rganishga bag‘ishlangani uchun Yevropada «Xronologiya» nomi bilan mashhur. Harbiy tarix — tarix fanining eng qadimiy tarmoqlaridan biri- dir. Hatto «tarixning otasi» Gerodot va boshqa antik davr tarixchi- lari ham qadimda sodir bo‘lgan urushlar haqida alohida va ko‘plab ma’lumotlar yozib qoldirganlar. XVIII asrdan boshlab esa harbiy ta - rix haibiy to‘qnashuvlar tarixi sifatida rivojlana boshladi. XIX asr oxiri — XX asr boshlaridan boshlab, urushlar xususiyatidagi yuzaga kel- gan o‘zgarishlar ta’sirida harbiy tarix sohasida nafaqat harbiy soha- ga aloqador masalalarning o‘zinigina, balki jamiyat taraqqiyotiga alo- qador masalalar o‘rganila boshlandi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng, harbiy tarix fani sohasi tarkibiga urushayotgan mamlakatlar va dav- latlaming ijtimoiy-iqtisodiy tarbdni o‘rganish sohalari ham qo‘shildi. Hozirgi vaqtda harbiy tarix predmeti birmuncha kengroq tusda, ya’ni «urush va jamiyat» tushunchasiga ega bo‘lib, ayrim vaqtlarda harbiy mutaxassislar harbiy harakatlarni o‘rganish uchun ham jalb etiladi. Harbiy tarix fani — tarix fanining tarkibiy qismi boMib, urush - lar, harbiy jang san’ati, qurolli kuchlar, harbiy texnika va harbiy 275nikohlarni aks ettirgan holda siyosiy tarix haqi- da, hukmron tabaqa o‘rtasidagi demografik jarayon va boshqalar to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar bera oladi. Nafaqat siyosiy va ij timoiy tarix sohasida, balki o‘rganilayotgan davrning psixologik muhitini qayta tiklashda ham geraldik materiallardan samara- li foydalanish mumkin. Masalan, o‘rta asrlar xronikasi, siyosiy va badiiy adabiyotida gerblar tavsifi ko‘p uchraydi. Ular umuman o‘sha davr mentaliteti yoki turli toifalar mentalitetiga xos bo‘lgan xususiyatlarni ham o‘zida aks ettiradi. Gipoteza (faraz) — (yunon tilida hypothesis — asos, taxmin, mo‘ljal, gumon, «hypy» — tagida, pastda, ostida, «thysis» — ho- lat, ya’ni biron-bir voqeaning asosida yotuvchi — sabab yoki mo- hiyat). Bilish nazariyasida u yoki bu tarixiy jarayon yoki voqea va hodisalar haqida taxminlarni mulohaza qilish va hukm chiqarish shaklida ifodalash. Ilmiy faraz — tarixiy jarayonlar yoki hodi- salarning qonuniyatlar yoki sababiyatlar orqali bog‘liqligini tax min qilish. Har qanday ilmiy faraz bilishga bo‘lgan ehtiyojni aks ettiruvchi, ya’ni bilmaslikdan bilishga (bilimsizlikdan bilimga) yo‘naltirilgan bilishga oid savoldan boshlanadi. Faraz ilmiy bo‘li- shi uchun quyidagi talablarga javob berishi kerak: Tekshirish va aniqlashtirish imkoniyati mavjud boiishi ke rak, ya’ni tadqiqot jarayonida deduksiya yo‘li bilan ajratib olin- gan tarixiy hodisa yoki jarayon oqibatini tajribalar natijasiga ko‘ra, kuzatishlarga asosan, mavjud faktik materiallarga asosan tek- shirish imkoniyati mavjud bo‘lishi lozim. Oldindan ko‘ra bila olish kuchiga ega bo‘lgan yetarli darajadagi umumiylik kasb etishi, ya’ni jarayonning sodir bo‘lishidagi hodisalarni tushuntirib berishgina emas, balki u bilan bog‘liq barcha hodisalarni tushuntirib bera olishi va ayni vaqtda noma’lum bo‘lgan hodisalar haqida ham xu- losalar chiqarish uchun asos vazifasini bajarib berishi kerak. Mantiqiy jihatdan bir-biriga zid mazmunda bo‘lmasligi kerak. Deduktiv-integral modellashtirish — voqealarning xususiyatlari va ko‘lamidan hosil bo‘lgan umumiy tushunchalar va xulosalar yordamida tadqiqotchi tasavvurida tarixiy jarayonni tarkibiy ji hatdan 119Insoniyatning ming yillardagi tarixi va tarixiy taraqqiyoti ja- rayonlariga hamda madaniyati va ma’naviy, ilmiy hazinasiga be- baho hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimizga, xalqimizning ming- lab farzandlarining yurt mustaqilligi, taraqqiyoti, tinchligi va osoyishtaligi yo‘lidagi faoliyati va ular qoldirgan merosga mu- nosib boMish istagi jamiyatimiz a’zolari orasida tarixiy xotira va tarixiy ong sifatida keng yoyilishi, har bir fuqaroning ongidan mustahkam joy olishining ta’minlanishi zamonaviy tarix fanining muhim vazifalaridan biridir. Zero O‘zbekiston Respublikasi- ning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: «Xotira- si bo‘lmagan, tarixini unutgan, o‘z ajdodlarining qadriga yetmay- digan millatning istiqboli yo‘q». Tayanch tushunchalar: Xotira, tarixiy xotira, tarixiy ong, mod- diy va ma’naviy madaniyat, ma’naviy meros, miqdoriy va emot- sional, mutanosiblik, tarixiy ong egasi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Xotira nima? 2. Tarixiy xotira nima? 3. Tarixiy ong qanday tushuncha? 4. Tarixiy ong yoki jamiyatning umumiy xotirasi ekanligini tushuntirib bering. 5. Tarixiy ongni shakllantiruvchi omillarni sharhlab bering. 6. Xalq xotirasi tushunchasi haqidagi tushunchangiz? Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Tarixiy ong va tarix fani tarixiy ong — o‘tmish haqidagi xoti- ra va ayni vaqtda unga bo‘lgan qiziqishni anglatadi. Ayni vaqtda o‘tmishga bo‘lgan munosabatning o‘zi va unga taalluqli bo‘lgan turli-tuman axborotlarning o‘zlashtirilishi tarixiy ong va tarix- ni tushunishning turli talqinlari mavjudligini ko‘rsatadi. Ularni bir-biridan farqlashning ikki omili mavjud: — o‘tmishga bo‘lgan munosabatdagi miqdoriy va emotsional 300Tarix — (yunoncha «historia» — o‘tmishni tavsiflash, hikoya qilish). Ijtimoiy fanlar majmuasi (tarix fani) bo‘lib, insoniyatning butun o‘tmishi davomidagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotidagi jarayonlar va voqea-hodisalarni aniq-konkret holda va turli uslublar yordamida davrlarga bo £ lingan va umumiy hol da o £ rganadi. Tarmoqlari: iqtisodiy tarix, siyosiy tarix, madaniyat tarixi, harbiy tarix, diplomatiya tarixi, tarixiy geografiya va bosh- qalar. Tarkibiy qismlari maxsus tarixiy fanlar hamda arxeologiya va etnologiya. Fan va madaniyat tarixi, san’at tarixi shu sohalar bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. Tarixiy informatika — maxsus fan sifatida shakllantirila bo- rilib, uning jihatlariga aniqlik kiritila boshlandi. Unga ko‘ra, tari xiy informatika tarix fani va ta’limi jarayonlarini axborotlashtirish- ga yo‘naltirilgan ilmiy fan bo‘lib, uning tarkibiga hamma turdagi tarixiy manbalarning elektron shakllarini yaratish va shakllantirish borasidagi barcha nazariy va amaliy bilimlar kiritildi. Bunda uning nazariy asosi sifatida nazariy manbashunoslik va axborotning za- monaviy tamoyillari, amaliy asosi sifatida esa kompyuter texnologi- yalari va u bilan bog‘liq jihatlari ko‘rsatildi. Tarixiy informatikaning fan sohasidagi qiziqishlari sifatida maxsuslashtirilgan dasturlash ta’minotlari, ma’lumotlarning banki va tarixiy bazalarining shakl- lantirilishi, tizimlashtirilgan, matnli, tasviriy va boshqa manbalar va ulardagi axborotni tasavvur qilishda axborot texnologiyalarining qo‘llanilishi, tarixiy jarayonlarning kompyuterlashtirilgan model- larini yaratish, Internetdan foydalanish va tadqiqotlar jarayonlari- da uning qo‘llanilishi, multimedia vositalaridan foydalanish va uni rivojlantirib borish, shuningdek ta’limda axborot texnologiyalari- dan foydalanish etib belgilandi (L.LBorodkin). Tarix falsafasi — falsafa fanining bir bo‘limi bo‘lib, tarixning mazmuni, uning qonuniyatlari, insoniyat taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari va tarixiy bilish masalalari bilan shug‘ullanadi. Tarix falsafasining namoyandalari («tarix falsafasi» atama- si fanga Volter tomonidan kiritilgan) tarixni harakatlantiruvchi kuch bu — ilohiydir (Avgustin), tarixni harakatlantiruvchi kuch bu — ilohiy 160mobaynida tarixiy jarayonlarning o‘zaro sodir bo‘lishida ta’sir ko‘rsatgan bir qator «xususiy» qonuniyatlarni ham jalb etish maqsadga muvofiqdir. Tarixiy qonuniyat (qonun) — bu turli ko‘rinishdagi «xususiy- tarixiy» qonuniyatlarning birlashgan ko‘rinishi bo‘lib, ularning o‘zaro tenglikda bir-biri bilan kesishish nuqtasidir. Jamiyat hayo- tida sotsiologik qonuniyatlarning yuzaga kelishidan chekinish yoki tizimlarga xos bo‘lmagan holatlar ham uchraydi. Tarix fani tarixiy jarayonlarni «to‘g‘rilash yoki izga solish» uchun sotsiologi- yaga imkon bermaydi. M.Barg tarixiy qonunlarni vaqt bo‘yicha, faoliyat ko‘lami, yuzaga kelish yoki sodir bo‘lish shakllari va sodir bo‘lish holatlariga ko‘ra turlarga bo‘ladi. Ular an’analar va statis- tik qonunlar sifatida o‘zlarini namoyon qiladi. 1889-yilda B.G.Mogilnitskiy faqatgina umumiy qonunlar- ga asoslangan holda tarixiy jarayonlarning turlichaligini ko‘rsa- tib boMmaydi deb, ta’kidlagan edi. Tarixiy voqelik har qanday eng to‘g‘ri va eng mukammal qonundan ham mukammalroqdir. Tarixiy qonuniyat (qonun) — bu tarixiy jarayonlarning ich- ki o‘xshash holatiarini o‘zaro bogTiqlikda aks ettiruvchi zaruriy, muhim ahamiyatga ega, barqaror holatda takrorlanuvchi aniq va konkret munosabatlardir. Tarixiy qonuniyatlar (qonunlar) aniq-umumiy, individu- al- boshqaruvchi, shartli (ehtimoliy) bo‘ladi. Ular tarixiy jarayon- ni hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlik mohiyatiga asosan tushuntirib beradi. B.Mogilnitskiyning fikricha faqatgina sotsiologik qonuni yat (qonun)larning mavjudliginigina tan olish yoki e’tirof etish fatalizmga va apologetika (ko‘r-ko‘rona himoya qilish, barcha- si oldindan belgilangan va ma’lum qonuniyatlarga asoslanganjga olib keladi. Tarixiy taraqqiyotda muqobillik masalasining qo‘yilishi ma’lum bir ahamiyat kasb etdi. Dastlab XX asrning 50—80-yil- larida fanda qonuniyatlarning qo'llanilishi bo'yicha qat’iy qa- rashlar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, 80-yillarning ikkinchi yarmi va 90-yillarga kelib jamiyat taraqqiyotining turli ko‘rinishlari haqi- da so‘z yuritish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu vaqtda Yevropa ta- rixshunosligida 272madaniy-tarixiy taraqqiyotning mahsuli bo‘lgan jinslar orasidagi notenglikning ijtimoiy xususiyatiga urg‘u ber- gan holda tadqiqotlar amalga oshirish yuzaga keldi. Gender tad- qiqotlarining asosiy mavzulari oila va nikoh, uy xo‘jaligi va bozor, huquq va siyosat, din va ta’lim, madaniyat sohalariga yo'naltiril- gan. Analiz — tahlil, obyektiv voqelikni ilmiy bilish, o‘rganish uslubi. Analiz (tahlil) qilish — tarixiy hodisalar va tarixiy jarayonlar, ularning tarkibiy qismlari, jarayonlar va ularning tarkibiy qism- larining o £ zaro munosabatlarini fikran qismlarga ajratgan holda o‘rganish jarayoni. Analiz (tahlil)ga teskari jarayon sintez bo‘lib, bilish jarayonida bu ikki tushuncha bir-biri bilan bog‘liq bo‘ladi. Tahliliy (analiz) jarayon tarixiy bilish jarayoni va vazifalari bilan bog‘liqligi bois ilmiy tafakkur va ilmiy tadqiqot faoliyatining mu- him omillaridan biri sanaladi. Analogiya — o‘xshashlik, tarix fanida o‘xshashlik asosida xu- losa chiqarish. Analogiya (uslub sifatida) — o‘xshashlik; tarix fanida o £ xshash- ligi asosida xulosa chiqarish, taqqoslab, qiyoslab xulosaga kel- ish, hodisa va jarayonlarning, davrlar va bosqichlarning biror ji- hatdan o £ xshashligiga asosan (yoki farqlanishi) fikrlash, xulosa chiqarish, tahlil qilish, tadqiqot obyektidagi biror-bir o £ xshashlik asosida jarayonning boshqa jihatlari haqida ham xulosalar chiqa- rilishi mumkin. Tarixiy jarayonlarning alohida belgilari asosida boshqa tarixiy jarayonlar bilan bog‘liqligi va o‘xshash jarayonlar- ini aniqlab va qiyoslagan holda o‘rganilayotgan tadqiqot obyekti bilan bog‘liq tarixiy jarayonlar haqida ma’lum xulosalarni ko‘rsa- tib berish. Anaxronizm — (yunon. ana — teskari va chronos — vaqt) bir davrda sodir bo‘lgan voqealar yoki hodisalarning boshqa davrga taalluqli deb qarash. Apologetika — diniy ibora bo‘lib, ayrim hollarda tarix fanida ham qo‘llaniladi va ko‘r-ko‘rona himoya qilish ma’nosida tarixiy voqealarning va jarayonlaming barchasi oldindan belgilangan va ma’lum qonuniyatlarga asoslangan holda sodir bo'ladi degan te- 298raydigan falsafiy oqim; tarix fanida esa tarixiy voqelik va tarixiy jarayonlarga, ularning tadqiqi va talqini jarayonida xolis (obyek- tiv) bo‘lmagan, o‘z mansubligi va dunyoqarashi jihatidan kelib chiqqan holdagi ilmiy bo‘lmagan yondashish. Sfragistika - (yunoncha sphragis - muhr), sigillografiya (lotincha sigillum — muhr va yunoncha grafo — yozaman) tarix fanining muhrlarni o‘rganadigan sohasi. Muhr deb qattiq mate- rialdan yasalgan shtamp — matritsa va uning hujjatdagi izi, tas- viriga aytiladi. Sfragistika XVIII asrda diplomatiyaning bo'limi sifatida shakl- langan va uning vazifasi hujjatning vaqtini aniqlash va undagi muhrga qarab haqiqiyligini tasdiqlashdangina iborat bolgan. XIX asrning oxiridan boshlab, ilmiy doiralarga qazishmalar chog‘ida topilgan va hujjatdan alohida bo‘lgan muhrlarning (qadimgi Misr, Bobil, Hind, Parfiya, Rus muhrlari va h.k.) ko‘plab kirib keli- shi bilan sfragistika alohida fan sifatida yangi davrni boshladi. Davlat apparatining har qanday islohotlarini xronologik turkum- lash orqali qadim davlat institutlarining shakllanishini o‘rganish- da sfragistikaning ahamiyati kuchaydi. Sfragistika fanining asoschisi sifatida Mixail Geyneksiy (1709) ning nomini keltirish mumkin. Iogann Geymann, F.Gerken, Gatterer, Ledebur, knyaz Gogenloe-Valdenburg, Zeyler (sfragis- tikaga oid «Abriss der Sphragistik» (Vena, 1884) va «Geschichte der Siegel» (Lits., 1894) asarlarining muallifi) kabi olimlar bu fanning rivojlanishiga katta hissa qo‘shishgan. Sfaragistikaning o‘rganish obyekti haqidagi fikrlar fransuz olimi G.Shlyumberje, rus olimi N. P. Lixachyovlarning asarlarida o‘z ifodasini topdi. Sfragistikaning vazifasi hujjatlardagi muhrlarni o‘rganish orqa li ularning aslini aniqlash va tasdiqlashdan iborat. Ammo uning vazifasi faqat shu bilangina cheklanmaydi. Davlat va davlat or- ganlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar va davlatning shaklla- nish bosqichlarini o‘rganishda ham sfragistik ma’lumotlar mu- him ahamiyatga ega. Sfragistika materiallari amaliy san’at, geraldika, numizmatika, onomastikani o‘rganishda, qadimgi arxivlar tarkibini aniqlashda ham 188Neokantchilik. Neokantchilik pozitivistlarning qarashlariga qarshi tarzda shakllanib, XIX asrning 80-yillarida V.Diltey to monidan ilgari surilgan. Ularning qarashlaricha ijtimoiy hayotda hech qanday qonuniyatlar mavjud emas, tarixchining subyektiv xatti-harakatlari (boshidan kechirganlari, ko‘rgan- bilganlari) bi- lishning eng asosiy vositasidir, tarixiy dalillar — bilishning asosiy dalillaridir deb hisoblaydilar. Fandagi (ilmdagi) ong, aql, idrok haqidagi (bunga tarixni ham qo‘shadilar) bilishning eng asosiy vositasi bu — tushunish va intuitsiya (sezgirlik)dir deb ko‘rsata- dilar. Neokantchilarning ta’kidlashicha, tarix individual, alohida konkret holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi, tarix poeziyaga va san’at- ga yaqin bo‘lib, ko‘proq tavsifiy xususiyatga egadir. V.Dilteyning «ong, idrok haqidagi fan»ning tabiiy fanlarga qarama-qarshi qo‘yishi tushunchasi neokantchilarning Baden maktabida V.Vin- delband va G.Rikkertlar tomonidan yanada rivojlantirildi. G.Rik- kertning ta’kidlashicha tabiiy fanlar uchun asosiy uslublar yetak- chi mavqeda (generallashgan) bo‘lib, umumlashtiruvchi (ya’ni jarayonlarni o‘rganishdan boshlab tizimlarni o‘rganishgacha, tav- siflashdan tahlilga o‘tishi kerakligi to‘g‘risidagi fikr) xususiyat ga ega. Tarix uchun esa uslublar individual xususiyatga (alohida yakka jarayonni yoki holatni tadqiqot jarayonida ustun qo‘yish) egadir. Neokantchilar tomonidan ilgari surilgan eng asosiy uslub — dalillarni qadriyatlarga tenglashtirishdir. Bunda qadriyatlar si- fatida hodisalar yoki dalillarning ahamiyati ko‘rsatib beriladi. Bu o‘rinda davlat, san’at, din kabilar tushunilgan. Tarixning pred- meti sifatida esa insoniyatning madaniy hayoti ko‘rsatilib, tarixni individuallashtiruvchi empirik fan deb hisoblanadi. Garchi bu qarashlar barcha tarixchilar tomonidan birdek qa- bul qilinmagan boTsada, ayrim hollarda ularning o‘zgargan va yangilangan holatdagi elementlari tarixiy tadqiqotlarda uchrab turadi. Ko‘plab faylasuflar va tarixchilar tarix fanida nazariya- ning muhimligini inkor qiladilar va garchi tarixning fan sifatida- gi maqomini asoslab berishda yetarli bo‘lmasada tarixdagi tak- rorlanmaslikka va individuallikka urg‘u beradilar hamda buni o‘z o‘rnida tarixni «soxtalashtirilgan sotsiologiyalashtirish»dan ma’qul deb hisoblaydilar. Strukturalizm. Tarixiy voqelikni o‘rganish va tadqiq etishda- gi individuallashtirish uslubiga qarama-qarshi ravishda struktura- listlar strukturali- vazifaviy va strukturali-tizimli tahlil uslubini taklif qilib chiqdilar. Bu uslub borasida ish olib borgan fran- suz lingvisti F. De Sossyur dastlabkilardan bo‘lib «diaxron» va «sinxron» atamalarini tarix fani tadqiqot uslublari doirasiga kirit- 312bilan aloqadorligi. Fanning metodologiyasi — fanning ilmiy tadqiqot komponent- lariga — tadqiqot obyektiga, tadqiqot predmeti va predmet tahlili- ga, tadqiqotning (yoki muammoning) vazifalariga, mazku г qo‘yd- gan muammoning yechimini topish yoki tadqiqot oldiga qo‘yilgan vazifalarning hal etilishida muhim o‘rin tutuvchi va eng samara- li hamda maqbul hisoblangan tadqiqot vositalari (metodlari)ning umumiy xususiyatlariga, tadqiqot oldiga qo‘yiigan vazifalarning hal etilishi jarayonida tadqiqotchi tomonidan amalga oshiriladigan ishlar va tadqiqotlar bosqichlarining ketma-ketligini shakllantirish kabi omillarga tavsif beradi. Fan metodologiyasining eng muhim vazifalaridan biri tadqiqot muammosining qo‘yilishi, ilmiy naza- riyalar va tadqiqot predmetining tanlab olinishi va tartibga so- linishi, shuningdek, qo‘lga kiritilgan ilmiy natijalarning ularning haqqoniyligi nuqtayi nazaridan tekshirilishi, ya’ni o‘rganilayotgan obyektning o‘rganilishini amalga oshirish sanaladi. Fatalist — taqdirga ishonuvchi, taqdir, peshanaga yozilgani, qismatga bitilgani sodir bo‘ladi,deb hisoblaydi, fatalistlar (tarix fanida) voqealar sodir bo‘lishi muqarrar, uni muhokama qilish maqsadga muvofiq emas, deb hisoblovchilar. Fatalistlarning fikri- cha, tarix o‘zining avvaldan ma’lum yo‘lida g'ildirab kelaveradi, unda hamma narsa qonuniy va zaruriy, inson esa shiddat bilan so dir bo‘layotgan bu jarayonda mayda va arzimas payrahadir (ya’ni inson tarixiy jarayonning sodir bo‘lishida hech qanday rol o‘yna- maydi va unga ta’sir ko‘rsata olmaydi) deb hisoblaydilar. Feminizm — yunon mifologiyasidagi adolat ma’budasi Femi- da nomi bilan ramziy bog‘langan bo‘lib, XX asrda ayollarning er- kaklar bilan teng huquqli bo‘lishi g‘oyasi. Xronologik uslub — voqealarning ketma-ket sodir bo‘lishiga asoslangan, voqea va hodisalarni xronologik tartibda bayon qi- lishga yo‘naltirilgan tarixiy tadqiqot uslubi. Har bir tarixchi tomonidan qo‘llanilib, tarixiy jarayonlarning vaqt bo‘yicha (xronologik) ketma-ketlikda o'rganish imkonini beradi. Biroq bunda e’tiborga molik faktlarni diqqatdan chetda 6xususiyatlari tushunchalari asoslab berilgan. O‘quv qo‘llanmada tarix fanining asosiy xususiyatlari ochib beriladi, tarixiy bilishning metodologik kategoriyalari ko‘rsa- tib beriladi, tarixiy manba, tarixiy dalil, tarixiy davr qonuniyat- lari tahlil etiladi. Tarix fanining tadqiqot uslublari va tamoyil- lari, fanlararo yondashuv tamoyillariga alohida e’tibor qaratilgan. Nazariy bilimlar so‘nggida tarixiy tadqiqotlar bosqichlari, tushun- tirish muammolari va tarixiy tavsiflash masalalariga ham to‘xta- lib o‘tiladi. O‘quv qo‘llanma tarix mutaxassisligi bo'yicha ta’lim olayotgan bakalavriatura va magistratura talabalari «Tarix fani metodologiyasi», «Tarix fanining nazariy masalalari» kabi fan- larni o‘qishda, shuningdek, tadqiqotchilar va barcha tarix faniga qiziquvchilar uchun mo‘ljallangan. N.Mustafoyeva tarix fanlari doktori 10da tarixni yaratishga bo‘lgan munosabat boshqa geografik hudud- lar mamlakatlari tarixini yaratish uslublaridan ma’lum darajada farqlangan. Bundan Sharqda yaratilgan tarixiy asarlarning o‘zi- ga xos xususiyatlari, tarixiy asarlar mualliflarining tarix asarlarini yaratish yoki tarixiy jarayonlar tavsifini yoritishdagi asosiy falsafiy qarashlari va yondashuvlari, Sharq tarixchilarining tarixnavislik ja- rayonida rioya etgan tamoyillari, ilmiy yondashuvlari va uslublari- ni o‘rganishni ham mazkur fanning asosiy vazifalaridan biri sifa- tida e’tirof etish lozim. Shundan kelib chiqqan holda qo‘llanmada Sharq tarix falsafasining ayrim xususiyatlari haqida ham so‘z yu- ritiladi. Zamonaviy ijtimoiy fanlar sohasida tarixiy xotira tushuncha- si va tamoyiliga e’tibor kuchayib bormoqda. Zamonaviy tarix fa- nida tarixiy xotira alohida mavjud tamoyil emas, balki fanlar- aro yondashuv asosida shakllanib borayotgan alohida maxsus fan sohasiga aylanib bormoqda. Tarixiy xotira nazariyasi faol tarzda rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, tarix darslarining o‘qitilishi jara- yonida tarixiy xotira tushunchasining amalda qo‘llanilishiga kat- ta urg‘u berilmoqda. Mazkur qo‘llanmada tarixiy xotira va tari xiy ong tushunchalari haqida ham so‘z yuritiladi. Qo‘llanmada manbalar va ulardan foydalanish tamoyillari xu- susida ham so‘z yuritiladi. Tarix fani tadqiqotlarining bu sohasi da tarixchi olimlar tomonidan bildirilgan fikrlar va nazariyalarni tahlil qilgan holda tarixiy manbalar va dalil interpretatsiyasi masalalarida manitiqiylik va mantiqiy izchillik masalasi haqida bir qator fikrlar va farazlar berib o‘tiladi. Shuningdek, qo‘llan- mada talabalarning o‘tilayotgan mavzularni teranroq o‘zlashti- rishlarini osonlashtirish maqsadida fan terminologiyasiga oid bir qator so‘zlar va ularning tarix fani hamda tarix fani tadqiqot- lari bilan bog‘liq vazifalari va izohli tushunchalari berib o‘tilgan. «Tarix fani metodologiyasi» fanini o‘qish davomida tarixiy bilim- lar nazariyasi haqidagi turli fikrlar o‘rganiladi, ularning tarixiy bilimlarga xos bo‘lgan ustuvor yo‘nalishlariga asosiy e’tibor qa- ratiladi. Qollanma mazkur fan yuzasidan dastlabki tajribalardan sana- ladi va uni tayyorlashda bugungi kungacha tarix fani hamda fan ning 131ishonchli aks ettiradi deb hisoblaganlar I . XIX asrning birinchi yarmidagi «klassik manbashunoslik»da (B.Nibur, L.Ranke) manbalarga o‘tmishning haqiqiy guvohi si- fatida munosabatda bo‘lingan. Bunda tarixchi tomonidan man- balarda keltirilgan ma’lumotlarni tavsiflash bilangina cheklan- ganilgan va tarixchining ijodiy fikrlashi va tafakkuriga e’tibor qaratilmagan yoki yetarli baho berilmagan. Tarixchilar tor doi- radagi manbalardagi ma’lumotlar bilan cheklangan holda tad- qiqotlarda asosiy urg‘uni manbalardagi hujjatlarga qaratilgan. Pozitivistlar tarixni «ijobiy» fanlar qatoriga ko‘tarish maqsa- dida harakat qilib, tarixchidan hujjatlar ichidagi dalillarni ajra- tib olishni asosiy vazifa sifatida ko‘rsatdilar. Manbalarning tahlili metodlarini yaratish dolzarb vazifalardan biriga aylanib, falsafiy masalalar «chetga surib» qo‘yildi. «Manba» iborasi o‘rniga in- sonlarning faoliyati va fikr-qarashlari natijasida yuzaga kelgan «iz» iborasi qo‘llanila boshlandi. Bunda faoliyat e’tibordan chet- da qolib, hissiyotlar va fikrlarning aksi haqida gapirila boshlandi, natijada tarixchi tadqiqot jarayonida manba muallifining fikrlari bilangina cheklanib qolib, uning taassurotlarini qaytadan shakl- lantira boshladi. Pozitivistlar manbalarning birlamchiligini ta rixchining tafakkuri va fikrlashidan ustun qo‘ydilar, «hujjat yo‘q bo‘lsa, tarix ham mavjud emas» g‘oyasini ilgari sura boshladilar. Nazariyaga yetarli baho berilmasligi empirizmga olib keldi, tarix- chiga faktlarning qayd etuvchisi deb qaraldi. Hujjatlar esa o‘tmish haqida real obyektiv ma’lumot beruvchi manba hisoblandi. XIX asrning oxirlariga kelib fandagi mavjud vaziyat o‘zgar- di. Manbalar va real voqelik o‘rtasidagi, tarixchining manbalar ga bo‘lgan munosabati avvalgi davrlarga qaraganda birmun- cha murakkablashdi. Bu vaqtga kelib tarixchilar hech qanday fakt yoki dalil manbalarda tayyor holda uchramasligi va mavjud bo‘lmasligini tushunib yetdilar. «Dalilga sig'inish» va «hujjatlar- ga sajda qilish»ni tanqid qila boshladilar. Manbalar va dalillar- ga munosabatning bu tarzda o‘zgarishi esa manbalarning obyek- tivligini shubha ostida qoldira I История исторического знания. С. 32. 143saralab olinishi me’yorlari uning «nodir»ligini asoslaydi. Biroq fanning rivojlanishi shuni ko‘rsatdiki, dalillar tadqiqot- ning faqatgina asosiga emas, balki uning natijasiga ham bevosi- ta ta’sir ko‘rsatuvchi omildir. Dalillarsiz nafaqat umumlashtirish mumkin emas, balki ilmiy dalillarning o‘zi ham o‘zida umu- miylikni ifodalaydi. Ingliz olimi F.Pauikning qarashicha, fanning dalillari — bu fikr va mulohazalar tizimi bo‘lsa, umumlashtirish — mulohazalar haqidagi mulohazalardir. Tarixchi Y.Topolskiy esa tarixiy dalillarni o‘zgaruvchan yaxlit tizim sifatida o‘rganib, bu tizim doimiy ravishda o‘zgarib va yan- gilanib turadi, dunyoqarashlar kengayib borgani sayin dalil orqali voqelik mohiyatining yangi qirralari ochilib borishi muqarrardir, degan fikrlarni o‘rtaga tashlaydi. Amerikalik olim K.Bekker 1955-yilda har qanday oddiy da lillar o‘z tarkibida ko‘plab mayda va oddiy dalillarni ifodalay di, degan fikr bilan chiqdi. Uning ta’kidlashicha, dalil — «bu aqliy shakllantirilgan, belgi, minglab oddiy va sodda dalillarning yagona dalilga birlashtirilishi»dir. Dalillarda hech qanday obyek- tiv mazmun mavjud emas va u real tarixiy voqelikka mos kelmay- di. Bularning barchasi tarixchining ongida, shuurida, tasavvurida to‘qnashadi. K.Bekkerning yaqqol relyativistik (voqelikni obyek- tiv ravishda bilish mumkinligini inkor etadigan metodologik g‘oya) qarashlarini boshqa faylasuflar ham quvvatladilar. Xusu- san, fransuz R.Aron: «dalillar o‘z holicha mavjud bo‘lmaydi, da lil ong va tafakkur orqali shakllantiriladi va ong hamda tafakkur uchun bo‘ladi», — deb hisoblaydi. Masalan, tarixchi tasvirlayot- gan tarixiy jarayonlar va voqealar uning ongida, tasavvurida hosil bo‘ladi, ya’ni tarixchining ongidan tashqari tarixiy reallik mav- jud emas, deb hisoblaydi. Uning fikricha dalil (fakt) ixtiyoriy er kin holatda tarixchi tomonidan shakllantiriladi, tarixiy bilish esa nisbiy xususiyatga egadir. R.Aronning bu qarashlari tarixchilarni qoniqtirmadi va ular bu fikrlarni inkor qilib, bu uslubdagi yon- dashuvni asossiz deb hisobladilar. Tarixchi E.Karrning ta’kidlashicha, tarixda bo‘lib o‘tgan har qanday voqealar emas, balki tarixiy ahamiyatga ega bo‘lganlari- gina 64biy harakatlar tarixiga qat’iy obyektivlik, sof ilmiylik va tarixiylik nuqtayi nazaridan yondashish sanaladi. Siyosiy tarix — tarix fanining eng dastlabki yuzaga kelgan tar- moqlaridan biri bo‘lib, bu tarix o‘z tarkibiga fuqarolik jamiya- ti tarixini, siyosiy voqealar tarixini, siyosiy tizimlarni boshqarish va ijro etuvchi hokimiyat tarixini kiritgan holda tarix fanining o'rganilishini ma’lum darajada o‘zgarib borishiga ta’sir ko‘rsat- di. Ingliz tarixchisi D.Eltoning fikricha, siyosiy tarix jamiyat- ning tarkibi bo‘lgan inson faoliyatini o‘rganadi. Bunda asosiy e’ti- bor inson faoliyatini faqatgina tavsiflab berishga emas, balki uni tushunish va idrok etishga yo‘naltirilgan bolishi kerak. Mazkur tarixchi o‘z fikrini davom ettirib, siyosiy tarix statistikaga but- kul bog‘liq bo‘lib qolmasdan, abstraksiyadan qochish va faqatgi na ijtimoiy tarixni yozmasdan, inson faoliyati va insonlar bilan munosabatga kirishish kerak, deb ko'rsatadi. Biroq tarixni yo- zishda sotsiologiyaga ko‘proq e’tibor qaratuvchi bir qator tarixchi- lar D.Eltoning bu fikrlarini ma’qullamaydilar va asosiy qimmat- li ma’lumotlarni ijtimoiy tarixdan olish kerak deb hisoblaydilar. Ko‘p hollarda siyosiy tarixchilar o‘z diqqat-e’tiborlarini in sonlar taqdiriga ko‘proq ta’sir etuvchi siyosiy hokimiyat faoliyati ni o‘rganishga qaratadilar. Shunga ko‘ra tadqiqotlar ko‘lami ham kengayib boradi, ya’ni aholining harakatlari, alohida muammo- lar, hattoki ommaviy madaniyat ham siyosiy tarixchilar diqqat e’tiboridan chetda qolmaydi. Tarix fanining bu tarmog‘ini rivoj- lantirishda tarixchi E.Xobsboum katta o‘rin tutadi. U tarixni faqatgina «oliy siyosat» sohasida emas, balki nizolar va kelish- movchiliklar, iqtisod, ijtimoiy psixologiya va boshqa bir qancha guruhlarga bo‘lib o‘rganishni taklif etadi. Iqtisodiy tarix statistikaning paydo bolishi bilan faol rivojla- na boshladi. Bugungi kunda matematik modellashtirishdan keng foydalaniladi. Tarixchi monetarizm, lasseferizm, D. Keyns naza- riyasi va boshqa bilimlarni bilmasdan turib o‘z tadqiqotlarini olib borishi samara bermaydi. Tarixchi bu soha tadqiqida odamlarning yashash tarzi haqida to‘liq ma’lumot bera olishi mumkin boTma- 282bo‘lgan tilga tarjima qilish. Maxsus ma’nosi — mantiqdagi va matematikadagi abstrakt (mavhum) tizimlar uchun modellarni tizimlashtirish. Tarix fani- da tadqiqotlar jarayonida hamda manbashunoslik sohasida nis batan ko‘proq qo‘llaniladi va sharhlash, izohlash, tushuntirib (izohlab) berish, talqin qilish vazifalarining bajarilishini anglata- di. Yana qarang: Manbani interpetatsiyalash. Man baning tan- qidiy tahlili (manbashunoslik tahlili). Intuitsiya — ichki his, sezgi, sezgirlik, tajriba yordamidan tash- qari bevosita muroqaba yo‘li bilan haqiqatni bilish mumkin de- gan tushuncha. Kvantativ tarix — («quantity» — miqdor) tarixiy tadqiqotlar- da miqdoriy (matematik) uslublarning qo‘llanilishi va tarix fani tarmoqlari bo‘yicha xulosalarga ega boTish bilan bogTiq tu shuncha. Klassifikatsiya-tasniflash — Tarixiy jarayonlarni, voqealarni, hodisalarni, ularning borishi va tarkibiy qismlarini tasniflash. Tadqiqot obyektlarini alohida jihatlariga asosan (turi, shakli, davri va boshqalar) hamda boshqalarining mohiyatiga ta’sir et- maydigan umumiy belgilariga asosan guruhlarga ajratish. Klassi- fikatsiyalashning yana bir shakli tipologiya hisoblanaai. Konkretlik — aniqlik, fikrning aniqligi. Konkretlik (konkret) — (lotinchadan «concretus» — zichlan- gan, toliq) falsafiy kategoriya bo‘lib, ikki ma’noda qollaniladi: ya’ni, bevosita ma’lumotning o‘zi sifatida, ilmiy aniqlashtirish- larning tizimi sifatida, narsalar (buyumlar) ning mohiyatan alo- qadorligi hamda o‘zaro bogMiqligi hamda hodisalar rivojlanishi- ning qonuniyatlari va tamoyillarini aniqlovchi sifatida tushuniladi. Dialektikada konkretlik abstraktlikka qarama-qarshi ma’noda bo £ ladi, nazariy bilish ham abstraktlikdan konkretlikka yo‘nal- tirilgan (ko‘tarilgan) holda amalga oshiriladi. Kontent-tahlil — matnli ma’lumotlar mazmunini ijtimoiy an’analarni aniqlash va o‘lchash maqsadlaridagi jiddiy tadqiqot bo‘lib, bu uslub bir qancha manbalarni baravar o‘rganish vaqtida qo'llaniladi. Ko‘p hollarda tadqiq etilayotgan axborotning dast- labki mana shu jarayonlarda tarixiy bilishning o‘ziga xosligi namoyon bo'ladi I . Tarixiy voqelikka aloqador dalillar (faktlar). Pozitivistlar tad- qiqot jarayonida qo‘llanilishi mumkin bolgan oddiy va alohida dalillarni (faktlarni) haqiqatan mavjud va to‘g‘ri deb hisobla- ganlar. Biroq ayni vaqtda tarixchi tomonidan bunday dalil lar (faktlar)dan tashqari murakkab jarayonlar, tizimlar ham tadqiqot jarayonida o‘rganilishiga jiddiy e’tibor qaratmagan- lar. Tarixchi esa makon va zamon hamda vaqt chegaralarini va me’yorlarini hisobga olgan holda murakkab dalillarning sifati- ni aniqlaydi. Har qanday tarixiy dalil (fakt) ayni vaqtda boshqa dalillar (faktlar) tizimi tarkibida va ayni vaqtda ular bilan o‘zaro aloqa- dorlikda bo‘ladi. Dalillar (faktlar) tizimi ko‘p ma’nolidir. Shuning uchun ham tarixchilar ayni bir dalillar (faktlar)dan tarixiy voqe- likni turlicha tasavvur qilishlari mumkin. Tarixchilar tarixiy vo- qelikni turlicha tasavvur qilsalarda, biroq dalil (fakt)ning haqiqiy mazmuni o‘z obyektivligini saqlab qoladi. Tarixiy dalillar (fakt lar) alohida tarixiy voqelik darajasida takrorlanmasdir, biroq ja- miyat tizimi taraqqiyoti jarayonida mazmunan va mohiyatan tak- rorlanishi mumkin. Tarixiy manbalar dalillari (faktlari, ma’lumotlari). Tarixiy man- balarning tarixiy voqelik haqida nechoglik haqqoniy va obyektiv ma’lumot bera olishi hamda bu tarixiy manbaning tarixiy voqe likka nisbatan ma’lumotlarining imkoniyatlari darajasini tarix chi aniqlab berishi mumkin. Bunda germenevtika, ya’ni man balar va dalillarni (faktlarni) tushuntirib berish, sharhlab berish, talqin qilish muhim o‘rin tutadi. Manbalar ma’lumotlaridagi sub- yektivlik va to‘qima ma’lumotlarni (xayoliy ma’lumotlar) aniqlash va ularni tarixiy tadqiqotlarda asosiy o‘ringa qo‘ymaslik, ularga asoslanib qolmaslik va ularning shunday jihatlarini aniqlab berish manbashunoslik fanining vazifalaridan biridir. I История исторического знания. С. 208. 149 153muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa tarixchidan tegishli davr tarixiy jarayonlarini chuqur bilishni, shu davrga oid man- balar va dalillarni tadqiqotga jalb etish va ulardan foydalanishda va ayni vaqtda ularga nisbatan mantiqiy fikrlay olishi mahoratiga ega bo‘lish talab etiladi. To‘g‘ri, bunda ayrim tarixchilar tomonidan tadqiqot jarayonida bunday yo‘l tutilishi subyektivlikka olib keladi, degan fikr bildiri- lishi tabiiy. Biroq bundagi ustuvor mohiyat tarixchining subyek- tiv jihatdan o‘z fikrini va xulosasini tarixiy jarayonga yoki uning mazmun-mohiyatiga singdirishi emas, balki tarixiy jarayondan kelib chiqqan holda mavjud voqelikni mantiqiy fikrlab, tarixiy jarayonlarni va voqealarni tasavvur qilish orqali manbalardagi ma’lumotlarga tayanib, ilmiylikka asoslangan mantiqiy xulosani bera olishdir. Tarixchi tomonidan tadqiqot davomida manbalardagi ma’lu- motlarni aniqlab, ularni umumiy tarixiy jarayonlarni aniqlashda va tavsiflashda faqatgina faktlarning o £ ziga emas, balki shu bilan bir qatorda tarixiy jarayonlarning yuz berishidagi mantiqiy izchillikdan kelib chiqqan holdagi ilmiy yondashuv umumiy ilmiy xulosalarning mantiqiy jihatdan to‘laqonli boTishidagi muhim omildir. Tarixiy jarayonlarning tadqiqi asnosida manbalar asosiy o‘rin tutsada, ulardagi ma’lumotlarni aynan qanday bo‘lsa shunday- ligicha emas, balki tarixiy jarayonlarning umumiy holatidan mantiqiylikka asoslangan holda ilmiy xulosalarni tanlab olish maqsadga muvofiqdir. Ilmiy adabiyotlarda ta’kidlab o £ tilganidek, faktlarsiz, dalillarsiz tarix yo £ q. Tarixchi tadqiqot mazmuni va mohiyatidan kelib chiqqan holda yozma va moddiy manbalarni, ulardagi ma’lumotlar, ya’ni faktlar va dalillarni tanlash asnosi da ularni saralaydi, ularni sharhlash orqali «jonlantiradi», o £ zi- ning ilmiy nuqtayi nazardan tasavvuri, tavsifi va sharhlari orqa- li ilmiy tizimga kiritadi va ma’lum bir tarixiy jarayonning bir qismini yorita oladi. Bunda birinchidan, tarixiy manbalarning tahlili orqali undagi ma’lumotlar, faktlar orqali tarixiy jarayon- larning tavsifi va tahlili shakllantirilsa, ikkinchidan yozma man- balardagi mavjud ma’lumotlar orasidagi mavhumlik, yozma va moddiy manbalarni solishtirish va mantiqiy xulosalar chiqarish yordamida esa tarixiy 194asoslanib xulosa chiqariladigan bo‘lsa, o‘rganilayotgan davrning faqatgina mavjud tarixiy holatini anglash mumkin, biroq bu holat- ni mantiqiy jihatdan, ya’ni tizimli yondashuv asosida strukturaviy jihatdan tahlil etilsa, ohganilayotgan tarixiy davr yoki tarixiy ja- rayon haqida atroflicha to‘liqroq xulosalarga ega bo‘lish mumkin. Konkretlikdan abstraktlikka (aniqlikdan mavhumlikka) o‘tish va abstraktlikdan konkretlikka (mavhumlikdan aniqlikka) o‘tish. Bu uslub tadqiqotlar jarayonida tadqiqotning yo‘nalishini aniqlashtirish xususiyati bilan ahamiyatlidir. Konkretlik bilish obyektini unga xos bo‘lgan barcha jihatlari bilan idrok qilishdir. Abstraklashtirish esa reallikning u yoki bu jihatlarini fikrlash yordamida tasavvur qilishdir. Konkretlikdan abstraktlikka (aniqlikdan mavhumlikka) o‘tish uch usulda amalga oshiriladi. Birinchi usul — e’tiborni chetga tortish, chalg‘itish vositasi- da, tadqiqot obyektining u yoki bu tarkibiy jihatini boshqalardan alohida ajratgan holda yoki obyektning u yoki bu belgilarini jam- lagan holda, mazmun-mohiyati hamda rasmiy-miqdoriy model- lariga asoslangan holda tadqiq etish. Ikkinchi usul — turli hodisalarni aynan o‘xshash hodisalar si- fatida abstraktlashtirish usuli bo‘lib, obyektga o‘ziga xos va taal- luqli bo‘lmagan holatlar orqali baho beriladi. Bu holat turli xilda- gi klassifikatsiyalash (voqealarni tasniflash) va tipologiyalashda (jismlar va hodisalarni umumiy alomatlariga asoslanib guruhlar- ga, turkumlarga ajratish) qo‘llaniladi. Uchinchi usul — ideallashtirish bo‘lib, obyekt ayrim ideal (mukammal) xususiyatlariga asoslanib shakllantiriladi. Ular obyekt- ning o‘zigagina xos bo‘lib, biroq obyektda yetarli darajada ifoda- lanmagan yoki obyektda yetarli darajada o‘z aksini topmagan. Bu uslub deduktiv-integral modellashtirish imkonini beradi. Abstrakt- lashtirish obyekt mohiyatini chuqurroq tushunishda yordam beradi. Biroq alohida konkret hodisalarning mohiyatini tushunish va anglash uchun ikkinchi uslub — abstraktlikdan konkretlikka (mavhumlikdan aniqlikka) o‘tish uslubi ham katta ahamiyat kasb etadi. Bunda konkret-nazariy bilim ilmiy tushunchalar, qonun- lar va nazariyalar sifatida o‘zini aks ettiradi. Bu uslub birmuncha murakkab bo‘lib, unchalik keng tarqalmagan. Tizimli yondashuv va tizimli tahlil. Tizim — real voqelikda- gi alohida 23interpretatsi- ya muhimdir. E.Karr tarixda sababiylik nazariyasi hamda o‘sha vaqtlarda turli e’tirozlarga sabab bo‘lgan rivojlanish g‘oyasini il- gari surgan edi. E. Karrning rivojlanish g‘oyasi borasidagi fikrlarini keyincha- lik D.Plam va S.Polard ham qo‘llab-quvvatladilar. Biroq neo- kantchilik tarafdori bo‘lgan I.Berlin E.Karr fikrlari bilan bahsga kirishib, uning tarixdagi sababiylik nazariyasini tanqid qildi. U Karrni «tarixni o‘z xususiyatiga ega bo‘lmagan tushunchaga ham da insonni qo‘g‘irchoqqa aylantirayotganligi» haqida fikr bildirdi. I. Berlinning fikrlari noto‘g‘ri bo‘lsada, keyinchalik «tarixning ilmiy asosga ega emasligi» borasidagi g‘oyani quvvatlantirdi. I960 yilda I. Berlin o‘zi tashkil qilgan «Tarix va nazariya» (« История и теория ») nomli jurnalida tarixning san’atga yaqinligi borasida gi asossiz qarashlarini ilgari sura boshladi. I.Berlinning fikri- cha tarixchining vazifasi tarixiy jarayon bo‘yicha betakror por- tret yaratish, tushunchaga oid nazariya yaratish esa shart emas, ilmiy tarix esa amalga oshmaydigan xomxayoldir. Harchand keng targ'ib qilinsada, uning bu mulohazalari tarixchilar tomonidan qabul qilinmadi. XX asrdagi tarixiy davrda muhokama va munozaralarga sabab bo‘lgan tu- shunchalardan biri — fanlararo yondashuv edi. Tarix fanining yangilanishi tarafdorlaridan biri sifatida London universiteti pro- fessori J.Barraklou tanildi. U neokantchilarning tarixning ilmiy- ligiga qarshi bildirgan fikrlariga qat’iy ravishda e’tirozlar bildirdi. U tarixchilar tomonidan boshqa ijtimoiy va gumanitar fanlarning ilmiy tadqiqot metodlaridan kam foydalanilayotganligini alohida ko‘rsatib o‘tdi. Bu tarixiy tadqiqot ishlari va ularning ilmiy-na- zariy darajasini pasaytirib yuboradi, hamma narsani dalil (fakt) lar bilan bog‘lash kerak emas, nazariya ham har qanday ilmiy metodning asosi hisoblanadi. 1978-yilda uning « Новые тенденции истории » («Tarixning yangi qarashlari») kitobi nashr etildi. Bu kitobda u sodda siyosiy tarixchilikdan voz kechib, tarix fanining ko'lamini kengaytirish flkrini ilgari surib chiqdi. Bunda u tarixchilar va tarixiy tadqiqot- 250tarixiy voqelik haqida to‘la tasavvur hosil qilish imkonini ber- maydi, ayni vaqtda ta’kidlab o‘tish ham lozimki, manbalarsiz il- miy tadqiqotni ham amalga oshirib bo‘lmaydi, bu esa doimiy ra- vishda manbalardan foydalanish va ularni ilmiy tadqiqotga jalb etish uslublarini takomillashtirib borishni talab etadi. Tadqiqotning bu bosqichida tadqiqot jarayonida qo‘llaniladi- gan uslublar tizimini shakllantirish va aniqlashtirib olish maqsad ga muvofiqdir. Yuqorida aytib o‘tilganidek, tarixchining man balardan tashqari bilimi, metodologik zaxirasi tadqiqot uchun manbalarni tanlashda, ularni saralab olishda, uslublarni tanlash- da hal etuvchi omil hisoblanadi. Umumfalsafiy, umumfan va umumtarixiy uslublar asosida ta- rixchi tadqiqotning aniq-muammoviy uslublarini aniqlaydi. Ular ko £ pchilikni tashkil qilib, maqbullarini tanlab olish tadqiqot mavzusi hamda qo‘yilgan muammoning xususiyatidan kelib chi- qib amalga oshiriladi. Ayni vaqtda fanlararo yondashuv uslublari qo‘llaniladi, sotsiologiya va boshqa fanlarning tadqiqotni amal ga oshirish jarayoniga mos keluvchi eng zarur uslublaridan foyda- laniladi. Bu jarayonda eng asosiysi qo‘llaniladigan maxsus tari xiy uslublar hisoblanadi. Ko‘p hollarda miqdoriy uslublardan ham foydalanish talab etiladi, biroq manbalarda va tadqiqot materi- allarida miqdoriy ma’lumotlar yetarli bo‘lmasa, u holda tavsifiy uslublardan foydalanish tavsiya etiladi. Albatta, bu jarayon tadqiqotning eng asosiy va eng murak- kab holati sanalib, bunda tarixchi tomonidan tadqiqotni amal ga oshirish uchun eng maqbul bo‘lgan va samarali uslublarni tanlab olish talab etiladi. Bunda tarixchiga faqatgina uning il miy tadqiqot ishlarini amalga oshira olish malakasi va tajriba- si, shuningdek uning bilimdonligi va aql-zakovatigina yordam beradi. Tarixiy voqelikni bilishning rekonstruktiv va empirik darajasini aniqlash Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan bosqichlardagi tadqiqot faoliyati amalga oshirilgandan so‘ng tadqiqotning asosiy bosqichlaridan biri, ya’ni tarixiy voqelikni voqealari va hodisalarini tadqiq etish 1 Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. — T.: «0‘zbekiston», 1996. 92-b. 8 ochilishi lozim. Bilisbimiz shart bo‘lgan sahifalarni qunt bilan varaqlash hammamiz uchun ham qarz, ham farz» 1 . Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning ro‘y berishidagi asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Ayniqsa, turli davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda mualliflarning tadqiqot masalalariga tur- licha yondashuvlari va fikrlari, xulosalarning turlichaligi, ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va tarixiylik, ilmiylik hamda xolislikka asoslanilgan eng to‘g‘ri xulosalarni chiqarish bugun- gi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi. Bugungi kunda tarix fani sohasida ta’lim olayotgan tala- balar tarixga oid asarlardan foydalanish, ularni tahlil etish kabi o‘zlashtirish uslublari, ulardan foydalanish samaradorligini bilish haqidagi tarixiy tadqiqot uslublari va ilmiy-tarixiy haqiqatga eri- shish yo‘llarini anglashi lozim. Hozirgi vaqtda tarixchi mutaxassislarni tayyorlashda va ular ning ilmiy tadqiqot malakasini shakllantirishda tarix fanining turli tadqiqot uslublari va yondashuvlari haqida yetarli bilim be- rish va ularning tarixiy tadqiqotlar jarayonida to‘g‘ri va ilmiy, tari- xiylikka asoslangan xulosalarni chiqarishga yo‘naltirish bugungi kun tarix o‘qitishning asosiy vazifalaridan biriga aylandi. Bu bo- rada O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti LA.Ka- rimovning quyidagi fikrlari alohida ahamiyat kasb etadi: «Yo- mon tomoni shundaki, subyektiv fikr yuquvchan bo‘ladi. Chuqur tahlil, mantiqqa asoslanmagan biryoqlama fikr odamlarni, eng awalo, tarix o‘qituvchilarini chalgMtadi. Ular eshitganlarini ha- qiqat shu ekan, deb o'quvchilarga ham yetkazishadi. Faqat bahs, munozara, tahlil mevasi bo‘lgan xulosalargina bizga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishi mumkin. Bu — birinchidan. 311«tekshiruv»dan ohkazadi, matnlarni keying: tadqiqotlar va nashr- lar uchun tayyorlashni amalga oshiradi. Tizimlilik (sistemalilik) tamoyili — sistema — muayyan tarzda o'zaro bog‘langan va bir qadar yaxlitlikni tashkil etadigan elementlar majmuyi. Tarmoq, shoxobcha, birlik, butunlik tashkil etuvchi narsalar majmuyi. Tarix fanida umumiy yaxlit tarixiy ja- rayonlarning tarkibini tashkil etuvchi tarixiy jarayonlar, voqealar, hodisalar majmuyi. XIX asrda tarixchilar jamiyatni, tarixiy voqealarni tizimli lik asosida (sistemalashtirib) o‘rgana boshlagan bo‘lsalar, XX asr- ga kelib barcha fanlar tadqiqotlarida tizimlilik uslubidan foydala- nish asosiy o‘rin tutib bora boshladi, bunda tadqiqot obyektiga sababiylik va kelib chiqishidagi hamda vazifaviy aloqadorligi xu- susiyatlaridan kelib chiqqan holda murakkab tuzilmali tizim sifa- tida qaraldi. Tipologiya — tarix fanida tarixiy hodisalar va jarayonlarni umumiy alomatlari, jihatlari, mohiyatiga qarab ilmiy asosda gu- ruhlarga ajratish, tasnif (klassifikatsiya) qilish. Tipologik uslub tarixiy jarayonlarning mohiyatiga asosan tahlil qilishdir (I.Koval- chenko). Yana qarang: klassifikatsiya. Tipologiyalash — tarixiy jarayonlar va hodisalarni umumiy alo- matlariga asoslanib guruhlarga, turkumlarga ajratish. Yana qa rang: klassifikatsiya, tipologiya. Uslub — qarang: metod Fan tarixi — tarix fani ilm-fanga kashfiyotlar ro‘yxati sifati- da emas, balki inson faoliyatining mahsuli va ayni vaqtda jamiyat va madaniy hayotning ajralmas bir bo‘lagi sifatida qaraydi. Ilm- fan ijtimoiy va mafkuraviy xususiyatga ega. Ayni vaqtda tarix- chilardan ilm-fanning ilmiy bo‘lmagan tafakkur mahsuli bo‘lgan (astrologiya, alkimyo va boshq.) fanlarni ilmiy fanlar bilan ara- lashtirib yubormaslik talab etiladi. Bu sohaning tarixiy tadqiqot- lari jarayonida ilm-fan va jamiyat o‘rtasidagi aloqalar ya bog‘liq- likka alohida e’tibor qaratilishi kerak. Fanlararo yondashuv — qarang: Tarix fanining boshqa fanlar 48ajratishni taqozo qildi (masalan, harbiy tarix, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, din, fan, xotin-qizlar tarixi va gender tadqiqotlari, san’at, intellektual, madaniyat, diplomatiya tarixi va boshqalar). Ikkinchi guruhni yordamchi va maxsus tarix fanlari tashkil qiladi. Ularni alohida tarix fanlariga ajratilishi va rivojlanishi ta rix fanining xususiy tadqiqot usullarini ishlab chiqish zaruratidan kelib chiqadi. Antropologiya, arxeologiya, etnografiya mustaqil o‘ringa ega. Yordamchi tarix fanlariga — manbashunoslik, ar- xeografiya, paleografiya, geraldika, numizmatika kiradi. Maxsus guruh — boshqa fanlar ehtiyojidan kelib chiqadi (masalan, tabiiy fanlar tarixi, texnika tarixi, davlat va huquq tarixi). Tarix fani ning tarixini tarixshunoslik fani O‘ rganadi I . Tadqiqotning nazariy jihatdan koMami ayni vaqtda predmet- ning ham ko‘lami jihatdan kengayib borishiga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq tarix fani tadqiqot usullari va tarix fani tushunchalarining turlichaligi bois, tarix fani predmetining belgilab olinishi ham murakkablik kasb etadi. M.Veberning fikricha, tarix fanining obyektiv predmeti yo‘q. Tarix tarixchining «layoqati va ixtiyori, xohish-irodasi»dir. Tarix- chi keng ko‘lamli obyekt ichidan o‘z idroki asosida anglagan qis- minigina yuzaga chiqarib, ajratib ola oladi. Neokantchilarning fikricha, o‘rganish obyekti tadqiqotchiga bogliq bolmagan hol- da o‘z qonuniyatlariga ega bolgan tabiiy fanlarga nisbatan tarix fanida tarixchining mushohada yuritishiga hamda voqelikka nis batan baho bera olishiga bog‘liq holda alohida va takrorlanmas holat deb tushuniladi. Marksistlar esa tarixning xususiy bo‘lishi va umumiy taraq- qiyot qonuniyatlariga alohida yondashishi kerak deb ko‘rsatadi. Agar tarix fan bo‘lishi kerak bo‘lsa, u ham (barcha fanlar kabi) qonuniyatlariga ega bolishi kerak. Marksistlar haqida N.Jo‘rayev quyidagi fikrlarni bildirib o‘ta- di: — «Marksistik mafkura insonning tarixiy tafakkuri va qarash- lari xolis hamda erkin rivojlanishiga, shaxsning ozod yashashi- ga, shakllanishiga imkon bermadi. Tarixiy taraqqiyot qonunlariga zid bunday g‘oyalar esa uzoq yashamasligi o‘tmishdan ma’lum. Chunki bir g‘oyani, konsepsiyani ilgari surganlar o‘z maqsad- lari, dunyoqarashlari doirasidangina kelib chiqib tarixga yonda- shadilar, xolos. Ana shu tufayli tarixga noxolisona qarash, bir yoqlamalik tendensiyasi vujudga keladi. Natijada tarix soxta- lashtiriladi. Buni ko‘pincha anglab-anglamaymiz, tushunib-tu- shunmaymiz» 1 . I «0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. 274-b 97o‘lchash — bu shunchaki mexanik tarzdagi xatti-harakat emas, balki tarixiy hodisalarning tarkibiy qismlarini chuqur tarzda tushuntirib berishga olib boruvchi o‘ziga xos tarzdagi ilmiy tadqiqot deb ham qarash mumkin I II . Davrlaming ahamiyatga molik jihatlarini aniqlash uchun davr- lashtirish mezonlarini aniq va ravshan belgilab olish va bunda albatta jarayonning sodir bo‘lishidagi obyektiv sharoitlar va jarayonning o‘zini inobatga olish zarur. Davrlashtirishning bir mezonini boshqa bir me- zon bilan almashtirish mumkin emas. Ayrim hollarda u yoki bu voqea va jarayon yoki bosqichning boshlanish sanasini aniq ko‘rsatish im- konsiz bo‘lib qoladi, chunki jamiyatdagi barcha jarayonlaming chega- ralari harakatlanuvchi va ayni vaqtda shartli holda belgilangandir. Bu tadqiqot jarayonida barcha jarayonlar va voqealarning turli xususiyat- larga egaligi, bir taxlitda sodir bo‘lmasligi va vaqt nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda ularni aniq bir «qolip»ga solib chegaralab qo‘yish maqsadga muvofiq emas va tarixchi tadqiqot jarayonida bu jihatlami albatta inobatga olishi zarurdir. Qachonki bir nechta tizim va mezon- lar mavjud bo‘lib, ular tadqiqotga jalb etilsa, tarixiy bilish jarayonining ko‘lami va mazmunan boyligi ham ortib boradi. «Meni imkon boricha ularni juda ravshan bayon etib, o‘quvchi fahmlaydigan, [turli] kitoblarni axarish va u kitob egalarini surish- tirishga ehtiyoj qoldirmaydigan [bir asar yozishga] da’vat etdi...» III . Beruniy o‘z oldiga qo‘yayotgan maqsadining qanchalik mu- rakkab ekanligini juda yaxshi anglagan holda asosiy e’tiborni qi- yosiy taqqoslash uslubi yordamida yozilishi kerak bo‘lgan, ya’ni amalga oshirilishi lozim bo‘lgan tadqiqotning ilmiyligini ta’min- lash va xulosalarning obyektiv ravishda asoslab berilishiga qarat- moqda. Bu holat zamonaviy tarix fani ilmiy tadqiqotlarida tarixiy jarayonlaming obyektivlik, ilmiy va tarixiylik tamoyillariga asos- langan holda amalga oshirilishiga qo‘yilayotgan talablar bilan ay- nan bir xillik ksb etadi. «... [butun] kuchimni yig‘ib, [bor] imkoniyatimni ishga solib, goh eshitish, goh ko‘rish va qiyos qilish orqali bilimim yetgani- cha, u narsalarni bayon I Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — T.: Fan. 1968. 40- b . II Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. — Пермь, 2006. С . 182-183 III Qarang: Ilhomov Z. Tarix fani metodologiyasi. Tadqiqot uslublari va terminiarining izohli lug'ati. — T.: 2013. 36mumkin. Bu ma’lumotlar xonliklar hayotini aks ettirish bilan bir- ga keyinchalik uning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olini- shida podsho armiyasi harbiylari uchun qo‘llanma-ma’lumotno- ma vazifalarini ham bajargan. Bu ma’lumotlar va asarlar o‘zining ma’lum daraja obyektivligi bilan xususiyatlanadi. Ikkinchi qismi XIX asrning 50-yillaridan — XX asr boshlari- gacha boMgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Bu davrda yaratilgan asar- larda xonliklarning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi masalalariga keng o‘rin berilgan va ularning aksariyatida «buyuk davlatchilik» shovinizmi xususiyatlari yaqqol sezilib turadi. Shu bilan birga ayrim rus tarixchilari masalani obyektiv yoritish fikr- larini ham ilgari suradilar. Ushbu xususiyatlari bilan bu davrda yaratilgan asarlar Qo'qon xonligi tarixi va uning Rossiya imperi yasi tomonidan bosib olinishi masalalarini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi davrni Sovet davri (1917—1991-yy.) tarixshunosli- gi tashkil etadi. Bu davrni tarix faniga va tarixiy tadqiqotlarga bo‘lgan yondashuv xususiyatlariga asoslangan holda uch qismga bo'lish mumkin: 1. Sovet davri tarixshunosligining birinchi qismini Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridan — XX asrning 50-yillari o‘rtalarigacha bo‘lgan davr bilan belgilash mumkin. Bu davrda yaratilgan ilmiy asarlar va tadqiqotlar masalaga qisman obyektiv yondashuvi bilan xususiyatlanadi. 2. Sovet davri tarixshunosligining ikkinchi qismi XX asr 50-yil - laridan — 80-yillarning o‘rtalarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlarida tarix- ni o‘rganishga kommunistik mafkura va sotsialistik tuzum g‘oya- lari ta’sirida bir tomonlama, O‘rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishiga «progressiv» jarayon sifatida, mahalliy xalqlar taraqqiyotida buyuk davlatchilik shovinizmini bo‘rttirib ko‘rsatishga moyillik hukm suradi. Bu davr tarix fani sohasiga baho berar ekan, O‘zbekiston Res- publikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrlarni IllMustaqillikning dastlabki qadamlaridan boshlaboq xal- qimizning asrlar davomida bosib o‘tgan shonli tarixini, ozodlik uchun olib borgan tengsiz kurashlarini, milliy-ozodlik harakat- larini adolat tarozisiga qo‘yib o‘rganish, ulug‘ bobokalonlarimiz nomini tiklash, yosh avlodni ular bilan faxrlanish, tomirlarida oqayotgan muqaddas qonni his etish, alloma ajdodlarga munosib vorislar bolish, buyuk yaratuvchanlik ishlarini davom ettirish ru- hida tarbiyalashga alohida e’tibor berila boshlandi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A. Ka rimov o'zining bir qator asarlarida ularning mohiyati haqida ko‘plab marotaba to‘xtalib o‘tganki, xalqimizning qadimiy tarixi, boy madaniy merosi, urf-odat va an’analarini asrab-avaylash va rivojlantirish, mustabid tuzum davrida taqiqlab qo‘yilgan Navro'z bayrami, Ramazon va Qurbon hayitlarini nishonlash, dinga hur- mat bilan munosabatda bo‘lishni qaror toptirish, Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Bahouddin Naqshband va boshqa aziz-avliyola- rimiz, Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Bobur singari ulug‘ ajdodlarimiz xotirasiga nisbatan tarixiy adolatni tiklash haqidagi fikr- mulohazalar, qaror va farmonlar shular jumlasidandir 1 . I.A.Karimovning o‘zbek xalqi tarixi va davlatchiligi, madani- yati va ma’naviyati, ma’naviy merosining chuqur bilimdoni ekan- ligini mashhur adib Ch.Aytmatov quyidagicha ta’riflagan edi: «Bu zot o‘z xalqining, o‘z davlatining tarixini teran biladigan, madaniyat va san’atning turli tarmoqlari bo‘yicha chuqur tasav- vurga ega bo‘lgan tom ma’nodagi davlat arbobi ekan» I II . I Qarang : Karimov I . A . Tarixiy xotirasiz kelajak yo ‘ q . — T .: Sharq , 1998; Yuksak ma ’ naviyat — yengilmas kuch . — T .: Ma ’ naviyat , 2008; 0‘ zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida . — T .: 0‘ zbekiston , 2011. II Aytmatov Ch ., Shoxonov M . Qoyada qolgan ko ‘ z yoshlar . / Hokimiyat va ma ’ naviyat yoki podshohlar , xonlar , qirollar , prezidentlar faoliyatiga bir nazar . — « Jahon adabiyoti » jurnali , 1997- yil , №1. 7-56- bb . Qarang : 0‘ zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning «0‘ zbekiston mustaqillikka erishi ostonasida » kitobini o ' rganish bo ‘ yicha o ‘ quv - uslubiy qo ‘ llanma . — T .: «0‘ qituvchi » nashriyot - matbaa ijodiy uyi . 2012. 105- b . 303seologik asoslarini shakllantiradi: ontologiya — kategoriyalar yordamida jahonning o‘zida umu miy tuzilishini aks ettiruvchi falsafiy manzarasini, jumladan jamiyat va uning aniq hamda konkret tarixiy taraqqiyoti haqida- gi qarashlarni shakllantiradi; gneseologiya — dunyoni, jumladan tarixiy jarayonlarni anglash, bilishning chegaralari, me’yorlari va imkoniyatlarini asoslab be- radi; mantiq — ilmiy tarixiy bilish uchun zarur bo'lgan fikrlash- ning shakllari amalga oshirilishining to‘g‘ri qo‘llanilishini ajra- tib, asoslab beradi; epistemologiya — ilmiy bilishdagi umumiylikni oYganadi, il miy bilish nazariyasini ishlab chiqadi, jumladan ilmiy tarixiy bi lish nazariyasini o‘rganadi; ijtimoiy falsafa — zamonaviy jamiyatning tuzilishi va vazi- faviy xususiyatlaridagi umumiylikni o‘rganadi va ayni vaqtda yangi va eng tarixning nazariy asoslarini yaratishda asosiy o‘rin tutadi; tarix falsafasi — umumjahon tarixiy jarayonlaridagi umumiy mantiqiylikni o‘rganadi, tarixiy jarayon nazariyasi uchun ilmiy dunyoqarash asoslarini yaratadi. Tarix fanining ijtimoiy vazifaiari — tarix fani o'zining aso siy maqsadiga erishish jarayonida: 1. Haqiqiy ijtimoiy o‘z-o‘zini anglashni shakllantirish 2. Qaror topgan jamiyatning taraqqiyoti- ni oldindan ko‘ra bilish. 3. Jamiyat taraqqiyoti va uning ichki so- halari va jarayonlarini boshqarish kabilar uchun ilmiy shart-sha- roitlar yaratadi. Tarix fanining sohalari — tarix fani tarixiy bilishning shakli yoki fanning predmetiga asoslangan holda ikki sohaga bo‘linadi: Tarix fanining asosiy sohalari. Yordamchi tarix fani sohalari. Yordamchi tarix fani sohalari tarixiy jarayonlarni o‘rgan- maydi, ular tarix fanining asosiy sohalarini tadqiq etish jarayo- ni uchun ilmiy-bilish xususiyatiga ega bo‘lgan shart-sharoitlarni yaratib berib, umumiy yordamchi tarix fani sohalari hamda max- sus yordamchi 269XULOSA XX asr davomida dunyo avvalgi davrlarga nisbatan misli ko‘ril- magan darajada shiddat bilan taraqqiy etdi va bu jarayonlarga eng ko‘p ta’sir ko‘rsatgan asosiy omil sifatida albatta ilmiy taraqqiyot- ni e’tirof etish mumkin. So‘nggi o‘n yilliklarda zamonaviy profes sional tarixshunoslik va ilmiy tarixiy madaniyatning yangilanib borishi jarayoni sinfiylik determinizmidan voz kechilishi va aso siy umumiy qonuniyatlarning rivojlanishi bilan amalga oshmoq- da. Ayni vaqtda bu o‘zgarishlar fanning o‘ziga ham bevosita ta’sir ko‘rsatdi, ya’ni fanning shakllanishi jarayonidagi dastlabki vaqt- larga nisbatan o‘tgan asrning oxirgi yillarigacha vaqt mobayni- da fanning ichki sohasidagi va fanga nisbatan yuzaga kelgan ko‘plab ilmiy-falsafiy qarashlar, turli maktablarning shakllani shi tarix fani va Tarix fani metodologiyasi sohalarida ilmiy mu- rakkabliklarni va ayni vaqtda mukammalliklarning ham yuzaga kelishiga ta’sir ko‘rsatdi. Dunyoning o‘zgarib borishi va jamiyat hayotining yangilanib borishi bilan birga fan sohasida ham bir qator yangilanishlar amalga oshib bormoqda. Fan sohasidagi bir qator ilmiy-nazariy qarashlarning takomillashib va ayni vaqtda mukammallashib borishi o‘z navbatida fan sohasidagi muammo- larning yangicha tushunilishiga, shuningdek, fan va uning ilmiy tadqiqotlari sohasida, ayni vaqtda ilmiy tadqiqotlarning nazariy va metodologik asoslarida sifat jihatdan o‘zgarishlarning yuzaga kelishiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa tarix fanining ham boshqa fanlar kabi taraqqiy etib borishidan dalolat beradi. Tarixchi mutaxassislarni tayyorlashda va ularning ilmiy tad- qiqot malakasini shakllantirishda tarix fanining turli tadqiqot uslublari va yondashuvlari haqida yetarli bilim berish bugungi kun tarix o‘qitishning asosiy vazifalaridan biriga aylandi. Maz- kur qo‘llanmada e’tiboringizga havola etilgan tarix fani tadqiqot uslublari, tadqiqotlar jarayonidagi falsafiy yondashuvlar, mak- tablar, ularning vakillari tomonidan ilgari surilgan bir qator fikr- larga oid va umuman tarix faniga oid yuzdan ortiq terminlar va ularning qisqacha izohli sharhlari bilan tanishib chiqdingiz. Bun- da 67qo'ysalar, tarixchilar esa mazkur san’at asarining yaratilishi- dagi shart-sharoitlar, kompozitsiyalar, kontekstlar, intellektual va ijtimoiy tarixi jihatlarini asosiy o‘ringa qo‘yadilar. Tarixchi asar yaratilgan davr tadqiqi jarayonida o‘sha davrning estetik qarash- Iarini ham o'rganish bilan bir vaqtda o‘zi ham bu sohada ma’lum bilimlarga ega bo‘lishi lozim. San’at tarixini chuqur o'rganish tad- qiq etilayotgan davr madaniy hayoti tarixini kengroq va batafsil- roq tushunish va tadqiq etishda rnuhim o‘rin tutadi. Shu nuqtayi nazardan o'rganilayotgan davr tarixi haqida ma’lum bilimlar ga va ma’lumotlarga ega bo‘lgan tarixchi tadqiqotchida san’at- shunos tadqiqotchidan farqli o‘laroq ma’lum darajada imkoniyat- lar ko‘proq bo‘ladi. Intellektual tarix. Intellektual tarix dastlabki vaqtlarda yirik mutafakkirlarning g‘oyalari tarixi sifatida rivojlanib keldi. Ke- yinroq esa ko‘plab g‘oyalarning aksariyatini tashkil etuvchi va o‘zini oqlamagan va hayotga kirib bormagan bunday g'oyalarni o‘rganish zaruriyati bormi, degan savol paydo bo‘ldi. Tarix fani- da postmodernistlar qarashlari va tadqiqotlardagi yondashuvla- rining shakllanishi va taraqqiy etib borishi bilan intellektual ta rix ham yangilanib bordi. Natijada intellektual tarix o‘z tadqiqot koTamlarini kengaytirib borib, tadqiqotlar jarayonida tarixiy vo- qelikka diniy va ayni vaqtda ilmiy qarashlarni, turli vaqtlarda sodir boTgan kasalliklar va ularning kelib chiqishi va oqibatlari va boshqa shu kabilarni o‘rganishga alohida e’tibor qaratmoqda. Ayni vaqtda yirik mutafakkirlar va ularning fikr va g‘oyalariga, ulardan qoldirilgan matnlar, turli davrlarning tilshunosligi kabi sohalarga ham qiziqish ortib bormoqda. Madaniyat tarixi. Madaniyat tarixi tarixiy tadqiqotlarning an’anaviy va asosiy tarmoqlaridan biri sanaladi. Shu o'rinda ta’kid- lab o‘tish lozimki, madaniyat tushunchasining o‘zi bir necha tal- qinda mavjud boTib, keng koTamli tushuncha bo‘lganligi sabab- li, faylasuflar va madaniyatshunoslar tomonidan bu tushunchaga aniqlik kirituvchi o‘nlab ta’riflar berib o‘tilgan. Tarixchilar tomo - nidan madaniyat tarixining tadqiqotlari jarayonida bunday tu- 241muammolarni ko‘rsatib o‘tdilar. Bunga ko‘ra birinchi muammo — tarixchilar InterNETga ulangan ele- ktron kutubxonalar kataloglaridan hamma vaqt ham zarur ma’lu- motlarni yecha olmaydilar. Buning bir necha sabablari bor. Bu- lardan biri InterNETga joylashtirilgan kutubxonalar kataloglari va ularda ko‘rsatilgan manbalarning barchasini elektron kutub- xonalarga to‘liq hajmlarda joylashtirilmanligi, ma’lumotlarni qidi- rish vaqtidagi «kalit so‘zlar»ning foydalanuvchilar va kataloglarni tuzuvchilar tomonidan to‘liq o‘zlashtirilmaganligi, bu esa oli- nayotgan ma’lumotlarning to‘liq bo‘lmasligiga sabab bo‘ladi. Ik- kinchi muammo — InterNETda manbalarning nashrlarini topish mumkin. Biroq ayrim vaqtlarda shunday holatlar ham mavjud- ki, bu manba matnlari qayerdan olinganligi haqidagi ma’lumotlar uchramaydi. Ayrim vaqtlarda esa manbalarning faksimile (o‘zga- rishlarsiz, aynan berilgan nusxalari) nusxalari ham joylashtirila- di. Tarixchilar tadqiqot jarayoniga manbalarni jalb qilish vaqti- da odatda asl manbaga yoki uning birinchi nusxalariga murojaat qiladilar va tadqiqotda ham aynan ularga iqtibos beradilar. Agar bunday holatda InterNETga joylashtirilgan manbaning asl nusxa ekanligiga shubha uyg‘onsa, unda manbaning odatiy kutubxona- lardagi haqiqiy nusxasiga murojaat qilish maqsadga muvofiqdir. Shunday holat ham uchraydiki, InterNETga joylashtirilgan ay rim elektron adabiyotlarda manbaning sahifalari koTsatilma- gan bo‘ladi, bu ham manbaga iqtibos berishda tadqiqotchi uchun muammolarni keltirib chiqaradi. Ayrim hollarda esa InterNET tarmog‘idagi sayt o‘z manzilini o‘zgartirish mumkin yoki bu- tunlay o‘chib ketishi ham mumkin. Bu esa tadqiqotga jalb etil- gan ma’lumotlarning keyinchalik ma’lum ma’noda o‘z ahami- yatini yo‘qotishiga olib keladi. Uchinchi muammo — InterNET tarmoqlarida bir qator tarixiy mazmundagi elektron jurnallar pay- do bo‘ldi. Ularning orasida joylashtirilayotgan ma’lumotlarga jid- diy talabchanlik bilan yondashuvchilari ham bor, yoki aksincha, berilayotgan ma’lumotlarning asoslanishi, joylashtirilishidan av- val mutaxassislarning taqrizlarini talab qilmaydiganlari ham bor. Shu o‘rinda savol tug‘iladi, bunday holatda tarmoqqa joylashtiri layotgan har bir maqoladan ilmiy tadqiqot jarayonida foydalanish, unga iqtibos berish, agar maqolaning yana avvalgi qismda ta’kid- langanidek, nuqsoni — sahifalarining ko‘rsatilmasligi muammo- si mavjud bo‘lsa, ulardan tadqiqot jarayonida axborot manbayi si- fatida foydalanish mumkinmi? Yana shunday muammo borki, bu jurnal yoki maqola mazkur saytda yana qancha vaqt 281farazlarga yo‘naltirilgan xulosalarni shakllantirish. Induksiyani ikki jihati, xususiyatiga qarab bir-biridan farqlanadi. Ya’ni bi- rinchisi to‘liq induksiya bo‘lib, umumlashtirish yakuniy xulosa- ga ega bo‘lgan dalilar sohasi bilan umumlashtiriladi, ikkinchisi to‘liq bo‘lmagan induksiya bo‘lib, to‘liq yakuniy xulosalarga ega bo‘lmagan yoki oxiri yo‘q dalillar sohasi bilan umumlashtirila di. Induksiyaning ikki turi mavjud bo‘lib, birinchisi ommabop, umumiy (enumerativ) bo‘lib, hisoblash, sanab o‘tish yo‘li bilan hosil qilinadi, bunda hodisalarning sabab-oqibatlilik bog‘liqligi haqidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lmaydi; ikkinchisi ilmiy induk siya (eliminativ) bo‘lib, istisno yo‘li bilan hosil qilinadi, hodisalar ning sabab-oqibatlilik bogMiqligi haqidagi ma’lumotlar xulosalar chiqarishga yo'naltirilgan mazmunda aks ettiriladi. Integral — tarix fanida kichik tarixiy jarayonlardan, ularning yig‘indisidan umumiy jarayonni shakllantirish va uni xulosalash. Intellektual tarix — dastlabki vaqtlarda yirik mutafakkirlar- ning g‘oyalari tarixi sifatida rivojlanib keldi. Keyinroq esa ko‘plab g‘oyalarning aksariyatini tashkil etuvchi va o‘zini oqlamagan va hayotga kirib bormagan bunday g‘oyalarni o‘rganish zaruriyati bormi, degan savol paydo boMdi. Tarix fanida postmodernistlar qarashlari va tadqiqotlardagi yondashuvlarining shakllanishi va taraqqiy etib borishi bilan intellektual tarix ham yangilanib bor- di. Natijada intellektual tarix o‘z tadqiqot ko‘lamlarini kengay- tirib borib, tadqiqotlar jarayonida tarixiy voqelikka diniy va ayni vaqtda ilmiy qarashlarni, turli vaqtlarda sodir bo‘lgan, kasalliklar ularning kelib chiqishi, oqibatlari va boshqa shu kabilarni o‘rgan- ishga alohida e’tibor qaratmoqda. Ayni vaqtda yirik mutafakkir- lar, ularning fikr va g‘oyalariga, ulardan qoldirilgan matnlar, turli davrlarning tilshunosligi kabi sohalarga ham qiziqish ortib bor- moqda. Interpretatsiya — (lotinchada «interpretatio») sharhlash, izohlash, tushuntirib (izohlab) berish, talqin qilish. Interpretatsi ya bir necha ma’noda keltiriladi: Keng ma’noda — sharhlash, tushuntirish, nisbatan tushunarli 175qiy etib borishiga bir qator mutafakkirlar o‘z hissalarini qo‘shganlar, biroq ulaming orasida asosiy flkrlar nemis «huquq tarixi maktabi» vakillari, fransuz restavratsiyasi davri tarixchilari va G.Gegel tomo- nidan bildirilgan. G.Gegelning tarixiylik tamoyilining rivojlanishiga qo‘shgan hissasi dialektik uslubni asoslab berganligida edi. K.Marks tarixni materialistik tushunish g‘oyasini shakllanti- rib, G.Gegelning dialektik uslubini materialistik asosga yo‘naltir- di, nemis «huquq tarixi maktabi»ning tarixiylik tamoyilini «ken- gaytirgan» holda jamiyatning qayta shakllanishi (boshqa shaklga o‘tishi — formatsiya) va «kapitalizmning tanazzuli» haqidagi fikr- larni ilgari surdi. Nemis «huquq tarixi maktabi» vakillari bu masalada amaldagi davlat va huquq shakllari siyosatchilarning volyuntarizmi (tarixiy taraqqiyotning obyektiv qonunlari bilan hisoblashmay, o‘z bilga- nicha ish tutish) oqibatlari emas, balki uzoq davom etgan «jon- li» (organik) taraqqiyot va nemis «ruhi»ning paydo bo‘lishidan kelib chiqib yondashganlar. Zamonaviy davlatni tushunish va uning faoliyatini anglash uchun eng avvalo uning tarixini o‘rga- nish lozim. Aynan ana shu tushuncha tarixiylik tamoyili edi, ya’ni har qanday hodisani, tarixiy voqelikni, davlat muassasalari- ning ta’sis etilishini tushunish uchun eng avvalo ularning tarixini o‘rganish va tarixiylikdan kelib chiqqan holdagina ularni anglash mumkin, degan tushuncha shakllangan edi. Tarixiylik tamoyiliga qo‘yiladigan asosiy talablar haqida so‘z yuritganda quyidagilarni alohida ko‘rsatib o‘tish kerak: — hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va ularning kelib chiqishi hamda ro‘y berishidagi umumiy bog‘liqlik va kelib chi- qish sabablaridagi o‘zaro aloqadorlikni aniqlash; — hodisalarning sodir bo‘lishi bosqichlaridagi o‘zaro aloqa - dorlik, bir hodisa yoki jarayonning ikkinchi hodisa yoki jarayon- ning kelib chiqishidagi ta’sirini o‘rganish va aniqlash; — barcha hodisalar va jarayonlarni o‘rganishda ularga tarixiy lik nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda yondashish; — hodisalar o‘rtasidagi aloqadorlikni aniqlashda jarayonlar- 178Determinizm tamoyili - sababiylik g‘oyasi yangi davrda o‘rta asrlardagi Uyg‘onish davriga xos bo‘lgan bashoratchilik g‘oyasi va voqealarning «tasodifiyligi» g‘oyasi o‘rniga paydo bo‘ldi. Sa - babiylik tamoyili fransuz va nemis ma’rifatparvarlari tomonidan ilgari surilgan. Ular tarix — tartibsiz tasodiflardan iborat degan g‘oyaga qarshi chiqdilar. Ma’rifatparvarlarning determinizm ta - moyili qat’iy mazmunga ega bo'lib, u tarixda tasodiflar bo‘lishi mumkin degan qarashlarni butkul inkor qilib xatolikka yo‘l qo‘ydi. XIX asrda shakllangan evolyutsion (tadrijiylik) uslubi (pozitivist- lar va marksistlaming qarashlarida) sabab va oqibatlarning uzluk- siz ketma-ketligiga asoslangan edi. Determinizm tamoyili tad- qiqotchining e’tiborini tarixiy hodisalar va voqealarning shartli ravishda o‘zaro bir-biriga bog‘liq ravishda sodir bo‘lishiga qara- tadi. Bu tamoyilga ko‘ra barcha voqea va hodisalar o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ravishda sodir bo‘ladi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. Tarixchi tadqiqot jarayonida tarixiy voqea va hodisalarning sababi — oqibatlariga ko‘ra aloqadorligini, u yoki bu hodisalarning sodir bo‘lishiga turtki bo‘lgan omillarni aniqlashga e’tibor qaratish ta- lab etiladi. Bunda tizimli yondashuv yordamida tuzilishdagi alo- qadorlik o‘rganiladi. Tarixiylik tamoyili — tarixiylik tamoyilining shakllanishi va taraqqiy etib borishiga bir qator mutafakkirlar o‘z hissalarini qo‘shganlar, biroq ularning orasida asosiy fikrlar nemis «huquq tarixi maktabi» vakillari, fransuz restavratsiyasi davri tarixchi- lari va G.Gegel tomonidan bildirilgan. G.Gegelning tarixiylik tamoyilining rivojlanishiga qo‘shgan hissasi dialektik uslubni asoslab berganligida edi. Tarixiylik tamoyiliga qo‘yiladigan aso siy talablar haqida so‘z yuritganda quyidagilarni alohida ko‘rsa- tib o‘tish kerak, ya’ni hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va ularning kelib chiqishi hamda ro‘y berishidagi umumiy bog‘liq- lik va kelib chiqish sabablaridagi o‘zaro aloqadorlikni aniqlash, hodisalarning sodir boMishi bosqichlaridagi o‘zaro aloqadorlik, bir hodisa yoki jarayonning ikkinchi hodisa yoki jarayonning ke- lib chiqishidagi ta’sirini o‘rganish va aniqlash, barcha hodisalar va 277bilish jarayonining umuman olganda kam maz- munli bilimdan ko‘proq mazmunli bilimga harakatini bildiradi. Tarix falsafasida dialektikaning turli talqinlari ilgari surilgan: di alektika. Turmushning abadiy shakllanib borishi va o‘zgarib turi- shi, beqarorligi haqidagi bilim (Geraklit); Muloqot san’ati, fikrlar qarama-qarshiligi orqali haqiqatga erishish (Suqrot); Narsalar- ning yuksak mohiyatini (idealligini) anglash maqsadida tarkib- larga ajratish va tushunchalarning aloqadorligi hamda ularning o‘zaro bog‘liqligini shakllantirish uslubi (Platon); Qarama-qar- shiliklarning bir-biriga mos kelishi, o‘xshashligi haqidagi ilm (N.Kuzanskiy, J.Bruno); Inson ongidagi to‘liq va absolyut (mut- laq) haqiqatni bilishga intilish jarayonidagi ziddiyatlar va qara- ma- qarshiliklardan qocha olmagan holdagi chalkashliklarga sa- bab boladigan illyuziyalar (borliqni, voqelikni noto‘g‘ri idrok qilishdan hosil bo‘lgan soxta tushuncha, tasavvurlar)ni yo'q qilish (I.Kant) va boshqalar. Diaxron uslub (davrlashtirish uslubi) — tarixiy tadrijiylik aso- sida tadqiqotning amalga oshirilishi, tarixiy voqelarni ketma-ket, bosqichma-bosqich rivojlanishi bo‘yicha tadqiqot amalga oshiri- ladi. Vaqt bo‘yicha jarayonlarning eng ahamiyatli xususiyatlari, yangi bosqichlarning, davrlarning shakllanish holatlari aniqlanib, jarayonlarning boshlanish davridagi va yakuniy davridagi ho- latlari solishtirilib, taqqoslanadi, taraqqiyot va rivojlanishning umumiy yo‘nalishlari aniqlanadi. Davrlarning ahamiyatga mo- lik jihatlarini aniqlash uchun davrlashtirish mezonlarini aniq va ravshan belgilab olish va bunda albatta jarayonning sodir bo‘lishi- dagi obyektiv sharoitlar va jarayonning o‘zini inobatga olish zarur. Davrlashtirishning bir mezonini boshqa bir mezon bilan almash- tirish mumkin emas. Ayrim hollarda u yoki bu voqea va jarayon yoki bosqichning boshlanish sanasini aniq ko‘rsatish imkonsiz bo‘lib qoladi, chunki jamiyatdagi barcha jarayonlarning chega- ralari harakatlanuvchi va ayni vaqtda shartli holda belgilangan- dir. Bu tadqiqot jarayonida barcha jarayonlar va voqealarning turli 124etgan, shu sababli turli vaqtlarda yozilgan tarix o‘tmish haqida hech qanday obyektiv tushuncha va tasavvur yoki ma’lumot bera olmaydi, deb hisoblaydilar. O‘tmish va hozirgi zamon, moziy va kelajak bir-biri bilan bog‘liq va biri-bi- riga mosdir. Agar o‘tmishda sodir bo‘lgan voqea yoki tarixiy ja- rayon bir guruh insonlar manfaati yoki davlatlar qarashlari uchun zarur bo‘lsa u yana qaytadan faollashtiriladi. Misol uchun, agar urush harakatlari olib borilayotgan bo‘lsa, urushlar tarixiga, sar- kardalar faoliyati tarixiga, shu sohalarga bog‘liq islohotlar tarixi ga qiziqish ortadi. Prezentizm tarixni modernizatsiyalashga, ya’ni o‘tmish tarixiy voqealarining zamonaviylashtirilishiga olib keladi. E.Xobsboumning fikricha, biz hozirgi kun nuqtayi nazaridan o‘tmish haqida xulosa chiqaramiz, biroq bu bilan cheklanib qol- sak, o‘tmishni ham, kelajakni ham to‘liq tasavvur qila olmaymiz. Bu bilan u juda to‘g‘ri fikrlagan edi. Tarixiy bilish retrospektiv xususiyat kasb etadi. Bunda tari- xiy tadqiqot jarayonida zamonaviylikdan o‘tmishga tomon, ya’ni oqibatlarning sabablarini izlashga asosiy e’tibor qaratiladi. Bunda tarixiy jarayonlar va hodisalarni awalgi va keyingi holati bo‘yi- cha butun boricha tasvirlash imkoniyati yuzaga keladi. To‘g‘ri bunda o‘tmishni modernizatsiyalash, ya’ni tarixiy voqelar- ning zamonaviy talablarga moslashtirilishi yoki arxaiklashtirish, ya’ni tarixni ayni eski holatining xususiyatlarini ilgari surishga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Ayni vaqtda zamonaviy tarixchi uchun o‘tmish haqida va o‘tmishni tasavvur qilish va his etish murak- kablik tug‘diradi, chunki o‘sha davr tarixchilarining o‘zlari ham o‘z zamonlari va o‘zlaridan awalgi davrlarni tushunishda va tav- siflashda xuddi shunday qiyinchiliklarga duch kelganlari tabiiy. Tabiatdan farq qilgan holda jamiyatda ongi va tafakkuri ji- hatdan yuksak iqtidorga ega bo‘lgan hamda o‘z oldiga aniq bir maqsad qo‘yib unga erishishga harakat qiladigan insonlar ha- rakatda bo‘ladi va faoliyat yuritadi. Bundan tashqari tabiiy fan- larda obyekt va subyekt bir-biriga qarama-qarshi turadigan bo‘lsa, tarix fanida o‘zaro munosabatlar birmuncha murakkab jarayondir. Tarix fanida subyekt, ya’ni tadqiqotchining o‘zi ayni vaqtda tari xiy jarayonlarning ishtirokchisi hamdir. Bu holatda tarixchi, ya’ni subyekt tarixiy jarayonlarni chetdan turib kuzata olmaydi va bun da insonning o‘z-o‘zini, o'zining faoliyatini bilish va tahlil qilish jarayoni kechadi. Tarixchi tadqiqotchi tadqiqot davomida tari xiy jarayonlarda faoliyati muhim ahamiyat kasb etuvchi insonlar faoliyatini tadqiq qilar ekan, uning tarixiy bilish darajasi qiyosiy xususiyatga ega bo‘ladi va 29— XX asr boshlarida Ahmad Donish, Mirzo Abdulazim Somiy Bo‘stoniy, Mirzo Salimbeklarning Buxoro tarixiga oid asarlari- da keltiriladi. Ushbu asarlarda o‘rta asr tarixnavisligi an’analari- ga ko‘ra, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayot, tashqi alo- qalarga oid ma’lumotlar garchi muayyan bir tartibda berilmagan bo‘lsa-da, jamiyat hayotining turli yo'nalishlari bo‘yicha qimmat- li ma’lumotlarni ko'rish mumkin. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning yana bir flkri tarixchilarimiz oldida turgan mu- him vazifalardan biri sifatida katta ahamiyat kasb etadi: «Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi toshyozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazi- nasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo‘lyozma, ularda mu- jassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tib- biyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid o‘n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda kam topiladi. Shuning uchun ham bu borada ja- honning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha olishi mum- kin, deb dadil ayta olaman. Ota-bobolarimizning asrlar davomida to'plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam et- gan bu nodir qolyozmalarni jiddiy o‘rganish davri keldi» 1 . O‘rta Osiyo xonliklarining Rossiya mustamlakasiga aylantiri- lishi bilan mustamlakachilik tuzumi tartibotlari tarix sohasida- gi ilmiy tadqiqotlar ko‘Iami va mavzusiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Rus tarixchilarining yuqorida zikr etilgan O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston tarixiga oid asarlarining aksariyati o‘zining bir yoq- lamaligi, metropoliya manfaatlariga xizmat qilishga mo'ljallan- 274-b. 65gan jon boshiga to‘g‘ri keluvchi iqtisodiy ishlab chiqarish haqida- gi ma’lumotlar kabi faqatgina iqtisodiy tahlil bilangina cheklanib qolmasdan, demografiya, sotsiologiya kabilarni ham iqtisodiy so- ha tarixini o‘rganishga jalb eta olishi kerak. Ijtimoiy tarix. XIX asrdan boshlab tarixchilar tomonidan ta- rixiy tadqiqotlarda oddiy odamlar va xalqning ahvolini o‘rga- nishga e’tibor qaratish boshlandi. Marksizm ta’limotida ishchilar tabaqalarini o‘rganishga asosiy e’tibor qaratildi. XX asrga ke- lib, «annallar maktabi» ijtimoiy tizim va jarayonlarni o‘rganish- ga kirishdi. XX asrning 60-yillarida E. Tomson tomonidan ish chilar tabaqasining kelib chiqish tarixining o‘rganilishi tarixiy tadqiqotlarda fanlararo yondashuvning imkoniyatlarini ko‘rsatib berdi. Oila tarixi, ayollar tarixi o'rganila boshlandi, odamlarning kundalik faoliyati va shaxsiy hayotini o'rganishga e’tibor kuchay- di. Biroq XX asrning 80-yillari ikkinchi yarmi oxirlariga jami- yat hayoti tarixini o‘rganish jarayonida ko‘pgina sohalar e’tibor- dan chetda qoldirilib, asosan sinfiy kurash masalalariga asosiy urg‘u berilib, tarixning bir tomonlama o‘rganilishiga yo‘l qo‘yildi. Shuningdek, bu jarayonlardagi bir tizimlilik ham jamiyat hayotini har tomonlama va atroflicha tadqiq qilishga imkon bermadi. XX asrning 90-yillaridan boshlab jamiyat hayotini o'rganishdagi ta rixiy tadqiqotlarda bunday yondashuvlar inkor qilinib, uni har to monlama tadqiq etishga kirishildi. Diniy tarix. Tarix fani sohalari va tarmoqlari orasida eng dast- labki yuzaga kelgan tarmoqlardan biri diniy tarix sanaladi. Diniy soha va jamiyat hayotining bu soha bilan bog‘liq jihatlariga yetar- li baho berilmasligi umumiy holatning noto‘g‘ri talqiniga sabab bo‘ladi. Ayni vaqtda bu sohaning ikki muhim jihati borki, buni tarixchilar teologiya yo‘lidan borish (yoki voqelikka diniy nuqtayi nazardan yondashuv) yoki aksincha diniy g‘oyalarni butkul inkor qilish, deb ko‘rsatadilar. Hattoki Yevropa tarixchilarida biror-bir dinga e’tiqod qiluvchi tarixchi tarixiy jarayonlarni yaxshi tushu- nadi, degan tushuncha ham shakllangan edi. Biroq bu tushun- cha o‘zini oqlamadi va bugungi kunda diniy tarixga (din tarixiga) 1 И.М.Савельева, A . B . Полетаев. «История и время». 1997. 165 F.Brodel vaqtning uchta «qatlami»ni ajratib ko‘rsatdi. Bu qat- lamlarning eng quyidagi asosiy elementlari inson, yer va koinot bolgan ijtimoiy hayot qavatida barqaror tuzilish mavjudligi, bun- da vaqt «juda sekin» o‘tishi, tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosa- batlar yuz yillar davomida asta-sekinlik bilan o‘zgarib borishi bi lan xususiyatlanadi va «uzoq vaqt» hisoblanadi. Ikkinchi «qavat» iqtisodiy va ijtimoiy voqelik bo‘lib, davrlar takrorlanuvchi xususi- yatga ega (siklik xarakter), ular orasidagi vaqt masofasi qisqadir. Uchinchi «qavat» sifatida muallif siyosiy voqealarning xronologi- ya bilan aniqlanishini ko‘rsatadi ] . F.Brodelning «uzoq davom etuvchi vaqt» tushunchasi tarixchi- ga «voqealar ichidan» chiqib, jarayonlarga boshqacha ko‘z bilan qarash imkonini beradi. Uning bu fikrlari keyinchalik Le Rua Ladyuri tomonidan ham davom ettirildi. Yuqoridagilarga xulosa qilib aytish kerakki, tarixchi ham- ma vaqt yangi yondashuvlar va g'oyalarni qo‘llashga ehtiyot- korlik bilan munosabatda bo‘Iishi, yangi va sog‘lom fikrlarni qo‘llab- quvvatlashi, biroq ayni vaqtda ularning imkoniyatlarini obyektiv ravishda aniqlab olishi va tadqiqotlar jarayonida eng samarali va eng to‘g‘ri yondashuvlardan foydalanishi maqsad- ga muvofiqdir. Tayanch tushunchalar: tarixiy qonuniyat, tarixiy rivojlanishda muqobillik, tarixiy zamon kategoriyalari, o‘tmishni to‘ldirishning xilma-xilligi va xronologik jadvallarning tuzilishi, subyektivligi, tarixiy rivojlanish davrlari. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Tarixiy qonuniyat va tarixiy qonun tushunchalar ini izohlab bering. 2. Tarixiy rivojlanishda muqobillik qanday tushuncha? 3. Tarixiy zamon kategoriyalari. 4. Tarixni davrlashtirish masalalariga izoh bering. 5. Tarixiy zamon kategoriyalari haqida tushuncha bering. 6. O‘tmishni to‘ldirishning xilma-xilligi. 7. Xronologik jadvallarning tuzilishi. 190narsaning shartli ravishdagi shakli boMgan va ayni vaqtda ko‘plab izohlarga va ta’riflarga asos bo‘luvchi bel- gili kod (harflardan tuzilgan maxsus belgi, ishoralar)lar sifati da ta’kidlaydilar. Bundan esa matnlarni deshifrovka (noma’lum harflar bilan yozilgan narsani o‘qish, ochish) va axborotni yet- kazib berilishi masalasiga e’tibor kuchaytirildi. Manbaning ti- li o‘tmishni va o‘tmish obrazlarini gavdalantiradi. Tarixchi o‘z taassurotlarini so‘zlarga aylantiradi, tarixchi tadqiqotchi (man- bani o‘quvchi) esa uni so‘zlar vositasida obrazlarga aylantiradi, biroq ayni shakllantirilgan obrazlar o‘rtasidagi farq, ya’ni tarix chi (manbani yozuvchi) va tadqiqotchi (manbani o‘quvchi)larning shakllantirgan obrazlari bir-biridan keskin farqlanishi mumkin. Matn dekonstruksiyaga moyildir, matndan tashqarida hech narsa yo‘q — ya’ni, empirik materiallar mavjud emas va tari xiy tajriba ham yo‘q. Tarixchi faqatgina matnga bog‘langan hol da va undan kelib chiqib voqealarga nisbatan o‘zining tavsifini keltirishi va munosabatini bildirishi mumkin. Bunda har qan- day tanqidiy tahlil va interpretatsiya tarixchining matnga alo- qador emasligidan kelib chiqib inkor qilinadi. Amerikalik olim D.Lekarp postmodernistlarning yuqoridagi fikrlari va qarashla- rini o‘zining «matnning o‘zida ham hech narsa mavjud emas» degan tushunchasi bilan «boyitdi». Shu o‘rinda I.M.Savelyev va A.V.Poletayevlarning bir fikri o'rinlidir, ular kinoyali tarzda «bir narsa ko‘ngilni xotirjam qiladiki, u ham bo‘lsa ko‘pgina tarixchi- larning o‘zlari ham postmodernistlar diskursini tushunmaydilar». Postmodernistlarning fikrlari agar yuqoridagi qarashlar bi lan cheklanganda ham tarixchilarning jiddiy qarshiligiga duch kelmagan bo‘lardi. Postmodernistlar o‘z qarashlarida logotsen- trizm — ratsionallik g‘oyalarini, maorif va taraqqiyotni, «katta» narrativlar (tarixiy voqelikka (tarixiy manbalar va fakt (dalil)lar- ga) umumiy yaxlitlikda qarash (qabul qilish)ni inkor qilgan hol- da g‘oyalarni ilgari surdilar. Shuningdek, fanning mavqeini ham qayta ko‘rib chiqib, uni «diskurs» tushunchasi bilan almashtirish- ga harakat qildilar. Ular tarixchi mutaxassisligining mutaxassislik sifatidagi mavqeini, tarixiy bilish tamoyillarining mavjudligini, tarixiy voqelikning haqqoniy (obyektiv) bilish imkoniyatlarini ham shubha ostiga oldilar. Biroq tarixchilar postmodernistlarning bir qator fikrlarini inkor qildilar va ularni qollamadilar. Ya’ni, postmodernistlar tomonidan ilgari surilgan «matndan tashqarida hech narsa mavjud emas», «tildan tashqari» reallik mavjud emas» degan qarashlar qat’iy ravishda inkor qilindi. Biroq ma’lum davr oralig‘ida tarixchilar bu qarashlarni «yumshatib» bordilar, 184larni tanlash va tadqiqotga jalb etishda ko‘proq natijaga erishish mumkin, shuning uchun bir qator yirik tarixchilar falsafa sohasi- da ham katta muvaffaqiyatlarga erishganlar. Ayni vaqtda tarix- chi falsafaning u yoki bu tamoyillarining eng nozik jihatlariga- cha e’tibor qaratmaydi, chunki bu falsafa fanining xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi va tarixchi ulardan faqat tadqiqot uchun va o‘z ilmiy tadqiqot mavzusining mazmunidan kelib chiqqan holda- gina zarur bo‘lganlari va samarali hisoblanganlarini olishi mum- kin. Shundan kelib chiqqan holda quyida tarix fanining rivojlani- shi uchun jiddiy ta’sir ko‘rsatgan bir qator falsafiy yondashuvlar va falsafiy uslublar haqida so‘z yuritiladi. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning «Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch» asarida- gi quyidagi fikrlari alohida e’tiborga molikdir: — «Albatta, bunday falsafiy yondashuvlarning har biri o‘z davridagi mavjud siyosiy-ijtimoiy vaziyat, hukmron mafkura, jamiyatning huquqiy va madaniy saviyasi, turli sotsial guruh va toifalarning qarashlarini ifoda etishga xizmat qiladi. Ijtimoiy taraqqiyotning turli davrlarida bunday bahslar sof nazariy masala doirasidan chiqib, ma’lum bir tuzum yoki dav- latning rasmiy mafkurasi maqomini ham olgan. Buning tas- dig‘ini uzoqqa bormasdan yaqin tariximizda — sho‘ro zamonida materialistik qarashni ustun qo‘yish natijasida materiya birlam- chi, ong esa ikkilamchi, degan tamoyilning hukmron dunyoqa- rash darajasiga ko‘tarilgani, buning oqibatida insonning ma’naviy qadriyatlari, ayniqsa, uning milliy va diniy tuyg‘ulariga bepisand qarab kelingani misolida ham ko‘rish mumkin. Ushbu masalaga chuqurroq va atroflicha nazar tashlaydigan bo‘lsak, avvalo shuni aytish kerakki, bu ko‘hna dunyo, biz yasha- yotgan hayot yagona, yaxlit bir voqelikdir. Shunday ekan, mod- diy ehtiyojlarni insonning ruhiy olamiga qarama-qarshi qo‘yish, ularning birini ustun deb bilgan holda, tiriklikning asosiy maqsa- di sifatida qabul qilish qandaydir biryoqlama qarash ifodasi, deb aytsak, xato bo‘lmaydi. Qolaversa, bu masalaga bunday keskin yondashuv, xususan, odamning ruhiy dunyosini mensimaslik, uni ikkilamchi o‘rin- ga qo'yish oxir-oqibatda jamiyat hayotida inqirozga olib kelishi muqarrar ekanini tarix ko‘p marotaba isbotlagan» I . I Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. 66—67- bb . Umuman adabiyotlar bilan tanishish tadqiqot ishining boshidan boshlab, oxirgacha davom etadi. Shuning uchun ilmiy ish reja- si ham aniqlanib, mukammallashtirib boriladi. Dastlab manba va adabiyotlardan yig'ilgan dalillar mavzuga aloqador natijalar- ga qo‘yib boriladi. Uzoq muddatli izlanish natijasida papka- lar ham ancha to‘lib qoladi. Adabiyotlar bilan ishlash asnosida izlanuvchida ma’lum ishga ilmiy qarashlar shakllanadi va u bar bir papkadagi dalilni tizimlashtiradi. Dalillar davomiy va davriy joylashtirilib, ularni tizimlashga kirishiladi. Biroq mavzu faqat- gina dalilning o‘ziga suyanib qolmasligi kerak, ular asosida yan- gicha nazariy xulosalar kelib chiqishi va bu xulosalar amaliyot- ga tatbiq etilishi zarur. Ish yangicha tadqiqotlarga takliflar va yo‘nalishlar berishi kerak boMadi. Tadqiqotchi qaysi masala tad- qiqotchilar nazaridan chetda qolgan va qaysi masalalarni chuqur o‘rganish kerakligini farqlay olishi kerak. Tadqiqotchi izlanish- lari davomida ilmiy ish rejasiga o‘zgartirish kiritishi ham mum- kin. Bu yig‘ilgan dalillar va masalalarning nechogliq to‘g‘ri va noto‘g‘ri qo‘yilganligiga bog‘liq. Tayanch tushunchalar: tadqiqot mavzusi, g‘oya, maqsad, obyekt, tadqiqot, tadqiqotning predmeti, ilmiy natijalar, rejalashtirila- yotgan ishlar, tadqiqot usullar, tadqiqotni amalga oshirish bos- qichlari, vazifalar, asosnoma, reja, xulosa. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Mavzu tanlashning asosiy tamoyillari. 2. Mavzu tanlashning vazifalari. 3. Mavzu tanlashning xususiyatlari. 4. Mavzu tanlashning metodologik tamoyillari. 5. Tadqiqotlarni samarali olib borish muammolari. 6. Ilmiy ishlarni yozish usullari. 7. Tadqiqotning kirish qismidagi tarkibiy qismlarni tushunti- rib bering. 8. Mavzuning dolzarbligini belgilab beruvchi asosiy omillar. 267 234InterNET ning 90-yillardagi rivojlanishiga asosiy sabab World Wide Web (Butun Dunyo Tarmog‘i)ning tuzilishi bo‘ldi. Uning birinchi nusxasini 1990- yilning noyabrida CERN (Yev- ropa atomni tekshirish markazi) xodimi Tim Berns-Li yaratdi, lekin 1992-yilgacha ishga tushirilmadi. 1993-yilda NCSA (Na - tional Center for Supercomputer Applications — Superkompyu- terli Hisoblash Milliy Markazi) tomonidan Mosaic programma- si ishlab chiqildi va shu yil oxiriga 200 ta WWW server ishga tushirildi. Internet va WWW bir xil emas. Internet butun dunyo kompyu- terlar tarmoqlarining to‘plamini belgilaydi va turli xil kompyuter xizmatlarini ko‘rsatadi. Bu — E-mail elektron pochta, Usenet telekonferensiyalari, FTP ma’lumot fayllarini uzatish sistemasi, Telenet uzoqdan ter- minalga kirish sistemasi, Gopher sistemasi va Butun Dunyo Tar- mog‘i — WWW. Demak, WWW Internetning faqatgina bir qis- midir. Lekin u juda tez rivojlanmoqda. WWW — Internetning ommabop xizmat turidir. Unga ulanish uchun kompyuter bilan modem yetarlidir. Shuning uchun Butun dunyo tarmog‘i butun olam axborotlar ombori-kutubxonaga aylanib qoladi va u dunyoga yoyiladi. WWW da ma’lumotlar sahifalarda joylashadi. Ma’lumotlar, manbalar, axborot kabilarning kompyuter tex- nologiyalar orqali uning tarkibiga kiritish va unda saqlanishining, ma’lumotlardan foydalanishning o‘ziga xos texnik jihatlari ham borki, ular odatdagi kitob yoki boshqa ma’lumotlar manbalaridan va ayni vaqtda ulardan foydalanishning xususiyatlariga ko‘ra bir- muncha farqlanadi. Agar kompyuterga kiritiladigan ma’lumotlar tartiblangan boisa, kiritishni avtomatlashtirish mumkin. Ma’lu motlar chiziqli, iyerarxik va jadval kolinishlarida tartiblangan bolishi kerak. Bunda, masalan, kitobning varaqlari raqamlanmagan va ix- tiyoriy ravishda aralashtirilib yuborilgan bo‘lsa, bunday kitob varaqlari tartiblanmagan deyiladi va undan kerakli ma’lumotlarni topish ancha murakkab boladi. Agar kitobning hamma varaqlari raqamlanib, ular raqam bo‘yicha joylashtirilgan boisa, bunday kitobning varaqlari va un- dan olinishi mumkin bolgan ma’lumotlar chiziqli tartiblangan, axborot texnikalari fani tilida esa oddiy strukturali ma’lumotlar deyiladi. Kitobdan kerakli ma’lumotlarni tezroq topish uchun odatda u qismlar, boblar va paragraflarga ajratiladi. Ma’lumotlarni bun day ko‘rinishlardan birida 1 Ясперс К. Смысл и назначение истории. — М., 1991. 51holatdamiz (yoki qayerdamiz)?» tarzida, ya’ni, boshqacha so'zlar bilan aytganda, tarix bilimlarining maqsadi — bizning buguni- mizni (aslimizni) aniqlashdir. Shundan kelib chiqqanda tarix — bu zamonaviy muammolarni hal etishga va anglashga yo‘naltiril- gan qator hodisalar va jarayonlardir 1 . Yuqoridagi tarixchilarning fikrida bir umumiylik borki, bu ham bo‘lsa ularning barchasi tarix predmetini siyosiy tarix va uning tadqiqidan kelib chiqqan holda ko‘rsatib bergan edilar. XIX asrda statistik tadqiqotlarning yuzaga kelishi natijasi- da iqtisodiy tarixga qiziqish paydo bo‘ldi. Shuningdek, bu vaqt- da madaniyat tarixiga ham e’tibor qaratila boshlandi. Qadimgi san’at va madaniy hayot tarixi va ijtimoiy hayot sohasida bir qa tor ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilib, adabiyotlar nashr qilindi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng «Annallar maktabi» ta’siri- da «yangi tarix fani», ya’ni tarixni o‘rganishda antropologik yon- dashuv paydo bo‘ldi. Endi tarixiy tadqiqotlarning diqqat markazi- da inson va uning faoliyati hamda ijtimoiy va madaniy mansubligi masalalari ko‘rila boshlandi. Tarixiy antropologiya, tarixiy psi- xologiya, tarixiy sotsiologiya, demografiya, urbanizatsiya sohalari shakllandi, ayollar tarixini o'rganish, mahalliy yoki alohida ta rixiy jarayonlarni o‘rganish boshlandi. Shu vaqtlarda u yoki bu voqealarning bevosita ishtirokchilari bo‘lgan insonlar xotirasiga asoslangan «og‘zaki tarix» sohasi ham taraqqiy eta boshladi. Ayrim tarixchilar hatto ehtiyoj yo‘qolishi natijasida tarix pred- metining ham yo'qolib borishi haqida fikr bildira boshlagan bo‘lsalar, ayrim tarixchilar (E. Xobsboum) aksincha, ijtimoiy ta rix asosida va ijtimoiy psixologiyaga, ya’ni fikrlash tizimi, xulqlar stereotiplari va odamlaming hayot tarziga alohida e’tibor qarat- gan holda yaxlit tarix fani predmetini shakllantirish zarur, deb hisobladi. N. Jo‘rayevning ta’kidlashicha, tarix fanining predmeti, tarix fani va tarix tushunchasi va tadqiqot usullarining yondashuvlari / haqida 30 dan ortiq tushunchalar mavjuddir. Bunday fikrlarning xilma-xilligi, yondashuvlarning turlichaligi, tarix faniga bo‘lgan munosabatlarning har xilligi uning predmetini aniqlashda mu- 291tarixchilar fanlararo yondashuv — boshqa fanlar metodlarini ham tarixiy tadqiqotlarda qo‘llamoqdalar. Metodologiya (yunoncha «metod» va «logos» — fan, ilm) fan metodologiyasi — ilmiy bilishning shakllari, uslublari va tuzilish tamoyillari haqidagi fan. Metodologiya bilishning falsafiy nazari- yasi, sotsiologiya va tarixshunoslik asosida shakllanadi. Tabiiyki, bilish nazariyasi masalalari bu fanda asosiy oTin tutadi, biroq bu bilan asosiy e’tibor shunga qaratilishi mumkin emas, balki naza riy bilimlar tarixiy tadqiqotlar amaliyoti bilan mukammallashti- rilishi lozim. Bunday tarixiy tadqiqotlar faylasuflar tomonidan amalga oshirilmaydi, shuning uchun ularning tarix fani metodo logiyasi borasida bildirgan fikrlari ko‘p hollarda bahs va muno- zaraga sabab boMadi, aksariyat hollarda esa tarixchi-amaliyotchi- lar ularning fikrlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri inkor qiladilar. Metrologiya — olchovlar haqidagi fan, (yunon. metron — o‘lchov, logos — tushuncha, bilim; o‘lchovlar haqida tushuncha) o‘tmishda turli mamlakat va xalqlar orasida amalda bo‘lgan og‘ir- lik, masofa va sath o‘lchovlarini o‘rganadi. Modellashtirish — tarixiy hodisalarning andozasini, shak- lini, holatini tuzish, shakllantirish. Bilish obyektlarini (ko‘pin- cha fizikada) ularning modellari yordamida tadqiq qilish. Model - lashtirish asosida tadqiqot obyekti bilan uning modeli o'rtasidagi o‘xshashlik, muvofiqlik yotdi. Hozir bu metod ilmiy tadqiqot ja- rayonini yengillashtiradi. Mukammal tavsiflash uslubi — (rus. Metod plotnix opisaniy) bir tadqiqot obyektining o‘ziga xos jihatlarini sinxron tahlil qi lish uslubi. Bunda asosiy vazifa tadqiqot obyektining o‘ziga xos jihatlarini (tarjimayi holini) maksimal darajada o‘ta mukammal aks ettirish (tavsiflash), uning «inqiroz holatlarini», ya’ni biror- bir favqulodda holatga (hodisalar, voqealar, jarayonlar kabilar) bo‘lgan ta’sirini va bu ta’sir orqali unda sodir boMgan o‘zgarish- larni aniqlashdir. Uslub shaxsning qarashlari va tarjimai holida- gi sinxronlikdan kelib chiqadi, ya’ni tadqiqot obyektining qarash- larida (yoki sodir bo‘lish jarayonida) birdaniga yoki asta-sekinlik 286zifalarni bajarish ko‘zda tutiladi: Matnni aniqlashtirish; Manbani interpretatsiyalash; Manbaning yaratilishi (kelib chiqishi)ni aniqlash. Manbaning matnini aniqlashtirishda quyidagilar vazifalarni bajarish ko‘zda tutiladi: matnni o‘qib chiqish va uning mazmunini anglash; manba matni yaratilgan vaqtdan keyingi davrlarda un- ga qo‘shimcha qilingan matnlarni (qo‘shimchalarni, izohlarni, ma’lumotlarni) aniqlashtirish; qo‘shimcha matnlarning asl nusxadagi matnlarga bo‘lgan mu- tanosiblik darajasi va munosabatini aniqlash; agar matn asl nusxaga tegishli bo'Imasa, mazkur matnning yaratilishi tarixini aniqlashtirish, manba matnining dastlabki nusxasini (ko‘rinishini) hamda muallifga tegishli asl nusxasini tiklash va boshqa shu kabilarni bajarish maqsadga muvofiqdir. Manbani interpretatsiyalash: bu shunday tushunchaki, bujarayo- nida manbadagi konkret faktlar (dalillar) haqida, hodisalar va jarayonlar haqida aynan nimalar (yoki qanday ma’lumotlar va axborot) xabar qilinayotganligini aniqlash, manbadagi matn tarkibidagi to‘g‘ri ma’nodagi va ko‘chma ma’noda keltirilgan fikrlarni (ma’lumotlarni) to‘g‘ri talqin qilish, maxsus atamalar, ishoralar, o‘xshatishlarning ma’nolarini ochib berish jarayonlari tushuniladi. Manbaning yaratilishi (kelib chiqishi) tarixini o‘rganish muallifning nomini (atributlarini — o‘ziga xos alohida maxsus belgilarini) aniqlash, manbaning yaratilish vaqti, joyi va sharoit- larini o‘rganishdan iborat. Manbaning yaratilish vaqti va joyi bil- vosita xususiyatlari, paleografiya uslublari, metrologiya, diploma- tika va boshqa yordamchi tarix fanlari xususiyatlariga asoslanib xulosalar (hukm) chiqarilgan holda ma’lum darajada taxminiy ham bolishi mumkin. Taxmin qilingan barcha xususiyatlarning bir-biriga mos kelishi esa qo‘yilgan vazifaning bajarilganligini bildiradi. Atributlari — o‘ziga xos alohida maxsus belgilari (maz- muni, tili, bayon etish uslubi, yozuvi, husnixati) ko‘p hollarda is- honchli 41harbiy tarix, diplomatiya tarixi, tarixiy geografiya va bosh- qalar. Tarkibiy qismlari maxsus tarixiy fanlar hamda arxeologiya va etnologiya. Fan va madaniyat tarixi, san’at tarixi shu sohalarni bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. Empirizm — nazariy umumlashtirishni inkor qilib, hissiy idrokni, tajribani bilishning birdan bir manbayidir, deb biladigan falsafiy yo‘nalish, nazariyadan ko‘ra amaliy faoliyatga ko‘proq moyil bo‘lishlik, amaliy faoliyatga moyillik. TARIX FANINING PREDMETI Bilish obyekti. Tarix fanini bilish obyekti. Insoniyat tarixi. Ta- rix fanining umumiy tasnifi. Tarix fanida fanlararo yondashishdan foydalanish. Tadqiqot predmeti. Tadqiqot masalalarining qamrovi va xususiyatlari. Tarix fani haqidagi falsafiy yo‘nalishlar. Fanning tadrijiy rivojlanish bosqichi. Antropologik yondashuv. Tarix fanining tarmoqlari va tuzilmalari. Siyosiy, harbiy, diniy tarix. Fanning tari xi. Ayollar tarixi va gender tadqiqoti. San ’at tarixi. Tntellektual ta rix. Madaniyat tarixi. Diplomatiya tarixi. Tarix fanining bilish obyekti — insoniyat tarixining barcha davrlarida sodir bo‘lgan voqealar, jarayonlar, voqeliklar (ko‘ri- nishlar)ning majmuasidir. «Bilish obyekti» tushunchasi ostida obyektiv voqelik yotadi. Tarix fanining obyekti — bu insoniyatni tashkil etuvchi barcha jamiyatlar majmuyidir. Tarix fanining predmeti — bu vaqt va makondagi shakllani- shidan to tanazzulga uchrab tugagungacha boMgan jarayonlarni boshdan kechirgan aniq va konkret jamiyat bo‘lib, umumiy yax- lit holda hamda uni tashkil qiluvchi barcha tarkibiy tuzilmalari va qismlari, shuningdek bu jamiyatning boshqa aniq va konkret jamiyatlar bilan o‘zaro munosabatlaridir 1 . Tarixiy bilishning asosiy maqsadi — obyektiv va xolis, tizim- li, konkret jamiyatning taraqqiyotidagi tarixiy jarayon haqidagi konkret 22rixchining hunari ») kitobidir . Muallif o ‘ z asarida pozitivistlar va neokantchilar qarashlariga qarshi chiqib , o ‘ zining yangi qarash - larini bayon qiladi . U « voqeaviy » va tavsifiy xususiyatga asos - lanilgan tarixni tanqid qilib , ikkinchi jahon urushidan keyin keng tarqalgan tizimli - tahliliy yondashuvni taklif qildi 1 . Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda tarix fani meto - dologiyasi borasidagi bahs va munozaralar yana avj oldi . Yangi nazariy-falsafiy qarashlar shakllanib, ijtimoiy va gumanitar fan- larda fanlararo yondashuv qaror topdi. Avvaldan mavjud bo‘lib kelgan bahs — tarixning fan ekanligi (stiyensistlar) yoki san’at va adabiyotning bir ko‘rinishi ekanligi (antistiyensistlar) borasida gi eng yirik olimlar ishtirokidagi bahslar yana avj oldi. 1962-yil- da Londonda E.Karrning «What is History?» I II («Tarix nima?») nomli asari nashr etildi. Bu kitobda R.Kollingvuddan so‘ng bi- rinchi marotaba tarixiy bilish va tarixiy jarayonning bir tizimga solingan tahlili berildi. Asar faqatgina Buyuk Britaniyada emas, boshqa mamlakatlarda ham keng tarqaldi. Muallif pozitivistlar qarashlariga xos bo‘lgan manbalarga «topinish» (dalillarning ilo- hiylashtirilishi) g‘oyasiga mutlaqo qarshi chiqdi. Har bir dalil (fakt) subyektiv holat — interpretatsiya bilan bog'liq. Bunda ta- rixchining shaxsiy qarashlari va ijtimoiy mansubligini e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim, deb ko‘rsatadi. U L.Rankening ta rixni «qanday sodir bo‘lgan bo‘lsa, shundayligicha» ko‘rsatish ke- rak degan fikrini nostalgik romantizm (his-tuyg‘ularga berilgan holda ideal qahramonlarni qo‘msash) deb hisobladi. Ayni vaqt- da u «dalil (faktjlar hech nima, interpretatsiya — hamma narsa» deb hisoblagan prezentistlarning fikriga ham qat’iy qarshi chiq di. Bu fikrning bir tomondan to‘g‘riligi shundaki, dalillar (fakt- lar) tarixchisiz hech nima, biroq tarixchi ham dalillar (faktlarjsiz hech kim. E.Karrning ta’kidlashicha, tarixga qurama (aralash) dalillar (faktlar)ning yig‘indisi sifatida qarash yoki tarixchining subyektiv aqliy mahsuli sifatida qarash maqsadga muvofiq emas. Garchi ayrim xatoliklarga yo‘l qo‘yilsada, obyektiv I М.Блок. «Алология истории или ремесло историка». — М., 1973 II Carr Е . Н . What is History? 201Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Mantiqiy uslub qanday uslub va uning mohiyati? 2. Tarixiy uslub qanday uslub va uning mohiyati? 3. Taxminlardan aniqlikka o‘tish nima? 4. Sistemalik yondashuv va sistemalik tahlil va uning mohiyati. 5. Tarixiy tadqiqotlarda induksiy. 6. Tarixiy tadqiqotlarda deduksiy. 7. Tahlil va sintez hamda uning tadqiqotlardagi ahamiyati. 8. Tadqiqotlarda modellashtirish nima? 9. Matematik modellashtirish va uning tarix tadqiqotlarida- gi o‘rni. Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Abstraktlik — mavhumlik, fikrning mavhumligi. Analiz - tahlil, obyektiv voqelikni ilmiy bilish, o‘rganish uslubi. Deduktiv-integral modellashtirish — voqealarning xususiyatlari va ko‘lamidan hosil bo‘lgan umumiy tushunchalar va xulosalar yordamida tadqiqotchi tasavvurida tarixiy jarayonning tarkibiy ji- hatdan shaklini shakllantirish. Deduksiya umumiy holatdan xususiy xulosalarga kelish yoki xususiy xulosalar chiqarish. Ideal — mukammal. Integral — bu yerda kichik tarixiy jarayonlardan yig‘indisidan umumiy jarayonni shakllantirish va uni xulosalash. Intuitsiya — ichki his, sezgi, sezgirlik, tajriba yordamidan tash- qari bevosita muroqaba yo‘li bilan haqiqatni bilish mumkin de- gan tushuncha. Klassifikatsiyalash — turlarga ajratish, voqealarni tasniflash. Konkretlik — muayyan aniqlik, fikrning aniqligi. Modellashtirish — tarixiy hodisalarning shartli ravishdagi an- dozasini, shaklini, holatini tuzish, shakllantirish. Sintez — hodisalarni o‘zaro bog‘langan, bir butun holda tek- shirish, olingan natijalarni umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish. TARIX FANI TADQIQOTLARIDA MAXSUS-TARIXIY 1668. Xronologik jadvallarning subyektivligi. 9. Tarixiy rivojlanish davrlari. Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Apologetika — diniy ibora bo‘lib, ayrim hollarda tarix fanida ham qo‘llaniladi va ko‘r-ko‘rona himoya qilish ma’nosida tarixiy voqealarning va jarayonlarning barchasi oldindan belgilangan va ma’lum qonuniyatlarga asoslangan holda sodir bo‘ladi degan te- ologik tushuncha. Volyuntarizm — falsafada voqelikning negizi irodadadir, deb biluvchi va obyektiv taraqqiyot qonunlarini rad etuvchi idealistik yo‘nalish. Psixologiyada irodani psixik hayotning asosiy omi- li deb qarash. Tarix fanida esa tarixiy taraqqiyotning obyektiv qonunlari bilan hisoblashmay, o‘zboshimchalik bilan ish tutish. Volyuntaristlarning ta’kidlashicha, inson tarixni ijod qiluvchi, uni shakllantiruvchi omildir, inson tarixiy jarayonda o‘ziga zarur va o‘zi xohlagan jamiyatni barpo eta olishi mumkin deb hisoblaydilar. Pozitivistlar — (pozitiv — tajribaga, faktlarga asoslanish). Pozitivistlar tarixni «pozitiv» bilimga aylantirishga harakat qildilar. Bu tushunchaning mohiyati shundaki, pozitivistlar hamma haqiqiy, pozitiv bilimlar konkret fanlarning mahsulidir, falsafa esa bunday bilimlarni bera olmaydi, shuning uchun uning keragi yo‘q, degan g‘oyaga asoslangan subyektiv qarash- ga ega edilar. Ular tarixiy dalillar bilan qanday ishlash, man- balarni tahlil qilish bo‘yicha bir qancha metodlarni ham tak- lif qilganlar. Ratsionalist — hayotga aql ko‘zi bilan qarovchi, mulohazakor, aql-idrokka asoslangan hukm (fikr). Falsafada ratsionalizm — ta- fakkurni hissiy tajribadan ajratib qo‘yadigan va aqlni bilishning birdan-bir manbayi deb hisoblaydigan falsafiy oqim. Tarix fanida har qanday tarixiy jarayonni aql-idrok, mulohazakorlik va ilmiy- likka asoslangan holda tushunish va talqin qilish. Fatalist - taqdirga ishonuvchi, taqdir, peshanaga yozilgani, qismatga bitilgani sodir bo‘ladi, deb hisoblaydi, fatalistlar (tarix fanida) — voqealar sodir bo‘lishi muqarrar, uni muhokama qi lish maqsadga muvofiq emas deb hisoblovchilar. Fatalistlarning fikricha, 50Biroq, yaxshi bilamizki, haqiqiy tarixiy voqelik bizning tu- shunchamizdagi tasavvurdan ko‘ra birmuncha kengligi, ko‘pqir- raliligi bilan tarix fanini «hayot murabbiyi» darajasiga ko‘tara- di. Shu o‘rinda tarixchilardan birining quyidagi so‘zlarini keltirib o‘tish o‘rinlidir: «Hayotni tushunish va yo‘lga qo‘yishni tarix o‘rgatmaydi, balki hayotning o‘zi tarixni talqin qilish, izohlash- ni o‘rgatadi. Tarix hayot murabbiyligidan uning o‘quvchisiga ay- landi» 1 . Biroq shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, tarixiy jarayonni tu- shuntirish tarixiy tadqiqotlarning mantiqiy mazmuni va tadqiqot- larning ilmiy metodologik yondashuvlariga bog‘liq bo‘ladi. Tarixiy tadqiqotlar uzoq vaqt davomida siyosiy tarix tadqiqot- lari bilan cheklanib kelgan bo‘lib, tadqiqotlarning asosiy e’tibo- ri hukmdorlar faoliyatiga qaratilgan bo‘lib, xalq ommasi va uning tarixiy jarayonlardagi o‘rni tadqiqotlar e’tiboridan chetda qol- gan. Bu haqda mashhur adiblardan biri F. Volter kinoya bilan: «Hamma tomonda faqat qirollar tarixini ko‘rmoqdaman, men esa odamlar tarixini yozmoqchiman», — degan edi. D. Yum tarix fani predmeti sifatida buyuk saltanatlarning yu- zaga kelishi, taraqqiy etishi hamda tanazzulga uchrashini ko‘rsat- gan edi I II . E. Gibbon urushlar tarixi va jamiyatni boshqarish deb ko‘rsat- gan bo‘lsa III , L. Ranke diplomatik aloqalar tarixini ko‘rsatgan edi IV . Nemis faylasufi K. Yaspers esa tarixni bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish, deb ko‘rsatadi. K. Yaspersning fikricha, ta rix fanining eng muhim savollaridan biri bu — «aslida bu qan- day sodir bo‘lgan edi?» tarzida emas, balki, «biz aslida qanday I Виппер Р.Ю. Состояния и события, массы и личности, интересы и идеи // Рубеж. 1995. № 5. С. 69. II Devid ( David ) Yum ( ing . David Hume ; 1711- yil 7- may ( eski hisobda 26- aprel ), Edinburg — 1776- yil , 25 — avgust ) — shotland faylasufi , iqtisodchi va tarixchi , publitsist , shotland maorifi arboblaridan biri , empirizm nazariyasi vakili III Edvard Gibbon (ing. Edward Gibbon; 1737-yil 27-aprel, Patni, Surrey grafligi — 1794-yil 16- yanvar, London) — ingliz tarixchisi. «Rim imperiyasining inqirozi va yemirilishi» asari muallifi (1776 —1788). IV Ranke (Ranke) Leopold fon (1795—1886) — nemis tarixchisi. Asosan G‘arbiy Yevropaning XVI— XVII asrlardagi siyosiy tarixi bilan shug‘ullangan. D.RanJcening ta’kidlashicha, «tarixni qanday sodir bo‘lgan bo‘lsa, shundayligicha yozish кегак ». 35keyingi ikki asr mobaynida xonlik tarixini o'rganish- da turlicha yondashish va munosabatlar, ayrim vaqtlarda tarixiy jarayonlar va tarixiy voqelikni obyektiv baholamaslik holat- lariga yo‘l qo'yilgan. Bu esa xonliklar tarixini tarixshunoslik nuqtayi nazaridan chuqur tahlil qilishni talab etadi. Shundan kelib chiqqan holda XIX asrning dastlabki choragidan boshlab bugungi kungacha tarixchilar e’tiborini o‘ziga jalb qilib kela- yotgan o‘zbek xonliklari tarixining o‘rganilishini mavjud ilmiy tadqiqotlarning yo‘nalishi, davr va boshqa xususiyatlariga ko‘ra bir necha guruhga bo‘lib ko‘rib chiqish talab etiladi. O‘zbek xonliklari tarixini tarixshunoslik nuqtayi nazaridan davrlashtirishning quyidagicha an’anasini tarix tadqiqotlarida asosiy qilib olinganligini deyarli barcha tadqiqotlarda kuzatish mumkin, unga ko‘ra birinchi davr — XIX asrning 30-yillari- dan — XX asrning boshlarigacha, ikkinchi davr — Sovet davri tarixshunosligi (1917—1991-yy.), uchinchi davr — O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qo‘lga kiritganidan keyingi yillar (1991-yil 31- avgustdan bugungi kunlargacha)ni o‘z ichi- ga oladi. Tarixshunoslikning bu tarzdagi davrlashtirilishi natijasida ak- sariyat hollarda har bir davrga umumiy tarzda yondashilgan va ayni vaqtda tarixiy asarlar va tarixiy voqealarning tahlili amal ga oshirilgan. Biroq tarixiy asarlar va ularda voqealarning yori- tilishiga bo‘lgan munosabatning xususiyatlariga qarab bu davr- larning har birini alohida yana kichik davrlarga yoki guruhlarga ajratib chiqish maqsadga muvofiqdir. Bunda tarixiy tadqiqotlar ning masalaga konseptual — metodologik yondashuv xususiyat lariga ko‘ra quyidagi davrlarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etish mumkin: Birinchi davr XIX asrning 30-yiIlaridan — XX asrning bosh- larigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi va uni quyidagi xususi- yatlariga ko‘ra ikki qismga ajratish mumkin: Birinchi qismi XIX asrning 30-50-yillarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olib, bu vaqtda o‘zbek xonliklari tarixi masalalariga bag‘ishlangan ishlarda asosan xonliklarning ichki siyosati, ijti- moiy va iqtisodiy hayot masalalari yoritilgan rna’lumotlarni ko‘rish 31617. Алимова Д.А. История как история, история как наука. T . I . Историческое сознание. — Т.: «Узбекистан». 2008. 18. Алимова Д.А. История как история, история как наука. Т.Н. Феномен джадидизма. — Т.: «Узбекистан». 2009. 19. Аристотель. Сочинения: В 4 т. — М., 1984. Т. 4. 20. Asqarov A. O‘zbekiston mustaqillik sharoitida tarix fanining vazifalari. «O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar», 1992-yil, 7—8-sonlar. 21. Atadjanov Sh., Ilxomov Z., Ishquvvatov V., Allayeva N. O‘zbek xonliklari tarixshunosligi. — T.: Yangi asr avlodi. 2011. 22. Афанасьев Ю.Н. История против эклектики. М. 1980. 23. Барг М.А. «Историческое время»: методологический аспект // Новая и новейшая история. 1990. № 1. С. 66—67. 24. Баринова Е.П., Иполлитов Г.М., Бобкова Е.Ю. Основы теории и методологии исторической науки: Учебное пособие в схемах. — М.б 2010 25. Бибиков Г.Н., Бибикова Л.В. Методология современной истории: историографический очерк. — М.: Фонд современной истории, Издательство Московского университета, 2011. 208. 26. Блок М. «Апология истории или ремесло историка». - М., 1973. ^ 27. Бродель Ф. История и общественные науки. Историческая деятельность // Философия и методология истории. Благовещенск, 2000. С. 133. 28. Вен П. Как пишут историю: опыт эпистемологии. — М., 2003. 29. Гринин Л. Е. Теория, методология и философия истории: очерки развития исторической мысли от древности до середины XIX века. Лекция 4. Философско-историческая мысль в Средние века. Византия, Русь, арабский мир, Китай / Философия и общество. Выпуск №2 (58) / 2010. http://www . socionauki.ru 30. Грязнов В.М. Методология научного творчества. — М.: РУДН, 2000. 31. Davronov Z. Ilmiy ijod metodologiyasi. — T.: Iqtisod-Moli- 239axborotlardan erkin foydalanishga bolgan xuquqlari kafolatlarini ta’minlashdan iborat ekanligi bilan mam- lakatni modernizatsiya qilish, demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsi- yasida belgilangan ustuvor vazifalarni amalga oshirishda asosiy omillaridan biri sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Yangi uslubdagi kutubxonaning birinchi galdagi vazifasi o‘z faoliyatida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, axborot texnologiyalari bo‘yicha malaka oshirish, kutubxona ja- rayonlarini avtomatlashtirish, nafaqat doimiy kitobxonlariga, balki axborot iste’molchilarining yangi toifasi — ishbilarmonlar, biznesmenlar, fermerlar va potensial investorlarga ham xizmat qi- luvchi va axborot yetkazib beruvchi virtual kutubxonalar tashkil etishdan iborat. Axborot-kutubxona markazlari zimmasiga qo‘yilgan va- zifalardan biri — universal axborot resurlarni, milliy va xorijiy nashrlarning (bosma, audiovizual, elektron va boshqa) fondini shakllantirish, saqlash va foydalanish uchun sharoitlar yaratishdir. Bugungi kunda axborot-kutubxona markazlari fondi 5 million nusxaga yaqin bo‘lib, ularning elektron katalogi 200 mingdan or- tiq yozuvni tashkil qiladi. Barcha axborot-kutubxona va yirik ax borot resurs markazlari ZiyonET axborot tarmog‘iga ulangan. Hozirgi kunda elektron resurslardan tashkil topgan elektron kutubxonalar, yig‘ma elektron kataloglar yaratish uchun korpo- rativ kataloglashtirish markazini yaratish ustida ishlar olib boril- moqda. Axborot kutubxona markazlari oldida nafaqat elektron kata- log, balki to‘la matnli ma’lumot bazalari yaratish, yig‘ma ele ktron katalog orqali axborot resurslarini birlashtirish kabi vazi- falar turibdi. Axborot-kutubxona muassasalari faoliyatidagi ijobiy natijalar, sohadagi muammolar va ularni hal etish yoMlari O‘zbekiston alo- qa va axborotlashtirish agentligi tomonidan ta’sis etilgan «Ku tubxona. Uz» jurnalida chop etib borilmoqda. Yuqoridagilardan ko'rinadiki, elektron kutubxona bu tur- li ma’lumotlar jamlangan InterNET sahifasidir. Bu sahifani ku- tubxonalardagi maxsus markaz mutaxassislari ma’lumotlarni muntazam ravishda kompyuterga kiritadi va yig‘adi, ya’ni ma’lu motlar doimo yangilanib turiladi va kutubxona hajmi kengayib boradi. 31XX asrning boshida milliy davriy matbuot «Sadoi Farg‘ona», «Sadoi Turkiston», « Оупа », «Najot», «Hurriyat» sahifalarida O‘zbekiston tarixi muammolariga oid ilk maqolalar e’lon qilina boshladi. Bu maqolalar mualliflari jadidchilik harakati namoyan- dalari bo‘lib, ular mamlakat rivoji, millatning taraqqiysi, o‘zlik- ni anglashda tarix fanining o‘rniga alohida e’tibor qaratdilar. Xususan, Mahmudxo‘ja Behbudiy faoliyatida tarix muammolari- ni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etdi. Behbudiy komil inson bo‘lib yetishishda va jamiyatni boshqarishda tarix fanining o‘rni beqiyosligini ta’kidlaydi. U «Tarix va jug‘rofiya», «Turkiston tari xi», «Sart so £ zi majhuldir» kabi asarlarida faqatgina Vatan tarixini emas, Yevropa va jahon mamlakatlari tarixini bilish zarurligi ha- qida so‘z yuritadi. Uning «Moziy istiqbolning tarozisidir», degan xitobi tarix tajribasida o‘zining to‘g‘riligini isbotladi 1 . Tarix fani rivojiga Abdurauf Fitrat salmoqli hissa qo‘shdi, uning — «Tarix millatimizning, o‘tmishimizning taraqqiyoti- ni hamda tanazzulining sabablarini o‘rganadigan fandir», degan so‘zlari tarix fani sohasida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Sobiq sovetlar hokimiyati davrida tarixni o‘rganishda bir yoq- lamalikka yo‘l qo‘yildi. Bu davrda ayniqsa Rossiyaning O‘rta Osiyodagi mustamlakachiligi tarixini o‘rganishda Sovet mafkura- si rasmiy andozalaridan chetga chiqishga yo £ l berilmadi, tarix fani nihoyatda siyosiylashtirilib, ilmiy-tarixiy tafakkur hukmron maf- kura nazorati ostida bo £ lganligi tufayli juda ko £ p masalalarning asl mohiyatini ko‘rsatib berish imkoni bo £ lmadi, natijada tarixni soxtalashtirish kuchayib ketdi I II . Shu o £ rinda 0 £ zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning quyidagi so £ zlari muhim ahamiyat kasb etadi: «... dunyo xalqlari va xususan yurtimiz tarixiy taraqqiyot yo £ li ning asosiy qonuniyatlarini mantiqiy tahlil qilsak, shu narsa ayon bo‘ladiki, Aleksandr ham (uni Sharqda ko'proq Iskandar Zulqar- nayn degan nom bilan bilishadi), Qutayba ham, Chingizxon ham, I 0‘shajoyda. II «0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. 276-b. 202USLUBLAR Tarixiy-genetik uslub. Genetik uslub — o‘tmishdan bugungi kun- gacha. Retroprospektiv uslub — bugundan o‘tmishgacha. Sinxron uslub. Xronologik uslub — tarixiy hodisalarning ketma- ketligini, vaqtida o‘rganish. Diaxron uslub. Tarixiy taqqoslash uslubi. Tarixiy tipologik uslub. Tarixiy tizimli uslub. Tarix fanining maxsus tadqiqot uslublari falsafiy, umumfan tadqiqot uslublariga asoslangan bo‘lib, ular aniq-muammoviy uslublarning asosini tashkil etadi. Tarix fani tadqiqotlarida bun- day uslublarning bir nechtasi qo‘llaniladi, ular quyidagilardir: tarixiy genetik uslub; genetik uslub; retrospektiv uslub; sinxron uslub; xronologik uslub; diaxron uslub; tarixiy taqqoslash uslubi; tarixiy metodologik uslub; tarixiy tizimlilik uslubi. Tarixiy-genetik uslub. Tarixiy genetik uslub va retrospektiv uslublar keng tarqalgan bo‘lib, ular tarixiy voqealarning tarki- bi, vazifalari va o‘zgarishlarni ketma-ket ochib berishga yo‘nal- tirilgan. Tarixiy-genetik metodning mohiyati shundaki, o‘rganilayot- gan voqelikning tarkibi, tuzilishi, vazifalari va undagi o‘zgarish- larni tarixiy harakat jarayonlarida ketma-ketlikda tadqiq etishga qaratilgan bo‘lib, tadqiqot obyektining real holatiga imkon qadar ko‘proq yaqinlashtirilishiga imkon beradi 1 . Tarixchi I. Kovalchenkoning ta’kidlashiga ko‘ra mazkur uslub - lar «mantiqiy tabiati bo‘yicha bu analitik va induktiv, axborotning bayon etilishga ko‘ra esa tavsifiydir» I II . U sabab va oqibat o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga yo‘nal- tirilgan bo‘lib, u yoki bu tarixiy jarayonlarning kelib chiqishini tahlil qilishga asoslanadi. Bunda tarixiy voqea ham individual, ham konkret holatda ko‘rinadi. Bu metoddan absolyutlashtirilgan (mutlaqlashtirilgan) holatda foydalanish ayrim xatoliklarga olib kelishi mumkin. Tarixiy ja- rayonlarni o‘rganishga asosiy urg‘u berilgan holda bu jarayon- I Ковальченко Д.И. Методы исторического исследования. — М.: Наука. 2003. С. 184. II 0‘ sha joyda . 61doirasida avstriyalik tarixchi Karl Verner tomonidan 1879-yilda qo'llanilgan I . Tarixnavis iborasi orqali tarixni tavsiflash, tarixni yozish, ta- rixni aks ettirish, manbalarni yaratish kabi tushunchalarni, ta- rixshunos iborasi orqali tarix tadqiqotlarining muammolari va ularni o‘rganuvchi fanni yoki shu soha bilan shug‘ulanuvchi mu- taxassisni, tarixchi iborasi orqali esa o‘tmishdagi yilnomachilar, solnomachilar, sulolalar tarixlarini yozuvchilar, bugungi kunda esa tarix tadqiqotlari va tarix fani, uning o‘qitilishi bilan shug'ullanuv- chi mutaxassislarni tushunamiz. Tarixiy jarayonlarga va ularning borishiga ta’sir ko‘rsatgan alohida mashhur kishilar tarixiy shaxs- lar hisoblanadi. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinadiki, tarix va tarix fani predmeti haqidagi tushunchalar ko‘p va turlichadir. Yana ulardan anglash mumkinki, tarix uzluksiz doimiy mavjud bo‘ladi. Inson, insoni- yat mavjud ekan, ularning shajarasi davom etar ekan, tarix xoti- ralarda ma’lum darajada «yashayveradi» va avvalgi jarayonlarni ma’lum darajada saqlab uni davom ettiradi. Ana shu holatning o‘zi tarixiy bilim manbayi, tarix fani predmeti masalasiga aniqlik kiritadi. N. Jo‘rayevning yozishicha: «Tarix fani kishilik jamiyati- ning o‘tmishini o‘rganar ekan, u tom ma’noda insonshunoslikdir. I Лаптева М . П . Теория и методология истории : курс лекций / М . П . Лаптева ; Перм . гос . ун - т . — Пермь , 2006. С . 56. 37bildiradi: «Ahvol shu darajaga borgan ediki, o‘z tariximizni o‘zimiz yozish huquqidan mahrum bo‘lib qoldik. Birovlar tomonidan yaratilgan tarix darsliklarini o‘qir edik. «SSSR tarixi» deb atal- gan darslikda O‘zbekistonday mamlakatga bor-yo‘g‘i 3—4 sahi- fa o‘rin berilib, tarixiy voqealar va shaxslar haqida noxolis fikrlar aytilar yoki umuman, lom-mim deyilmasdi. Fandagi bunday sox- takorlik, ko‘zbo‘yamach i 1 i kni bugun eng olis qishloqlarda yasha- yotgan oddiy fuqaro ham, maktab o‘quvchisi ham yaxshi biladi. Endi, mustaqillik tufayli yaqqol namoyon bo‘layotgan tarixiy ha- qiqatni bilishga, o‘zligini anglashga chanqoqlikning tub sabablari mana shunda, deb O‘ ylayman» 1 . Bu davrda O‘zbekiston tarixi yuzasidan va uning turli davr- larga oid amalga oshirilgan tarixiy tadqiqotlar va ularda yo‘l qo‘yilgan soxtakorlik, g‘ayri ilmiy xulosalar haqida so‘z yuritib, Prezident quyidagilarni alohida ta’kidlab o‘tadi: «...Tan olmaydi, bilmaydi, bilishni xohlamaydi ham. O‘jarlik- ning sababi esa bitta: basharti, tan olgudek bo‘lishsa, tarixiy xu- losalari chippakka chiqadi, ilmda soxta yoT bilan borganlari fosh bo‘ladi» I II . 3. Sovet davri tarixshunosligining uchinchi qismi XX asrning 80-yillari o‘rtalaridan 90-yillari boshigacha («qayta qurish» davri) bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Bu davrda asosan o‘zbek olimlari tomonidan e’lon qilingan bir qator ilmiy ishlarda va maqolalarda Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi va mustamlakaga aylantirishi jarayonlarini manbalar va arxiv hujjatlari asosida haqqoniy va obyektiv yoritishga intilish muhim o‘rin egallaydi. Uchinchi davr O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yil- lari tarixshunosligi (1991-yil 31-avgust - bugungi kunlargacha) tashkil etadi. Bu davrda amalga oshirilgan va bugungi kun- da olib borilayotgan tadqiqotlar o‘zining xolisligi, tarixiyligi, ilmiyligi va I Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 3—4-bb. II Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 10— 11-bb. 52rakkabliklarni yuzaga keltiradi 1 - F. Brodel esa global tarixni yaratish (ya’ni, tarixchini inson va jamiyatga aloqador barcha omillar va jarayonlar qiziqtirishini hisobga olgan holda) g‘oyasini ilgari surdi I II . M. Barg esa tarixni «ikkinchi darajali» faktlar va dalillar bi lan «to‘ldirib» tashlamaslik fikrini ilgari surdi, biroq bu bilan xa- tolikka yo‘l qo‘ydi III . B.G. Mogilnitskiy tomonidan ilgari surilgan «konkret tarixiy qonuniyatlar» tushunchasi esa mavhumlik kasb etib, qonuniyat- larni tarixiy voqelikdan faqatgina abstraktlashgan holda aniqla- nishi ochib berilmadi IV . N. A. Yerofeyev esa tarix fani predmetini birmuncha to‘laqon- liroq tushuntirib berishga erishdi, uning fikricha, tarix fani in son hamda jamiyatni hamda ularning taraqqiyoti xususiyatlari, ulardagi o‘zgarishlar, ularning jamiyat taraqqiyotining turli qism- larida sodir bo‘lishini, bu jarayonlarda inson va jamiyat qan- day bosqichlardan o‘tganligini, qanday taraqqiyot darajasiga erishganligini va shu jarayonlardagi ishtirokini o‘rganadi. Bunday yondashuv ijtimoiy tarix taraqqiyoti an’analariga yaqin tushuncha edi. Tarixchining diqqati nafaqat tarixiy shaxslar va takrorlanmas aniq tarixiy voqealarga qaratilgan, balki o‘zaro munosabatlarda- gi ijtimoiy I Tarix falsafasining nazariy asoslari- 199-b. II Fernan Brodel (fr. Fernand Braudel; 1902-yil 24-avgust - 1985-yil 27-noyabr) - taniqli fransuz tarixchisi, tarixiy jarayonlarning tahlili va tadqiqida iqtisodiy va geografik omillarning hisobga olinishi fikrini ilgari suigan. Fransuz tarixshunosligining «Annallar maktabi» vakili, ijtimoiy fanlarda tarixiy omillarning o‘rni brasida tadqiqotlar olib boigan, «dunyoviy-tizimli nazariya» (mir-sistemnaya teoriya) asoschisi. III Mixail Abramovich Barg (1915-yil 1-may, Satanov, Proskurovsk uezdi, Podolsk guberniyasi -1991-yil 21-may, Moskva) - rus tarixchisi, Buyuk Britaniya tarixi va tarix fani metodologiyasi sohasida yirik mutaxassis, tarix fanlari doktori (1958), professor (1960), Buyuk Britaniya qirollik akademiyasi a’zosi. M.A. Barg tomonidan fanga tizimlat (sistemalar) va tuzilishilar (strukturalar), tizimlar tarkiblari (podsistema) haqidagi tushunchalar kiritildi. IV Mogilnitskiy Boris Georgiyevich (1929-yil 18-aprel, Kiyev - 2014-yil 9-iyul) - tarix fanlari doktori (1967), tarix fanining nazariy masalalariga oid bir qator darsliklar (« История истроической мисли XX века » ( Вип . 1. Томск , 2001., Вип .2. Томск , 2003 г ., Вип . З . 2008) muallifi. Biroq tabiiyki tarixchilar bunday postulatlarni (isbotsiz qa bul qilinadigan qoidalar) qabul qilmadilar va uni jiddiy fikr hi- soblamadilar. Postmodernistlarning yuqoridagi qarashlari faqat- gina tarixiy romanlarda ishlatila boshlandi. Zamonaviy tarix fanida tarixiy o‘tmishning va tarixiy jarayonlarning estetik ji- hatlariga ham e’tibor qaratilmoqda. Biroq shuni alohida ta’kid- lab o‘tish lozimki, tarixchi va yozuvchini bir jihat doimo ajratib turadi, ya’ni yozuvchi esa o‘zining xayoliy fikrlaridan va to‘qima obrazlaridan foydalanishi mumkin bo‘lgan holda, tarixchi faoli- yati jarayonida to‘qima, uydirma, xayoliy fikrlarni berishga haq- qi yo‘q. Tarix va semiotika. Tarix fanidagi semiotik yondashuvlar XX asrning 70-yillarida yuzaga keldi. Semiotika — belgilar haqidagi fandir. Semiotika (yoki semi- ologiya) qadimgi yunon tilida belgi, alomat, nishona ma’nolarini bildirib, belgilar va belgilar tizimining xususiyatlarini (tabiiy va sun’iy tillarni) o‘rganadigan fanni anglatadi. Y.M.Lotmanning fikricha, semiotika tushunchasi ostida mu- omala va muloqot jarayonida qo‘llaniladigan kommunikativ tizimlar va belgilar haqidagi fan tushuniladi I . Semiotika belgilar tizimida belgilarni o‘rganishning uchta nuqtayi nazarini ko‘rsatadi: 1. Sintaksis (sintaktika) — interpretatsiyadan qat’i nazar belgi lar tizimining ichki xususiyatlarini o‘rganadi. 2. Semantika — belgilarning munosabatlarini alohida belgilab berish masalalarini o‘rganadi. 3. Pragmatika — belgilarning «adresat» bilan o‘zaro bog‘liqli- gini, ya’ni belgilardan foydalanish jarayonida interpretator uchun foydali bo‘lgan interpretatsiya masalalarini o‘rganadi. Belgilarni aynan belgi holicha ham qabul qilish mumkin, ham kommunikatsiya (muomala qilish, aloqaga kirishi, aloqa vosita- si) tizimi sifatida ham qabul qilish mumkin. Bu yerda belgilar I Лотман Ю.М. Культура и взрыв. — М., 1992. 226 monlari ham shakllana boshladi. XIX asrning ikkinchi yarrni- da tarix fan sifatida to‘liq qaror topdi. Tarix ilmiy bilish shakli bo‘lib e’tirof etilgan bo‘lsa, adabiyot madaniyatning tarkibiy qis- miga aylandi. Fan olamida XIX asr «tarix» asri hisoblanib, avvalgi afsonalar, rivoyatlar, tarixiy jarayonlarning badiiy, diniy talqinlari o‘rnini tarixning fan sifatida ilmiy xulosalari egallay boshladi. Bu davr- da bir qator ilmiy jamiyatlar va ilmiy jurnallar paydo bo‘la bosh ladi. XX asrga kelib esa tarix va adabiyot to‘laligicha bir-biridan alohida sohaga aylandi. Tarix va adabiyot aloqadorligi haqida so‘z borganda eslab o‘tish o‘rinliki, qadimgi yunon donishmandlaridan biri Aris- totelning aytishicha, «tarixchi va shoir bir-biridan biri she’riy tarzda, boshqasi nasriy tarzda yozganligi uchun emas, balki bi ri sodir bo‘lganlar haqida yozsa, ikkinchisi sodir bolishi mum- kin bo‘lganlar haqida yozganligi bilan farqlanadi. Poeziya umu- miylik haqida ko‘proq «gapirsa», tarix esa alohida holatlar haqida «so‘zlaydi» degan so‘zlarni yozib qoldirgan edi I . XX asrning oxirlariga kelib postmodernistlar tomonidan tarixni qaytadan adabiyotga yaqinlashtirish haqida fikrlar bildirila boshlan- di. Adabiyotshunoslar va faylasuflarning fikricha, metafora (kinoya, majoziy ma’noda) tarix va adabiyotni birlashtirish murnkin. X.Vayt tomonidan tor ma’nodagi tarixiy va «ko‘pchilikka tushunarsiz» bo‘lgan fikrlarni tarixiy prozadagi ommabop tushunchalar bilan al- mashtirish, tarixchining faoliyatini adabiyot sohasidagi bir yo‘na- lish, tarixiy bilishni esa dunyoni estetik tushunish shakliga aylan- tirish g‘oyasi ilgari surildi. Tarixchi o‘z fanidan, o‘tmishni «qanday bo‘lsa shundayligicha» tavsiflashdan voz kechishi va bunda eng asosiy o‘ringa intonatsiya (so‘z ohangi)ni qo‘yish kerak, degan fikr - lar ilgari surila boshlandi. Postmodernistlar X.Borxesning: «Jahon tarixi bu — ayrim metaforalarni talaflfuz qilishdagi intonatsiyalar tarixidir», — degan so‘zlariga urg‘u berdilar. I Аристотель. Сочинения: В 4 т. — М., 1984. Т. 4. С. 655. 225 126anglash va bilish imkoniyatini beradi. Barcha interpretatsiyalar o‘zaro umumiylik kasb etib, o‘tmish voqealari va jarayonlar haqida mukammal tasavvurning yaratilishiga im- kon beradi. Buning asosiy jihati shundaki, u keyingi tadqiqotlar uchun yo‘nalishlarni aniqlab beradi. Tadqiqotlar jarayonida av- valgi tadqiqotlarning xulosalariga aniqlik kiritiladi va xulosalar mukammallashtiriladi va ilmiyligi oshiriladi. Bu esa bilish jara- yonining tugallanmasligini ko‘rsatadi va turli flkrlar to‘qnashuvi natijasida ishonchliroq xulosalarning chiqarilishiga imkon beradi. Tarixiy bilishning asosiy maqsadi — obyektiv va xolis, tizim- li, konkret jamiyatning taraqqiyotidagi tarixiy jarayon haqidagi konkret bilimga va ilmiy jihatdan asoslanilgan tarixiy haqiqatga erishish hisoblanadi I . Tarixchidan o‘ziga ortiqcha ishonmaslik va ortiqcha baho ber- maslik, balki bilish jarayonida qiyinchiliklarni yengib o‘tish talab etiladi. Chunki tarix fanining shunday xususiyati borki, bu bar cha ijtimoiy va gumanitar fanlarning ilmiy sohadagi yutuqlarini umumlashtirgan holda integrallashtirish va ularni tarix fani tad- qiqotlarida kompleks qo‘llashdir. Bu tarixchi uchun g‘oyatda mu- rakkab vazifadir. Tayanch tushunchalar: Determinizm, indeterminizm, (sababiylik) tamoyili, mark- sizm, postmodernistlar, relyativizm, subyektivlik, tamoyillar, bi lish tamoyillari, tizimlilik (sistemalilik) tamoyili, sistema, dial- ektika, tizimlilik uslubi, xolislik (obyektivlik) tamoyili, tadqiqot obyekti, o‘tmish haqida tasavvur, retrospektiv, ikki karra subyek- tlangan bilim, fikrlar xilma-xilligi, tarix fanining kompleks xar- akterliligi, postmodernistlar, ssiyentistlar, antissiyentistlar, pozi- tivistlar, neokantchilar, marksistlar, interpritatsiya, prezentistlar, modernizatsiyalash, arxaiklashtirish, plyuralizm, mutlaq haqiqat, qiyosiy xususiyat, polisemantlilik. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Tarixiy bilish tamoyillarini sharhlab bering. 2. Bilish tamoyillari va ularning regulyativ funksiyalari tu- shunchalarining I Баринова Е.П., Иполлитов Г.М., Бобкова Е.Ю. Основы теории и методологии исторической науки: Учебное пособие в схемах. 2010. 242mobaynida saqlanib turilishi mumkin?! To‘g‘ri, balki bunday holatda tarmoq- dan topilgan va tanlab olingan ma’lumotlarni tadqiqotchining alohida ma’lumotlar bazasiga kiritib qo'yilishi yoki bu ma’lumot- larni disklarga yozib olib, saqlab qo'yish yoki uning boshqa ye- chimlarini ham yaratish imkoniyati bor bo‘lishi mumkin. Bulardan tashqari InterNETdan foydalanish jarayonida yana bir qator texnik omillarga ham duch kelish mumkinki, ular ham tadqiqotlarning samarali olib borilishiga texnik jihatdan ma’lum darajada salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, InterNET tarmoqlararo informatsiyalar almashu- vini ta’minlovchi magistraldir. Uning yordamida dunyo bilimlar manbayiga kirish, qisqa vaqt ichida ko‘plab ma’lumotlarni yig‘ish, ishlab chiqarishni va uning texnik vositalarini masofadan turib boshqarish mumkin. Shu jarayonda quyidagilarga ham alohida e’tibor qaratish lozim, ya’ni avvalo, InterNETda e’lon qilinayot- gan har qanday ma’lumot ham jamiyat uchun foydali bo‘lmasli- gi mumkin. Ya’ni, InterNET orqali ma’naviyatga, madaniyatga va e’tiqodga zid bo‘lgan informatsiyalarning kirib kelish ehtimo- li ham mavjud. Ikkinchidan, InterNET tarmog‘idagi axborotlarga tashqaridan aralashuv va boshqa sabablarga ko‘ra undagi axborot- larning to‘g‘riligiga ishonsizlik yuzaga kelishi mumkin. Uchinchi- dan, mavjud InterNET tarmog'idan axborotni olish va uzatish tezligi ko‘pchilikni qanoatlantirmaydi. Ayniqsa, axborotlarning «virus»lanib qolishi ham texnik kamchiliklardan biri sanaladi. Bu bilan biz InterNET, uning axborotga boyligi va imkoni- yatlarini yo‘qqa chiqarmoqchi yoki inkor etmoqchi emasmiz, biroq bularning barchasi tarixchi tadqiqotchi uchun InterNET tarmoqlaridan, uning saytlaridagi axborotdan foydalanish, tad- qiqotlarga jalb qilishda bir qator muammolar hali mavjudligini ko‘rsatmoqda, vaqti kelib bu muammolar o‘z yechimini topi- shi mumkin. Ayni vaqtda ta’kidlab o‘tish lozimki, tarixchi tad qiqotchi uchun zamonaviy axborot texnologiyalarini chuqur o'zlashtirish talab etiladi, bu tarixchi mehnatining mahsuli bolgan tarixiy tadqiqotlarning manbaviy va axborot ta’minotini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etish bilan birga 7 tarixiy nar- rativ shakli va mazmunining boyishida ham muhim o‘rin tutadi. Ayni vaqtda foydalanuvchining professional mahorati qanchalik yuksak bo‘lsa, uning tadqiqotlari natijalari ham shunchalik sa- marali bo‘ladi. 301ongdir (I.G.Gerder), tarixni harakatlantiruvchi kuch bu — absolyut (mutlaq) ruhdir (Gegel), tarixni harakatlantiruvchi kuch bu — insonning o‘zgarmas tabiati va uning tabiiy shart-sha- roitlaridir (ma’rifatparvarlar, L.Feyerbax) mazmunidagi turli fal- safiy yondashuvlarni ilgari surganlar. Tarix fani — 1. Bu ilmiy ijtimoiy institutlar, professional tad- qiqotchilar, ilmiy bilish faoliyati turlari, aniq (konkret) ja- miyatlar va ularning o‘tmishdagi va bugungi kundagi taraqqi- yoti jarayonlari, shuningdek yordamchi tarix fanlari hamda aniq (konkret) tarixiy va haqqoniy ilmiy bilim olishga yo‘naltirilgan, bu orqali ilmiy bilishga erishilgan faoliyat va uni qo‘llash uchun zarur bo‘ladigan faoliyatlar tizimidir. 2. Kishilik jamiyatining si- yosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotida sodir bo‘lgan bar- cha voqea, hodisa, jarayonlarni o‘rganadigan fan. Tarix fani va tarixiy bilimlarning boshqa shakllari — ilmiy ta - rixiy bilim — bu obyektiv (xolisona), tizimlashtirilgan, tarixiy ja- rayonlar, ulardagi konkret jamiyat yoki jamiyatlar taraqqiyoti ha- qidagi ishonchli va konkret bilimlar. Kundalik tarixiy bilim (ong) — ilmiy tarixiy bilimlardan keskin ravishda farqlanib, uzuq-yuluq, tizimlashtirilmagan shakldagi, ishonchli bo‘lmagan, subyektiv qarashlarga moyil bo‘lgan, tarixiy jarayonlarni faqatgina hodisa darajasida baho- laydigan, jiddiy sabab-oqibatli aloqadorlikni aks ettirmaydigan tarixiy bilim. Tarix fani va tarixiy bilishning asosiy maqsadi — tarixiy bi- lishning asosiy maqsadi — aniq (konkret) jamiyat taraqqiyoti ha- qida ishonchli tarixiy, obyektiv (xolis), tizimli, tarixiy haqiqatga erishish hisoblanadi. Tarix fani metodologiyasi — ilmiy bilish faoliyati bo‘lib, ta rixiy tadqiqotlarning ishlanishi, tahlili va o‘rganilishiga qaratil- gan faoliyatdir. Metodologiya ilmiy muammolarning qo‘yilishi xarakterini aniqlaydi, ularning yechilishidagi eng maqbul prin- siplar va yo‘nalishlarni aniqlaydi, tadqiqot metodlarini tanqidiy baholaydi va tahlil qiladi. Tarix fani obyekti va predmeti — tarix fani obyekti — bu insoni- 288manba muallifining (axborot beruvchining) tarixiy jarayonning sodir bo‘lishi vaqtida qanday kuzatish holatida va ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘lganligini aniqlashtirishi lozim. Agar manba muallifi o £ zi guvoh bo £ lmagan va bevosita ishti rok etmagan voqea va hodisa yoki jarayon haqida ma’lumot berayotgan bo £ lsa u holda axborot (ma’lumot) o £ zlashtiril- gan manbani aniqlash, ma’lumotlarning (axborotning) yetka- zib berilishidagi aniqlik va mukammallik (to'liq bo £ lishi dara- jasi) darajasini ko £ rsatib berish talab etiladi. Bayon etib berish va hikoya qilish uslubida yaratilgan manbalarning barchasini o‘rganish vaqtida shuni ko £ rish mumkinki, aksariyat hollarda bunday manbalarning ishonchlilik darajasi axborot (ma’lumot) beruvchining dunyoqarashi, o £ ziga xush keluvchi ma’lumotlar- ga urg £ u bergan holda boshqalarini cheklashi yoki thetlab o £ ti- shi tufayli manbaning obyektivligi — xolisligi darajasi pasayib ketadi va ishonarli bo‘lmagan manbalar qatoriga kirib qolishi- ga sabab bo‘ladi. Muayyan bir g‘oya ta’sirida yondashish ochiq-oydin holatda yoki biron-bir vositalar (umumiy holatda bayon etish, aniq va ravshan ma’lumot (axborot)lar borasida hech narsa demaslik (qayd etmaslik), umumiy xususiyatlar orqali ko‘rsatib berish va boshqa- lar) bilan niqoblangan holatda namoyon bo‘lishi mumkin. Aniq ma’lumotlarni tekshirish jarayonida mantiqiy tahlil uslubidan foy- dalanish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek tekshirish jarayonida yana manbaning tarkibidagi ma’lumotlarning ichki qarama-qar- shiligi va mazmunidagi ziddiyatlari hamda boshqa manbalardagi ma’lumotlar bilan ham tafovutlari borligini aniqlash, agar bun- day holat mavjud boisa ularning sabablarini aniqlash ham mu- him ahamiyat kasb etadi. Bir-biriga aloqador bolmagan va yaratilishida bog‘liq bo‘lma- gan turli manbalardagi ma’lumotlarning bir-biriga mos kelishi manbalarning ishonchliligini tasdiqlaydi. Shu tariqa manbalar tahlilining ikkinchi bosqichida amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida tadqiqotchi manbalarning ishon- chliligi, asl nusxa ekanligini aniqlab, ularni tadqiqotga jalb eti- shi 177tarixiy tafakkur yordamida obyektiv haqiqatga erishish mum- kindir. Agar tarixchi bu tamoyilga amal qilmasa, tarixiy tadqiqot- ni amalga oshirishidan samara bo‘lmaydi va xatolikka yo‘l qo‘yi- shi mumkin. Bu masalada dastlab XIX asrda nemis tarixchisi L. Ranke tarixchilarga murojaat qilib, tarixni obyektiv (xolislik- ka amal qilgan holda, xolisona yondashib) o‘rganishga chaqir- di. Uning fikricha, «tarixchi o‘tmishni taftish qilib (aynan «sud qilib») kelajak foydasi uchun zamondoshlarni o‘rgatish emas», balki faqatgina tarixiy jarayonlarni tadqiqot uslublaridan foyda- langan holda va tarixchi laming tanqidlariga amal qilgan holda qanday bo‘lsa shundayligicha kohsatib berishi kerak. Bu amal ga oshishi murakkab bo‘lgan ideal tadqiqot, biroq uni to‘liq ra- vishda amalga oshirishga harakat qilish tarixchi uchun zarurdir». L.Rankening Germaniyadagi kasbdoshlari uning bu fikrlari- ga qo‘shilmadilar va tarixchi siyosatdan chetda turishi mumkin emas, degan qarshi fikr bildirdilar. G.Treychkening fikricha «ta rixchi «faqatgina qabrda yotganida» siyosatdan (yoki siyosiy man- sublikdan) xoli bo‘lishi mumkin». Marksistlar — tarixchilarning siyosatga aloqadorligini sin- fiy qarama-qarshilik (yoki sinfiy mansublik) nuqtayi nazaridan ko‘rsatishga harakat qildilar. Bunda ularning aksariyat ko‘pchili- gi boshqa bir marksist G.Plexanovning tarix fani biror-bir par- tiya yoki siyosatga bog‘liq bolishi mumkin emas, faqatgina ta- rixchining o‘zi bunday holatga mansub bohishi mumkin, degan qarashlarini ham inkor qildilar. XX asf dastlabki choragida bu qarama-qarshilik asta-sekin so‘nib bordi va asosan sobiq sovet tarixchilaridan «so‘nggi tarixiy jarayonlar haqida tarix faniga o‘zgartirishlar kiritish» va tarixchilarni «mafkuraviy front jang- chilari» sifatida shakllantirilishi talab darajasiga ko‘tarildi. Bun- day vaziyatda bu tarixchilartomonidan tarixiy haqiqatni iziash va xolisona tarixiy tadqiqot olib borish amalda o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. Sovet mafkurasi tarix fanini o‘z ta’siriga olib uning fan sifatidagi mavqeiga ham putur yetkaza boshladi. XX asr oxirlari- ga kelib tarix fanida bu qarashlardan voz kechildi. 219yillarida esa «Annallar makta- bi» tarix va sotsiologiya fanlari o‘rtasidagi aloqadorlikni ko‘rsa- tish borasida faollik ko‘rsata boshladi. Davlatchilik tarixi bilan bog‘liq, huquq, siyosiy tashkilotlar va muassasalar tarixi bilan bogliq an’anaviy mavzularni bu maktab vakillari tabiiy muhit- da, ishlab chiqarish, aholi va uning joylashuvi, ko‘chishi va bosh- qa jihatlari bilan bog‘lagan holda o‘rganishni taklif qildi. Bu ja- rayonda «Annallar maktabi» taqqoslash va qiyoslash uslubidan keng foydalanish g‘oyasini ilgari surdi. F.Brodel ijtimoiy fanlar sohalaridagi aloqadorlikni kuchaytirishni taklif qilib chiqib, o‘zi sotsiologiya va tarix fanlarining o‘zaro aloqadorligidagi ilmiy tad- qiqotlarni amalga oshirdi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng tarix va sotsiologiya fanlari o‘rtasidagi aloqadorlik jarayonlari kuchayib borib, AQSHda sot- siologlar tarixchilarga o‘z fani tadqiqot uslublarini taklif qildilar. Biroq bu jarayonda shu narsa oydinlashdiki, sotsiologiya fani- ning barcha tadqiqot uslublarini ham tarix fani tadqiqotlari ja- rayonida qollab bo‘lmasligi, unga ehtiyotkorlik bilan munosabat- da bo‘lish va ularni absolyutlashtirmaslik (mutlaqlashtirmaslik) haqida mulohazalar bildirildi. Tarixchilar tadqiqotlarda empirik sotsiologiyaning eng yangi yondashuvlarining o‘zlashtirgan holda sotsiologiyaning nazariyalarini ham qo‘llay boshladilar. Biroq bu vaqtda an’anaviy tarixchilik yetakchi bo‘lgan va uning qatorida yangi yuzaga kelgan «ijtimoiy tarix» mavjud bo‘lgan Ger- maniyada sotsiologiya va tarix fanlarining o‘zaro yaqinlashuvi va aloqadorligining kuchayib borishiga qarshi qat’iy fikrlar bildirildi. Bulardan ko‘rish mumkinki, tarix va sotsiologiya fanlarining alo- qadorligi hozirgi vaqtgacha turli munosabatlarga uchradi va bu- gungi kunda ularning aloqadorligi kuchayib bormoqda. Tarix va sotsiologiyaning o‘zaro aloqadorligi — bu konkret- lik va abstraktlik o'rtasidagi, tarixiylik va mantiqiylik o‘rtasida- gi munosabatlardir. Agar tarixchiga konkret, aniq dalillar zarur bo‘ladigan bo‘lsa, sotsiologiyaga umumiy vaziyat, hodisalarning mantiqiy aloqadorligi zarur bo'ladi. Sotsiologik tamoyillar va un- ga bog‘liq ayrim tushunchalarni o‘zlashtirmasdan turib tarixchi ga tizimlar va jarayonlarni o‘rganish murakkablik tug‘diradi. Umumiy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o‘rganishda, murakkab tizimlarni tadqiq etishda sotsiologiyaning ko'magi zarur bo‘la- di. O‘ylangan eksperiment va deduktiv mulohazalar chiqarish, manbalardagi yashirin axborotlarni ajratib olish tarixchilar uchun bahslarga sabab bo‘ladi. Bu vaziyatda sotsiologiya tarixi tadqiqot- lariga tizimli Ana shu xulosadan kelib chiqib aytish mumkinki, tarix fanining predmeti — insondir» I . Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, tarix fani predmeti va bu tu- shunchaning tarixchilar tomonidan umumiy va yaxlit qabul qilin- gan tushunchasini aniqlab olish mavjud emasdek tuyuladi. Tarix fani predmetining o‘zi tarixiylik kasb etadi. Hamma vaqt- da yangi ilmiy sohalarning shakllanishi va xususiylashuvi sodir bo‘lib boradi. Agarda fanning predmeti aniq va konkret holda qat’iy ravishda ko‘rsatib berilsa, bunda ilmiy tadqiqotlar ham o‘z yakuniga yetgan va to‘xtatilgan bo‘lar edi. Biroq bu bilan, fanning predmeti- ni aniqlash muhim emas, degan tushuncha kelib chiqmaydi, balki fanning predmetini aniqlashtirgan va uni aniq tushungan holdagina biz fan sohasida ko‘pgina natijalarga erishishimiz mumkin. Ayrim tarixchilar tadqiqotlar jarayonida nazariyani inkor qil- gan holda ko‘proq faktlar (dalillar)ni sharhlashga asosiy e’tibor qaratsalar, ba’zilari aksincha tarixiy voqelikni inkor qilgan holda, tarixni haddan tashqari sotsiologiyalashtirish va psixologiyalash- tirishga urinadilar. Bunday qarama-qarshilikdan ravshan bo‘ladi- ki, tavsiflashlarsiz tarix bo‘lishi mumkin emas va ayni vaqtda nazariy tushunchalar va metodologiyasiz ham tarixning bo‘lishi mumkin emas. Bundan ko‘rinadiki, tarixchilarda yagona aksio- matik nazariya (izohlarga muhtoj bo‘lmagan yagona nazariy qoi- da va tushunchalar) mavjud emas, balki nazariyalar va interpre- tatsiyaning xilma-xilligi mavjud va tarix fani predmetining asosiy xususiyati ham ana shunda. Tarix fanining tarmoqlari Tarix fani ko‘p tarmoqli fan bo‘lib, inson va jamiyat taraq- qiyoti bilan bog‘liq bir qator sohalar rivojlanishi jarayonlarining umumiyligi mahsulidir. Harbiy tarix — tarix fanining eng qadimiy tarmoqlaridan biridir. Hatto «tarixning otasi» Gerodot va boshqa antik davr ta- I Tarix falsafasining nazariy asoslari. 199-b. 62 309yaxshi bilish va tushunish lozim. Taraqqiyotning bir bosqichida yoki turli bosqichlarida bo‘lgan bir xil va turli xil hodisalarni taqqoslash mumkin. Bir holatda mohiyat o‘xshash- lik asosida ochiladigan bo‘lsa, boshqa holatda turlilik asosida aniqlanishi mumkin. Biroq ayni vaqtda tarixchidan tarixiylik ta- moyilini unutib qo‘ymaslik talab etiladi. Tarixiy taqqoslash uslu- bini qo‘llashda bir qator cheklanishlarga duch kelish mumkin. Bu uslub real voqelikning turliligini tushunishga imkon bersada, konkret shakldagi xususiyatini ko‘rsatib berolmaydi. Shuningdek, tarixiy taraqqiyot sur’atining tadqiqida ham tarixiy taqqoslash uslubidan foydalanish maqsadga muvofiq emas. Mazkur uslub- ning rasman (shunchaki qo‘llash, qo‘llanishi « кегак » bo‘lganli- gi uchun qo‘llash) qoMlanilishi xatoliklarga olib kelishi, ko‘pgina tarixiy hodisalar mohiyatining noto‘g‘ri talqiniga va tavsiflani- shiga olib kelishi mumkin. Tarixiy taqqoslash uslubidan boshqa tadqiqot uslublari bilan birgalikda foydalanish mumkin. Afsuski, tarixchilar tomonidan tarixiy taqqoslash uslubi ko‘p hollarda analogiya va solishtirish bilangina qo‘llaniladi, u tadqiqotlar ja- rayonida to‘liq yuqoridagi ko‘rsatib o‘tilgan jihatlarini inobatga olgan holda kamdan kam qollaniladi. Tarixiy xaritalar (kartalar) — tarixiy voqealar va jarayonlar, ularning borishi, sodir bo‘lgan joylari, masalan, qadimgi sivi- lizatsiyalar, madaniy markazlar, davlatlar, jang va to‘qnashuvlar bo‘lgan joylar, savdo yo‘llari va chegaralar kabilarni aks ettiradi va voqelikni tasavvur qilishda yordam beradi. Tarixiy-genetik uslub — tarixiy-genetik uslub va retrospektiv uslublar keng tarqalgan bo‘lib, ular tarixiy voqealarning tarkibi, va- zifalari va o‘zgarishlami ketma-ket ochib berishga yo‘naltirilgan. Tarixchi I. Kovalchenkoning ta’kidlashiga ko‘ra mazkur uslub lar «mantiqiy tabiati bo‘yicha bu analitik va induktiv, axborotning bayon etilishga ko‘ra esa tavsifiydir». U sabab va oqibat o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, u yoki bu tarixiy jara- yonlarning kelib chiqishini tahlil qilishga asoslanadi. Bunda tarixiy voqea ham individual, ham konkret holatda ko‘rinadi. Bu metoddan absolyutlashtirilgan (mutlaqlashtirilgan) holatda 4Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лек ций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. — Пермь, 2006. С.159- 160. Мадраимов А., Фузаилова Г. Тарихий манбашунослик. — Т„ 2005. Мелконян Э.Л. Проблемы сравнительного метода в историческом знании. Ереван. 1981. Парфёнов И.Д. Методология исторической науки. Саратов. 2001. Перегудов Л. Методология научных исследований. — Ташкент, 2002 Репина Л.П. История исторического знания: пособие для вузов / А.П. Репина, В.В. Зверева, М.Ю. Парамонова. — 2-е изд., стереотип. — М.: Дрофа, 2006. 45-6. Репина Л.П. «Новая историческая наука и социальная история». — М., 1998. Савельева И.М., Полетаев А.В. «История и время». 1997. Смоленский Н.И. Теория и методология истории. - М.: «Академия». 2007. Смоленский Н.И. Теория и методология истории: учеб, пособие для студ. высш. учеб, заведений. 2-е изд., — М.: Издательский центр «Академия», 2008. С.16. Сорокин П.А. Голод как фактор. - М., 2003. С. 4. Сулаймонова Ф. Шарк ва Еарб. — Т.: «Узбекистан». 1997, Топольский Е. Методология истории. Варшава. 1968. Фролова Е.А. История арабо-мусульманской философии. Средние в.а и современность: Учебное пособие. — М., 2006. Ясперс К. Смысл и назначение истории. - М., 1991. 25sodiy va ijtimoiy tarix annallari» (« Анналы экономической и социально истории ») nomli jurnalining nashr etilishi bilan boshlandi. Fransuz tarixchisi F.Brodel mintaqaviy va global (umumja- hon) tarixi bo‘yicha bir qator samarali fikrlar va metodlarni il- gari surdi. Bular orasida fanlararo yondashuv, tizimli tarix, tari- xiy vaqtning turli «tezliklari» va boshqalarni ko £ rish mumkin. XX asrning 70-yillariga kelib, «lingvistik (tilshunoslik) buri- lish» hamda semiotik «chaqiruvlar» yuzaga keldi. Tarixchining diqqat markaziga manbaning matni va narrativ matnni qo‘ygan postsrukturalizm yondashuvi shakllandi. Bu talqin tarafdorlari obyektiv tarixiy voqelik mavjudligini inkor qiladilar. Mantiqiy bi- lishga asoslangan matn mavjudligi bilan kifoyalanadilar. Ular- ning fikricha, subyekt obyekt bilan qo'shiladi, vaqt esa uydirma bilan uyg‘unlashadi. Tarixchilarni bilish nazariyalaridan voz ke- chib, badiiy mehnat va izlanish bilan shug‘ullanishga undaydilar. 1973- yilda amerikalik tadqiqotchi X.Vaytning « Метаистория » nomli kitobi nashrdan chiqib, bunda muallif tomonidan asosiy metodlar sifatida ritorika (notiqlik), metafora (kinoya) va boshqa- Iar ko‘rsatilgan. X.Vaytning kitobiga javoban D.Elton qarshi fikr bildirib, bunday metodlarning qabul qilinishi tarix uchun «fojiali» bo‘li- shi mumkin deb hisobladi. XX asrda tarixni o £ rganishda bir yoqlamalik yetakchi mavqeda bo'lgan sobiq ittifoqda ham bir qator qarashlar shakllanib bordi va tarix fani metodologiyasi borasida ilmiy adabiyotlar nashr qilindi. Jumladan, N.A.Yero- feyevning « Что такое история ?» («Tarix nima?»), M.A.Barg- ning « Категории и методы исторической науки » («Tarix fanining kategoriyalari va metodlari») kitoblari nashr etilgan boTsa, I.Kovalchenko dastlabkilardan bo £ lib matematik metod larni tarix tadqiqotlarida qo‘lladi. 1997-yilda amerikalik tarix- chi A.Menslouning « Декорация истории » («Tarixning buzili- shi») nomli kitobi chop etildi. Bunda an’anaviy tarixshunoslik tanqid ostiga olingan. Ayni vaqtda tarixiy tadqiqotlarda yuqori- da ko‘rsatib o‘tilgan bir qator 293Numizmatika tanga va qog‘oz pullarning, orden va medal- larning yuzaga kelish tarixini o‘rganadi, shu asosda fanning tur- li sohalariga, jumladan tarix va arxeologiya, siyosiy iqtisod, til- shunoslik va san’atshunoslikka oid masalalarni hal etish ishiga yaqindan yordam beradi. Birinchi tanga pullar er.avv. XII asrga oid bo‘lib, ular das- tavval Xitoyda, keyinchalik Hindistonda muomalaga chiqarilgan. Chunonchi, Gerodot va Ksenofotlarning ma’lumotiga ko‘ra, bi rinchi oltin hamda kumush tangalar eramizdan oldingi VII asr- da Kichik Osiyoning Lidiya davlatida zarb qilingan. Keyinchalik Qora dengiz bo‘yidagi ko‘pgina grek mamlakatlari va davlatlari- dagi yirik shaharlarda tanga pullar zarb etishgan. Demak, er.avv. VII asrda tangalar O‘rta Yer dengizi rayonlarida paydo bo‘lgan. Lidiya (kichik Osiyo — davlati) va Grek oroli Egina bu yerda chiqarilgan tanga puliarning vatani hisoblanadi. Keyinchalik u butun Elladaga va uning koloniyasi Eron, Italiyaga tarqaldi. Rus- cha «moneta» so‘zi aslida lotincha bo‘lib, Pyotr I davrida keng ishlatila boshlangan. Qadimgi Rimda Yunna Moneta deb ishlatilgan. Xudo Yuno na sharafiga shunday deb nomlangan. Moneo ogohlantiraman, saqlayman, bashorat qilaman degan ma’nolarni bildiradi. Rim- liklar Yunona sharafiga Kapitoliy tepaligida ibodatxona qurdilar. Xuddi shu ibodatxona huzurida er.avv. IV asrning 2-yarmida Rimda birinchi marta pul chiqarish ustaxonasi ochilgan. Bu yer da yalpoq, mis pullar — asslar zarb qilingan. Rim yozma man- balarida «moneo» termini bilan bir qatorda «numizma» termini ham uchraydi. Onomastika — ismlarni o‘rganadi, tarixiy onomastika esa ularning kelib chiqish tarixini o £ rganadi Paleografiya — (yunon. paleos — qadimiy, grapho — yoza- man; qadimiy yozuv) yordamchi tarix fani sohalaridan biri bo‘lib, yozuv, grafik shakllar tarixini o‘rganadi. Paleografiyaning alohi- da tarmoqlari mavjud bo‘lib, ular yozuv belgilarni, yozuv ash- yolarini, yozuv qurollarini, filigran (suvtamg‘a — qog‘ozga od- diy 289yoki aksincha, ularning ishonchli emasligi aniqlangan ho latda tadqiqot obyekti mazmunidan kelib chiqqan holda ularni inkor qilishi mumkin. Tadqiqotga aloqador barcha manbalarni tadqiq etib bo‘lgach, tadqiqotchi endi ularning manbashunoslik sintezini amalga oshirishi, ya’ni qo‘]ga kiritilgan ma’lumotlarni umumlashtirishi mumkin. Manbalar to‘liqligi va ishonchliligi da- rajasiga ko‘ra hamda yaratilishidagi o‘zaro aloqadorligi darajasi- ga asosan ketma- ket bir tizimga keltiriladi. Tadqiqot mavzusi- ga oid qo‘lga kiritilgan barcha ma’lumotlarni jamlagan holda esa tadqiqotchi tadqiqot obyektini o‘rganishda manbalarning yetar- li bo‘lmagan qismini aniqlaydi va boshqalariga asoslangan ilmiy faraz yordamida ularni to‘ldiradi. Manbashunoslik — tadqiqot manbasi va u bilan bog‘liq tushun- chalarni o‘rganadigan fan. Tadqiqot manbalarini ilmiy jihatdan klassifikatsiyalash (tasniflash) tamoyillarini shakllantiradi, man- balarning ichki va tashqi tanqidiy tahlili asoslarini, alohida gu- ruhdagi, alohida xususiyatlarga ega hamda alohida mazmundagi manbalar bilan ishlash uslublarini ishlab chiqadi. Manbalarn- ing tasniflanishi, kelib chiqishini va yaratilishini o‘rganadi, man- balarning mualliflari, ularning haqiqiyligi va ishonarliligi, to‘liq- ligi kabi bir qator jihatlarini ilmiy jihatdan o‘rganadi. Mantiq (mantiqiylik) — mantiq ilmi, mantiqiy fikr (fikrlash), inkor qilib bo‘lmaydigan mantiq (mantiqan to‘g‘ri xulosa yoki fikr), ichki (mantiqiy) qonuniyat — voqealarning ichki qonuni- yatlar asosida (mantiqiy bog‘lanishda) kechishi, mantiqiy xulo sa, mantiqiy izchillik, mantiqan to‘g‘ri mulohaza qilmoq, manti qiy fikr yuritmoq. Marksizm — tarixiy-falsafiy yo‘nalish sifatida XIX asrning ik- kinchi yarmida Yevropada shakllandi. Marksizm yo‘nalishining asoschilari germaniyalik K.Marks (1818—1883) va F. Engels (1820 — 1895) hisoblanadi. Ular tarixiy materializm g‘oyasini asoslab, barcha tarixiy jarayonlarning asosini ishlab chiqarish munosa- batlari tashkil etadi, iqtisod omili jamiyat taraqqiyotining asosiy omilidir, mazmunidagi o‘z fikrlarini ilgari surdilar. Marksistlar (marksizm tarafdorlari)ning qarashlariga ko‘ra jahonning umu- miy 290tarixi bu iqtisodiy va siyosiy hokimiyat (hukmronlik) uchun kurash jarayonidan iborat, bunda sinfiy kurash tarixiy jarayon larning harakatlantiruvchi kuchi va iqtisodiy munosabatlar jami yat taraqqiyotining asosiy omili sifatida birinchi o‘ringa qo‘yiladi. XX asr davomida bu qarashlar asosida tarixiy tadqiqotlar amal- ga oshirilgan bo‘lsa, asrning oxiriga kelib marksizm nazariyasi bir yoqlama bo‘lganligi uchun undan voz kechildi. Metod (yunoncha methodos — nazariya, bilim va tadqiqot yo‘llari) — u yoki bu maqsadlarga erishish yo‘llari, uslublari, aniq va konkret vazifalarni hal etish usullari. Metod (yunoncha methodos — nazariya, bilim va tadqiqot yo‘llari) — u yoki bu maqsadlarga erishish yo‘llari, uslublari, aniq va konkret vazifalarni hal etish usullari. Tarix fanida metod — tarixiy tadqiqotlar jarayonida aniq maqsadga olib boruvchi tad- qiqot usullari va jarayonlar yig‘indisidan iborat, metodning o‘zi nazariyadan, tadqiqot metodikasi va texnikasidan tarkib topadi. Наг qanday metod nazariy jihatdan asoslangan bo‘lib, bir vaqt- ning o‘zida obyektiv va subyektiv xususiyat kasb etsada, obyek- tiv asosga ega. Bunda metodning tanlanishi, uning to‘g‘ri qo'llanilishi va tanqidiy xulosalarning chiqarila olinishi tadqiqotchining bevosita o‘ziga bog‘liq va uning o‘rni asosiy ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, tarixchi tadqiqotchi metodlar yig‘indisidan ilmiy muammoni hal etish va yechimini topishda foydalanadi. Tarixiy tadqiqotlar metodlarining to‘rtta darajasi va yondashuv- lari mavjud: Falsafiy (har bir falsafiy yondashuv tarixga nisbatan o‘z qa- rashlariga ega); Umumfan (tabiiy va gumanitar fanlarda qo‘llaniladi); Maxsus-tarixiy (faqatgina tarix fani tadqiqotlarida qo‘llanila- di); Aniq-muammoviy (tor doiradagi tadqiqotlar uchun). Tadqiqot metodlarining yuqoridagi har to'rtalasi o‘zaro bir-bi- ri bilan bog‘langan bo‘lib, aniq-muammoviy va maxsus-tarixiy uslublar umumfan va falsafiy uslublarga asoslanadi. Hozirgi vaqt- da 5SO ‘ ZBOSHI Mazkur fanning ma ’ ruzalari tarix fani metodologiyasi pred - metiga bag ‘ ishlangan bo ‘ lib , yigirmaga yaqin mavzularni o ‘ z ichiga oladi . O‘ quv qollanmada tarix fanining asosiy xususiyat - lari ochib beriladi , tarixiy bilishning metodologik kategoriyalari ko ‘ rsatib beriladi , tarixiy manba , tarixiy dalil , tarixiy davr qonu - niyatlari tahlil etiladi . Tarix fanining tadqiqot uslublari va tamoyillari , fanlararo yondashuv tamoyillariga alohida e ’ tibor qaratilgan . Sharq tarixnavisligi va tarixnavislik tamoyillarining o‘ziga xosligi haqida so‘z yuritiladi. Nazariy bilimlar so‘nggida tarixiy tadqiqotlar bosqichlari, tushuntirish muammolari va tari xiy tavsiflash masalalariga ham to‘xtalib o'tiladi. O‘quv qo‘llan- mada tarixiy ong, tarixiy xotira masalalariga keng o‘rin berilgan. Mazkur o‘quv qo'llanmani tayyorlashda mualliflik tar- jimasidan keng foydalanilgan. Mualliflik tarjimasi asosida bir qator tarixchi olimlarning ilmiy va nazariy xulosalaridan, asar- lari va monografiyalaridan o‘rin olgan masalalar tahliliy ravishda o‘quv qo‘llanmaga jalb etilgan. O‘zbekiston tarixining tarixshunoslik masalalariga oid bir qa tor tahlillar, Sharq tarixnavisligi va tarixnavislikning bir qator o‘ziga xosliklari, zamonaviy tarix fani va sharq tarixchilarining tarix fani sohasidagi nazariy fikrlari tahlili, tarixiy ong, tarixiy xotira va tarixiy meros masalalari, qo‘llanmada O‘zbekiston tari- xiga oid ko‘rsatib o‘tilgan bir qator masalalar, tarix fani ilmiy tadqiqot ishlarini tashkillashtirish tamoyillari va vazifalari, tad- qiqotlarning ilmiy metodologik jihatlari kabi masalalar mualliflar tomonidan mustaqil ravishda tayyorlangan. O‘quv qo‘llanmada sharq tarixnavisligida tarix fanining naza riy masalalari, Abu Rayhon Beruniyning tarixiy ilmiy merosi va zamonaviy tarix fanining nazariy masalalari va ularning zamo naviy tarix fanining rivojidagi o‘rni haqidagi masalalar tarix fani metodologiyasi sohasida ilmiy jihatdan asoslab berishga harakat qilindi. Shuningdek, dalil interpretatsiyasida mantiqiylik nazariyasi mustaqil nazariya sifatida ilgari surilib, dalilning ichki va tashqi 145Shundan kelib chiqqan holda M.Ivanov dalillarni guruhlar- ga ajratishni taklif etadi. Bunga ko‘ra eng avvalo ular mazmu- niga ko‘ra iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy bo‘lishi mumkin, ya’ni bunday dalillar jamiyat tuzilishi va vazifalaridagi aloqadorlikni o‘rganish imkonini bersa, ikkinchi guruh tarixiy hodisa (vo- qea) ning tarkibini aniqlab beruvchi mazmunga ega bo‘lib tuzi- lishiga ko‘ra alohida guruhni tashkil etadi. Bunga ko‘ra dalillar oddiy va murakkab bo'lishi mumkin. Oddiy dalil takrorlan- mas va yagona bo‘lib, yanada soddaroq guruhlarga va qism- larga bo‘linmaydi. Murakkab dalillar esa butun- butun jaray- onlar bilan bog‘liq bo‘lib yoki ayni vaqtda ularni aks ettirib (masalan, xalqlarning kelib chiqishi va shakllanishi, dehqonchi- likning kelib chiqish va shakllanishi, taraqqiy etib borish bos- qichlari va boshq.) umumiylik kasb etadi. Dalillarni o‘rganish tizimli yondashuvni talab etadi. Uchinchidan, dalillarni maz- mun va mohiyatidan kelib chiqqan holda muhimlik darajasiga asosan, ya’ni tadqiqot jarayonidagi o‘ta muhimligi va aksincha, ahamiyatga ega emasligi bilan ham guruhlarga ajratish mum kin. Tarixchi tadqiqot jarayonida eng avvalo muhim ahamiyat ga ega mavzulardan birini yoki tarixiy jarayonning eng dolzarb sohalaridan birining tadqiqini tanlashi mumkin. Ayni shu jaray- onda dalilarning muhimliligi darajasidan kelib chiqqan holdagi 113nima qilish lozim va unga tahdid soladigan xurujlarga nimani qarshi qo‘yish kerak, deb so‘rasa, men avvalambor shu yurtda yashayotgan har qaysi inson o‘zligini anglashi, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimiz, ulug‘ ajdodlarimizning merosi- ni chuqurroq o‘zlashtirishi, bugungi tez o‘zgarayotgan hayot vo- qeligiga ongli qarab, mustaqil fikrlashi va diyorimizdagi barcha o‘zgarishlarga daxldorlik tuyg‘usi bilan yashashi zarur, deb javob bergan bo‘lardim. Ishonchim komilki, ana shunday noyob insoniy fazilatlarga, yuksak ma’naviyatga ega bolgan xalq hech kimga hech qachon qaram bo‘lmaydi, o‘zining ezgu maqsadlariga albatta yetadi» 1 . Tarix va tarixiy xotira haqida «Tarix falsafasining nazariy asos- lari» kitobidan quyidagi fikrni o‘qish mumkin: «Aslini olganda, tarix faqat o‘tmish haqidagi ma’lumotlar yoki xotiralar ham emas. Uning buyuk qudrati, tarbiyaviy kuchi, mu- rabbiylik mohiyati o‘tmishni o‘rganish, tadqiq etish orqali bugun- ni baholash, bugunni anglash, bugungi odamlarni tushunish va ularni yo‘naltirish borasidagi fikrlarni, g‘oyalarni o‘zida mujas- sam etganida!» I II Tarixiy ong tushunchasi faqatgina fanning muammolaridan birigina bo‘lib qolmasdan, har qanday jamiyat hayotidagi eng muhim va zarur masalalardan biri hisoblanadi. Har qanday jami yat barqarorligining, ayniqsa ma’naviy yuksakligining eng mu him omillari qatorida mustahkam ko‘rinishdagi tarixiy ong tu shunchasi ham turadi. O‘zbekistonda tarixiy ong, xotirani shakllantirish milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligi, umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi tamoyillarini hisobga olgan holda olib borilmoqda. Tarixiy ongni tarbiyalash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. Dunyo tajribasida bu noyob hodisa. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Preziden- ti I.A.Karimovning quyidagi so‘zlari muhim ahamiyat kasb etadi: «Xo‘sh, tarixning ma’naviyatimizda tutgan o‘rni qanday? Ta- I Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch 9-b. II Tarix falsafasining nazariy asoslari. 24-b. 192Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Diskurs (diskursiv) — falsafada mantiqiy fikrlashga asoslanil- gan, diskursiv bilish — mantiqiy fikrlash asosida shakllantirilgan bilish. Narrativ — hikoya qilish, aytib berish, xabar qilish. Tarixiy vo- qelikka (tarixiy manbalar va fakt (dalil)larga) umumiy yaxlitlikda qarash (qabul qilish). Neokantchilik — neokantchilarning qarashlaricha ijtimoiy hayotda hech qanday qonuniyatlar mavjud emas, tarixchining subyektiv xatti-harakatlari (boshidan kechirganlari, ko‘rgan-bil- ganlari) bilishning eng asosiy vositasidir, tarixiy dalillar bilish- ning asosiy dalillaridir deb hisoblaydilar. Fandagi (ilmdagi) ong, aql, idrok haqidagi (bunga tarixni ham qo‘shadilar) bilishning eng asosiy vositasi bu — tushunish va intuitsiya (sezgirlik)dir deb ko‘rsatadilar. Neokantchilarning ta’kidlashicha, tarix individual, alohida konkret holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi, tarix poeziyaga va san’atga yaqin bo‘lib, ko‘proq tavsifiy xususiyatiga egadir. Pozitivizm — XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ingliz olimi O.Kont tomonidan ilgari surilgan. Pozitivistlar hamma haqiqiy, pozitiv bilimlar konkret fanlarning mahsulidir, falsafa esa bunday bilimlarni bera olmaydi, shuning uchun uning kera- gi yo‘q, degan g‘oyaga asoslangan subyektiv qarashga ega edilar. Pozitivistlar aniq dalillarni qaror toptirish va ularni tavsiflab be- rish, dalillarni tekshirish va manbalarni tanqidiy tahlil qilishga e’tibor qaratishi kerak, deb hisobladilar. Pozitivistlarning fikri- cha, jamiyatning taraqqiyot qonunlari bu tabiat qonunlarining davomidir. Tarixchi pozitivistlar ilgari surgan uslublardan biri bu tarixiy taqqoslash uslubidir. Asosiy kamchiliklari — pozitivistlar tarixda hodisalarning ichki sabab-oqibat aloqadorligi imkoniyat- larini inkor qildilar va tarixchining asosiy vazifasi tarixiy hodi- salar sodir bo‘lishining «nima uchun sodir bo‘ldi» degan savolga emas, balki «qanday sodir bo‘ldi» degan savolga javob berishdan iborat deb hisobladilar. Strukturalizm — tarixda tarixiy voqelik, hodisa va jarayonlarni ularning ichki tarkibiy jarayonlari va hodisalari tizimi, ularning o‘zaro bog‘lanishi va munosabatlarni tekshiruvchi sifatida qarash. / TARIX FANI TADQIQOTLARIDA hamda tarkibiy qismlarga ajratilishining taqqoslash tahlili ja- rayonida birinchi o‘ringa qo‘ydi. Olim mavhum tasavvurlardan tarkibiy qismlarga ajratilgan aniq va tushunarli tasavvurlarga o‘tishni mukammal hayotning yashash san’ati ko'rinishida tas- virlaydi. Suqrotning qarashlarida mantiqiy jarayonlar axloqiy maqsadlarga bo‘ysundirilgan, maqsadga esa fikrning tashkiliy faoliyatining vositasi sifatida qaralgan. Aflotun tushunchalar dialektikasi va kategoriyalarning maz- munini har bir buyumdan (narsadan) qidirishga qaratdi. Arastu tamoyillar tahlili, xulosalash va isbotlash qoidalarini, terminlar (atamalar, iboralar)ni aniqlashtirish masalalarini, ha- qiqatga erishishda induksiya va deduksiyaning mohiyatini fikr- lashga, mulohaza va mushohada qilishga yo‘naltirdi. Metodologi- ya uchun muhim hisoblangan kategoriyalar haqidagi bilimlar va ta’limning bilish shakllarining shakllantirilishi masalalari ham aynan Arastuga tegishlidir. Arastu shakllantirilgan mantiqiy tizimni «organon» — haqiqiy bilishning asosiy quroli, vositasi si fatida ko‘rib chiqdi. Tarix falsafasi tushunchasi tarix fani metodologiyasining tarkibiy qismi sifatida tushuniladi. Yangi davrda «tarix falsafa si» atamasi ham paydo bo‘lgan. Mazkur ibora ilk bor 1765-yil- da tarixchi tarixiy voqealarni shunchaki tavsiflabgina qolmasdan, balki tarixiy jarayonni falsafiy jihatdan anglab yetishga harakat qilishi lozim, deb hisoblagan fransuz ma’rifatchisi Volter (1694— 1778) tomonidan qollanilgan I . Biroq Volter yashagan davrgacha ham tarix falsafasi va bu tushuncha atrofida bir qator fikrlar bildirilganki, ularni antik davr tarixchilari va faylasuflarining qarashlarida ko‘rish mumkin. Gerodot, Gekatey, Platon, Fukidid, Aristotel, Plutarx kabi ta- rixchilarning va faylasuflarning asarlari va ularning mazmunidan ko‘rish mumkinki, ularda o‘zlarigacha yashab o‘tgan insonlar, xalqlar, madaniyatlar kabilar haqida va ayni vaqtda o‘zlari ya- I Смоленский Н.И. Теория и методология истории. С . 3. 14 271Absolyut (mutlaq) haqiqat — voqelikdagi, haqiqiy bilimn- ing empirik tajriba va nazariy bilishning haqqoniy va xo- lis mazmunining mosligi. Tarix falsafasida haqiqat narsalar ha- qidagi bilimlarning mosligi sifatida tushunilgan (Aristotel), ideal obyektlarning mangu va o‘zgarmas absolyut xususiyatlari (Platon, Avgustin), subyekt tafakkurining his etishi (sezgirligi, sezishi) bi lan mosligi (D.Yum), o‘z-o‘zi bilan tafakkur va fikrlashdagi tek- shirilmagan, dalilsiz shakllaridagi (apriori) mutanosiblik (I. Kant) kabi tushunchalar va qarashlar mavjud. Zamonaviy mantiq fanida va fan metodologiyasida haqiqat- ning e’tirof etilgan tushunchasi voqelikdagi, haqiqiy bilimning haqqoniylik tushunchasi bilan to‘ldirilishi — ya’ni, haqqoniylik darajasi va nazariyalar hamda farazlarning ishonchsizlilik dara- jalarining mutanosibligi bilan to‘ldiriladi. Abstraktlik — mavhumlik, fikrning mavhumligi. Abstraktlikdan (mavhumlikdan) konkretlikka ko‘tarilish (yo‘naltirish, yo‘naltirilganlik) — obyektning tadqiqot meto- di (uslubi) bo‘lib, abstraktlik (mavhumlik)dan va bir yoqlama- lik bilimdan nisbatan konkretroq (aniq, to‘liq, mukammal) ilmiy aniqlik tizimi bo‘lgan nazariy fikrlash (tafakkur)ga tomon bilim- larni rivojlantirib borish. Ayollar tarixi va gender tadqiqotlari — tarixda ayollar haqida ma’lumotlarning paydo bo‘la boshlanishi feminizmning shaklla- nishi bilan bog‘liq hisoblanadi. Biroq XX asrning 60-yillari oxir- lari 70-yillari boshlariga kelib «ayollar tadqiqotlari» paydo bo‘lgan bolsa, 80-yillarga kelib bu sohada «gender tadqiqotlari» deb nom olgan predmet tarmog‘i shakllandi va bunda asosan ayollar tari- xining konseptual apparatini o‘rganishga e’tibor qaratila boshlan- di. Bu tadqiqotlarning birinchi bosqichidayoq ayol tarixchilar- ning tanqidiy qarashlari birinchi o £ ringa chiqdi. Ularning qat’iy ravishda ta’kidlashicha, erkaklar tarixshunosligi ayollarni tarix- dan «o‘chirib yuborgan» va eng avvalo bu bo‘shliqni to‘ldirish lozim, qolaversa jinslar orasida «tobelik» va «hokimlik» muno- sabatlarini ham ko‘rsatib berish kerak deb hisobladilar. XX asr- ning 80-yillarida 191ayrim uslublarning samarali jihatlaridan, xususan tarixiy manbalarning tahlili va narrativlardan tadqiqotlarda foydalana boshladilar, bi roq ayni vaqtda yuqorida inkor qilingan jihatlarni ham nazardan chetda qoldirmadilar. Yuqoridagilarga xulosa sifatida aytish mumkinki, mazkur qismda barcha falsafiy tamoyillar haqida ham so‘z yuritilma- di. Jumladan, ekzistensializm va uning jamiyatdagi shaxs fojeasi masalalari, shuningdek tarixning diniy falsafasi masalalari haqi da ham to‘xtalib o‘tilmadi. Bu va bu kabi bir qator yondashuvlar turli-tuman tarixchilarning dunyoqarashiga ta’sir o‘tkazib kelgan. Agar tarixchi, ayniqsa yosh tadqiqotchi o‘z ilmiy tadqiqotlari ja- rayonida bu kabi masalalarga duch kelsa, eng avvalo mazkur yon dashuvlar borasidagi ilmiy adabiyotlarga murojaat qilishi va ko‘ri- layotgan masala yuzasidan hamda yuqoridagi yondashuvlarning tadqiqot uchun samara berishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlari yu- zasidan xulosa chiqara olishi, yetarlicha bilimga ega bo‘lishi ta- lab etiladi. Tayanch tushunchalar — «tarixning otasi», tarixni harakat- lantiruvchi kuch, ilohiy davlat tarixi falsafasi, apologetika, «ab- solyut idealizm», ong va tafakkur hukmron bo‘]gan yaxlit borliq, haqiqatni anglash, tarixiy bilish, empirik, pozitivizm, aniq dalil- larni qaror toptirish, manbalarni tanqidiy tahlil qilish, «pozitiv tarix», tarixiy taqqoslash uslubi, marksizm, neokantchilik, indi vidual, strukturalizm, struktura, postmodernizm, poststruktura- lizm, «lingvistik burilish», «semiotik yondashish», deshifrovka, logotsentrizm Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Tarixni bilishning avtonom xarakterini izohlab bering 2. Pozitivizm nima? 3. Tarixda sabab va oqibatlarni chuqur anglashni inkor qilish- ni tushuntirib bering. 4. Tarixni materialistik tushunish nima? 5. Neokantchilik haqida tushuncha bering. 6. Lingvistik burilish qanday tushuncha? 7. Matn tahlili qanday amalga oshiriladi? 8. Poststrukturalizmni sharhlab bering. 9. Postmodernizmni sharhlab bering. 10. Strukturalizmning mohiyatini aytib bering. 243Tayanch tushunchalar: axborot, skaner, elektron pochta, kompyuter, texnologiya, elektron katalog, elektron jurnal. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Axborotlashtirish jarayoni haqida tushunchangizni aytib bering. 2. Tarixiy tadqiqotlar jarayonida skanerning qo‘llanilishi va uning ahamiyatini izohlab bering. 3. Kompyuter va uning tarixiy tadqiqotlar hamda fandagi im- koniyatlarini bilasizmi? 4. Ma’lumotlar bazasi va kompyuter texnologiyalari haqida ma’lumot bering. 5. Kutubxonaning elektron katalogi nima? 6. Elektron jurnal va u haqdagi ftkringiz. Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Axborot — dunyoda sodir bo‘lgan turli hodisalarning tasviri- dir. Axborot keng qamrovli tushuncha bo‘lib, unga quyidagicha ta’riflar ham berish mumkin: 1. Dalil, voqea, hodisa, predmet, jarayon kabi obyektlar ha- qidagi bilim hamda tushunchalar yoki buyruqlar. 2. Ma’lum xos matnda aniq ma’noga ega tushunchalarni ichi- ga olgan dalil, voqea, hodisa, predmet, jarayon, taqdimot kabi obyektlar haqidagi bilimlar majmuyi. 3. Qiziqish uyg‘otishi mumkin bo‘lgan, saqlanishi va qayta ishlanishi lozim bo‘lgan jami dalil va ma’lumotlar. Kitob mat- ni, ilmiy formulalar, bank hisob raqamidan foydalanish va to‘lov- lar, dars jadvali, oMchash majmualarining yer va fazo stansiyasi o‘rtasidagi masofa to‘g‘risidagi ma’lumotlar va hokazolar axborot boMishi mumkin. Axborotning doimiy almashinuvi jamiyat hayoti va inson ha- yotini izga solib turilishining asosiy shartlaridan biridir. Axborot ochiq ifodalangan va yashirin holatda (keyingisi ko‘p uchraydi) bo‘ladi. InterNET tizimida axborot tushunchasi xususiyatiga ko‘ra o‘z mazmuniga ega, ya’ni axborot manbalari va iste’molchilarning har xilligi axborot shaklining quyidagicha ko‘rinishlarda bo‘lishi- ga olib keladi: Belgili — turli ishoraviy belgilardan iborat axborotlar. Matnli— harf, raqam va belgilar to‘plamidan tarkib topgan ax borot. 187Tarixda sodir bo‘lgan har qanday voqea va jarayonlardan sinfiy kurash omilini izlash kerakligi ko‘rsatilib, K.Marks bu g‘oyaning yuzaga kelishi o‘ziga tegishli emasligini ham ta’kidlab o‘tadi. Haqiqatan ham bu boradagi dastlabki fikrlar O.Tyerrining « Завоевание Англии норманнами » («Angliyaning normannlar tomonidan zabt eti- lishi») asarida istilochilarni (normannlarni) hukmron sinf, mag‘lubiyatga uchraganlarni esa eziluvchi, jabrlanganlar sifatida ko‘rsatib o‘tadi. Keyinchalik F.Gizo sinflarga bo‘lishda mulkiy farqlanish omilini ham ko‘rsatib o‘tadi. K.Marks esa sinflarning ishlab chiqarish tizimidagi o‘rnini ko‘rsatib berdi. Uning sinfiy bo‘linishga barham berishda proletariat (ishchilar sinfi) diktatu- rasining muqarrarligi haqidagi fikrlari va g‘oyalari jamiyat hayoti uchun o‘ta darajada keskinligi (radikalligi) sababli o‘z davrining ko‘pgina tarixchilari va mutafakkirlari tomonidan qat’iy ravish- da rad etildi. Biroq ayrim hollarda xorij tarixchilari tomonidan tarix fanida sinfiy yondashuvning qisman o‘zgartirilgan holatda- gi ko‘rinishlari bo‘yicha, ya’ni mulkiy daromadi darajasiga qarab o‘rganish ham uchrab turdi. F.Engels K.Marksning tarixni materialistik tushunish borasida- gi qarashlari haqida fikr bildirar ekan, bunda xatoliklar ham mav- judligini ta’kidlab o‘tgan. Bu vaqtda ayrim tarixchilar tomonidan iqtisodiy omilga tarixiy jarayonlarni belgilab beruvchi taraqqiyot- ning yagona omili sifatida qaralgan, bu esa «soxtalashtirilgan ma- terializm» tushunchasining shakllanishiga olib keldi. Aslida esa, iqtisodiy omil taraqqiyotning yakuniy bosqichida muhim o‘rin tutgan bo‘lsa, ayni vaqtda tarixiy jarayonlarni belgilab beruvchi va jamiyat taraqqiyotiga ta’sir o‘tkazuvchi siyosiy, huquqiy, maf- kuraviy, falsafiy, diniy, adabiyot va san’at kabi asosiy omillarning mavjudligini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. XX asrning 90-yillariga kelib marksizm qarashlari asosida- gi «tarixni materialistik tushunish» g‘oyasi tarixchilar tomonidan rad etildi va bu tamoyillar asosida amalga oshirilayotgan tari xiy tadqiqotlar ham barham topdi, endi tarixchilar tadqiqotlar ja- rayonida ilmiy ijodiy erkinlikka erishib, shu vaqtgacha «yagona va to‘g‘ri» deb hisoblab kelingan tarixni materialistik tushunish g‘oyasi va tadqiqotlarni ham shu qarashdan kelib chiqqan holdagi «ilmiy xulosalarga moslashtirish»dan voz kechib, tarixni umum- fan tadqiqotlari tamoyillaridan kelib chiqqan holda ilmiy va ta rixiy, obyektiv jihatdan tadqiq qilish imkoniyatiga ega bo‘ldilar va bu jarayonlar hozirgi kunda ham takomillashtirib va mukammal- lashtirib borilmoqda. 1 Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. 29-b. 78A.Qayumov, N.Rahmonov va boshqalar tadqiqot ishlarini chop qildirganlar. Tarixiy tafakkur va tarix falsafasi ma’rifatli jamiyat qurishning muhim omili bo‘lib xizmat qilar ekan, tarix bunda o‘tmishni anglash, uni his etish va tushunish pirovardida kishilar ruhiyatida ma’naviy va ruhiy e’tiqodni shakllantirish va bu orqali jamiyat- ni ma’naviy jihatdan isloh qilish, ayni vaqtda o‘zlikni anglash va milliylikni saqlab qolishda eng muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. «Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko‘hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi» 1 . Sharqda, xususan hozirgi O‘zbekiston hududlarida yashab ijod qilgan fozil kishilar tomonidan yaratilgan tarix, shuningdek geo- grafiya va falsafaga oid asarlarning aksariyatida tarixiy jarayonlar va voqealarni yoritib berishga katta o‘rin berilgan. Qizig‘i shunda- ki, XV asrgacha bolgan davrdagi bu asarlar mualliflari orasidan (Narshaxiy, Juvayniy kabilarni hisobga olmagan holda) bironta- sini aynan tarixchi deb ko‘rsatish mushkul yoki ular sanoqligina, sababi sharq tarixnavisligining, asosan islom olami tarixnavisla- rining ko‘pchiligi tarixdan boshqa sohalarda ham yetuk olimlar va fozil kishilar hisoblangan. Bu esa ularga tarix sohasidagi bi- limlarni faqatgina ro‘yi-rost voqealarni tavsiflash (tarixiy materi- alizm) orqali emas, balki ularning kelib chiqish sabablari, maz- muni va natijalari hamda oqibatlarini ham tahlil qilgan holda, ularning alohida shaxs yoki insonga va ayni vaqtda mamlakatga, jamiyatga ta’sirini falsafiy mushohadalar orqali yoritib berishla- riga imkon bergan. Tarixni yoritishga bo‘lgan bunday yondashuv- 314bilim berish, harbiy qo‘mondonlar, qo‘shinlar, davlatlarning har- biy faoliyati tajribalarini o‘rganadi. Harbiy tarix fanining tarmoqlariga urushlar tarixi, harbiy jang san’ati tarixi, qurolli kuchlarning shakllanishi va tuzilishi tarixi, harbiy o‘q otar qurollar va harbiy texnikaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi, harbiy qismlar tarixi va harbiy tafakkur tari xi kiradi. Shimingdek, harbiy tarixshunoslik, harbiy arxeologiya, harbiy arxivografiya, harbiy statistika sohalari harbiy tarix fani ning maxsus tarmoqlari sanaladi. Harbiy soha va uning taraqqiy etib borish jarayoni haqida asosiy tushunchalarni berish imkoniyatiga ega bo‘lgan urushlar tarixi hamda harbiy jang san’ati tarixi harbiy tarix fanining ye- takchi tarmoqlari hisoblanadi. Harbiy tarix fani ham boshqa fanlar kabi ma’lum bil imlar so- hasiga tayanadi va o‘ziga xos an’anaviylikka ega. Siyosiy qarash- lar, metodologik va nazariy yondashuvlar ta’sirida urushlarning xususiyatlari, mohiyati va o'rniga baho berishda turlicha yoritilish hollari ham mavjud. Shundan kelib chiqqan holda XXI asr ta- rixchilari oldidagi asosiy vazifalardan biri urushlar tarixiga, har biy harakatlar tarixiga qat’iy obyektivlik, sof ilmiylik va tarixiylik nuqtayi nazaridan yondashish sanaladi. Empirizm — nazariy umumlashtirishni inkor qilib, hissiy idrokni, tajribani bilishning birdan bir manbaidir, deb biladigan falsafiy yo‘nalish, nazariyadan ko‘ra amaliy faoliyatga ko‘proq moyil bo‘lishlik, amaliy faoliyatga moyillik. Epigrafika — paleografiya fanining bir tarmog‘i bo‘lib, (yunon. epi — ustida, tepasida, grapho — yozuv; biron narsa; buyum us- tidagi yozuv) tarix fani boMimi bo‘lib, yog‘ochga (taxtaga), daraxt po‘stlog‘iga, sopolga, toshga, charmga, metallarga, toshbaqa ko- salari va boshqalarga bitilgan alohida belgilar, so‘zlar va matn- larni o‘rganadi. ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. — T.: «O‘zbekiston», 1996. 176ning tarixiy ahamiyatini ko‘rsatib berish. Bu hozirgi tarixiylik tamoyili va uslublarining asosiy maz- munini tashkil etadi. Tizimlilik tamoyili. XX asrga kelib barcha fanlar tadqiqotlari- da tizimlilik uslubidan foydalanish asosiy o‘rin tutib bora bosh- ladi, bunda tadqiqot obyektiga sababiylik va vazifaviy aloqa- dorligi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda murakkab tuzilmali tizim sifatida qaraldi. M.A.Barg tomonidan fanga tizimlar (sis- temalar) va tuzilishlar (strukturalar), tizimlar tarkiblari (pod- sistema) haqidagi tushunchalar kiritildi. Tuzilish — bir tizimni tashkil etuvchi hodisalar aloqadorligi va ularni bir tartibga so- lish shakllari bo‘lib, u tarixchi e’tiboridan yashirin holda bo‘la- di. Shu o‘rinda mazkur tarixchi tomonidan «tuzilishi va jara- yon» tushunchasi ham ilgari suriladi, bunda tuzilish o‘zgarmas va barqarorlik holat sifatida, jarayon esa o‘zgaruvchan va beqa- ror, doimiy harakatdagi holat va ular bir-birini toldirib keladi, deb ko‘rsatiladi. Tayanch tushunchalar: anglash, tamoyillar, bilish tamoyillari, regulyativ funksiyalar, bilishning subyekti, bilish subyektining faolligi, obyektivlik tamoyili, sababiylik tamoyili, tasodiflar, ta - rixiylik tamoyili, dialektik uslub, tarixni materialistik tushunish, voqealarning genetik aloqasi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Xolislik (obyektivlik) tamoyilini tushuntirib bering. 2. Subyektivlik nima? 3. Relyativizm nima? 4. Tarixchiga zarur boladigan omillar qaysilar? 5. Determinizm tamoyilini tushuntirib bering. 6. Tarixiylik tamoyilini tushuntirib bering. 7. Tizimlilik tamoyilini tushuntirib bering. Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Xolislik (obyektivlik) tamoyili — tarixiy voqelik obyektivdir, ta- rixiy faktlar (dalillar) va manbalar obyektiv mazmunga ega bo‘lib, 245tovush kolonkalari). Animatsion va video ma’lumotlarni kiritish va chiqarish quril malari (videokameralar, videoproyektor va ekranlar). tovushli va videoma’lumotlarni saqlovchi optik disklar Printer — ma’lumotlarni qog‘ozga chiqaruvchi qurilma (ingl. printer — chop qiluvchi) ma’lumotlarni qog‘ozga chiqarish quril masi. Printerlarning uch xili mavjud: bosma, purkovchi va lazerli. Bosma printer ignalar yordamida, purkovchisi naycha yordami da, lazerli printer esa maxsus baraban yordamida chop qiladi. Purkovchi hamda lazerli printerlar yordamida rangli ma’lumot larni chop etish mumkin. Barcha printerlar matnli ma’lumot larni, ko‘pchiligi esa rasm va grafik ma’lumotlarni rangli ko‘ri- nishda qog‘ozga chiqaradi. Skaner — (ingl. skaner — o‘qib oluvchi) qog'ozdagi ma’lu motlarni nurli lampa yordamida rasmli ko‘rinishda kompyuter xotirasiga o‘qib uzatuvchi qurilma. Axborot kiritish qurilmasi, kompyuterga matn, rasm, slayd, fotosurat ko'rinishida ifodalan- gan tasvirlar va boshqa grafik axborotlarni avtomatik ravishda kiritishga mo'ljallangan qurilma. Skanerlarning asosan ikki turi mavjud: stol usti skanerlari va qo‘l skanerlari. Skanerlar kompyuter xotirasiga ma’lumotlarni tezkor kiritish imkoni beradi va ish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Elektron pochta (E-mail - electronic mail) — InterNETdan foydalanuvchilarning InterNET tarmog‘idagi elektron manzillari, axborot berish, axborotni olish va saqlashda foydalanish mum- kin. Elektron pochta maxsus programma bo‘lib, uning yordamida dunyoning ixtiyoriy joyidagi elektron adresga xat, hujjat va umu- man ixtiyoriy faylni jo‘natish va qabul qilib olish mumkin. Elek tron pochtadan foydalanish uchun maxsus pochta tarmog‘i yoki InterNET tarmog‘iga bog'lanish va elektron adresga ega bo‘lish kerak. Elektron hujjat — elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va elektron hujjatning uni iden- tifikatsiya qilish (tanib olish) imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlariga (ma’lumotlarga) ega bo'lgan axborot elektron hujjat- dir. 141dalillarining turlari. Tarixiy dalil tizimi, tarixga ta ’sir etish omillari va mohiyati. Tarixiy dalillarni aniqlash va ularning interpretatsiyasi zamo- naviy tarix tadqiqotlarining asosiy omillaridan biri sanaladi. Ta- rixchi nafaqat professional mahoratga ega bo‘lishi kerak, balki tarixiy dalil yuzasidan o‘zining ilmiy qarashlariga ham ega bo‘li- shi (qay tarzda qo‘llanilishi, tahlili qilinishi va dalillarni inter- pretatsiyalashi) talab etiladi. Tarix fani mavjud bo‘lgan barcha davrlarda «tarixiy dalil» tushunchasi yuzasidan bahs va muno- zaralar ham doimiy ravishda mavjud bo‘lgan. Bu haqda fikr- lar shunchalik ko‘pki, ularni tarixiy ijodni shakllantirib beradi- gan «g‘ishtchalar»dan boshlab, tafakkur orqali shakllantiriladigan tasavvurlargacha ko'rish mumkin. Biroq bu bahslar va muno- zaralar asoslanmagan quruq safsatalar emas, balki umumiy ho- latda tarixiy tafakkurni mukammallashtirib, yangi yondashuv- larning yuzaga kelishi va tarixiy tadqiqotlarda yangi uslublarning qo‘llanilishiga yo‘l ochib berdi. Dalil tushunchasi tarixshunoslik nuqtayi nazaridan alohida maqomni, alohida ta’rifni, o‘ziga xos qoidani talab qiladi. Ta- rixchi dalil va va uning o‘ziga xos jihatlariga jiddiy yondashishi lozim. Har qanday tadqiqot jarayonida tarix tadqiqotchisi shun- day holatlarga duch keladiki, bunda tarixiy tadqiqot mavzusidan kelib chiqqan holda amalga oshirilayotgan tadqiqotning mohiya ti, uning ilmiy asoslanganligi dalillarga bevosita bog'liq bo‘ladi. Bunda tadqiqotchi ma’lum bir tarixiy jarayon, voqelik yoki hodisa haqidagi xulosalarni isbot qilish, yoki aksincha uni inkor qilish, uchinchi holatda esa o‘z ilmiy xulosasini inkor qilib bo‘lmaydigan holatda ko‘rsata bila olishi va isbotlay olishida bevosita dalilga asoslanadi, o‘z-o‘zidan bu jarayonda dalil o‘ta muhim ahami- yat kasb etadi. Shunday ekan, savol tug‘iladi, dalilning o‘zi ni- ma, tarixiy dalil qanday bo‘ladi, dalilni qanday tushunish lozim? Tarix fani o'zining bir necha ming yillik taraqqiyot yo‘lida tarixiy dalilga bo‘lgan munosabatni aniqlashtirib olish uchun birmuncha murakkab, ilmiy tafakkur, ilmiy bilish va ilmiy xu- losalar chiqarish tajribalarini o‘tadi. Tarix fanining ibtidosida tarixchining vazifasi 1 Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. 42—43-bb. 80miy masalalarda ham, tarixiy voqea-hodisalarga, o‘z zamondosh- lariga baho berishda ham o‘ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda ko‘p aziyatlar chekkan, hatto umrining oxirida turmush qiyinchiliklariga duchor bo‘lgan, am mo har qanday og‘ir sharoitga qaramasdan, e’tiqodidan qaytma- gani uning o‘z ma’naviy ideallariga naqadar sodiq bolganidan dalolat beradi 1 .» Abu Rayhon Beruniy asarlari orasida «Osor ul-boqiya» asa- ri alohida muhim ahamiyat kasb etib, asarda qadimgi O‘rta Osi- yo, Yunon, Eron, Hind, nasroniy, yahudiy va boshqa xalqlar- ning islomiyatgacha bo‘lgan tarixi, urf-odatlari, bayramlari va asosan vaqtni hisoblash taqvim-xronologiya to‘g‘risida mukam- mal ma’lumot berilgan. Beruniyning Xorazm tarixiga oid asa- ri yuqorida zikr etilgan nomdan tashqari, yana «Tarixi Xorazm» va «Mashohiri Xorazm» («Xorazmning mashhur kishilari») nom- lari bilan ham mashhur bo‘lib, uning ayrim lavhalari — parcha- lari Abulfazl Bayhaqiyning 1056-yili yozib tamomlangan «Tarixi Bayhaq» va Yoqut Hamaviyning «Mo‘jam ul-buldon» asarlari- da saqlanib qolgan. Beruniyning «Kitob fi axborot al-mubayyizot val- karomita» («Oq kiyimlilar va karmatlarning xabarlari haqida kitob») asari ham tarix ilmi uchun alohida qiymatga ega. Unda o‘sha zamonlarda O‘rta Osiyoda keng tarqalgan ijtimoiy harakat — karmatlar harakati haqida diqqatga sazovor ma’lumotlar bor. Shuni alohida aytib o‘tish kerakki, Sharqda tarixga qiziqish, insoniyat tarixiy taraqqiyoti bosqichlarini o‘rganish keng taraq- qiy etgan. Bu borada yuqorida aytib o‘tilganidek nafaqat tari xiy mazmundagi, balki bir asarning o‘zida bir necha sohalar ha- qidagi, ya’ni tarixiy, falsafiy, tarixiy-falsafiy va tarixiy-badiiy mazmundagi ko‘plab fikrlarni o‘z ichiga olgan, ularning tahli- li, tavsifi va sharhlari berib o‘tilgan ko‘plab nodir asarlar yaratil- gan. Ular jumlasiga Abu Ja’far Tabariyning (839—923-yy.) «Ta rixi Tabariy», «Tarixi ar-rusul va va-l- muluk» (Payg‘ambarlar va podshohlar tarixi), Abu BakrMuhammad Ja’far an Narshaxiy to- monidan yozilgan va tarixi asarlari orasida nodir asar sanalgan «Tahqiq al viloyat» (Viloyatlarning tadqiqotlari), «Tarixi Buxoro» (Buxoro tarixi), «Axbor al-Buxoro» (Buxoro haqida xabarlar) ka bi asarlarni ham ko‘rsatib o £ tish mumkinki, ularda tarixiy vo- qealarning tahlili, sharhlari, tavsifi, hodisalarning falsafiy-man- tiqiy ifodalari o‘z aksini topgan. 238so‘zlar paydo bo‘ldi. Virtual so‘zining ma’no- si bu tasavvur qilishdir. Virtual kutubxona bu odatdagi kutubxo- naning abstrakt ko‘rinishidir. Bu kutubxona kitoblari, jurnallari va ro‘znomalari kitob javonlarda emas, balki kompyuter xotirasigajoy- langan bo‘ladi. Bu kompyuterda yoki kompyuter maxsus qurilma- larida raqamli formatda saqlanadigan ma’lumotlarning — bosma, audio, video va multimedia ma’lumotlarining to‘plamidir. Ma’lu- motlar hajmiga qarab serverlar bitta yoki tarmoq bilan bog‘langan bir necha kompyuterlardan iborat bo‘ladi. Elektron kutubxonada kutubxonachi bo‘lmaydi, shuning uchun zarur kitob yoki ma’lu motni kompyuter «javonlari»dan foydalanuvchining o‘zi qidiradi. Elektron kutubxona odatdagi kutubxonadan bir qancha qulay- liklarga ega, bular quyidagilardir: — joyning tejamlanishi, ya’ni kitoblarni saqlash uchun maxsus joyning zaruratning yo‘qligi; — nodir asar va ma’lumotlarni saqlash va ulardan foydalana olish imkoniyatining mavjudligi; — foydalanishning qulayligi va yengilligi; — qidiruv tizimlarining mavjudligi; — ma’lumotlar hajmining cheklanmaganligi; — ma’lumotning audio, video va kompyuter grafikasi yordami da sifatli va yaxshiroq aks ettirish mumkinligi, vaqtning tejali- shi va cheklanmaganligi, shuningdek qo‘shimcha xizmatlarning mavjudligi. Hozirgi kunda elektron resurslardan tashkil topgan elektron kutubxonalar, yig‘ma elektron kataloglar yaratish uchun korpo- rativ kataloglashtirish markazini yaratish ustida ishlar olib boril- moqda. Axborot kutubxona markazlari oldida nafaqat elektron kata- log, balki tola matnli ma’lumot bazalari yaratish, yig‘ma elekt ron katalog orqali axborot resurslarini birlashtirish kabi vazifalar turibdi. O‘zbekiston Respublikasida ham bu borada bir qator ijobiy ish- lar amalga oshirilmoqda. Xususan, keyingi yillarda axborot-ku- tubxona muassasalari faoliyatini axborotlashtirishni rivojlanishi, uchun katta imkoniyat yaratib berilmoqda. Shuningdek, mazkur soha yuzasidan bir qator huquqiy hujjatlarning qabul qilinishidan ko‘zlangan asosiy maqsadlardan biri axborot-kutubxona faoliyati ni amalga oshirish va rivojlantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish, fuqarolarning axborot-kutubxona va muassasa- larida saqlanayotgan 138etilmagan va yashirin axborotlarni izlash va ularni tadqiqotga jalb eta olishi layoqati alohida o‘ringa ega. Bu o‘rinda yozma manbalardagi asosiy xususiyatlardan biri bo‘lgan manbaning tili masalasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. I.Kovalchenko yashirin axborotlarni aniqlash imkonini beruvchi manbalarni tahlil qilishning tizimli yondashuvi metodini ilgari sur- di. (Mantiqiy yondashuv ham yashirin axborotni aniqlash imkonini beradi—Z.I.) Manbalarni tizimli tahlil qilish orqali axborotlaming ishonchli ekanligini ham tekshirish imkoniyati yuzaga keladi. Postmodernistlarda manbaning matni. Keyingi yillarda man- baga matn sifatida qarash fikri yuzaga kelgan. Matnlar o‘tmishda sodir bo‘lgan voqealarni mantiqiy, til, notiqlik qonuniyatlari aso- sida «qaytadan so‘zlab» berishi mumkin. Natijada tarixiy voqelik shakli, mazmuni hamda mohiyati jihatidan o‘zgarishga «uchray- di». Y.Lotman tildagi mavhumlik yoki umumiylik va uning tav- sifga va tavsiflanayotgan obyektga ta’siridan kelib chiqadigan til muammosiga e’tiborni qaratadi. Bu yerda manba tilining tad qiqotchi tiliga tarjima qilish muammosi ham mavjud I . Biz biladigan o‘tmish — bu tarixchining konstruksiyasidir. Bun da manbani o‘z ichida barcha haqiqatni yashirib turgan idishga o'xshatish mumkin. Uning og‘zini ochib, ichidan ana shu tarixiy haqiqatni, ya’ni tarixiy voqeliklar va ularning tafsilotlarini, sabab va oqibatlarini anglatuvchi axborot va ma’lumotlarni olish mum kin. Biroq tarixiy manbasiz tarixiy tadqiqotni amalga oshirish mumkin emas yoki manbaga asoslanmagan tadqiqot tadqiqot hi- soblanmaydi. Manbalarga tayangan holda narrativ shakllantirila- di. Biroq bu yerda tarixiy manba narrativini tarixiy ijod narrativi- ga aylantirish asosiy vazifa emas. Y. Topolskiyning ta’kidlashicha, tarixchi o‘tmish bilan muloqotga kirisha olmaydi va ular o‘rtasida aloqadorlik mavjud emas, biroq tarixchini voqelik bilan juda zaif bo‘lgan «tola» bog‘lab turadiki, uni inkor qilish mumkin emas. Ye.Topolskiy manbalarni to‘g‘ri va egri manbalarga ajrata- di. To‘g‘ri manbalarni tarixchi o‘z ko‘zi bilan kuzatish imkoniga I Лотман Ю.М. Культура и взрыв. — М., 1992. 116Vatan tarixidan bexabarlik va uni bilmaslik milliy urf-odat lar va qadriyatlardan uzoqlashish oqibatida jamiyatimizda avlod- ning ayrim vakillari shakllandiki, ularda milliy ong, milliy g‘urur barham topa boshladi, istiqlol tafakkuri, milliy o‘zlik tushuncha- si so‘na boshladi. Ulaming ongida Vatan taqdiriga, O‘zbek mil- lati taqdiriga, ona tilimiz, dinimiz, madaniyatimiz va tariximiz taqdiriga befarqlik munosabati qaror topdi. «Marksistik nazariya metodologiyasiga asoslangan va kommu- nistik mafkura bilan tish-tirnog‘igacha qurollangan tarixnavislik metodologiyasi butun o‘tmishimizni soxtalashtirib yubor- di. Milliy o‘zligimizni unutishga, ajdodlarimizni xotiramizdan o‘chirishga majbur qildi. Faqat o‘z maqsadi va g‘oyalariga mos_ keladigan jihatlarnigina saqlab qolib, qariyb uch ming yillik ta- riximizni xaspo‘shlab keldi. Tarixiy xotiradan, tarixiy tafakkur- dan ayirib qo‘yish oqibatida insonni oliy mavjudot sifatidagi qad- riyatini poymol etdi» I II . Mustaqillikning dastlabki qadamlaridan boshlaboq xal- qimizning asrlar davomida bosib o‘tgan shonli tarixini, ozodlik uchun olib borgan tengsiz kurashlarini, milliy-ozodlik harakat- larini adolat tarozisiga qo‘yib o‘rganish, ulug‘ bobokalonlarimiz nomini tiklash, yosh avlodni ular bilan faxrlanish, tomirlarida oqayotgan muqaddas qonni his etish, alloma-ajdodlarga munosib vorislar bo‘lish, buyuk yaratuvchanlik ishlarini davom ettirish ru- hida tarbiyalashga alohida e’tibor berila boshlandi. «Kimgadir voris bo‘lish kerak bo‘lsa, biz Beruniylarga, Buxo- riylarga, Amir Temur, Mirzo Ulug £ bek, Mirzo Boburlarga voris bo'lamiz. O‘zbekning fe’l-atvori barchaga ayon. U yerni, tabiat- ni sevadi. Do‘ppisida suv tashib bo‘lsa ham, daraxt ko‘kartiradi. O‘zbek tom ma’noda bunyodkordir» III . Bugungi kunda har birimiz yuksak g‘urur va iftixor bilan anglashimiz lozimki, tarixan qisqa davr davlatimiz uchun ijti- moiy- I Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. 43-b. II Tarix falsafasining nazariy asoslari. 2008. 30-b. III Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 16-b. 186sodir bo‘lishining «nima uchun sodir bo‘ldi» degan savolga emas, balki «qanday so dir bo‘ldi» degan savolga javob berishdan iborat deb hisobladilar. Pozitivizm barcha tarixchilar tomonidan birdek qabul qilin- maganligi sababli uni turli tarixchilar turlicha nuqtayi nazardan qo'llaganlar va tarixshunoslik sohasida o‘ziga xos iz qoldirgan- lar. Ulardan biri Buyuk Britaniyalik G.Bokl jahon sivilizatsiyalari tarixini yaratish maqsadida 19 ta tilni o‘rganib, 20 mingdan ortiq kitobga ega bo‘lgan kutubxona tashkil qildi, biroq u faqatgina ik- ki kitobdan iborat «Angliya sivilizatsiyalari tarixi» nomli kitobi- ni yozishga ulgurdi. Bu kitobning ahamiyati shundaki, tarixchilar G.Bokl tomonidan yozilgan va qo‘llangan uslublar va tadqiqot- dagi yondashuvlarni pozitivizm yondashuvining etaloni sifatida e’tirof etdilar. U tarixga eng mardonavor hamda murakkab va qiyin mashg'ulot sifatida ta’rif bergan. G.Bokl aqliy taraqqiyot ja- rayonining asosiy omili sifatida qonuniyatlarni izlab, ularni ik- kilanish va shubhalanish aqliy taraqqiyotning harakatlantiruv- chi manbayi deb ko‘rsatadi. Tarixiy hodisalarni aqliy taraqqiyot jarayonlariga ta’sir ko‘rsatish nuqtayi nazaridan baholadi. XIX asr oxirlariga kelib pozitivizm asta-sekin o‘zining ilg‘or qarashlarini yo‘qota boshladi va tarixchilar ko‘proq empirizmga e’tibor qarata boshladilar. Shunga qaramay XIX asrning ikkinchi yarmini tarix fanining rivojlanishi davri sifatida baholanadi va bunda pozitivistlarning ham o‘ziga xos hissasi bolgan. Marksizm. Pozitivizm bilan bir qatorda bu davrda yangi qa- rash, ya’ni tarixni materialistik tushunish g‘oyasi shakllandi. Bu g‘oya dastlab K. Marks va F.Engelsning «Kommunistik partiya manifesti» (1848) nomli kitobida, keyinchalik «Kapital» asarida ko‘rsatib berildi. Marksistlar va marksizm tarafdorlari tarixni falsafiy umum- lashtirish, uning asosiy qonuniyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan o‘zlariga xos «ilmiy» g‘oyani ilgari surdilar. Bu g‘oyaning mazmuniga ko‘ra kishilik jamiyati taraqqiyo- tining asosini ishlab chiqaruvchi kuchlarning va ishlab chiqa- rish munosabatlarining dialektikasi tashkil etadi. Bu yerda gap pozitivistlar kabi faqatgina iqtisodiy omillar haqida emas, balki moddiy ne’matlarning yaratilishi va moddiy farovonlik haqi da ham bormoqda. Marksizmga ko‘ra jamiyat taraqqiyotining asosida ishlab chiqarish shakllarining almashinuvi, ya’ni ibti- doiy jamoa shakli, antik, feodal, burjuacha va kommunistik ish lab chiqarish shakllari ketma-ketligi yotadi. Tarix — bu sinf- lar o‘rtasidagi kurashdan iborat, deb ko‘rsatiladi. 82Utbiyning (961— 1036-yy. Eron) «Tarixi Yaminiy», Abulqosim ibn Havqal an- Na- sibiy — Ibn Havqalning (976-yilda vafot etgan) «Kitob ul-masolik va-l- mamolik» («Yo‘llar va mamlakatlar haqida kitob») yoki ik- kinchi qisqacha nomi «Kitob surat al-arz» («Yerning surati»), Abu Said Abulhay ibn Zahhok ibn Mahmud Gardiziyning (XI asr) «Zayn ul-axbor» («Tarixlar ziynati»), Abulfazl Muhammad ibn al- Husayn al-kotib al-Bayhaqiyning (995—1077-yy., Nishopur) «Ta rixi Mas’udiy» («Mas’ud tarixi»), shuningdek, turli mamlakat- larda va turlicha davrlarda yashab ijod qilgan va keyingi asrlarda yaratilgan Shihobuddin ibn Ahmad ibn Ali Muhammad Nasa- viyning (XIII asr, Xorazm) «Siyrat as- sulton Jaloliddin Menk- burni» («Sulton Jaloluddin Menkburnining tarjimai holi»), A’loid- din Otamalik ibn Bahouddin Muhammad al-Juvayniyning (XIII asr, G‘arbiy Xuroson). «Tarixi jahonkushoy» («Jahongir (Chingiz- xon) tarixi»), Rashididdin Fazlulloh ibn Abulxayr al-Xamadoniy- ning (1247—1318-yil 18- iyul) «Jome’ ut-tavorix» («Tarixlar maj- muasi»), Hamdulloh ibn Abubakr ibn Ahmad ibn Nasr Mustavfiy Qazviniyning (1281—1350-y., Qazvin) «Tavorixi guzida» («Saylan- gan tarix»), Nizomuddin Shomiyning mashhur «Zafarnoma»si, Shahobuddin Abdulloh ibn Lutfulloh ibn Abdurashid al-Havofiy- ning (XIV asr —1430-yil Xirot, Xamadon) «Majma at-tavorix» asari, Muhammad Tarag‘ay Mirzo Ulug‘bekning (1394-1449-yy., Samarqand) «Tarixi arba’ ulus» («To‘rt ulus tarixi»), Kamoluddin Abdurazzoq ibn Jaloluddin Ishoq Samarqandiy — Abdurazzoq Samarqandiyning (1413—1482-yy.) «Matla’ us-sa’dayn va maj- ma’ ul-bahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqish joyi va ik- ki azim daryoning qo‘shilish yeri») nomli yirik tarixiy asari, Mir Muhammad ibn Sayyid Burxoniddin Xovandshoh ibn Kamolud din Mahmud al-Balxiy — Mirxondning (1433—1497-yy.) «Rav- zat us-safo» («Sof jannat bog‘i») yoki «Ravzat us-safo fi siyrat al-anbiyo va-l-muluk va-l-xulafo» («Payg‘ambarlar, podshohlar va halifalarning tarjimayi hob haqidagi sof jannat bog‘i») nomi bilan mashhur bo‘lgan umumiy tarixga oid asari, Abdulla Nasrullohiy yoki Abdulla ibn Muhammad ibn Ali Nasrullohning (XV asrning ikkinchi yarmi — XVI asrning birinchi yarmi) «Zubdat ul-asar» («Solnomalar asari») asari, Zahiriddin Muhammad Boburning (1483—1530-yy., Andijon, Agra) «Vaqoye’» — «Boburnoma» asa ri, Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarayi tarokima» va «Shajarayi turk» kabi tarixchilar tomonidan yaratilgan yuzlab tarixiy, geo- grafik, 278xususiyatlarga egaligi, bir taxlitda sodir bo‘lmasligi va vaqt nuqtayi- nazaridan kelib chiqqan holda ularni aniq bir «qolip»ga solib chegaralab qo‘yish maqsadga muvofiq emas va tarixchi tad qiqot jarayonida bu jihatlarni albatta inobatga olishi zarurdir. Qa- chonki bir nechta tizim va mezonlar mavjud bo‘lib, ular tadqiqot- ga jalb etilsa, tarixiy bilish jarayonining ko‘lami va mazmunan boyligi ham ortib boradi. Diniy tarix — tarix fani sohalari va tarmoqlari orasida eng das- tlabki yuzaga kelgan tarmoqlardan biri diniy tarix sanaladi. Diniy soha va jamiyat hayotining bu soha bilan bog‘liq jihatlariga yetar- li baho berilmasligi umumiy holatning noto‘g‘ri talqiniga sabab bo‘ladi. Ayni vaqtda bu sohaning ikki muhim jihati borki, buni tarixchilar teologiya yoMidan borish (yoki voqelikka diniy nuqtayi nazardan yondashuv) yoki aksincha diniy g‘oyalarni butkul inkor qilish, deb ko‘rsatadilar. Hattoki Yevropa tarixchilarida biror-bir dinga e’tiqod qiluvchi tarixchi tarixiy jarayonlarni yaxshi tushu- nadi, degan tushuncha ham shakllangan edi. Biroq bu tushun- cha o‘zini oqlamadi va bugungi kunda diniy tarixga (din tarixiga) intellektual tarix va ijtimoiy tarixning ajralmas bir qismi sifatida yondashila boshlandi va ayni vaqtda tarixchi avvalgi davrlar tari- xini o‘rganish jarayonida bu sohaga oid ma’lumotlarni ham e’ti- borga olishi kerak bo‘ladi. Diplomatiya (diplomatika) — (yunon. diploma — ikki buklan- gan qog‘oz; hujjat) rasmiy hujjatlarni o‘rganuvchi va tahlil qiluv- chi bilim sohasi. Diplomatika tarix fani sohasi bo‘lib, huquqiy aktlar, hujjatlarning shakli va mazmunini o'rganadi Diplomatiya tarixi - diplomatiya tarixining shakllanishi va mukammallashib borishi ham tarixiy tadqiqotlarning ilk ko‘ri- nishlarida uchraydi. Bunda asosan tarixchilar tomonidan qirollar, shohlar, xonlar, diplomatlar va elchilarning o‘zaro alohida mu- zokaralari tarixini yoritishga asosiy e’tibor qaratilgan. Keyincha- lik diplomatiya tarixi sohasiga asta-sekin yangi tushunchalar ki- rib kela boshladi va endi tadqiqot jarayonida iqtisodiy va ijtimoiy ahvolning ham holatiga e’tibor qaratila boshlandi. Xalqaro mu- nosabatlar 174bo‘lishida omil (sabab) bo‘lishi mumkin. Shundan kelib chiqqan holda tarixchilar tarixiy jarayonlarning kelib chiqish va sodir bo‘lish jarayonlarini o‘rganar ekanlar, bir omil yoki sababni aso- siy omil yoki sabab sifatida ko‘rsatmaydilar (yoki asoslanmaydilar), balki bir qancha omillar (sabablar) yoki ayni vaqtda bir guruh sa bablar va omillarga asoslanadilar, shu sababli bir tarixiy voqea va jarayonlar yuzasidan tadqiqot olib borgan tadqiqotchilarning fikr- lari tadqiqot uchun omil bo‘lgan asosiy sabablardan kelib chiqqan holda turlicha bo‘lishi (birida siyosiy jarayonlarga asosiy e’tibor qa- ratilgan kengroq tahlil etilgan bo‘lsa, boshqasida iqtisodiy, yaha birida ijtimoiy va madaniy va h.k.) mumkin. Tarixiy jarayonlarning sabablarini aniqlash borasidagi davlat- lar o‘rtasidagi munosabatlardan ham murakkabroq bo‘lgan holat- lar bu eng mashhur davlat va jamoat arboblarining xatti-harakat- lari va faoliyatlarining sabablarini aniqlash jarayonidir. Chunki tarixning borishidagi ayrim holatlarga ma’lum darajada ta’sir o‘tkazishi mumkin bo‘lgan bunday arboblarning o‘zlariga ham u yoki bu omillar ta’sir o‘tkazib turadi. Shu sababli ham tarixda biron-bir tarixiy shaxsning faoliyatini o‘rganish eng murakkab ja- rayonlardan biri sanaladi. Bunday holatlarda ham tarixchilarning fikrlari bir- biridan farqlanishi mumkin. Yuqoridagilarga xulosa qilib aytish mumkinki, tarixiy voqelik- ni aniqlashda uning sabablari va oqibatlari o‘rtasidagi bog‘liqlik- ni aniqlash tarixiy jarayonlarni tushuntirib berishning eng aso siy vositasi sanalgan. U juda murakkab tushuncha bo‘lib, bugungi kungacha tarixiy muammolarda uning mohiyatini tugal ma’no- da va mukammal darajada ta’riflash imkoni bo‘lmagan. Postmo- dernistlar determinizm tamoyilini qat’iy ravishda inkor qiladilar va tarixga uzuq-yuluq, bir-biri bilan bog‘lanmagan tarqoq jara yonlar sifatida munosabatda bo‘lib, tarixchilar bunday tarzda ke- chuvchi jarayonlar va ularning mohiyatini hech qachon anglay ol- maydilar, degan g‘oya bilan munosabatda bo‘ladilar. Biroq bunday qarashlar tarixchilar tomonidan hech qachon ma’qullanmagan. Tarixiylik tamoyili. Tarixiylik tamoyilining shakllanishi va taraq- 218TARIX FANI TADQIQOTLARIDA FANLARARO YONDASHUV Tarixning boshqa fanlar bilan o‘zaro munosabatlari — ijtimoiy va gumanitar fan davriy jarayoni. Tarix va jamiyatshunoslik. Yangi ij timoiy tarix. Tarix va psixologiya. Madaniy antropologiya. Tarix va adabiyot. Tilshunoslik. Semiotika va tarix. Tarix va tabiiy fanlar. Sinergetika, tartibsizlik nazariyasi. Tarix fani har doim boshqa fanlar bilan o‘zaro munosabat- da bo'lgan. Antik davrlarda va o‘rta asrlarda — mifologiya, din- shunoslik, adabiyot bilan, Uyg‘onish davrida — geografiya, san’at, siyosiy nazariya, XVII-XIX asrlarda — siyosat, geografiya, adabi yot va madaniyat bilan doimiy ravishda aloqadorlikda bo‘lgan. XIX asrning ikkinchi yarmida falsafa fani bilan aloqaga kirish- gan bo‘lsa, keyingi davrlarda lingvistika va arxeologiya fanlari bi lan aloqaga kirishgan. Hozirgi vaqtda tarix fanining boshqa fan lar aloqadorligi — fanlararo yondashuv ko‘lami ancha kengaygan. Tarix fanining boshqa ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi fanning va fan tadqiqotlari uslublarining aksariyat hollarda umumlashu- viga ta’sir ko‘rsatdi. Tarixchilar va jamiyatshunoslar tomonidan zamonaviy tarix tadqiq etilayotgan bo‘lsada, tarixchi o‘rganilayot- gan davr xususiyatidan kelib chiqqan holda ularga doimiy ravish da tuzatishlar kiritib boradi. Tadqiqot maqsadida shakllantirilgan modellar va nazariyalar o‘z-o‘zidan (mexanik tarzda) tadqiqot uchun jalb etilishi mumkin emas, chunki bu holda ular kutilgan natijani bermaydi, shuning uchun tanlab olingan va shakllantiril gan bunday nazariyalar va modellar tarixchi tomonidan doimiy ravishda tarixiy tadqiqotlarga moslashtirilishi lozim. Tarix va sotsiologiya. Tarix va sotsiologiya fanlarining o‘zaro aloqadorligining shakllanishi murakkab jarayonlar orqali amal- ga oshirilgan. Sotsiologiya XIX asrda shakllangan bo‘lib, uning asoschisi O.Kont hisoblanadi. Pozitivistlar sotsiologiyani tarix faniga qarama-qarshi qo‘ymadilar va bu har ikki fanning pozitiv bilimlar berishini ta’kidladilar. Marksistlar ham sotsiologiya va tarix fanlariga nisbatan xuddi shunday qarashda bo‘lganlar. Biroq an’anaviy nemis tarixchiligi va neokantchilar bu har ikki fanni bir-biriga qarama-qarshi qo‘ydilar, ularning ta’kidlashicha tarix alohida, takrorlanmas hodisalarni va jarayonlarni o‘rganadi, sot- siologiya esa abstrakt (mavhum) fandir. XX asr boshlarida Fransiyada tarixshunoslikda «sotsiologik» yo‘nalish paydo bo‘ldi (A.Berr va uning «tarixiy sintez» nazari- yasi). Ikki jahon urushi oralig‘i 144tarixiy dalil bo‘lishi mumkin. Uning fikricha, tarix bu izoh berishdir, tarixchi va dalil o‘zaro tenglik munosabatida boMishi va har ikkisi ham o‘z hukmiga ega bo‘lishi kerakdir. Tarixchi xo- lislikka, dalil esa voqelikning asosi sifatida isbotlanganlikka ega bofiishi kerak. Shunda ularning tengligi va xolisligi ta’minlanadi, degan fikrlarni bildiradi. Dalillar haqida o‘z fikrini bildirar ekan, E.Karr: «dalil — in- terpretatsiyaning yumshoqligiga nisbatan qattiq jism», — deb ko‘rsatadi. Dalillar bizga hech qachon sof holda yetib kelmay- di, ular tarixchining ongida ta’sirga uchrab, dahlsiz holatda tarixchining qarashlari va interpretatsiyasini ifodalaydi. Shu- ning uchun dalillar alohida ma’lum bir interpretatsiyada mav- jud bo‘ladi. Dalillarning saralanishi esa tarixchining faktlarga asoslanmagan qarori natijasidir. E.Karr ko‘rsatib o‘tganidek, ta rixchi Ssillaning dalillarning obyektiv ravishdagi aralashligi va dalilning interpretatsiyadan ustunligi to‘g‘risidagi tarix nazari- yasi hamda Xaribdaning tarix tushunchasi dalillarni aniqlash va ularni interpretatsiya jarayonida ularni o‘z izmiga bo‘ysun- diradigan tarixchining subyektiv ijodi mahsuli sifatida qarash - lari o‘rtasida sarson bo‘lib qoladi. Bu haqiqatan ham bir-biridan uzoq bo‘lgan ikki qarash bo‘lib, ular o‘rtasidagi mutanosiblikni izlash davom etmoqda. G.M.Ivanov dalil tafakkur mahsuli bo‘lib, obyektiv reallikni va tarixiy voqelikni ifodalaydi, deb hisoblaydi. Tarixiy dalil tari xiy voqea bilan aynan bir xilda emas, ular bir-birini aynan takror- lamaydi, biroq ularni bir-biriga qarama-qarshi qo'yish maqsadga muvoflq emas — subyektivlikka olib keladi. Dalillar ijtimoiy xu- susiyatga ega bo‘lib, bir vaqtning o‘zida obyektiv va subyektiv ho- latda namoyon bo‘ladi. Faktning mazmuni predmetning maz- muni va tadqiqot jihati va xususiyatidan kelib chiqqan holda bir xillikka ega bolmaydi. Voqelikdagi faktlar va tarixiy tafakkur dalillarini hamda ma’lumotdagi dalilni voqelikdagi dalildan bir-biridan farqlay olish tadqiqotlar jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday xabar va ma’lumotni voqelikdagi dalil sifatida qabul qi- lish va ayni vaqtda voqelikdagi holatlarni ma’lumotlar tarkibiga singdirish maqsadga muvofiq emas. 324Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 256 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 257 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 268 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 268 XULOSA ........................................................................................ 269 GLOSSARIY .................................................................................. 270 ADABIYOTLAR ........................................................................... 314 TARIX FANI METODOLOGIYASI ................ 325 128markaziy o‘zagini sababiyat- ning, ya’ni hodisalar o‘rtasida bir hodisa (sabab) muayyan sha- roitlarda muqarrar ravishda boshqa hodisani (oqibatni) keltirib chiqaradigan aloqadorlik mavjudligi haqidagi qoida tashkil qila- di. Determinizmning aksi indeterminizm bo‘lib, u umuman sa- babiyatni yoki loaqal uning umumiy xususiyatini tan olishni rad etadi. Tarix fanida determinizm (sababiylik) tamoyili fran- suz va nemis olimlari tomonidan ilgari surilgan. Ular tarix faqat tasodiflardan iborat degan g‘oyaga qarshi chiqqanlar. Sababiylik tamoyili tarixiy voqelikning o‘z sababiga egaligiga e’tibor bera- di. Determinizm (sababiylik) tamoyili tadqiqotchining e’tiborini tarixiy hodisalar va voqealarning shartli ravishda o‘zaro bir-bi- riga bog‘liq ravishda sodir bo‘lishiga qaratadi. Bu tamoyilga ko‘ra barcha voqealar va hodisalar o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ravish - da sodir bo'ladi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim tarixchilar sababiylik tamoyilini tan olmaydilar, chunki tarixiy voqealarning sababini ochib berish juda murakkabdir. Dialektika — mavhumlik keng ma’noda bilimning «qashshoq- ligi», bir tomonlamaligi, konkretlik esa uning to‘liqligi, maz- mundorligi sifatida tushuniladi. Shu ma’noda mavhumlikdan konkretlikka o‘tish ilmiy bilish jarayonining umuman olganda kam mazmunli bilimdan ko‘proq mazmunli bilimga harakatini bildiradi. Interpretatsiya — sharhlash, izohlash, tushuntirib berish, tal- qin qilish, ochish. Marksizm - tarixiy-falsafiy yo‘nalish sifatida XIX asrning ikkinchi yarmida Yevropada shakllandi. Marksizm yo‘nalishi- ning asoschilari germaniyalik K.Marks (1818—1883) va F.Engels (1820—1895) hisoblanadi. Ular tarixiy materializm g‘oyasini asos- lab, barcha tarixiy jarayonlarning asosini ishlab chiqarish muno- sabatlari tashkil etadi mazmunidagi o‘z fikrlarini ilgari surdilar. Marksistlar (marksizm tarafdorlari)ning qarashlariga ko‘ra jahon- ning umumiy tarixi bu iqtisodiy va siyosiy hokimiyat (hukmron lik) uchun kurash jarayonidan iborat, bunda sinfiy kurash tari xiy jarayonlarning harakatlantiruvchi kuchi va iqtisodiy munosa- batlar jamiyat taraqqiyotining asosiy omili sifatida birinchi o‘rin- ga qo‘yiladi. XX asrning 80-yillari oxirlariga kelib bu qarashdan voz kechildi. Pozitiv — tajribaga, faktlarga asoslangan. Polisemantizm — ko‘p ma’nolilik. 295bo'lishining «Nima uchun sodir bo‘ldi?» degan savolga emas, balki «Qanday sodir bo‘ldi?» degan savolga javob berishdan iborat deb hisobladilar. Pozitivistlar — (pozitiv — tajribaga, faktlarga asoslanish). Pozi - tivistlar tarixni «pozitiv» bilimga aylantirishga harakat qildilar. Bu tushunchaning mohiyati shundaki, pozitivistlar hamma haqiqiy, pozitiv bilimlar konkret fanlarning mahsulidir, falsafa esa bunday bilimlarni bera olmaydi, shuning uchun uning keragi yo‘q, degan g‘oyaga asoslangan subyektiv qarashga ega edilar. Ular tarixiy da- lillar bilan qanday ishlash, manbalarni tahlil qilish bo‘yicha bir qancha metodlarni ham taklif qilganlar. , Polisemantizm - ko‘pma’nolilik. Postmodernistlar — tadqiqot obyektini subyektdan, dalillarni uydirmadan alohida ajratmaydilar va obyektiv haqiqatga erishish- ni shubha ostiga qo‘yadilar. Ratsionalist — hayotga aql ko'zi bilan qarovchi, mulohazakor, aql-idrokka asoslangan hukm (fikr). Falsafada ratsionalizm — ta- fakkurni hissiy tajribadan ajratib qo‘yadigan va aqlni bilishning birdan-bir manbayi deb hisoblaydigan falsafiy oqim. Tarix fanida har qanday tarixiy jarayonni aql-idrok, mulohazakorlik va ilmiy- likka asoslangan holda tushunish va talqin qilish. Relyativizm-relyativistik — voqelikni obyektiv ravishda bilish mumkinligini inkor etadigan metodologik g‘oya, unga nisbiylik asosida yondashish tarafdorlari. Relyativistik yondashuv (relyativistlar) — Qarang: Relyativizm- relyativistik Retrospektiv uslub — retrospektivlik, o‘tmishga qaratilgan- lik. Tarixiy tadqiqotlarda bugungi kundan o‘tmishga yoki nati- ja va oqibatlardan sabablarga yo‘nalgan holda tarixni tadqiq etish uslubi; bugungi kundan o‘tmishga yoki natija va oqibatlardan sa bablarga yo'nalgan bo‘ladi. O‘tmishning saqlanib qolgan element- lari orqali o £ sha o £ tmishni rekonstruksiya (qayta tiklash) qilishi mumkin. 0 £ tmish bilan tanishish jarayonida bugungi mavjud ho- latlarning yuzaga kelishi bosqichlari va shakllanishini aniqlash mumkin. 284Korrelyatsion — o‘zaro bog‘liqlik, bog‘langanlik, munosabat- dorlik; tarix fanida voqealarning o‘zaro bog‘liqligi, o'zaro muno- sabatda boiganligi. Madaniyat tarixi — Madaniyatshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, aniq zamon va makon chegarasida mavjud bo‘lgan jami- yat madaniyatini o‘rganadi. Madaniyat tarixi tarixiy tadqiqotlar- ning an’anaviy va asosiy tarmoqlaridan biri sanaladi. Shu o‘rin- da ta’kidlab o‘tish lozimki, madaniyat tushunchasining o‘zi bir necha talqinda mavjud bo‘lib, keng ko‘lamli tushuncha bo‘lgan- ligi sababli, faylasuflar va madaniyatshunoslar tomonidan bu tushunchaga aniqlik kirituvchi o‘nlab ta’riflar berib o‘tilgan. Ta- rixchilar tomonidan madaniyat tarixining tadqiqotlari jarayoni- da bunday tushunchalarning deyarli barchasidan foydalanib o‘tiI- ganligini tarixiy tadqiqotlarda kuzatish mumkin. Bugungi kunda yangi madaniyat tarixi shakllangan bo‘lib, uning asosini til, matnlar va narrativ tizimlar (semiotik yon- dashuv) tashkil etadi. Yangi madaniyat tarixi xalq madaniyati va elitar madaniyatning bir-biriga qarama-qarshiligini inkor qila- di. Bugungi kunda madaniyat tarixi bilan shug‘ullanish madani- yat falsafasi va madaniyatshunoslik sohalarida birmuncha jiddiy tayyorgarlik va bilimlarga ega bo'lishni talab etadi. Ayni vaqtda yangi yondashuvlar esa yangi-yangi natijalarni berishi shubha- sizdir. Ko‘pgina tarixchilarning fikricha aynan madaniyat tarixi tarixi sintezning asosi bo‘lib xizmat qilishi mumkin, vaholanki aynan ana shunday sintez vositasini shakllantirish va asoslab be- rishga ko‘pgina avlod tarixchilari tomonidan urinishlar bo‘lgan. Manbalar (manba) — o‘tmish haqida axborot tashuvchilar. In- soniyat o‘tmishi va jamiyat taraqqiyoti jarayonlari haqida ma’lu- mot beruvchi va ularni bevosita aks ettiruvchi barcha moddiy va yozma ma’lumot beruvchilar. Manbalar bir necha turli bo‘li- shi mumkin: Yozma (belgili) manbalar; Moddiy manbalar; Et- nografik manbalar; Xalq og‘zaki ijodiga oid manbalar; Lingvis- tik (tilshunoslikka oid) manbalar. Tarixiy manbalar — har qanday tarixiy tadqiqotlarning asosini tashkil qiladi. Manbalarsiz va ularni 195tarkibiy jarayonlarning umumiy yaxlitligi bo‘lib, ular- ning o'zaro birgalikdagi faoliyati va mavjudligi ularning tarkibiy qismlariga xos bo‘lmagan yangi umumiylashgan xususiyatlarning shakllanishiga olib keladi. Har bir tizim o‘zining tartibi, tuzilishi va vazifalariga ega. Tizimning tarkibiy qismlari — ichki tizimlar va elementlardir. Jami- yatga xos bo‘lgan ijtimoiy tizimlar birmuncha murakkab tuzilish- ga ega bo‘lib, ularni o‘rganish va tadqiq etish tarixchining vazifa- sidir. Tizimli yondashuv uslubi jamiyat tizimlarini tartibga soluvchi qonunlarni tushunishga yordam beradi. Bunda tadqiqot jarayonida yetakchi uslub tizimli-vazifaviy (strukturaviy-funksional) tahlildir. Ayrim tarixchilar tomonidan tizimli tahlilda ko'pincha tizim ning muhit bilan birgalikdagi faoliyati inkor qilinadi. Barcha ij timoiy tizimlarning asosi o‘ta mustahkam bo‘lgan o‘ziga xos- lik bo £ lib, buning natijasida struktura (tizim) o‘zgarmas bo‘ladi. O‘zgarmas holatlarni sinxron o‘rganishga bo £ lgan moyillik ko £ p hollarda dinamik diaxron tahlil (turli o £ zgarishlarni tadrijiylik, bosqichlari bo'yicha tahlil)dan voz kechishga olib keladi. Induksiya-deduksiya. Induksiya — alohida holatlardan umumiy voqealarga tomon tahlil etish. Deduksiya — umumiy holatlardan alohida, dastlabki voqealarga tomon o‘rganish. 251boshlanadi. I.Kovalchenko bilishning ikki darajasini, ya’ni em pirik bilish va nazariy bilishni alohida ajratib ko‘rsatadi. Empirik bilishda tarixiy hodisalarni bilish anglansa, nazariy bilishda tarixiy voqelikning mohiyati ochiladi va nazariy bilim shakllantiriladi. Bilishni bunday tarzda ajratilishi shartli ravish- da bodib, tarixchining tadqiqot amaliyotida ular aralashib ketadi, ya’ni birinchi holatda tarixchi nazariy bilimlarsiz tadqiqotga yon- dasha olmasa, ikkinchi holatda empirik materiallarsiz tadqiqot- ni amalga oshira olmaydi. Biroq shu narsa aniqki, ikki holatga ham me’yordan ortiq moyillik bildirish, ya’ni umumlashtirish- ga irnkon bermaydigan va umumiy xulosalarning chiqarilishini to‘laqonli ta’minlay olmaydigan faktlar hamda dalillarni yig'ish va ularni tadqiqotga jalb qilish sifatida empirik yo‘lni tanlash yoki aksincha, tarixiy dalillardan ajralib qolgan holda sotsiologik tahlil yo‘li bilan tadqiqotga yondashish tarixiy tadqiqotning ahamiyati- ni pasaytirib yuborishi mumkin. Tadqiqotning maqsadidan hamda mavjud ilmiy farazlardan kelib chiqqan holda empirik darajada tarixiy voqelikning hodi- salar kolami, ilmiy dalillarni aniqlashtirish va tizimga solish aniqlanadi. Bunda tarixiy tadqiqotdagi faktlar va dalillar o‘zi- ga xos xususiyatga va mazmunga ega bo‘ladi, biroq keyingi ja- rayonlar uchun mos kelmasligi mumkin. Tarixchi o‘z ixtiyori- da boMgan ma’lumotlarni u yoki bu ilmiy kategoriyalarga yaqin keltirgan holda tasniflab chiqadi, tarixiy voqelik, hodisalar va jarayonlarni ifoda etuvchi dalillar va faktlarni aniqlaydi. Em pirik dalilar tizimga solinadi, taqqoslanadi, qiyosiy tahlil etila- di. Bilish obyektini o £ rganish uchun dalillar tizimi zarur bo‘ladi va bunda dalillar tizimining taxminiy ta’minotini, manbalarini shakllantirish zarur bo‘ladi. Bu jarayonda yashirin ma’lumotlarni mantiqiy ajratib olish, intuitsiya, tasavvur qilish, zakovat hamda tarixchining mavjud bilimlari muhim o‘rin tutadi va uni amal- ga oshirish uchun yordam beradi. Shu holatda ham dalillar tad- qiqotni amalga oshirish uchun yetarli darajada bo'lmasa, u hol- da tadqiqot vazifalarini qaytadan tahrir qilish yoki bu tadqiqotni amalga oshirishdan voz kechish 169voqelik obyektivdir, tarixiy faktlar (dalillar) va manbalar obyek- tiv mazmunga ega bo £ lib, tarixiy tafakkur yordamida obyektiv haqiqatga erishish mumkindir. Agar tarixchi bu tamoyilga amal qilmasa, tarixiy tadqiqotni amalga oshirishidan samara bo‘lmay- di va xatolikka yo‘l qo £ yishi mumkin. Bu masalada dastlab XIX asrda nemis tarixchisi L. Ranke tarixchilarga murojaat qilib, ta- rixni obyektiv (xolislikka amal qilgan holda, xolisona yondashib) o'rganishga chaqirdi. Uning fikricha, «tarixchi o £ tmishni taf- tish qilib (aynan «sud qilib») kelajak foydasi uchun zamondosh- larni o'rgatish emas», balki faqatgina tarixiy jarayonlarni tadqiqot uslublaridan foydalangan holda va tarixchilarning tanqidlariga amal qilgan holda qanday bo £ lsa shundayligicha ko £ rsatib beri- shi kerak. Bu amalga oshishi murakkab bo'lgan ideal tadqiqot, biroq uni to £ liq ravishda amalga oshirishga harakat qilish tarix chi uchun zarurdir». L.Rankening Germaniyadagi kasbdoshlari uning bu fikrlariga qo £ shilmadilar va tarixchi siyosatdan chetda turishi mumkin emas, degan qarshi fikr bildirdilar. G.Treychke- ning fikricha, «tarixchi «faqatgina qabrda yotganida» siyosatdan (yoki siyosiy mansublikdan) xoli bo'lishi mumkin». Marksistlar tarixchilarning siyosatga aloqadorligini sinfiy qara- ma-qarshilik (yoki sinfiy mansublik) nuqtayi nazaridan ko‘rsatish- ga harakat qildilar. Bunda ularning aksariyat ko'pchiligi boshqa bir marksist G.Plexanovning tarix fani biror-bir partiya yoki siyosat ga bog‘liq bo'lishi mumkin emas, faqatgina tarixchining o £ zi bun- day holatga mansub bo £ lishi mumkin, degan qarashlarini ham inkor qildilar. XX asr dastlabki choragida bu qarama-qarshilik asta-sekin so £ nib bordi va asosan sobiq sovet tarixchilaridan «so'nggi tarixiy ja- rayonlar haqida tarix faniga o'zgartirishlar kiritish» va tarixchilarni «mafkuraviy front jangchilari» sifatida shakllantirilishi talab dara- jasiga ko £ tarildi. Bunday vaziyatda bu tarixchilar tomonidan tarixiy haqiqatni izlash va xolisona tarixiy tadqiqot olib borish amalda o £ z ahamiyatini yo £ qotdi. Sovet mafkurasi tarix fanini o £ z ta’siriga olib uning fan sifatidagi mavqeiga ham putur yetkaza boshladi. XX asr davomida yevropalik faylasuflar tomonidan ham obyek- 42bilimga va ilmiy jihatdan asoslanilgan tarixiy haqiqat- ga erishish I II . Tarixiy bilish nazariyasida metodologiya ma’lum bir faoliyatning aniq maqsadlari va yo‘nalishlarini belgilaydigan falsafiy tamoyillar va umumiy qoidalarning majmuasi sifatida namoyon boiadi. Tarix fanining ijtimoiy vazifalari ham mavjud bo‘lib, tarix fani quyidagi ijtimoiy vazifalarni bajaradi: 1. Ijtimoiy xotira vazifasi. Ijtimoiy xotira - bu o‘tmishda- gi barcha ajdodlar hayot tajribalarining xotirada jamlanishi va saqlanishidir. Bunday xotira quyidagilardan tarkib topadi: — jamoaviy xotiradan; — tanlab olingan va alohida, uzuq-yuluq xotiradan; — ijtimoiy yo‘naltirilgan xotiradan; — murosaga keltiruvchi xotiradan; — adolatli xotiradan. 2. Ilmiy bilish vazifasi. ' 3. Tarbiyaviy vazifa. 4. G‘oyaviy-siyosiy vazifa. Bu vazifa har doim ham tan oli- navermaydi. Tarix fani o‘zining asosiy maqsadiga erishish jarayonida qu- yidagilarga ilmiy zamin yaratadi: — pozitiv ijtimoiy o‘z-o‘zini anglashni shakllantirishga; — konkret jamiyatning taraqqiyotini oldindan taxmin qilishga; — jamiyat taraqqiyotini va uning alohida sohalari va jarayon- larini boshqarishga. Tarix fani alohida mustaqil fan sohasi sifatida dastlab qadim- gi Yunonistonda shakllangan. Bizga bugungi kunda tushunarli bo‘lgan «tarix» so‘zi qadimgi yunon tilida «qidirish», «izlash» kabi ma’nolarni anglatgan va bu tushuncha ostida Gerodotning o‘tmish haqidagi yozma hikoyalari tushunilgan 1 . I Баринова Е.П., Иполлитов Г.М., Бобкова Е.Ю. Основы теории и методологии исторической науки: Учебное пособие в схемах. 2010. II Ko ‘ rsatilgan manba . 322Tayanch tushunchalar: .................................................................... 126 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 126 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 127 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 139 Mavzuga aloqador so‘zIarning izohli lug‘ati: ................................ 140 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 156 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 157 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 166 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 176 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 176 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 191 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 192 44ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik, demografik kabi bir qator yondashuvlar mavjud. Bu shundan dalolat beradiki, tarix fanida tadqiqot predmetiga va uning tadqiqiga nisbatan aniq belgilan- gan yoki ayni bir o‘zgarmas andozaga solingan yagona yondashuv bilan cheklanib qolinmagan. Aynan ana shu holatdan o‘tmish- ga aylangan tarixiy voqelikka nisbatan yoki ayni kunlardagi jara- yonlarni o‘rganishga nisbatan qo‘llaniladigan tadqiqot jarayoni- ning tarkibiy qismi bo‘lgan «obyekt» tushunchasi hamda tadqiqot obyektining tarkibiy qismi sanalgan tadqiqot «predmet»i tushun chasi kelib chiqadi. Ayrim holatlarda ularning bir-biriga mos kel- masligi tarixiy bilishning xususiyati bilan bog'liqdir 1 . Jamiyatning o‘tmishda sodir bo‘lgan jarayonlarga nisbatan qiziqishi va uni bilishga hamda anglashga bo'lgan intilishi, tarix- chilarning bu holatni tadqiqotni amalga oshirishdagi asosiy omil- lardan biri sifatida qabul qilishi mavzuning dolzarbligini belgi- lab beradi. To‘g‘ri, tarixchi tomonidan tanlab olingan har qanday tadqiqot mavzusida boshqalariga aynan mos bo‘lmagan o‘ziga xos jihati mavjud bo‘ladi va u ayni vaqtda mazkur tadqiqotning nati- jalari atrof-muhit yoki jamiyatga ta’sir ko‘rsatmasligi mumkin. Tadqiqot mavzusi dolzarbligining ikki xususiyati mavjud bo‘lib, birinchidan, mavzuning dolzarbligi faqatgina ijtimoiy — amaliy jihatnigina emas, balki tarixchi tadqiqotining metodo- logik asoslari bilan bog‘liq ilmiy ahamiyatiga e’tibor qaratishi nazarda tutiladi. Ikkinchidan, mavzuning dolzarbligi o‘zgarmas va mutlaq ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin emas, chunki bir ho- latda dolzarb bo‘lgan mavzu boshqa bir holatlarda o‘z ahamiyati va dolzarbligini yo‘qotishi mumkin 2 . Shu o‘rinda mavzuning dolzarbligi tushunchasini konyunktu- ra tushunchasidan farqlab olish kerak bo‘ladi. Dolzarblik tushunchasining konyuktura tushunchasidan farqi shundaki, birinchi holatda o‘tmishga nisbatan faqat savol tariqa- sida yoki uni o‘rganish jihatidan munosabatda bo‘linsa, ikkinchi holatda o‘tmish voqealari yoki jarayonlarining mohiyati mavjud holat talablari bilan bog‘langan holda avvaldan tayyorlab qo‘yil- gan yoki 262kelishi yoki ayni vaqtda uni inkor etishi ham mumkin. Bunday holatda tadqiqotchi uchinchi manbalarga ham muro- jaat qilishi hamda masalaning mohiyatidan kelib chiqqan hol da eng to‘g‘ri, ilmiy asoslangan va obyektiv xulosalarga kelishi talab etiladi. Tadqiqotchining mantiqiy fikrlar yechimi ish- ning yutug'ini oshiradi. Tarixiy manbalarda qaysidir mavzu- lar to‘liq yoritilgan, qaysisidir kam yoritilgan yoki umuman u haqda ma’lumot yo‘q. U shunda boshqa ma’lumotlarga tayanib fikrni to‘ldirib ketishi mumkin. Masalan, Amir Temurning harbiy qurollari o‘z davrining mukammal qurollari edi, bi- roq ularni ishlab chiqarish xususida manbalarda ma’lumotlar kam yoki yo‘q. Shunda tadqiqotchi bu davrdagi qurolsozlikning san’at darajasiga ko'tarilgani, ayniqsa poytaxt qurolsozlik mar- kazi bo‘lganligini yoki taxminlarni ishda aytib o‘tishi mumkin. Bo‘lim oxirida esa umumiy xulosa va takliflar beriladi. Odatda asosiy qism yozib bo‘lingach, kirish va xulosa yozish maqsad- ga muvofiqdir. Ishning kirish qismida asosnomada ko‘rsatilgan holatlardan kelib chiqiladigan bo‘lsa, ishning rejalar bo'yicha, boblar bo‘yicha va tadqiqotning umumiy natijalari va mazmunidan kelib chiqqan holda ilmiy jihatdan xulosa qilinadi. Tadqiqotning xulosa qismida esa tadqiqot jarayonida qoiga kiritilgan ilmiy yangiliklar, ularning tadqiqot obyekti mazmu nidan kelib chiqqan holda muammoning hal etilgani va ayni vaqtda qoMga kiritilgan ilmiy natijalarning fan taraqqiyotidagi o‘rni, fan yuzasidan yangi ilmiy tadqiqotlarning yo'lga qo‘yilishi uchun tavsiyalar, uning ta’lim sohasidagi jihatlariga alohida e’ti- bor qaratiladi. Tadqiqot rejasini tuzish jarayonida ishning navbatdagisi va asosiylaridan biri — maqsadga yetilishi uchun qo‘llaniladigan metodlar majmuyi hamda ularni qo‘llash tartibi belgilab olina- di. Bu ancha murakkab ish bo‘lib, izlanuvchidan tadqiqot jara- yonini ko‘z oldiga yaqqol keltirishni talab etadi. Shuning uchun referat, kurs ishi, bitiruv malakaviy ishi va magistrlik disser- tatsiyasining rejasini tuzishda va yozishda ilmiy rahbarning ko‘rsatmalari katta o‘ringa ega. Ish rejasining muvaffaqiyatli tuzilishi tadqiqotchining sanab o‘tilganlardan tashqari tarixni xronologik davrlashtirish, ya’ni qadimgi davrlar, o‘rta asrlar, yangi va eng yangi davrlar tarixiga bo‘lib o‘rganish, shuningdek, alohida olingan davlatlar, mintaqalar tarixiga va boshqalarga asoslangan holda o‘rganish mumkin. Jahon tarixini global tarzda keng va atroflicha o‘rga- nish va tadqiq etish bilan bir qatorda alohida insonlar, shaxslar, voqealar, qishloqlar, shaharlar tarixi bilan bog‘liq kichik-kichik tarixiy tadqiqotlarni (mikrotarix) ham amalga oshirish mum- kin. Tayanch tushunchalar: Bilish obyekti, tarix fanining bilish obyekti, fanlararo yon- dashish, tadqiqot predmeti, falsafiy yo‘nalishlar, tadrijiy rivojla- nish, antropologik yondashuv, tarix fanining tarmoqlari va tu- zilmalari, siyosiy tarix, harbiy tarix, diniy tarix, fan tarixi, gender tadqiqoti, san’at tarixi, intellektual tarix, madaniyat tarixi, diplo- matiya tarixi, mikrotarix, narrativ, elitar. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Bilish obyekti nima? 2. Tarix fanini bilish obyektini tushuntirib bering. 3. Tarix fanining umumiy tasnifini aytib bering. 4. Tarix fanida fanlararo yondashishdan foydalanishning mo- hiyatini tushuntirib bering. 5. Tadqiqot predmeti nima? 6. Tarix fani haqidagi qanday falsafiy yo‘nalishlarni bilasiz? 7. Tarix fanining tarmoqlari va tuzilmalarini aytib bering. 8. Siyosiy tarix sohasining mazmunini aytib bering 9. Harbiy tarix sohasining mazmunini aytib bering. 10. Diniy tarix sohasining mazmunini aytib bering. 11. Fanning tarixi mazmunini aytib bering. 12. Ayollar tarixi va gender tadqiqotlarini tushuntirib bering. 13. San’at tarixi sohasining mazmunini aytib bering. 14. Intellektual tarix sohasining mazmunini aytib bering. 69 92va-l-marzuma» («Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig'maydigan ta’limotlarini tadqiq etish») va «Kitob ul-musam- mara fl axbori Xorazm» («Xorazm haqidagi axborotlar haqida suhbatlar») nomli asarlari bilan tarix va madaniyat tarixiga kat- ta hissa qo‘shdi» ] . Mazkur kitobda sharq tarixnavisligi va uning asosiy xusu- siyatlari, tarixiy asarlarning yaratilishi va tarixni tadqiq etish masalalari, Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qol gan yodgorliklar» hamda «Hindiston» asarlarida tarix fani va tarixiy tadqiqotlarning nazariy jihatlari haqida bildirgan fikr- lari va zamonaviy tarix fani metodologiyasida uning qanchalik ahamiyatga ega ekanligi masalalari tadqiq etilgan. Mazkur qo‘l- lanmada keltirilgan masalalar yuzasidan soha mutaxassislari to- monidan ayrim e’tirozlar va bahs- munozarali fikrlar bildirilishi tabiiy. Bu esa albatta, tarix fani va uning tadqiqotlari borasida yanada mukammallikka erishishga xizmat qilishi shubhasiz. ABU RAYHON BERUNIY VA TARIX FANIDA TADQIQOT USLUBLARINING NAZARIY MASALALARI Tarix va tarix fani ijtimoiy fanlar majmuasi bo‘lib, insoni- yatning butun o‘tmishi davomidagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotidagi jarayonlar va voqea-hodisalarni aniq-konkret holda va turli uslublar yordamida davrlarga bo‘lingan va umumiy holda o‘rganadi. Iqtisodiy tarix, siyosiy tarix, madaniyat tarixi, harbiy tarix, diplomatiya tarixi, tarixiy geograflya kabilar tarix fanining tarmoqlari hisoblanadi. Tarix fanining tarkibiy qismlari maxsus tarixiy fanlar hamda arxeologiya va etnologiya bo‘lib, fan va madaniyat tarixi, san’at tarixi shu sohalar bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. Hozirgi zamon tarix fani alohida bo‘limlar va sohalardan tashkil topgan bilimlar majmuyi bo‘lib, uning tadqiqot masalalari ham uslublarning murakkabligi va ko‘lam jihatdan kengligi bois anchagina murakkablik kasb etadi. Bugungi kunda zamonaviy tarix fani va uning predmeti si- fatida aniq (konkret) jamiyat va uning shakllangandan boshlab tanazzuligacha zamon va makondagi taraqqiyoti bir butun holat- da va ayni vaqtda uning ichki tarkibiy tuzilishlari, shuningdek boshqa aniq (konkret) jamiyatlar bilan aloqadorligi va munosa- batlari tushuniladigan bo‘lsa, bu borada Abu Rayhon Beruniyning fikrlari ham e’tiborga molikdir, uning ta’kidlashicha, «... qadimgi tarixlarning eng avvalgisi va eng mashhuri bashariyatning bosh- lanishidir», ya’ni, Beruniy tarixning boshlanishini kishilik jami- yatining shakllanishi bilan bog‘liqligini 212TARIX FANI TADQIQOTLARIDA MATEMATIK USLUBLARNING QO‘LLANILISHI Matematik uslublar. Ommaviy jarayonlarning rivojlanishida qo- nuniyatlarni va tendensiyalarni aniqlashda matematik uslublar. Uslublaming reprenzentativ tanlanishi. Matematik modellashtirish. Rasmiy son uslubi. Ikki turi: imitatsion modeli va ko‘rsatish- o'rganish modeli. Tarix fanida matematik uslublardan foydalanishning boshla- nishi XIX asr oxiri — XX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Tarixchi- lar ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning statistik tahlili bilan shug'ul- lana boshladilar. Matematik uslublardan foydalanishning yangi bosqichi ik- kinchi jahon urushidan so‘ng, XX asrning 50—60-yillarida EHM lari paydo bo'lgandan boshlandi. 1962-yilda AQSH dagi bir qator universitetlar va kollejlar siyosiy tadqiqotlar konsorsiumini tash- kil etdilar va bu faoliyat davomida AQSH tarixini ham o‘rga- nib ma’lumotlar to‘plashni boshladilar. Yangi tadqiqot uslublari- ga asoslangan holda «yangi iqtisodiy tarix», «yangi siyosiy tarix», «yangi ijtimoiy tarix» tushunchalari shakllandi. «Kliometriya» deb nom olgan yangi fan haqida fikrlar paydo bo‘la boshladi va dasturlar hamda ma’lumotlar bazalari yaratildi. Bu faoliyat nati- jasida ikki nafar kliometrist D.Nort va G.Fogel Nobel mukofoti bilan taqdirlandi. Ulargacha va ulardan keyin ham bunday nufuz- li mukofotga biron-bir tarixchi musharraf bo‘lmagan. Bu uslub- larni qoMlash borasida strukturalistlar dastlabkilardan boMdilar. Ayni vaqtda «tavsifiy» tarix tarafdorlari tarixiy jarayonlarni had- dan tashqari abstraktlashtirishga qarshi chiqdilar va manbalar- da miqdoriy ma’lumotlar (dalillar, faktlarjning yetarli emasligini asos sifatida ko‘rsatib, tarixning fan sifatida o‘z qiyofasini yo‘qoti- shi mumkinligini ta’kidladilar. Keyinchalik bu masaladagi bahslar to'xtadi, kliometristlar tarix fanini tarixiy tavsiflashlarsiz matematikalashtirish va unga bog'liq fan sifatida ko‘rsatish g‘oyasidan voz kechdilar. Biroq ayni vaqt- da an’anaviy tarix tarafdorlari va mutaxassislar esa bu masala- ga 260tuza boshlaydi. Shuningdek tadqiqotchi adabiyotlarni maxsus kartochkalarga emas, balki daftarga ham yozib olishi mumkin. Sohaning nazariyasiga bag‘ishlangan adabiyotlarni ko‘rish uchun alohida daftar tutib, uni o‘qigan kitobidagi shu soha faniga te- gishli turg‘un tushuncha, qonuniyat hamda qonun va qoidalarni yozib boriladi. Keyinchalik ular guruhlarga ajratilib tartibga so- linganidan keyin tadqiqot ishida ba’zilardan umumiy, ba’zilardan esa xususiy metodologik asos sifatida foydalaniladi. O‘rganilayotgan ilmiy adabiyotni tanishish va tahlil qilish ja- rayonining natijasi sifatida tegishli ma’lumolar ajratib olinadi va yakunida adabiyot va uning muallifi, adabiyotdagi tadqiqot obyektiga aloqador alohida fikrlar hamda umumiy fikr-mulohaza- lar qayd qilib qo‘yiladi. Bu ma’lumotlar ilmiy ishning yozilishi ja- rayonida qo‘llaniladi. Chop etilgan monografiya, ilmiy risola, ilmiy maqola yoki an- jumanlarda qilinadigan ma’ruzalarning qisqacha mazmuni (te- zisi)ni, shuningdek, dissertatsiya yoki uning avtoreferatini o‘qish tartibi nazariyaga atalgan kitoblarni o‘qishdan farq qiladi. Ilmiy tadqiqot ishining umumiy yoki bir qismining yakuniga atalgan adabiyotlar bilan ishlanganda, nomi, qachon va qayerda, qaysi muassasa yoki nashriyot tomonidan chop qilinganini kar- totekaga mo‘ljallangan qog‘ozga tushiriladi. Shundan so‘ng stol- ga bir yo‘la uch varaq qog‘oz tayyorlab qo £ yiladi. Bu varaqlarni bosh- boshiga kartoteka qog £ oziga tushirilgan ma’lumotlar yozib qo‘yiladi va qog‘ozlar tartib raqamlari bilan belgilab qo'yiladi I . Birinchi raqamli qog‘ozga, ilmiy nuqtayi nazardan to £ g £ ri fikr- lar ko £ chirilib yozib boriladi. Har bir fikrni ko £ chirib yozgandan keyin, qavs ichida adabiyotni qaysi betidan olinganligi qayd qilib I Awalgi mavzularda tarixchining zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda tadqiqotlarni amalga oshirish jarayonida ulardan foydalanish afzaUiklari haqida gapirib o ‘ tildi . Shu o ‘ rinda bu yerda keltirilayotgan qog ‘ ozlar , jildlar va boshqalami ayni vazifalardan kelib chiqqan holatda elektron shaklda ham shakllantirish mumkin va bu shakllaming o ‘ z o ' rnida bir qator afzaUiklari va ishlash jarayonidagi qulayliklari mavjud . Qarang: mavzu — «Tarix fani tadqiqotlari va zamonaviy texnologiyalar». 236InterNETdan foydalanish va tadqiqotlar jarayonlarida uning qo‘llanilishi, multimedia vositalaridan (Multimedia vositalari yordamida axborotlarni matnli, tasvirli, tovushli va animatsiya- li ko'rinishda namoyish etish mumkin) foydalanish va uni rivoj- lantirib borish, shuningdek ta’limda axborot texnologiyalaridan foydalanish etib belgilandi. Kompyuter texnologiyalaridan foydalanuvchi tadqiqotchilarni bir necha guruhlarga bo‘lish mumkin, ulardan birinchi guruhi manbalarning tahlilini amalga oshirish uchun turli algoritmlar, dasturlar va texnologiyalarni yaratish bilan ish olib borsa, ikkinchi guruhi yangi texnologiyalar va dasturlarning malakali foydalanuv- chilari bo‘lib, ular ana shu yangi texnologiyalar va dasturlarni tadqiqot amaliyotiga jalb etadilar, uchinchi guruh tadqiqotchilar esa, ular yuqoridagi ikki guruhga nisbatan ko‘pchilikni tashkil etib, yangi texnologiyalardan tadqiqot jarayonida foydalanishni amalga oshiradilar. Bu jarayon amalda aksariyat hollarda quyida- gi tartibda amalga oshiriladi. Dastlab tadqiqot loyihasi shakllan- tiriladi, o‘rganilishi ko‘zda tutilgan manbalar kompyuterga kiri- tiladi, shundan so‘ng tarixiy informatika bo‘yicha mutaxassislar tomonidan kompleks tahlil amalga oshiriladi, keyingi bosqichda tarixchi mutaxassislar ishtirokida qo‘lga kiritilgan natijalarning interpretatsiyasi amalga oshiriladi. Yangi yondashuvlarni amal da qo‘llash uni yaratishdan ko £ ra mushkulroq va murakkabroqdir. Biroq bu soha bo‘yicha mutaxassislarning tayyorlanishi zarurdir, chunki hozirgi vaqtda tarixiy informatika tarix fanining ajral- mas bir bo‘lagi bo‘lib, u «tarixiy tadqiqotlarning yangi tili» si- fatida e’tirof etilmoqda. Shu o‘rinda ingliz tarixchilaridan biri P.Denli fikrini keltirib o‘tish mumkin, ya’ni u: «bizning tez va sa- marali ravishda tadqiqotni amalga oshira olishimiz muhim emas, balki bizning yangiliklar qila olishimiz va ayni vaqtda eskilarni (ya’ni, avvalgi tadqiqot yondashuvlarini nazarda tutmoqda) yan- gicha amalga oshira olishimiz muhimroqdir)», — degan edi. Tarixiy informatika sohasidagi o‘zgarishlar va yangiliklarning joriy etilishi 22 davlat vakillaridan iborat 150 mutaxassis ishti- rokidagi 1996-yil bo‘lib o‘tgan «Tarixchi va kompyuter» xalqa- ro assotsiatsiyasida qilingan ma’ruzalar bilan yanada keng tus ola boshladi. Ma’ruzalardan biri germaniyalik tarixchi V.Gettingem tomonidan amalga oshirilgan bo‘lib, unda mahalliy arxivlardan birida saqlanayotgan 50 mingdan ortiq hujjatlarning optik disklar- ga elektron tasvirlar orqali joylashtirilganligi, ularning yordami- da esa o‘rta asrlarga xos 170tivlik (xolislik) tamoyilini inkor qilish va uni turlicha talqin qi- lish holatlari davom etdi. Subyektivlik va relyativizm keng tarqa- lib, ommalasha boshladi. Biroq XX asrning 70-yillaridan boshlab postmodernistlarning tarix fani haqidagi fikrlari va qarashlari, bir qator ilmiy-nazariy yondashuvlari ilgari surila boshlagach obyek- tivlik (xolislik) tamoyiliga qarshi yana bir «hujum» yuzaga kel- di, ya’ni, postmodernistlarning «tarixchilar hech qachon obyektiv haqiqatga erisha olmaydilar va bu boradagi harakatlari samarasiz yakun topadi» deb ta’kidlaydilar. Biroq tarixchilar postmodernistlarning bu fikrlarini to‘liq inkor qiladilar va hech qachon tarixiy haqiqatning yuzaga chi- qishi va uni amalga oshirishdan to‘xtamaydilar, bu asrlar da vomida tarixchilar tomonidan amalga oshirilgan tarix asarlari- ning yaratilishi va ulardagi tarixiy jarayonlarning yoritilishi va keyingi davrlarda amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari va ularning ilmiy xulosalaridan ham anglash mumkin. Agar tanqid asosli bolsa, u har doim tarixchilar tomonidan inobatga olina- di va bunda tarixchilar albatta tarixiy haqiqatning (tarixiy xolis- likning) qaror topishi va ilmiy jihatdan asoslanishi hamda tad qiqot oldiga qo‘yilgan maqsadlarining amalga oshirilishi uchun yangi uslublarni izlab topishga (shakllantirishga) va ularni ilmiy jihatdan asoslashga harakat qiladi. Bunda tarixchiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan bir qator omillar (siyosiy, milliy, diniy, ijtimoiy va boshqalar) ham borki, ular ham ba’zida tarix tadqiqotlarida o‘z ta’sirini ko‘rsatishi mumkin, bunday hollarda bildiriladigan tan- qidlar tarixchiga eng to‘g‘ri yo'nalishni tanlab olishi uchun turt- ki bo‘lishi shubhasizdir. Tarixchi tadqiqot obyekti, tarixiy voqelik yoki jarayon va hodi- salarni har tomonlama o‘rganishi lozim. Bilish obyekti har doim tarixiy jarayonning bevosita ishtirokchisi bo‘ladi, jarayonning bu- tun mohiyatini o‘zida aks ettiradi. Tadqiqot jarayonida xolislikka (obyektivlikka) erishish uchun bilish subyektining faolligi hamda kuzatuvchanligi, keng rnusho- hada yurita olishi, tafakkuri va bilishga intilishi, tadqiqotlardagi barcha uslublarni, ayniqsa fanlararo yondashuv uslublarini qo‘lla- 193UMUMFAN USLUBLARI Mantiqiy va tarixiy uslub. Tarixiy uslub, voqea sabablarining ochilishi. Taxminlardan aniqlikka o‘tish. Tizimli yondashuv va tizimli tahlil. Induksiya, deduksiya. Tahiti va sintez . Modellashtirish. Matematik modellashtirish. Tarixiy tadqiqotlarning amalga oshirilishida tadqiqotning mazmuni va tadqiqot obyektining xususiyatlariga bog‘liq hol- da barcha tadqiqot uslublarining qo‘llanilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot uslublari esa o‘z o‘rnida bir necha turlarga bo‘linadi. Bu borada bugungi kungacha ko'pgina tarixchilar o‘z ftkrlarini bildirib o‘tganIar. Pozitivistlarning fikricha, ilmiy tadqiqot uslublari barcha ijti- moiy va gumanitar fanlar uchun birdek xos bo'lishi kerak. Neo- kantchilar esa tarix fani tadqiqot uslublarini tabiiy fanlar tadqiqot uslublariga qarama-qarshi qo‘yganlar. Biroq amalda bu holatning tushunilishi birmuncha murakkablik kasb etadi, ya’ni, birinchidan barcha fanlar tadqiqotlari uchun xos bo‘lgan umumfan uslublari mavjud bo‘lsa, ikkinchidan u yoki bu konkret fanlarning hamda fanlar komplekslarining tadqiqotlari uchungina xos bo‘lgan fan larning maxsus tadqiqot uslublari ham mavjud. Tarix fani metodo- logiyasiga oid ilmiy va o‘quv adabiyotlarida (I.Kovalchenko) maz- kur uslublarning tadqiqotlar jarayonida qoMlanilishi borasida bir qator fikrlar berib o‘tilgan. Quyida ana shu uslublarning qo'llanili- shi borasida bildirilgan ayrim holatlar haqida so‘z yuritiladi. Mantiqiy va tarixiy uslub. Tarixda tadqiqot obyektining ma- kondagi tizimliligi, uning tuzilishi va vazifalari (mantiqiy uslub) hamda tadqiqot obyektining vaqt (zamon)dagi mavjudligi (di- axron — tarixiy uslub) birgalikda, ya’ni sinxron holatda o‘rgan- iladi. Tadqiqot jarayonida yuqoridagi har ikki uslubdan alohida holda hamda har ikkisini umumlashtirgan holda ham foydala- nish mumkin. Natijada fanning makondagi va vaqt (zamon)da- gi holatini bir vaqtning o‘zida o‘rganish imkoni yuzaga keladi. Mantiqiy uslub tizimli yondashuv asosida obyektning tuzilishi va vazifalarining tahlili nuqtayi nazaridan o‘rganish imkonini beradi. Tarixiy uslub tarixiylik tamoyillarini aks ettirib, taraqqiyot jarayonlari tadqiqot obyektining turli vaqtlardagi holatini alohi- da-alohida tahlil etish orqali o‘rganiladi. Bunda avval tadqiqot obyektining strukturasi va vazifalari o'rganilib, so‘ngra tarixiy tah lil amalga oshiriladi. Bu ikki uslubni bir-biridan ajratib tashlash maqsadga muvofiq emas. Agar faqatgina tarixiy uslubning o‘zi- ga mumkin. Biroq ayni vaqtda tarixchidan tarixiylik tamoyilini unu- tib qo‘ymaslik talab etiladi. Tarixiy taqqoslash uslubini qo‘llashda bir qator cheklanish- larga duch kelish mumkin. Bu uslub real voqelikning turliligi- ni tushunishga imkon bersada, konkret shakldagi xususiyatini ko‘rsatib berolmaydi. Shuningdek, tarixiy taraqqiyot sur’atining tadqiqida ham tarixiy taqqoslash uslubidan foydalanish maqsad- ga muvofiq emas. Mazkur uslubning rasman (shunchaki qo‘llash, qo‘llanishi « кегак » bo‘lganligi uchun qollash) qoilanilishi xa- toliklarga olib kelishi, ko‘pgina tarixiy hodisalar mohiyatining noto‘g‘ri talqiniga va tavsiflanishiga olib kelishi mumkin. Tari xiy taqqosldash uslubidan boshqa tadqiqot uslublari bilan birga- likda foydalanish mumkin. Afsuski, tarixchilar tomonidan tarixiy taqqoslash uslubi ko‘p hollarda analogiya va solishtirish bilangi- na qo‘llaniladi, u tadqiqotlar jarayonida to‘liq yuqoridagi ko‘rsa- tib o‘tilgan jihatlarini inobatga olgan holda kamdan kam qo‘lla- niladi. «...so‘z va e’tiqodlarini bir-biriga solishtirish bilan bilinadi. Ana shu aytib o‘tganim haqiqiy maqsadga yetkazuvchi eng yax- shi yo‘l va bunga dog‘ tushuruvchi shak-shubhani yuvib tashlash uchun eng kuchli yordamchidir» I . Bunda Beruniy mavjud axborotni yoki dalillami bir-biriga solish tirish orqali, ya’ni tarixiy taqqoslash usuli yordamida aniq natijaga erishi mumkinhgini, bunda asosiy masala turli manbalarda uchragan axborotning turlichaligi va ulaidagi bir-biridan farqlanuvchi jihatlari, ixtiloflami imkon qadar kamaytirish va tadqiqot oldiga qo‘yilgan aniq maqsadga yo‘naltirilgan eng ishonchli ma’lumotlami yoki dalillami ajratib olish lozimligigi ko‘rsatib o‘tmoqda. Bu so‘zlaidan ko‘rish mum- kinki, zamonaviy tarix fani tadqiqotlarining eng asosiy uslublaridan bi- ri — tarixiy taqqoslash uslubining asosiy mohiyati X asrdayoq Abu Ray- hon Beruniy tomonidan ko‘rsatib berilgan va keyingi o‘n asr davomida tarix tadqiqotlarida, tarixnavislikda qollanilib kehngan. I Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — T.: Fan. 1968. 40-b. 105 27jamlana bordi. Xalqimizning qadim tarixga ega ekanligi haqida so‘z yuritar ekan, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni alohida ta’kidlab o‘tadi: — «Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshik- laridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, fozilu fuzalolar, oli- mu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan. Eramizgacha va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, shu kungacha ko‘rku fayzini, mahobatini yo‘qot- magan osori atiqalarimiz qadim-qadimdan yurtimizda dehqon- chilik, hunarmandchilik madaniyati, me’morchilik va shaharsoz- lik san’ati yuksak bo‘lganidan dalolat beradi» I . O‘rta asrlar tarixnavisligida sulolaviy tarixga bag‘ishlangan Bayhaqiyning «Tarixi Bayhaqiy», Nasaviyning «Siyrat as-Sulton Jalol ad-Din Mankburni», Nizomiddin Shomiyning «Zafarno- ma», Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», Fazlulloh ibn Ro‘zbexonning «Mehmonnomai Buxoro», Hofiz Tanish Buxoriy- ning «Abdullanoma», Muhammad Yusuf Munshiyning «Tarixi Muqimxoniy», Muhammad Amin Buxoriyning «Ubaydullano- ma» kabi asarlari yaratildi. Ya’qubiyning «Kitob al-buldon» («Mamlakatlar haqida kitob»), Tabariyning «Tarixi Tabariy», Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», ma’lum bir hudud tarixiga oid — mintaqa- viy uslubdagi Narshaxiyning «Tarixi Buxoro», Nasafiyning «Kitob al- qand fi tarixi Samarqand» («Samarqand tarixi haqida qand- dek kitob») kabi nodir qo‘lyozma manbalarda O‘rta Osiyo mam- lakatlarining geografik holati, yirik shaharlari va aholisi, lear ning turmush tarzi va mashg‘ulotlari, karvon yo‘llari, urushlar, g‘alayonlar, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotiga doir turli ma’lu- motlar bayon etilgan. I Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. — T.: «Sharq». 1998. 3—4-bb. 227tizimi va o‘zaro kommunikatsiya tizimining vositasi sifatida til ko'zda tutiladi. Semiotikada ikki yo‘nalish mavjud bo‘lib, birin- chisi mantiqiy yo‘nalish bo‘lsa, ikkinchisi lingvistik yo‘nalishdir. Birinchi yo‘nalishda belgi «muhofazalangan» belgi bo‘lib, u ramziy ma’nodagi belgi sifatida shakllanishi va belgiga aylanish jarayonini bosib o‘tadi. O‘zining mohiyatiga nisbatan, boshqa belgilarga, belgining alomatlariga va uning tizimiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Keyingi yo‘nalishda esa til axborotni yetkazuvchi, beruv- chi vosita sifatida yondashiladi. Tarix nima, deb qo‘yilgan masalaning turli tushuntirishlari va yechimlari orasida madaniy-semiotik yondashuv ham mav jud. Masalaning yechimini topishdagi va tushunchalarning turli- chaligi bir-birini inkor qilish emas, balki bir-birini to‘ldirib keli- shi bilan bir nuqtayi nazardan ikkinchisiga va xulosaga kelishda muhim o‘rin tutadi. Madaniy-semiotik yondashuv tarixiy jara- yonlar ishtirokchilarining ichki nuqtayi nazarlariga va xususiyat- lariga murojaat qiladi. Bunda jarayonlar subyektiv jihatlarining u yoki bu harakatlari ko‘zda tutilmoqda. Bunda tarixchining faoli- yati jarayonlar va ular orasidagi bog‘liqlikning shartli ravishdagi tasavvurida aks etadi. Shuning uchun tasavvurlar tizimini rekon- struksiya qilish kerak. Semiotik istiqbolda tarixiy jarayon kom - munikatsiya jarayoni sifatida tasavvur etiladi. Tarixiy jarayon — sotsium va individ o‘rtasidagi kommunikat - siya, sotsium va tashqi omillar o‘rtasidagi kommunikatsiya. Tarix bu — o‘tmishni semiotik qabul qilishdir. Tarix va tabiiy fanlar. Sinergetika, tartibsizlik nazariyasi. XX asrning 70-yillariga kelib murakkab tarkibli tizimlarni o‘rganish boshlanishi natijasida fanda yangicha iboralar, anglash yangicha bazaviy modellari shakllana boshladi. Shulardan biri o‘z-o‘zini tashkil qilish haqidagi fan — sinergetika yangi yo‘nalish sifatida paydo bo‘ldi. Sinergetika fanlararo yondashuvning asosiy vositasi (quroli) sifatida ko‘riladi. Sinergetika — fanning murakkab va o‘zaro nomutanosib bo'lgan hodisalar va jarayonlarning (ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va boshq.) 66intellektual tarix va ijtimoiy tarixning ajralmas bir qismi sifatida yondashila boshlandi va ayni vaqtda tarixchi avvalgi davrlar tari- xini o‘rganish jarayonida bu sohaga oid ma’lumotlarni ham e’ti- borga olishi kerak bo‘ladi. Fan tarixi. Tarix fani ilm-fanga kashfiyotlar ro‘yxati sifatida emas, balki inson faoliyatining mahsuli va ayni vaqtda jamiyat va madaniy hayotning ajralmas bir bo‘lagi sifatida qaraydi. Ilm- fan — ijtimoiy va mafkuraviy xususiyatga ega. Ayni vaqtda tarix- chilardan ilm-fanning ilmiy bo‘lmagan tafakkur mahsuli bo‘lgan (astrologiya, alkimyo va boshq.) fanlarni ilmiy fanlar bilan ara- lashtirib yubormaslik talab etiladi. Bu sohaning tarixiy tadqiqot- lari jarayonida ilm-fan va jamiyat o‘rtasidagi aloqalar va bog‘liq- likka alohida e’tibor qaratilishi kerak. Ayollar tarixi va gender tadqiqotlari. Tarixda ayollar haqida ma’lumotlarning paydo bo‘la boshlanishi feminizmning shakllani- shi bilan bog‘liq hisoblanadi. Biroq XX asrning 60-yillari oxirlari 70-yillari boshlariga kelib «ayollarga oid tadqiqotlar» sifatida pay do bolgan bo‘lsa, 80-yillarga kelib bu sohada «gender tadqiqot lari» deb nom olgan predmet tarmogh shakllandi va bunda asosan ayollar tarixining konseptual apparatini o‘rganishga e’tibor qara- tila boshlandi. Bu tadqiqotlarning birinchi bosqichidayoq ayol ta- rixchilarning tanqidiy qarashlari birinchi o‘ringa chiqdi. Ularning qat’iy ravishda ta’kidlashicha, erkaklar tarixshunosligi ayollarni tarixdan «o‘chirib yuborgan» va eng avvalo bu bo‘shliqni toldirish lozim, qolaversa jinslar orasida «tobelik» va «hokimlik» munosa- batlarini ham ko‘rsatib berish kerak deb hisobladilar. XX asrning 80-yillarida madaniy-tarixiy taraqqiyotning mahsuli bo‘lgan jinslar orasidagi notenglikning ijtimoiy xususiyatiga urg‘u bergan holda tadqiqotlarni amalga oshirish yuzaga keldi. Gender tadqiqotlari- ning asosiy mavzulari oila va nikoh, uy xo‘jaligi va bozor, huquq va siyosat, din va ta’lim, madaniyat sohalariga yo‘naltirilgan. San’at tarixi. San’at tarixi haqida tarixchilarning o‘z nuqtayi nazarlari mavjud. Agar san’atshunoslar san’at asarining yarati- lishi sanasi, muallifligi va uslubi kabi jihatlarini birinchi o‘rin- ga 254Tarix fani metodologiyasida barcha tarixchilar tomonidan birdek qabul qilinadigan va e’tirof etiladigan tarixiy jarayon- larning yagona aksiomatik nazariyasi mavjud emas. Tarixchilar kamdan kam hollarda o‘z nazariyalarini ishlab chiqadilar, tad- qiqot jarayonida ayrim hollarda ular sotsiologiya, antropologiya va boshqalarga xos modellarni ham qo‘llaydilar. Fundamental va xususiy nazariyalar Fundamental nazariyalar bu ijtimoiy-iqtisodiy tuzumga bog‘liq nazariyalar, sivilizatsiyalar nazariyasi, tarixiy jarayonlarning davriy (siklik) nazariyalari, modernizatsiya nazariyasi va bosh- qalardir. Xususiy nazariyalar esa o‘rta asrlar shaharlari nazariyasi, im- periyalar nazariyalari kabi bo‘lib, alohida hodisalarga yo‘naltiril- gan bo‘ladi. Tadqiqotlar jarayonida aholi mobilligining sotsiologik nazariyasi, konfliktologiya va boshqa bir qancha nazariyalar ham qoTlaniladi. Nazariyada uning predmetga bog‘liqligi, toTiqli- gi va mukammalligi, aynan bir xillikka moslik va tenglik da- rajasi (adekvatnost), interpretatsiyaga moyilligining darajasi va uning tekshirilishi imkoniyati darajalari kabilar muhim ahami- yatga egadir. K.Popperning ko'rsatib o‘tishicha, har qanday naza- riyaning muallifi eng avvalo o‘z nazariyasini o‘zi inkor qilish- ga urinib ko‘rishi lozim (soxtalashtirish prinsipi), qachonki u o‘z nazariyasining qo‘llanilishi uchun yaroqliligini aniqlay olgandan so‘nggina uni amalda qoMlash maqsadga muvofiqdir. Nazariya- ning aniq qo‘yilishi tadqiqotning natijasiga bevosita bog‘liq bo‘la- di, shuningdek bunda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatoliklar ham aynan nazariyaning mukammalligiga bog‘liqdir. Bunda tad- qiqot jarayonida aniqlangan faktlar, dalillar, voqealar o‘rtasidagi bog‘liqliklar va boshqa shu kabi omillardan kelib chiqqan holda amalda qo‘llanilayotgan nazariya boshqasi bilan almashtirilishi yoki uni qaytadan takomillashtirish talab etiladi. Tushuntirishda tushuncha va kategoriyalarning o‘rni. Tushun- cha bilishning nazariy darajasida shakllanadi. Tarixchilarda o‘ziga tushuncha-kategoriya apparati mavjud bo‘lib, bu tushun cha doimiy 297ijtimoiy tarixni yozmasdan, inson faoliyati va insonlar bilan munosabatga kirishish kerak, deb ko‘rsatadi. Biroq tarixni yo- zishda sotsiologiyaga ko‘proq e’tibor qaratuvchi bir qator tarixchi- lar D.Eltoning bu fikrlarini ma’qullamaydilar va asosiy qimmat- li ma’lumotlarni ijtimoiy tarixdan olish kerak deb hisoblaydilar. Ko‘p hollarda siyosiy tarixchilar o‘z diqqat — e’tiborlarini in - sonlar taqdiriga ko‘proq ta’sir etuvchi siyosiy hokimiyat faoli yatini o‘rganishga qaratadilar. Shunga ko‘ra tadqiqotlar ko‘la- mi ham kengayib boradi, ya’ni aholining harakatlari, alohida muammolar, hattoki ommaviy madaniyat ham siyosiy tarixchilar diqqat- e’tiboridan chetda qolmaydi. Tarix fanining bu tarmog‘ini rivojlantirishda tarixchi E.Xobsboum katta o‘rin tutadi. U tarix- ni faqatgina «oliy siyosat» sohasida emas, balki nizolar va kelish- movchiliklar, iqtisod, ijtimoiy psixologiya va boshqa bir qancha guruhlarga bo‘lib o‘rganishni taklif etadi. Sintez — hodisalarni o‘zaro bog‘langan, bir butun holda tek- shirish, olingan natijalarni umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish. Sinxron uslub — sinxronlik xususiyatiga ega bo‘lgan, sinx- ron ravishda (bir vaqtda, baravar) sodir bo‘ladigan. Bir vaqtda sodir bo‘lgan turli tarixiy voqealarni o'rganishga yo'naltirilgan tadqiqot uslubi. Bir vaqtda sodir bo'lgan turli tarixiy voqealarni o‘rganishga yo‘naltirilgan. Jamiyatda har qanday hodisa o‘zaro bog‘liqligi sababli bu metoddan tizimli yondashishida foydalanish bu bog‘liqlikni ochishga yordam beradi. Bu esa u yoki bu mintaqada sodir boMgan tarixiy jarayonlarni tushuntirishga imkon yaratadi, shu bilan birgalikda ularning iqti- sodiy, siyosiy hamda turli davlatlarning xalqaro aloqalariga ta’sir- ini kuzatish imkonini beradi. Strukturalizm — tarixda tarixiy voqelik, hodisa va jarayon larni ularning ichki tarkibiy jarayonlari va hodisalari tizimi, ularning o‘zaro bog‘lanishi va munosabatlarni tekshiruvchi si- fatida qarash. Subyektivlik — falsafa fanida tashqi, moddiy dunyo mavjudligi- ni inkor etib, ular faqat odamlarning ongidagina mavjud deb qa- 173ham ro‘y berishi mumkin, inson tanlash huquqiga ham ega, biroq u o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishishi uchun imkon bermay- digan yoki murakkablashtiradigan boshqa insonlar va jamiyatdagi turli tizimlar bilan to‘qnash kelishi yoki munosabatga kirishishi- ni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Determinizm tamoyiliga ishonchsizlikning asosiy sabablari- dan yana biri tarixdagi voqealarning sabab-oqibat aloqadorligi- ni ochib berishning murakkabligidir. Kamdan kam hollarda ta- rixiy voqealar bir yoki ikki sabab bilan bog‘liq bodishi mumkin va bunda bir qator omillarni ko‘rsatib berish va aniqlash talab etiladi. Shu o‘rinda aytish kerakki, pozitivistlar «teng huquqli» omillar (iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy va boshqalar) nazariyasini ilgari surganlar. Ularning ta’kidlashicha, bu omillar tarixchi to- monidan birdek o‘rganilishi kerak (ya’ni tadqiqot jarayonida bu omillarning barchasiga birdek, teng va mutanosib munosabatda bo‘lish kerak) va tadqiqot jarayonida u yoki bu omilni bir-biriga nisbatan darajasini pasaytirishi yoki birontasi boshqasidan ustun bo‘lishi yoki asosiy va hal etuvchi omil sifatida ko‘rsatilishi mum kin emas. Amalda esa pozitivistlar tarixiy taraqqiyotning sodir bo‘lishini belgilab beruvchi omillarga mukammal omillar sifati da yondashganlar. Aslida bu tushunchalar birmuncha murakkabdir. Sabablarning bir qancha darajalari mavjud. Masalan, ikki davlat o'rtasidagi mu- nosabatlar bilan bogMiq (alohida) konkret, aniq va ravshan, tushu- narli sabablar (masalan, XIX asrning 60-yillarida Rossiya im- periyasining Qo‘qon xonligiga (keyinroq Buxoro amirligi va Xiva xonligiga) qarshi urush e’lon qilishi va uni bosib olishi) bo‘lsa, ik- kinchidan alohida maxsus sabablar ham mavjud (yuqoridagi mi- soldan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, XIX asrning o‘rtalari va ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi hududlarining kengayti- rib borishi siyosati) bo‘lib, shuningdek umumiy sabablar (masalan, Rossiya imperiyasining XIX asrda boshqa mustamlakachi mam- lakatlar kabi dunyoni ta’sir doiralariga bo‘lib olish siyosati) mavjud- dir. Albatta yuqorida aytib o‘tilganidek, iqtisodiy, siyosiy, strategik, psixologik, mafkuraviy va boshqa sabablar bu jarayonlarning sodir 63rixchilari ham qadimda sodir bo‘lgan urushlar haqida alohida va ko‘plab ma’lumotlar yozib qoldirganlar. XVIII asrdan boshlab esa harbiy tarix harbiy to‘qnashuvlar tarixi sifatida rivojlana boshladi. XIX asr oxiri — XX asr boshlaridan boshlab, urushlar xususi- yatidagi yuzaga kelgan o‘zgarishlar ta’sirida harbiy tarix sohasida nafaqat harbiy sohaga aloqador masalalarning o‘zinigina, balki jamiyat taraqqiyotiga aloqador masalalar o‘rganila boshlandi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng, harbiy tarix fani sohasi tarki- biga urushayotgan mamlakatlar va davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy tarixini o‘rganish sohalari ham qo‘shildi. Hozirgi vaqtda harbiy tarix predmeti birmuncha kengroq tusda, ya’ni «urush va jami yat» tushunchasiga ega bo £ lib, ayrim vaqtlarda harbiy mutaxas- sislar harbiy harakatlarni o‘rganish uchun ham jalb etiladi. Harbiy tarix fani — tarix faning tarkibiy qismi bo‘lib, urush lar, harbiy jang san’ati, qurolli kuchlar, harbiy texnika va harbiy bilim berish, harbiy qo‘mondonlar, qo‘shinlar, davlatlarning har biy faoliyati tajribalarini o‘rganadi. Harbiy tarix fanining tarmoqlariga urushlar tarixi, harbiy jang san’ati tarixi, qurolli kuchlarning shakllanishi va tuzilishi tarixi, harbiy o‘q otar qurollar va harbiy texnikaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi, harbiy qismlar tarixi va harbiy tafakkur tarixi kiradi. Shuningdek, harbiy tarixshunoslik, harbiy arxeologiya, harbiy arxivografiya, harbiy statistika sohalari harbiy tarix fani ning maxsus tarmoqlari sanaladi. Harbiy soha va uning taraqqiy etib borish jarayoni haqida asosiy tushunchalarni berish imkoniyatiga ega bo'lgan urushlar tarixi hamda harbiy jang san’ati tarixi harbiy tarix fanining ye- takchi tarmoqlari hisoblanadi. Harbiy tarix fani ham boshqa fanlar kabi ma’lum bilimlar so- hasiga tayanadi va o £ ziga xos an’anaviylikka ega. Siyosiy qarash- lar, metodologik va nazariy yondashuvlar ta’sirida urushlarning xususiyatlari, mohiyati va o £ rniga baho berishda turlicha yoritilish hollari ham mavjud. Shundan kelib chiqqan holda XXI asr ta- rixchilari oldidagi asosiy vazifalardan biri urushlar tarixiga, har- 321KIRISH ............................................................................................... 7 O‘zbekistonda tarix fani rivojlanishining tarixiy yo‘li haqida ......... 26 O‘zbekiston tarixini o‘rganishning tarixshunoslik masalalari .......... 33 Tayanch tushunchalar: ...................................................................... 39 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ......................................... 39 Tarix fanining tarmoqlari .................................................................. 63 Tayanch tushunchalar: ...................................................................... 70 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ......................................... 70 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................... 70 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ......................................... 88 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: ....................................... 119 Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: ................................. 119 133insonga va uning faoliyatiga taalluqli bo'lgan barcha narsalar bo‘lishi mumkin» 1 . Tarixchining manbadan qanday axborot olishi uning mazkur manba yuzasidan amalga oshirayotgan tadqiqoti oldiga qo‘ydgan savollardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Manba hech qachon «o‘zi haqida o‘zi gapirmaydi», biroq ayni vaqtda manba- ning o‘zi haqidagi ma’lumotlarni aynan o‘sha manbaning o'zidan ham olinishi mumkin. Biroq bu ma’lumotlar aynan shu manba yoki uning muallifi (mualliflari)ga taalluqli bo‘lgan holda, tad- qiqot muammosiga aloqador bo‘lmasligi mumkin. Ingliz tarixchisi va faylasufi R.Kollingvudning fikricha, «dunyodagi barcha narsalar u yoki bu haqdagi muayyan ma’lu - motlarni o‘zi aks ettiradi» I II . Biroq shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish ke- rakki, bu narsalar qachonki tarixchi tomonidan unga aniq bir «savol» berilgan taqdirdagina «guvohga» aylana olishi mumkin. Ayrim tarixchilar esa manbani ijtimoiy faoliyat mahsuli hamda obyektiv tarixiy voqelik aksining shakli deb hisobladilar. Ularning fikricha, manbalar ijtimoiy hodisa bo‘lib, ularda ijtimoiy muno- sabatlar aks etadi, manbaning o‘zi esa obyektiv voqelikning sub- yektiv obraz (siymosi, qiyofasi, shaklijdir. Bu nuqtayi nazar taraf- dorlarining e’tirof etishicha, manba tarixchiga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘ladi, faqatgina manbaning bilish jarayoniga jalb etilishi tarixchiga bog‘liqdir. Tarixchi manbani yaratmaydi, balki undan ma’lumotlarni ajratib oladi. N.Jo‘rayevning fikricha, tarixiy manbani o‘rganish, uning asosli yoki asosli emasligini aniqlash tarixiy tadqiqot uchun I Февр Л. Бои за историю. — М., 1991. С. 22. II Коллингвуд Р. Идея истории. Автобиография. — М.: 1980. С. 235. 220tahlil, ilmiy izlanishning dasturiy shakllari bilan yordam berishi mumkin. Biroq bir narsani yodda tutish lozimki, ya’ni sotsiologiyaning zamonaviylikni tadqiq etishga yo‘naltirilgan bir qator tushunchalari va uslublarini to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘tmish- ni o‘rganishga yo‘naltirilgan tarixiy tadqiqotlarga jalb etish qo‘pol xatolikka olib keladi. Sotsiologiyaning tadqiqot uslublarini tarixi tadqiqotlariga jalb etishning murakkabligi ham ana shunda. Sotsiologik yondashuv tarixiy yondashuvlarning o‘rnini bos- maydi yoki ularni almashtirmaydi, balki ularning mohiyatini va samaradorligini chuqurlashtirib, mukammallashtiradi, bunda u manbalardan ajratib olingan faktlar (dalillar)ga asoslanadi. Manbalardagi yashirin axborotni aniqlash va ajratib olish uchun kontent-tahlil metodi qo‘llaniladi. Bunday tahlil meto- di katta hajmli matnli axborotni, ya’ni maqollarning mazmu- ni, topishmoqlar, anketalar, traktat (biror-bir mavzuga bag‘ish- langan ilmiy asar) larni, gazeta va jurnallarni, alohida odamlar va guruh laming yozma va og'zaki lug'atlari kabilarni miqdoriy ko‘rsatkichlarga aylantirishda yordam beradi. Tahlil standartlashtirilgan jarayonlar yordam ida amalga oshiriladi, bu jarayonda matnni interpretatsiyalashdagi subyektiv- lik ma’lum darajada kamayadi. Kontent — tahlil uch bosqichda amalga oshiriladi: birinchi bosqichda matn mazmuniga ko‘ra bir necha guruhlarga (kichik matnlarga) ajratiladi, ularning mohi- yati, ahamiyati va o‘zaro bog‘liqligi aniqlanadi va chuqur tarixiy tahlil amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda ma’noviy birliklar- ning matnda qo‘llanilishi va takrorlanishlari miqdori o‘rganiladi va bu bosqich miqdoriy bosqich deb ataladi. Uchinchi bosqichda matn tahlili natijalarining interpretatsiyalash amalga oshiriladi, bu bosqichda ham sifatli tahlil amalga oshiriladi. Manba matni- ning mazmuni bo‘yicha tahlili manbaning yashirin axborotlarini aniqlashga va ularni tushunishga ham imkon beradi. Tarixchilar sotsiologlar tomonidan ishlab chiqilgan va tarixda sodir bo'lgan jarayonlarni tushuntirishda yordam beradigan tur- li darajalar nazariyalarini ham qo'llaydilar. Sotsiologiyaning tad- qiqot uslublaridagi yangiliklar tarixchilar tomonidan ham diqqat bilan o'rganiladi, shuning uchun nafaqat amaliy, balki nazariy sotsiologiya ham tarixchi uchun foydali bo‘lishi mumkin. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda yetakchi o‘ringa chi- qib borgan «yangi ijtimoiy tarix»ning shakllanishi tarix va sotsi ologiya o‘rtasidagi integratsiyaning asosi bo‘lib xizmat qildi. Bu tarix fanining kuchli ko‘p qirrali 120mutanosibliklikning turliligi; — alohida tarixiy dallilar asosida tiklangan tarixiy tasavvur- ning haqqoniyligi darajasi. Tarix eng avvalo jamiyatning o‘zligini anglash va identifikat- siyalash omilidir. Tarix turli shakllarda, ya’ni afsonalar, rivoyatlar tarzida namoyon bo‘lsada, hamma vaqt mavjud boMgan. Tarixiy xotira — jamiyatning tarixiy tajribasini saqlash va mushohada qilish bo‘lib, u umumiy xotira sifatida namoyon bo‘ladi. O‘tmish haqidagi ma’lumotlarning afsonalar va rivoyatlar ko‘rinishida avloddan-avlodga o‘tib borishi. 167tarix o‘zining avvaldan ma’lum yo‘lida g‘ildirab kela- veradi, unda hamma narsa qonuniy va zaruriy, inson esa shid- dat bilan sodir bohayotgan bu jarayonda mayda va arzimas pay- rahadir (ya’ni inson tarixiy jarayonning sodir bo‘lishida hech qanday rol o‘ynamaydi va unga ta’sir ko‘rsata olmaydi) deb hi- soblaydilar. 318лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. — Пермь, 2006. С.159- 160. 48. Лотман Ю.М. Культура и взрыв. — М., 1992. 49. Madraimov A., Fuzailova G. Tarixiy manbashunoslik. — Т ., 2005. 50. Математические модели исторических процессов. — М, 1996. 51. Мелконян Э.Л. Проблемы сравнительного метода в историческом знании. Ереван. 1981. 52. Mirzo Ulug‘bek. To‘rt ulus tarixi. — T.: «Cho‘lpon». 1993. 4-b. 53. Mullo Olim Mahdumhoja. Tarixi Turkiston. — T.: 2010. 54. Muhammad Yusuf Bayoniy «Shajarai Xorazmshoxiy». — T.: Meros. 1991. 55. Нормативны материалы по оформлению диссертации и автореферата. Методические указания. Под редакцией Мухитдинова М. — Т, 2003. 56. Парфёнов И.Д. Методология исторической науки. Саратов. 2001. 57. Перегудов Л.. Методология научных исследований. — Ташкент, 2002. 58. Peregudov L . V ., Saidov М.Х., Aliqulov D . E . llmiy ijod metodologiyasi . — T : « Moliya » nashriyoti , 2002. 59. Репина Л. П. История исторического знания: пособие для вузов / А. П. Репина, В. В. Зверева, М. Ю. Парамонова. — 2- е изд., стереотип. — М.: Дрофа, 2006. 45-6. 60. Репина Л.П. «Новая историческая наука и социальная история». — М., 1998. 61. Розен В.Р. Рецензии на кн Alberuni ’ s , India . Записки Восточного отделения импер. Русского Археологического общества. Спб. III, 1889. 62. Савельева И.М., Полетаев А.В. «История и время». 1997. 63. Саифназаров И., Никитченко Г., Касымов Б. Методо - 24larning individuallashgan (alohida yakka jarayonni yoki holatni tadqiqot jarayonida ustun qo‘yish) tarixdan generallashgan tarix- ga, ya’ni jarayonlarni o‘rganishdan boshlab tizimlarni o‘rganish- gacha, tavsiflashdan tahlilga o‘tishi kerakligi to‘g‘risidagi fikrini ilgari surdi. Ijtimoiy tarixni o‘rganish birinchi o‘ringa ko‘tarilishi va alohida e’tibor qaratilishi va bu jarayonda tarix milliy afsona- lardan xoli bo‘lishini ko‘rsatib o‘tadi. Bu davrda traditsionalistlar («an’anaviychilar») ham bir qa- tor fikrlarni o‘rtaga tashlaganlar. 1967-yilda taniqli mediyevist D.Eltonning matematik metodlar, fanlararo yondashuv hamda sotsiologik kategoriyalardan foydalanishga qarshi yo‘naltirilgan « Практика истории » («Tarix amaliyoti») nomli kitobi chiqdi. U «avtonom» tarixiy yondashuv tarafdori bo‘lib, zamonaviy davrni chiqarib tashlab, o‘tmish tarixini o‘tmishning o‘zi uchun o‘rga- nish zarur, tarix qonuniyatlarni kashf etmasligi kerak, bu unga mumkin ham emas, degan g‘oyani ilgari suradi. 1970-yilda shu muallifning « Политическая история » («Siyosiy tarix») nomli kitobi nashr qilindi. Bunda u modellashtirishga qat’iy ravishda qarshi ekanligini bildirib, empirizm — nazariyadan ko‘ra ko‘proq amaliy yondashuvni (tajribani) mutlaq (absolut) darajaga ko‘tar- di, tarixchi jarayonlarning mohiyatini aniqlashi va sabablarini o‘rganishi mumkin emas, degan fikrni bildirib o‘tdi. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, XX asrning 60-70-yillari- da tarix fani metodologiyasi borasida turli-tuman fikrlar ilgari surilgan bo‘lib, ularning barchasida pozitivistlik, neokantchi- lik, strukturalizm va boshqalar o‘z aksini topgan. Bu faqatgi- na metodologiya borasidagi bahslar avj olgan Buyuk Britaniya, Fransiya yoki Germaniyadagina emas, balki boshqa davlatlarda ham keng yoyildi. Fransiyada «Annallar maktabi» («yilnomachilik maktabi» — qadimgi Misr, Yunoniston, Rimda mavjud bo‘lgan yilnomachi lik) qarashlari ta’sirida «yangi» tarix fani paydo bo‘ldi. «Annallar» harakatining yuzaga kelishi 1929-yilda Strasburg shahrida Lyusen Fevr (1878—1956) va Mark Bloklarning «Iqti- 310foydalanish ayrim xatoliklarga olib kelishi mumkin. Tarixiy jara- yonlarni o‘rganishga asosiy urg‘u berilgan holda bu jarayonlarning barqarorligini yetarlicha baholash ham mumkin emas. Shuningdek, voqealarning individualligi va takrorlanmasligini ko‘rsatgan holda uning umumiylik kasb etishini ham e’tibordan chetda qoldirmas- lik kerak. Bunda empirizmdan saqlash tavsiya etiladi. Tarixiy-tipologik uslub — tipologiya tarix fanida tarixiy hodisa- lar va jarayonlarni umumiy alomatlari, jihatlari, mohiyatiga qa- rab ilmiy asosda guruhlarga ajratish, tasnif (klassifikatsiya) qilish. Tipologik uslub tarixiy jarayonlarning mohiyatiga asosan tahlil qilishdir (I.Kovalchenko). Pozitivistlarning ta’kidlashicha, ras- man tavsifiy klassifikatsiyalash natija bermaydi. Subyektiv yon- dashuv tarixchi tafakkuridagina tiplarni shakllantirishga olib ke- ladi. M.Veber tomonidan ilgari surilgan «ideal tiplar» nazariyasi sotsiologlar tomonidan uzoq vaqtgacha qabul qilinmadi va sodda- lashtirilgan holda talqin qilindi. Bunda asosan gap bugungi kun- da ma’lum bo‘lgan modellashtirish haqida borib, hozirgi vaqtda tarixchilar bu uslubdan samarali foydalanmoqdalar. I.Kovalchenko tomonidan taklif etilgan guruhlar (turlar) de- duktiv yondashuv va nazariy tahlil jihatlari bilan ajralib turadi. Sifat xususiyati bilan aniqlashtirishning belgilari ajratib ko‘rsa- tilib, tadqiqot obyektining u yoki bu tipga mansubligini aniqlash mumkin ekanligi ta’kidlanadi. Bu yondashuv keyinchalik un- ga matematik uslublarni tadqiqot jarayonida qo‘llash uchun asos bo‘lib xizmat qilgan edi. Tarixshunoslik — (yunon tilida «historia» — tarix va «grapho» — yozaman) — fanning tarixini o‘rganadigan fan. Aynan ma’no- dagi tushunchasi esa ilmiy tadqiqotning bir qismi bo‘lib, aniq ilmiy mavzuning o‘rganilishi darajasini ochib beradi. Tasniflash - qarang: klassifikatsiya. Tahlil — qarang: analiz. Tekstologiya — matnshunoslik. Yordamchi tarix, filologiya, madaniyatshunoslik fanlari sohasi bo‘lib, yozuv, adabiyot, folk- lorning yaratilishini o‘rganadi, ularning tanqidiy tahlil qiladi va 121TARIXIY BILISHNING Q‘ZIGA XOSLIGI Tarix fanmi yoki san ’atmi? Ijtimoiy va tabiiy fanlar uslublarining o‘zaro bog‘liqligi. Tadqiqot obyektining o‘ziga xosligi. O‘tmish haqi- da tasavvur. O‘tmish va hozirgi кип . Bilishning retrospektiv xarak- teri. Tarixni o‘rganishda mafkurani, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazi- yatga ta’sir etgan omillar. Ikki капа subyektlangan bilim. Fikrlar xilma-xilligi. Tarix fanining kompleks xarakterliligi. Tarixning fan yoki badiiy ijodning bir ko‘rinishi ekanligi borasida tarixchilar va faylasuflar o‘rtasidagi bahs va munozaralar uzoq vaqt davom etib keldi. Keyingi fikrni asoslashga ko‘proq postmodernistlar moyillik bildiradilar. Tarixchilar esa ayrim hol- larda ssiyentistlar (tarixni fan deb hisoblovchilar) hamda antissi- yentistlar (tarixning ilmiy emasligini isbotlashga harakat qiluv- chilar) bilan munozaraga kirishgan holda, odatdagidek tarixiy tadqiqotlarni amalga oshiradilar. Har ikki qarashning orasida uchinchi bir qarash mavjudki, bunda tarixning fan ekanligi, biroq boshqa tabiiy va aniq fan- lardan alohida xususiyatlari bilan ajralib turishi ta’kidlanadi. Pozitivistlar tabiiy fanlar va gumanitar fanlar metodlari o‘rtasi- da prinsipial farqlar mavjud emas degan qarashdan kelib chiqqan holda o‘z qarashlarini ilgari suradilar. Bunda ular sotsiologi- ya fanini jamiyat qonuniyatlarining muvofiqlashtiruvchi sifatiga alohida urg‘u berib, tarix fanini ham «pozitiv» bilim berishga la ' yoqatli deb hisobladilar. Neokantchilar esa pozitivistlarga qarshi fikr bildirib, tarixning asosiy vazifasi qonuniyatlarni ochish emas, balki tarixni tash- kil qiluvchi alohida, individual, takrorlanmas hodisalarni o‘rga- nishni taklif qildilar. Marksistlar esa jamiyatdagi bilish qonuni- yatlari g‘oyasini ilgari surib, tarixni o‘rganishga bo‘lgan boshqa qarashlarni soxtalashtirilgan ijtimoiy hodisalarni o £ rganish deb hisobladilar. XX asr oxirlarida ham tabiiy fanlar tadqiqot usullarining (matematik modellashtirish, tartibsizlik nazariyasi (xaos nazari- yasi — biror-bir narsa yoki voqeaning turli aralash unsurlardan yoki aralash voqealardan kelib chiqqanligini asoslashga harakat qiluvchi nazariya va boshqalar) tarix fani tadqiqotlarida ham qoMlanilishining qanchalik to‘g‘riligi va samara berishi haqida bahs va munozaralar davom etib keldi. 148izlab topish, ularni boshqa zarur bo‘lmagan maTumotlardan ajratib olish bo‘lib qoldi (arxeolog topilgan ko‘za sinig‘iga yopish- gan tuproqni tozalab tashlagani kabi...). Biroq shuni alohida ta’kidlash kerakki, faktlarsiz tarix o‘zining tomiridan mahrum bo'ladi, faktlar tarixga obyektivlik, isbotlan- ganlik, ilmiylik kabi omillarni ta’minlab beradi. O‘z navbatida tarixchining faoliyatisiz fakt ham hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmasligi va o‘zining mohiyatini yo‘qotishi mumkin. Ishonchli fakt tushunchasi XIX asrda professional tarix fa- nida asosiy tushunchalardan biriga aylanib bordi. Nemis tarix- chi L. Fon Rankening ta’kidlashicha, tarixning guvohligi (ta- rixiy fakt) Valter Skott kabi yozuvchilarning romanlaridan ham qiziqarliroqdir. Rankening fikricha, eng ahamiyatsiz tuyulgan tarixiy fakt ham har qanday to‘qib yozilgan buyuk romanlardan ham kattaroq ahamiyatga egadir I . Pozitivizmning XX asrdagi birmuncha nufuzli tanqidchilari- dan B.Kroche, R.Kollingvudlar G.Gegeldan so‘ng tarixiy jara- yonni tarixiy ma’naviy rivojlanish jarayoni sifatida talqin qiladilar. Ularning ta’kidlashicha, tarix tabiatdan farqli o‘laroq tad- qiqotchining ongida obyektiv tarzda aks etmaydi. Tarixga va ta- biatga aloqador faktlar tushuncha sifatida aynan bir xil ma’noni anglatmaydi. Tabiatga aloqador faktlar shunday faktlarki, olim yoki tad- qiqotchi ularni ayni ko‘rinishida qabul qilishi yoki laboratoriya- da hosil qilishi mumkin. Tarixiy faktlar esa o‘tmishda va ma’lum bir vaziyatlarda sodir bo‘lgan va takrorlanmas hodisalar sifatida namoyon bo‘ladi. Ular bevosita muomalaga kiritilgandan so‘nggina tarixiy mushohada obyektlariga aylanadi. Bu holatda tarixchining ixtiyorida faqatgi- na hujjatlar va boshqa qadimgi davrlar qoldig‘i sifatida saqlanib kelgan narsalar yoki hodisalar bo‘lib, tarixchi ularga asoslangan va tayangan holda faktlarni qayta shakllantirishi lozim. Aynan I История исторического знания. С. 38. 317ya, 2007. 32. Jadidchilik: Islohot, yangilanish, mustaqillik, taraqqiyot uchun kurash. To‘plam. — T.: Universitet. 1999 33. Jo‘raev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari. — T.: Ma’naviyat. 2008. 34. Ibrat. Tarixi Farg‘ona — T.: Meros. 1991. 35. Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar.... - T.: «Sharq», 1999. 36. Иванов Г.М. и др. Методологические проблемы исторического познания. — М., 1981. 37. Ilhomov Z. Tarix fani metodologiyasi (tarixiy bilish, ta- rixiy ong va tarixiy xotira). Nizomiy nomidagi TDPU, 2015. 38. Илхамов 3. Теория логичности и интерпретации фактов в историческом познании. IV Международная научно - практическая конференция. г.Таганрог. Россия. 2016 г. 39. Ilhomov Z., Ismatullayev F. Abu Rayhon Beruniy va ta rix fani tadqiqot uslublarining nazariy masalalari. Tarixiy man- bashunoslik, tarixnavislik, tarix tadqiqoti metodlari va meto- dologiyasining dolzarb masalalari» mavzusidagi Respublika ilmiy nazariy konferensiyasi. — T., 2015. 40. Ilhomov Z. Sharq tarix falsafasi haqida mulohazalar. Ilk o‘zbek davlatchiligi tarixi. Respublika ilmiy konferensiyasi. — T., 2010 . 41. Ilhomov Z.A. Tarix fani metodologiyasi. — T, 2013. 42. Ilhomov Z.A. Tarix fani metodologiyasi (tadqiqot uslub- lari va term in lari ning izohli lug‘ati). — T, 2013. 43. Историческое познание сегодня, http :// istori - уа- s - drevneyshih - vremyon . 44. Ковальченко Д.И. Методы исторического исследования. - М.: Наука, 2003. 45. Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. —М.: Наука, 1987. 46. Коллингвуд Р. Дж. Идея истории; Автобиография. — М., 1980. 47. Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс 157Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Interpretatsiya — sharhlash, izohlash, tushuntirib (izohlab) berish, talqin qilish. Mantiq (mantiqiylik) — mantiq ilmi, mantiqiy fikr (fikrlash), inkor qilib bo‘lmaydigan mantiq (mantiqan to‘g‘ri xulosa yoki fikr), ichki (mantiqiy) qonuniyat — voqealarning ichki qonuni- yatlar asosida (mantiqiy bog‘lanishda) kechishi, mantiqiy xulo sa, mantiqiy izchillik, mantiqan to‘g‘ri mulohaza qilmoq, manti qiy fikr yuritmoq. Relyativistik yondashuv (relyativistlar) — voqelikni obyektiv ravishda bilish mumkinligini inkor etadigan metodologik g‘oya, unga nisbiylik asosida yondashish tarafdorlari. Tarixiy manbalar - kishilik jamiyati o‘tmishini hamda tarixiy jarayonlarni o‘rganish imkonini beradigan barcha obyektlar, ya’ni inson qo‘li bilan yaratilgan narsalarning hammasi, shuningdek atrof- muhit bilan munosabati natijalari, moddiy madaniyat na- munalari, yozma yodgorliklar, urf-odatlar, marosimlar va bosh- qalar. Tarixiy manbalar miqdori chegarasiz, biroq turli tarixiy davrlarga oid bo‘lgan manbalar miqdori bir-biridan farqlanadi. TARIXIY QONUNIYAT YA TARIXIY ZAMON KATEGORIYALARI Tarixiy qonuniyat. Tarixiy rivojlanishda muqobillik. Tari- xiy zamon kategoriyatari. O‘tmishni to ‘Idirishning xilma-xilligi va xronologik jadvallarning tuzilishi, subyektivligi. Tarixiy rivojlanish davrlari. Tarix fani qonuniyatlarni shakllantiradimi yoki individual, yakka holdagi, takrorlanmas tarixiy jarayonlarni tavsiflash bilan cheklanadimi? Bu tarixiy bilishning eng asosiy muammolari- dan biri sifatida tarixchilar tomonidan e’tirof etilgan masala- lardan biridir. Agar tarix fan bo‘lsa, u holda jarayonlarning mohiyatiga ki- rib borgan holda ularning obyektiv qonuniyatlarga asoslanganlik o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatib bera olishi kerak. Ayni vaqt- da tarixiy bilish jarayonining murakkabligini hisobga olgan hol da ko‘pgina faylasuflar tarixiy jarayonlarning tasodifiy ekanligiga urg‘u beradilar va qonunlarni ochish vazifasini sotsiologlarga yuk- ladilar. 158Bu vazifaning hal etilishi va o‘z yechimini topishi tarixdagi zaruriyatlar va tasodiflar haqidagi savollarga javob topishga im- kon beradi. Fatalistlarning ta’kidlashicha, tarix o‘zining avvaldan ma’lum yo‘lida davom etib kelaveradi, unda hamma narsa qonuniy va zaruriy, inson esa shiddat bilan sodir bo‘layotgan bu jarayon- da mayda va arzimas payrahadir (ya’ni inson tarixiy jarayonning sodir bo‘lishida hech qanday rol o‘ynamaydi va unga ta’sir koTsa- ta olmaydi) deb hisoblaydilar. Volyuntaristlar esa aksincha, inson tarixni ijod qiluvchi, uni shakllantiruvchi omil deb bilib, inson bu jarayonda o‘ziga zarur va o‘zi hohlagan jamiyatni barpo eta olishi mumkin deb hisoblaydilar. Bundan ko‘rinadiki, bu masala akade- mik fan doirasidan chetga chiqib ketmoqda va ayni vaqtda insoni- yatni o‘ylantiradigan eng dolzarb savollarni o‘rtaga tashlamoqda. Tarixiy jarayonlarni qonuniyatlashtirish g‘oyasi yangi zamondagi mushohadalarni yuzaga keltirib, ma’rifatparvarlar tomonidan o‘rta asrlardagi ilohiyatchilik, tarixning yoki inson taqdirining «avvaldan belgilab qo'yilishi» g‘oyasini inkor qildi. Bu yondashuv natijasida tarixga dunyoviy xarakter berilib, ratsionalistik yondashuv, ya’ni har qanday tarixiy jarayonni aql-idrok, mulohazakorlik va ilmiylikka asoslangan holda tushunish va talqin qilish qaror toptirildi. Pozitivistlar jamiyatning taraqqiyot qonunini turlicha talqin qildilar: goh ularni tabiat qonunlari bilan aynan o‘xshash deb o‘z fikrlarini ilgari sursalar, goh inson axloqiy taraqqiyotining asosiy qonuniyati deb tushuntirdilar. XX asr boshlarida nemis tarixchisi E.Meyer shu vaqtgacha (ya’ni XX asr boshlarigacha) hech bir tarixchiga tarix sohasida biron-bir qonuniyatni ochganligi va kashf etganligi nasib etma- ganligini qayd etib o‘tgan edi. Marksistlar esa qonuniyatlar g‘oyasida qat’iy turib oldilar. Bi- roq ularning maqsadlari bilan inson faoliyatining natijalari bir-bi- riga mos kelmadi. Jamiyatda ko‘plab qonuniyatlar mavjud va ular doimiy harakatda bo‘lib, natijada ular jamlanib bir maromda ish- lay boshlaydi va obyektiv qonuniyatlar sifatida namoyon bo‘ladi. Marksistlar tomonidan taklif etilgan ijtimoiy-iqtisodiy formatsi- 305San’at tarixi Intellektual tarix Madaniyat tarixi Diplomatiya tarixi va boshqalar. Yuqorida sanab o'tilganlardan tashqari tarixni xronologik davrlashtirish, ya’ni qadimgi davrlar, o‘rta asrlar, yangi va eng yangi davrlar tarixiga bo‘lib o‘rganish, shuningdek, alohida olin- gan davlatlar, mintaqalar tarixiga va boshqalarga asoslangan hol- da o'rganish mumkin. Jahon tarixini global tarzda keng va atrof- licha o'rganish va tadqiq etish bilan bir qatorda alohida insonlar, shaxslar, voqealar, qishloqlar, shaharlar tarixi bilan bog'liq ki- chik-kichik tarixiy tadqiqotlarni (mikrotarix) ham amalga oshirish mumkin. Tarixda matematik uslublar — matematikalashtirish (mate- matizatsiya) va kompyuterlashtirish (kompyuterizatsiya) ilmiy- texnikaviy taraqqiyotning asosiy yo'nalishlaridir. Matematik uslublardan tarix fani tadqiqotlarida foydalanish haqida max- sus asarlar ham yozilgan (M. Ковальченко . Количественные методы в историческом исследовании. —М., 1984; Математические модели исторических процессов. — М., 1998). Matematik uslublar tarixiy jarayonlaridagi qonuniyat va an ’ analarni aniqlash va o ' rganish va xulosalar chiqarishga yor - dam beradi ( masalan , iqtisodiy taraqqiyot darajasini aniqlash , aholini ro ' yxatga olish , saylovlarning natijalarini tahlil qilish ). XIX asr oxiri—XX asr boshida fransuz olimi Seminon fran- suz xalqining oylik statistikasini hisoblab chiqib matematik uslublarga asos solgan. XX asrda bu usul rivojlanadi. II jahon urushidan keyin AQSH olimlari bu usuldan foydalana boshlay- dilar. Ular matematik uslublardan elektron hisoblash mashi- nalari bilan bog'liq holda foydalanganlar. Yangi fanlar paydo bo'la boshlagach, tarix yangi uslublarda ko'rib chiqila boshla- gan. D.Nort va G.Fogel matematik uslublardan foydalangani uchun Nobel mukofotiga sazovor boiishgan. Ba’zi olimlar agar hamma jarayon raqamlarga aylantirib yuborilsa, tarixda tirik inson qolmaydi, boshqalari matematik uslublarsiz umumiy xu- losaga kelib bo'lmaydi, degan fikrlarni bildirganlar. XX asrning 60- 179jarayonlarni o‘rganishda ularga tarixiylik nuqtayi nazaridan ke- lib chiqqan holda yondashish, hodisalar o‘rtasidagi aloqadorlik- ni aniqlashda jarayonlarning tarixiy ahamiyatini ko‘rsatib berish masalalarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Bu hozirgi tarixiylik ta- moyili va uslublarining asosiy mazmunini tashkil etadi. Tizimlilik tamoyili — XX asrga kelib barcha fanlar tadqiqotlari- da tizimlilik uslubidan foydalanish asosiy o‘rin tutib bora bosh- ladi, bunda tadqiqot obyektiga sababiylik va kelib chiqishidagi hamda vazifaviy aloqadorligi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda murakkab tuzilmali tizim sifatida qaraldi. M.A.Barg tomonidan fanga tizimlar (sistemalar) va tuzilishilar (strukturalar), tizimlar tarkiblari (podsistema) haqidagi tushunchalar kiritildi. Tuzilish — bir tizimni tashkil etuvchi hodisalar aloqadorligi va ularni bir tartibga solish shakllari bo‘lib, u tarixchi e’tiboridan yashirin hol da bo £ ladi. Shu o‘rinda mazkur tarixchi tomonidan «tuzilishi va jarayon» tushunchasi ham ilgari suriladi, bunda tuzilish o‘zgar- mas va barqarorlik holat sifatida, jarayon esa o'zgaruvchan va be- qaror, doimiy harakatdagi holat va ular bir-birini to‘ldirib kela- di, deb ko £ rsatiladi. 244Grafik — tasvirlardan iborat bo‘lgan tasavvur ko‘rinishidagi axborot. Axborotning turlari: matn, tasvir, animatsiya, audio va video. Internet (InterNET) tushunchasi — Internet bu yagona stan- dart asosida faoliyat ko‘rsatuvchi jahon global kompyuter tar- mog‘idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya’ni «International Network» — xalqaro tarmoq va «Interconnected networks» — tar- moqlararo degan ma’noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyu ter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizimi bo‘lib, o‘zining alohida axborot maydoniga ega bo‘lgan virtual to‘plamdan tash- kil topadi. Internet konferensiyalar — bu muayyan muammoni hal qilayot- gan guruh ishtirokchilarining Internet tarmog‘i orqali konferens muloqoti yordamida o‘zaro axborot almashinish jarayonidir. Kompyuter — hisoblarni bajarish, shu jumladan elektron shakl- dagi axborotni oldindan belgilangan algoritm bo‘yicha qabul qi- lish, qayta ishlash, saqlash va ishlov berish uchun mo‘ljallangan elektron mashina. Kompyuter so‘zi ingliz tilidagi «to compute», «computer» so‘zlarining hosilasi bo‘lib, ular «hisoblash», «hisob- lagich» deb tarjima qilinadi. Kompyuter tizimi — ma’lumotlarga ishlov berish, kiritish va chiqarish tizimi hamda xotira tizimi. Kompyuter quyidagi asosiy bloklardan iborat: asosiy xotira; protsessor; tashqi qurilmalar Ma’lumot tashuvchi vositalar — Kompakt disk yurituvchilari- ning quyidagi turlari mavjud: CD-RW — kompakt disklarni o‘qish va ularga ma’lumotlar yo- zish qurilmasi. DVD-RW — DVD disklarni o‘qish va ularga ma’lumotlar yo- zish qurilmasi. Ma’lumot tashuvchi disklarning turlari: CD — katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlashga mo'ljallangan disk. DVD — katta hajmdagi multimedia ma’lumotlarni saqlashga mo‘ljallangan disk. Multimedia vositalari — Multimedia vositalari yordamida ax- borotlarni matnli, tasvirli, tovushli va animatsiyali ko'rinishda namoyish etish mumkin. Multimedia vositalari bu: nutqli axborotni kiritish-chiqarish qurilmalari (mikrofon, kuchaytirgichlar, 155haqidagi to‘liq va yaxlit umumiy tasavvurga ega bo‘lish imkoni- yatini yuzaga keltiradi. Bundagi eng murakkab jarayon esa eng birlamchi manba sifatida tarix yoki tarixiy jarayonning o‘ziga murojaat qilishdir, ya’ni umumiy tarixiy jarayonlarni aniqlash- da va tavsiflashda faqatgina faktlarning o‘ziga emas, balki shu bi lan bir qatorda tarixiy jarayonlarning yuz berishidagi mantiqiy izchillikdan kelib chiqqan holdagi ilmiy yondashuv umumiy il- miy xulosalarning mantiqiy jihatdan to‘laqonli bo‘lishidagi mu him omil ekanligini inobatga olishdir. Bunda tarixchining tadqiqot jarayonidagi professional!igi, tarixiy jarayonlarni butun mohiyati bilan chuqur anglamog‘i, da- lillar va faktlarning haqqoniyligini ilmiy jihatdan va ayni vaqtda mantiqan qo‘llay bila olishi, xulosalarni chiqarishda ilmiylikka va obyektivlikka amal qilishi eng asosiy omildir. Agar tarixchi ixtiyorida ko‘plab manbalar va dalillar (faktlar) mavjud bo‘lsa, bunda tanlab olish uslubi qo‘llaniladi va tanlab olish jarayoni reprezentativ bo‘lishi talab etiladi. Tarixiy-ilmiy dalillar (faktlar) fanning rivojlanishi bilan bog‘liq holda, yangi manbalarning aniqlanishi, yangicha yondashuvlar- ning shakllanishi ta’sirida voqelikni to‘laqonli ravishda yoritib be- rilishi uchun imkon yaratadi. Bu jarayonda uning interpretatsiyasi o‘zgarib boradi. Aynan ana shu holat manbalardagi ma’lumotlarni ilmiy dalillar (faktlar)ga aylantiradi. Biroq, turli tarixchilar man balardagi ma’lumotlarni turlicha talqin qiladilar, bu esa relyati- vistlar (nisbiylik tarafdorlari)ga dalillar (faktlar)ning obyektiv maz- muni yuzasidan buzilishi borasidagi bahslari va munozaralariga sabab bo‘ladi. Postmodernistlarning ta’kidlashicha, interpretatsi- yalarning ko‘pligi tarixiy bilimning obyektivligiga putur yetkazadi. Biroq bu birmuncha bo‘rttirib yuborilgan nuqtayi nazardir. Chun- ki, birinchidan aynan bir hodisa yoki jarayonga bog‘liq ma’lumot- lar va dalillar (faktlar)ning interpretatsiyasi unchalik ham ko‘p emas. Tarixchi har qanday tadqiqot jarayonida o‘zidan avvalgi ta- rixchilarning aynan bir voqeaga aloqador dalillarni (faktlarni) qan - day talqin qilgani yoki sharhlagani yoki qo‘llaganligi, o‘zi esa ni- ma uchun uni boshqa mazmunda talqin etayotganligini ko‘rsatib 233axborot tex- nologiyalari va ulardan foydalanish fan va ta’limning ajralmas tarkibiy qismlaridan biriga aylanib ulgurgan. Bu borada tarix fani tadqiqotlarida ham bugungi kunda kompyuter imkoniyatlari, In terNET tarmoqlarida joylashtirilgan juda katta hajmdagi axborot- lardan to‘g‘ri va unumli foydalanish katta ahamiyat kasb etmoq- da. Shunday ekan savol tug‘iladi: tarix fani tadqiqotlari sohalari va tarix fani ta’limi jarayonlariga kompyuter qachondan kirib kela boshladi, tadqiqotlar va ta’lim jarayoni sohalarida uning imkoni yatlari qanday, qolaversa, kompyuter va uning texnologiyalari- dan foydalanish tarix fani va tadqiqotlari uchun qanday samaralar berishi mumkin va hokazo. Quyida shu haqda so‘z yuritiladi. XX asrning 80—90-yillarida keng avj olgan axborotlashtirish jarayoni tarix faniga ham ta’sir ko‘rsatdi. 90-yillarga kelib tarix fani tadqiqotlarida kompyuterlardan asosan ilmiy ishlarni terish va tahrirlash ishlarida foydalanila boshlangan bo‘lsa, keyincha- lik manbalar bilan ishlashdagi yangicha uslublarda ham qo‘lla- nila boshlandi. Manbalar matnlari va boshqa tasvirlar skanerlar yordamida kompyuter xotirasiga kiritila boshlandi, ayni vaqt- da optik disklarning paydo boMishi bilan kompyuterlarning ju da katta hajmga ega bo‘lgan ma’lumotlarni saqlash imkoniyatlari oshib bordi. Arxivlarda va boshqa hujjatgohlarda tadqiqotchilar noutbukdan foydalangan holda o‘zlarining juda katta ma’lumot larni o‘z ichiga olgan shaxsiy ma’lumotlar bazalarini yarata bosh- ladilar. 90-yillarning oxirlariga kelib esa turli mamlakatlarda ta- rixiy tadqiqotlar sohasida 20 dan ortiq yirik ma’lumotlar banklari faoliyat ko‘rsata boshladilar. Tarixiy tadqiqotlar sohasidagi axborotlashtirilishning tezkor jarayonlariga «elektron pochta»lar ham moslashib borib, «Inter- NET» tarmoqlari va undagi juda keng hajmli axborotlar bilan tanishi va ulardan foydalanish imkoniyatlarining yuzaga kelishi bilan axborot almashish borasida ham keng imkoniyatlar yuzaga keldi. Keyingi ilmiy tadqiqot ishlarida endi «InterNET» ham o‘zi- ga xos «axborot manbasi» vazifasini bajara boshladi. 1986-yilda «Tarixchi va kompyuter» nomli xalqaro assotsiatsi- ya tuzildi va 1992-yilda uning tarkibiga bir qator MDH davlatlari tarixchilari ham kirdi. Shu davrda tarixiy tadqiqotlar va tarix fani tadqiqotlari uslub- laridan biri sifatida paydo boTgan «tarixiy informatika» yuzaga kelib, kliometriya fanlari tarkibida shakllana boshladi. Ma’lumot- lar bazasi hamda tarixiy manbalar tahlilining kompyuter tex- nologiyalariga boMgan qiziqish kuchayib bordi. 34da ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Garchi bu tadqiqotlar- ning natijalari, ilmiy xulosalari turlicha mazmunga ega bo‘lsada, ulardagi mavjud holatlarni tadqiq qilish va tanqidiy tahlil qilish orqali tarixiy tadqiqotlardagi to‘g‘ri va noto‘g‘ri yondashuvlarni aniqlagan holda tarixiy jarayonlar va ularning asl mohiyati haqi- da haqqoniy xulosalarga kelish mumkin. Bu borada tarixshunos- likning ahamiyati beqiyosdir. O‘zbekiston tarixining XVII—XIX asrlar — o'zbek xonliklari davri haqida O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Ka- rimov quyidagilarni alohida ta’kidlaydi: «Nega jahonga Ahmad Farg‘oniy, Muhammad Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Imom Buxoriy, Amir Temur, Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu millat XVII —XIX asrlarga kelib, to shu choqqacha erishgan yuk- salish darajalaridan tushib ketdi? Nega so‘nggi uch asr mobayni da boshimiz qoloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qat- tiq qarshiligiga qaramay, chor Rossiyasining o‘lkamizni nisbatan oson zabt etishida ana shu qoloqlikning ham o‘rni boMmaganmi- kan? Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun mana shun- day savollarga duch keladi va, aminmanki, to‘g‘ri xulosalar chiqa- radi. Tarixiy xotirasi bor inson — irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir. Kim bo‘lishidan qat’i nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi» I . Shu o‘rinda o‘zbek xonliklari tarixining o‘rganilishi orqali tarixshunoslikning ayrim jihatlariga e’tibor qaratishimiz mum kin. O‘zbek xonliklari tarixini o‘rganish XIX asrning o'rtalari- dan boshlab bugungi kungacha tarixchilar e’tiboridagi masala- lalardan biri sifatida tadqiqot obyekti hisoblanadi. Hozirgi kun gacha xonliklar tarixi bo‘yicha amalga oshirilgan va yaratilgan ilmiy asarlar hamda ilmiy tadqiqotlarning salohiyati juda kat- ta bo‘lib, I Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. 10-b. 7015. Madaniyat tarixi sohasining mazmunini aytib bering. 16. Diplomatiya tarixi sohasining mazmunini aytib bering. Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Feminizm - yunon mifologiyasidagi adolat ma’budasi Femi- da nomi bilan ramziy bog‘langan bo‘lib, XX asrda ayollarning er- kaklar bilan teng huquqli bo‘lishi g‘oyasi. Sintez — hodisalarni o‘zaro bog‘langan, bir butun holda tek- shirish, olingan natijalarni umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish. Abstraktlik — mavhumlik, fikrning mavhumligi. 85berib shunday deydi: «Tarix millatimizning, o‘tmishimizning taraqqiyotini hamda tanazzulining sabablarini o‘rganadigan fandir». Yuqorida nomlari keltirilgan olimlar va tarixchilaming tarix va tarix fani, tarix ilmiy haqida keltirib o‘tgan fikrlaridan ham anglash mumkinki, Sharq, xususan O‘rta Osiyoda ham qadim- dan tarix fani sohalariga e’tibor kuchli bo‘lgan va ayni vaqtda tarixnavislar faqatgina tarixiy jarayonlarni tavsiflash, manbalarni tahlil etish kabilar bilan cheklanib qolmasdan tarix va tarix fani haqida, uni qanday yozish yoki tahlil qilish kerakligi kabi masala- lar yuzasidan ham o‘zlarining falsafiy fikrlarini ko'rsatib o‘tgan- lar. Shulardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, Sharq ta- rixnavisligi bilan kengroq tanishar ekanmiz, unda ham tarixni yoritishda o‘ziga xos tarzda shakllangan falsafiy yondashuvlarni yoki uslublarni kuzatishimiz mumkin. Birinchidan, tarixni yoritishda tarixiy jarayonlarning eng av- valo butun borliq bilan bog‘lagan holda yoritilishi. Ya’ni, ibtido — yaralish — voqelik. Bu an’ananing bugungi metodologik qa- rashlar nuqtayi nazaridan ikki tomonlama mazmunga egaligini payqash qiyin emas. Birinchi tomoni shundaki, bunda biror- bir tarixiy voqea yoki asar yaratilar ekan, avvalo damning paydo boMishi, insonning yaralishi va yoritilayotgan voqeagacha bo‘lgan davr mobaynidagi asosiy ilohiy voqealar va jarayonlarning esla- tib o‘tilishiga alohida e’tibor berilgan va aksariyat tarixchilar bu an’anaga rioya qilganlar. Bu yondashuvning ikkinchi tomoni Av- gustin qarashlari asosidagi ilohiy tarix falsafasini eslatsada, biroq aynan uni aks ettirmaydi. Chunki sharq tarixnavisligida tarixni ilohiy jarayonlarni aks ettirish bilan birga unga bog‘langan holda davom ettirilsada, biroq tarixiy jarayonlarning o‘zi aynan diniy nuqtayi nazardan emas, balki o‘z holicha, ya’ni voqelikni yoritib beruvchi daliliy va manbaviy asoslarga tayangan holda yaratilgan- ligi bilan Avgustin qarashlaridan keskin farqlanadi. Bunda din tarixi va diniy tarix masalalarining alohida yo‘nalish ekanligini ham unutmaslik lozim. E’tiborli tomoni shundaki, inson va ta- biat, odam va olam o‘rtasidagi munosabatlar va o‘zaro bog‘liqlik ilk marotaba dunyoviy fan nuqtayi nazaridan aynan sharqda, Abu Rayhon Beruniy tomonidan tadqiq etilgan. Ikkinchidan, sharq tarixnavisligida tarixiy voqealarni yori- tishda davriylikka asoslangan holda yondashuv, ya’ni islomgacha, arablargacha, xalifaliklar, amirliklar, podsholiklar, xonliklar, sulolalar kabi alohida hodisalarga asoslangan holda tarixni yori- tish ham ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblangan. Bunda 159yalar nazariyasi jamiyat tarixiy taraqqiyotini qonuniyatlar asosida ro‘y berishi haqida umumiy tasavvurlarni berdi, biroq ko‘pgi- na tarixchilar tomonidan bu g‘oya qabul qilinmadi, shunga qa- ramasdan XX asrning o‘rtalari va ikkinchi yarmida jahonning ko‘pgina davlatlarida bu nazariyaga amal qilish keng tus olib, XX asrning 90-yillariga kelib bu nazariya o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. A.Toynbi, O.Shpengler kabi ayrim tarixchilar va faylasuflar taraqqiyotning «davriy» nazariyasini qabul qildilar. Har qanday madaniyat va sivilizatsiya shakllanish, taraqqiyot, inqiroz va but- kul yo‘q bo‘lib ketish davrini boshdan kechirgan. Biroq bu ta- moyil ham tarixchilar o‘rtasida birdek qabul qilingan g‘oya hi- soblanmaydi. Ko‘pchilik rasmiy mantiq, psixologiya qonunlarini tan olib, hattoki bilishning o‘zini ham tan oladilar, biroq tarixiy taraqqiyot qonuniyatlarini birdek qabul qila olmaydilar. XX asrning so‘nggi choragida rus tarixchilari pozitivistlar- ning qonunlarni sotsiologiya ochadi (shakllantiradi, yuzaga chiqaradi), tarixchi esa ularni tarixiy materiallarda aks ettira- di xolos, degan fikriga qarshi bahsga kirishdilar. M.A.Barg coi ning « Категории и методы исторической науки » (1984) nom- li kitobida tarixiy qonuniyatlarni sotsiologik qonuniyatlardan alohida ajratib ko‘rsatishga harakat qildi. Ulardan har biri bi- lish faoliyatining tegishli darjasidagina ishlashi mumkin. Tari xiy qonuniyatlar o'zining abstraktlik darajasiga ko‘ra mazmun- liroqdir va ayni vaqtda sotsiologik qonuniyatlardagi abstraktlik darajasidan bir necha barobar pastroqdir. Agar sotsiologik da- raja umumiy holatda namoyon bo‘ladigan bo‘lsa, tarixiy daraja alohida maxsus holatda aks etadi. Biroq bu tezislar tarix fanining umumiy qonuniyatlarni qabul qilish va bilish darajasini pasay- tirishni hohlamagan tarixchilar tomonidan qabul qilinmadi. Bi roq ayni vaqtda M.A.Bargning mazkur fikrlarining o‘zi tarix fani uchun samarali fikrlar bo‘lib, eng avvalo u tarixiy qonuni- yatlarning sotsiologik qonuniyatlar bilan bir emasligini, qolaver- sa tarixiy qonuniyatlarning aniq va konkretligi, turliligi va maz- mun jihatdan boyligini ko‘rsatib berdi. Tarixchiga sotsiologik qonuniyatlarni va qonunlarni bilishning o‘zi yetarli boMmaydi, balki tadqiqotlar 152bilan bog‘liq siyosiy jarayonlarni yoritish vaqtida xalqning umumiy iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy, ma’naviy hayoti bilan bog'liq ma’lumotlarni asosiy e’tibordan chetda qoldirgan bo‘lsalar, turli ijtimoiy toifaga mansub tarix- chilar tomonidan yaratilgan asarlarda esa saroy hayotiga, dav- lat tuzilishi va boshqaruvidagi jihatlar umumlashtirilgan. Bun- day xilma-xillikni ayniqsa antik davr mualliflari asarlarida yaqqol kuzatish mumkin. Demak, manbalar ma’lum ma’noda subyektiv- lik xususiyatida bo'lib, ular orqali tarixiy jarayonlarni to‘laqon- li tavsiflash imkoniyati ma’lum ma’noda cheklangan yoki bosh- qacha aytganda, tarixchining tadqiqot jarayonidagi imkoniyati manbalardagi ma’lumotlarga bevosita bog‘liq ekan, manbalar- da tavsiflangan tarixiy jarayonlar va ularning tavsiflanmagan ji- hatlarini aniqlash hamda o'rganishda tarixiylik va obyektivlik nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda ilmiy jihatdan mantiqiy izchillik asosida yondashuv muhim o‘rin tutadi. Tarixning turli davrlarida yaratilgan moddiy manbalar ham ta - rixiy davr va tarixiy jarayonlarning umumiy holatiga ko‘ra hududiy va davriy jihatdan ma’lum darajada subyektiv xususiylikka egadir. Ma’lum bir moddiy manba umumiy holat va jarayonning ma’lum bir qismini yoritish, sharhlash yoki tavsiflash imkonini beradi. Bu orqali umumiy tarixiy jarayonlarning ma’lum bir qismi, misol uchun me’morchilik ishlari haqida, yoki sopol parchasi yoki buyumlar ij - timoiy hayotning ma’lum bir qismi haqida tasavvur qilish imkonini beradi. Bunda umumiy tarixiy jarayonlar ma’lum ma’noda e’tibor - dan chetda qolishi yoki boshqacha aytganda, ayni bir manba bu haqda to‘la tasavvur hosil qilish imkoniyatini bermasligi mumkin. Tarixchi uchun ana shu davr tarixiy jarayonlari, iqtisodiy ja - rayonlar, jamiyatning ma’naviy taraqqiyoti va madaniy holati ha qida mantiqiy fikr yuritish orqali bilimlarini kengaytirish muhim ahamiyat kasb etadi. Наг qanday tadqiqotning asosida eng avvalo birlamchi man- ba bu tarixning o‘zi, ya’ni ana shu tarix jarayonlari sodir bo‘lgan vaqt, jarayonlarni yuzaga keltirgan tarixiy sharoit va hududiy omillar bo'lishi kerak. Bunda tarixiy davrning va hududning si- yosiy va iqtisodiy holati, jamiyat ma’naviy hayotining asosiy ji- hatlari 285o‘rganmasdan turib jamiyat taraqqiyoti tarixini ilmiy bi- lishni amalga oshirib bo‘lmaydi. Manbalarning miqdori chega- ralanmagan (cheksiz), biroq ularning bugungi kungacha saqlanib qolgan turli davrlarga oid qismlari va o‘sha davr haqida ma’lumot beruvchi miqdori bir xilda emas. Davr qanchalik qadimiy bo‘lsa, manbalar miqdori shunchalik kamayib boradi. Tarixiy man balarning barchasi shartli ravishda 6 turga bo‘linadi: 1. Yozma manbalar. 2. Moddiy manbalar. 3. Etnografik manbalar. 4. Ling- vistik manbalar. 5. Og‘zaki manbalar. 6. Kino (tasvirli) — fono (ovozli) — foto (suratli) manbalar. Manbalarning tasniflanishi, kelib chiqishini va yaratilishini o‘rganish, mualliflari, haqiqiyligi va ishonarliligi, to‘liqligi kabi bir qator jihatlarini manbashunos- lik fani o‘rganadi. Manbani interpetatsiyalash — bu shunday tushunchaki, bu ja- rayonida manbadagi konkret faktlar (dalillar) haqida, hodisa- lar va jarayonlar haqida aynan nimalar (yoki qanday ma’lumot- lar va axborot) xabar qilinmoqda ekanligini aniqlash, manbadagi matn tarkibidagi to‘g‘ri ma’nodagi va ko‘chma ma’noda keltiril- gan fikrlarni (ma’lumotlarni) to‘g‘ri talqin qilish, maxsus atama- lar, ishoralar, o‘xshatishlarning ma’nolarini ochib berish jarayon- lari tushuniladi. Qarang: manbaning tanqidiy tahlili (manbashunoslik tahlili). Manbaning tanqidiy tahlili (manbashunoslik tahlili) — manba - ning tanqidiy tahlili (manbashunoslik tahlili) ikki qismdan ibo- rat bo‘ladi: Manbaning asl nusxa ekanligini aniqlash (tashqi yoki teks- tologik (matnshunoslik xususiyatlariga asosan) tanqidiy tahlil (tanqidiy muhokama etish)); Manba tarkibidagi mavjud ma’lumotlarning (axborotning) ishonchliligini aniqlashtirish (ichki yoki xususiy tarixiy tanqid). Turli manbalarning manbashunoslik tahlili o‘ziga xos xususi - yatlariga ega bo‘ladi (masalan, hujjatli manbalar, og‘zaki man- balar yoki rivoyat va afsonalarga qaraganda turlicha uslublarda tahlili etiladi va boshqalar). Manbaning asl nusxa ekanligini aniqlash uchun quyidagi va- 114rixni yaxshi bilmasdan turib, yuksak ma’naviyatga erishish mum- kinmi? Albatta, mumkin emas! Ma’naviyatini tiklashi, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak. Наг qaysi inson men shu millat farzandi ekanman, mening ajdodla- rim kimlar bo‘lgan, millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turishi, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday kechgan, degan sa- vollarni o‘ziga berishi tabiiy» 1 . Xotira insonning dunyoni anglash, turli davrlar va sivilizat- siyalar hayotining ko‘plab jihatlarini bilish va anglash, tushu- nishdan tortib o‘zi tushishi mumkin bo‘lgan turli vaziyatlardagi holatini tushunish va ularga nisbatan munosabatini aniqlashda, axborotni qabul qilish va avvalgilarga nisbatan uni tahlil qilish- da, avvalgi odamlarning tajribasidan xulosa chiqarib o‘zining, kelajakdagi faoliyatini izga solish kabi ko‘plab holatlarda va in son faoliyati bilan bog'liq vaziyatlarda insonning ilmiy bilishini ta’minlashda katta o‘rin tutadi. «Movarounnahr sarhadlariga uzoq tariximiz davomida ne- ne bosqinchilar kirib kelmagan, ko‘p yillar, balki, asrlar davo mida yurtimizda ne-ne o‘zga sulolalar hukmronlik qilmagan, deysiz. Bir so‘z bilan aytganda, ming yillar davomida yurtimiz- ga kelib- ketganlar ozmi? Erondan Axmoniylar, Yunonistondan Aleksandr keldi, Arabistondan Qutayba, Mo‘g‘ulistondan Chin- gizxon keldi, rus istilochilari keldi. Lekin xalq qoldi-ku. Xo‘sh, bunda qanday sir- sinoat bor? Xalq qanday ichki kuch-qudratga tayanib o‘zligini saqlab qoldi? Qadim-qadim zamonlardan o‘troq yashagani, ilm- ma’rifatga intilgani, buyuk madaniyatga ega bo‘lgani, o‘z urf- odatlarini muqaddas bilgani uchun emasmi?» I II . Наг bir millat o‘ziga xos tarixiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘ta- di. Bu yo £ lda turli holat va hodisotlarga duch keladi, ularni tahlil qilib, sabab-oqibatini anglab olg £ a intiladi, xato-kamchiliklarni takrormaslik tadorigini ko‘radi. Binobarin, ulug £ ajdodlarni I Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 8—9-bb. II Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 16— 17-bb. 180TARIX FANI METODOLOGIYASIDA ASOSIY FALSAFIY YONDASHUVLAR VA TARIXIY TADQIQOT USLUBLARI Tarix falsafasi haqida tushuncha. Tarixni bilishning avtonom xarakteri. Falsafiy maktablarning va yo‘nalishlarning ta’siri. Pozitivizm. Tarixda sabab va oqibatlarni chuqur anglashni inkor qilish. Jamiyat evolyutsiyasi. Tarixni materialistik tushunish. Tarix — bu sinflar kurashi. Ishlab chiqarish va ishlab chiqa- rish munosabatlari taraqqiyoti dialektikasi. Neokantchilik. Ling- vistik burilish. Matn tahlili. Tarixni o‘rganishda obyektiv fikr bo‘la olmaslik g'oyasi. Tarixni adabiyotga almashtirishga urinish. Poststrukturalizm. Dalillarga bo‘lgan munosabat. Ichki munosa- batlar. Postmodernizm. Strukturalizm. Tizimli uslub va funksi- yaviy tahlil. Ekzistensionalizm. Shaxsning fojiasi. Neopozitivizm. Tarixning diniy falsafasi. Tarixni ilmiy jihatdan tahlil qilish, uni idrok etish, yuz ber- gan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar orqali muayyan davrning siyosiy va ma’naviy muhitini baholash, har bir davr kishilari ruhiya- ti, ma’naviy axloqiy mezonlari, voqea-hodisalarga munosabatini o‘rganish, uni falsafiy idrok etish tarix falsafasi tushunchasining mazmunini belgilaydi I . Tarix va uni tushunish, uni anglash, uni idrok etish, uni tushuna olish va uni tushuntirib berish turli davrlarda turlicha nuqtayi- nazarlar va yondashuvlar asosida amalga oshirilganligi bois, turli davrlarda tarix va tarix fani hamda unga bo‘lgan mu nosabat ham turlicha bo‘lgan. Aslida tarix falsafasi tushunchasi Sitseron (yunon faylasufi, miloddan avvalgi 106—43-yy.) tomonidan «tarixning otasi» deb ulug‘langan qadimgi yunon tarixchisi Gerodot (lot. Herodo tus, yunon. Irodotos, miloddan avvalgi taxminan 484-yil, Ki- chik Osiyo, Galikarnas — miloddan avvalgi taxminan 426-yil, Yunoniston, Furiya) hamda Fukidid asarlaridan boshlangan. Shunday tarixchilardan yana biri antik davrda yashab ijod qil- gan yunon tarixchisi Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yy., Sitsili- yaga I Tarix falsafasining nazariy asoslari . 35-b. 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. — T.: «Ma’naviyat». 2009. 31-32-bb. 76davrimizgacha yetib kelganining o‘zida katta ma’no mujassam. Bunday o‘lmas osori-atiqalar bu ko‘hna o‘lkada, bugun biz ya- shab turgan tuproqda qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo‘lga- nidan guvohlik beradi. Ana shunday tarixiy yodgorlik namunalari bilan yaqindan tanishar ekanmiz, ularda ifoda etilgan teran fikr va g‘oyalar, ha- yot falsafasi bizni bugun ham hayratda qoldirishiga yana bir kar ra amin bo‘lamiz. Misol uchun, «Avesto»ning tub ma’no-mohiyatini belgilab be- radigan «Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal» degan tamoyilni oladi- gan bo‘lsak, unda hozirgi zamon uchun ham behad ibratli bo'lgan saboqlar borligini ko‘rish mumkin. Ana shunday fikrlar, ya’ni, ezgu niyat, so‘z va ish birligini jamiyat hayotining ustuvor g‘oya- si sifatida talqin etish bizning bugungi ma’naviy ideallarimiz bi lan naqadar uzviy bog‘liq, nechog‘liq mustahkam hayotiy asosga ega ekani ayniqsa e’tiborlidir. «Avesto»da borliqning yaxlitligi va bir butunligi, inson hayo - tining tabiat bilan uyg‘unligi masalasi odamning ruhiy olamiga chambarchas bog‘liq holda ko‘rsatilgani ko‘p narsani anglatadi. Bu holat insonning ma’naviy dunyosini shakllantirishda atrof-muhit qadim zamonlardan buyon qanday kuchli ta’sir o‘tkazib kelgani- ga yana bir bor e’tiborimizni jalb qiladi 1 ». «Avesto» nafaqat O‘rta Osiyo, balki unga tutash hududlar va xalqlarning qadimgi tarixi, madaniyati, dini, ma’naviy merosini aks ettiruvchi bebaho manba, balki insoniyat sivilizatsiyasi shakl- lanishi va jamiyat taraqqiyotining jarayonlarini o‘rganishda ham bebaho tarixiy manba sanaladi. Bu bilan Sharqda tarixni yoritishga dastlab O‘rta Osiyoda qo‘l urilgan, degan fikrni bermoqchi emasmiz, zotan bu davrlarda qadimgi Xitoy, Hindiston, Ikki daryo oralig‘i, Misrda ham o‘zi- ga xos tarzda tarixnavislik va tarixiy voqea-hodisalarni qog‘ozga tushirish ishlariga alohida e’tibor berilgan va hatto bu voqealarni qog‘ozga tushirib boruvchi maxsus kishilar ham shakllangan. Ilk o‘rta asrlar tarixining muhim jihatlari va jamiyat hayoti- ning 276shaklini shakllantirish. Deduksiya — (lotin tilida «deduction» — ajratib olish, yuzaga chiqarish) mantiqiy qonuniyatlar asosida bir fikrdan ikkinchi bir fikrni ajratib olish, shakllantirish, umumiy holatdan xususiy xu- losalarga kelish, xususiy xulosalar chiqarish. Deduksiya — tarix fanida umumiy voqelik tarkibidan alohida xususiy jihatlarni (vo- qeliklarni) ajratib olish. Umumiy holatdan xususiy xulosalarga kelish yoki xususiy xulosalar chiqarish. Determinizm — (lotin. «aniqlayman») — moddiy va ma’naviy olam hodisalarining obyektiv qonuniyatli o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligi, narsa va hodisalarning sababiy bogManishlari haqida- gi falsafiy ta’limot. Narsa va hodisalarning sababiy bog‘lanish- lari haqidagi materialistik ta’limot. Determinizmning markaziy o‘zagini sababiyatning, ya’ni hodisalar o‘rtasida bir hodisa (sabab) muayyan sharoitlarda muqarrar ravishda boshqa hodisani (oqi- batni) keltirib chiqaradigan aloqadorlik mavjudligi haqidagi qoi- da tashkil qiladi. Determinizmning aksi indeterminizm bo‘lib, u umuman sababiyatni yoki loaqal uning umumiy xususiyatini tan olishni rad etadi. Tarix fanida determinizm (sababiylik) tamoyi- li fransuz va nemis olimlari tomonidan ilgari surilgan. Ular tarix faqat tasodiflardan iborat degan g‘oyaga qarshi chiqqanlar. Sa babiylik tamoyili tarixiy voqelikning o‘z sababiga egaligiga e’tibor beradi. Determinizm (sababiylik) tamoyili tadqiqotchining e’ti- borini tarixiy hodisalar va voqealarning shartli ravishda o‘zaro bir-biriga bog‘liq ravishda sodir bo‘lishiga qaratadi. Bu tamoyil- ga ko‘ra barcha voqealar va hodisalar o‘zaro bir-biri bilan bogMiq ravishda sodir boladi va bir- biriga ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim ta- rixchilar sababiylik tamoyilini tan olmaydilar, chunki tarixiy vo qealarning sababini ochib berish juda murakkabdir. Dialektika (yunon tilidan «dialektike (techne)» — bahsla- shish, suhbatlashish, muloqot san’ati). Dialektikada mavhum- lik keng ma’noda bilimning «qashshoqligi», bir tomonlamaligi, konkretlik esa uning to‘liqligi, mazmundorligi sifatida tushuni- ladi. Shu ma’noda mavhumlikdan (abstraktlikdan) konkretlik- ka o‘tish ilmiy 99shirishi» kerakligini ko‘rsatib o‘tadi («Geodeziya») 1 . Daliliy materiallarni, ma’lumotlarni yig‘ish, dalillarni tizim- lashtirish va tahlil qilish jarayonida tarixchi ko‘pgina jarayon- larning mazmunidagi o'xshashlikni, biroq ayni vaqtda jarayon- larning zamon va makon bo‘yicha turliligi, bir-biridan farqlanishi omillari sababli turlilik kasb etishini va yana ayni vaqtda shak- lan umumiylikni ko‘rishi mumkin. Mazkur uslubning bilish jarayonidagi mohiyati uning tarixiy jarayonlarning mohiyati- ni tushuntirib berish uchun yo‘naltiradigan imkoniyatlarida- dir. Jarayonning mohiyatini anglash va tushunish uchun uning o‘xshashlik va farqlanuvchi xususiyatlarini tushunish kerak. Bu uslubning mantiqiy asosini analogiya tashkil etib, tadqiqot obyektidagi biror-bir o‘xshashlik asosida jarayonning boshqa ji- hatlari haqida ham xulosalar chiqarilishi mumkin. Tarixiy taqqoslash uslubi tarixiy jarayon tafsilotlari aniq va ravshan bo‘lmaganda uning mohiyatini ochishga, shuningdek, umumiylikni, qonuniylikni, takrorlanuvchanlikni aniqlash ham- da umumlashtirishga va tarixiy parallellikni yuzaga chiqarish uchun imkon beradi. Bunda albatta bir qator talablarga rioya et- ishga to‘g‘ri keladi. Jumladan, avvalo taqqoslash tarixiy jarayon ning shaklan o‘xshash jihatlarini emas, balki mohiyatini aks et- tiruvchi aniq va konkret dalillar (faktlar) bilan amalga oshirilishi lozim, ikkinchidan, hodisalar va jarayonlarning tipologiyasi va davrini yaxshi bilish va tushunish lozim. Taraqqiyotning bir bos- qichida yoki turli bosqichlarida bo‘lgan bir xil va turli xil hodisa- larni taqqoslash mumkin. Bir holatda mohiyat o‘xshashlik asosi - da ochiladigan bo‘lsa, boshqa holatda turlilik asosida aniqlanishi I I Фролова E . A . История арабо-мусульманской философии. Средние в.а и современность: Учебное пособие. — М., 2006. С . 114. 217Yangi fanlar paydo bo‘la boshlagach, tarix yangi uslublarda ko‘rib chiqila boshlagan. D.Nort va G.Fogel matematik uslub lardan foydalangani uchun Nobel mukofotiga sazovor bo'lishgan. Ba’zi olimlar agar hamma jarayon raqamlarga aylantirib yuboril- sa, tarixda tirik inson qolmaydi, boshqalari matematik uslublar- siz umumiy xulosaga kelib bo‘lmaydi degan fikrlarni bildirgan- lar. XX asrning 60-yillaridan boshlab matematik uslublar tarix fani tadqiqotlarida keng ko‘lamda qo‘llanila boshlandi. Matema tik uslublardan foydalanib, tarixiy jarayonlar, voqealarni matema tik modellashtirish (tiklash) mumkin. 232TARIX FANI TADQIQOTLARI VA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR Axborotlashtirish jarayoni. Tarixiy informatika rivoji. Ska- nerning qo‘llanilishi. Elektron pochta. Kompyuter va uning tarixiy ta ’lim hamda fandagi imkoniyatlari. «Tarixchi va kompyuter» xalqa- ro uyushma. Ma’lumotlar bazasi va kompyuter texnologiyatari. In- ternetdagi imkoniyatlar. Kutubxonaning elektron katalogi. Manbalar nashri. Elektron jurnal. Bugungi kunda fan sohasida, ilmiy tadqiqotlar sohasida amal- ga oshirilayotgan jarayonlarni kompyuter va axborot texnologi- yalarisiz tasavvur qilish mushkul. Davr talabiga ko‘ra bugunga kelib kompyuter texnologiyasi jadal rivojlanmoqda. Ma’lumotlarni boshqarish, ayniqsa, hozir- gi kunda muhim ahamiyat kasb etib, unga bo‘lgan talab kun sa- yin ortib bormoqda. Jamiyat taraqqiyotida yuz berayotgan jadal o‘zgarishlar uning bir qismi bo‘lgan informatika sohasiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsat- moqda. Bu ta’sir shunchalik kuchliki, axborot texnologiyalari so hasida bo‘layotgan o‘zgarishlar juda qisqa vaqtlar orasida o‘zga- rib va boyib bormoqda. Yangi axborot texnologiyalarining yoki kompyuter texnologiyalarining paydo bo‘lishi bu sohadagi xizmat qilish va ulardan foydalanish, ta’lim tizimida qo‘llash uslublarini sifat jihatdan tubdan o‘zgartirdi. Bu tizimda Internet, elektron pochta (E-mail) kabi imkoniyatlarining mavjudligi, Windowsning o‘rni beqiyosligidan dalolat beradi. Bu tizimning tarkibida xizmat qilishning yuzlab turlari mavjudki, ularni o‘rganish va foydala nish jamiyatning har bir a’zosi, ayniqsa, talabalar uchun juda mu- himdir. Axborot texnologiyasi — bu aniq texnik dasturlar vositasining majmuyi bo‘lib, ular yordamida ma’lumotlarni qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan turli- tuman masalalarni hal etish mumkin. Informatika keng ma’noda fan, texnika va ishlab chiqarish, ya’ni inson faoliyatining barcha sohalarida axborotni kompyuter va telekommunikatsiya yordamida qayta ishlash, saqlash, uzatish bilan bog‘liq bo‘lgan yagona sohadir. Kompyuter va u bilan bog‘liq texnik imkoniyatlardan bu- gungi kunda barcha sohalar qatorida ilmiy tadqiqotlar va ta’lim sohalarida ham keng va unumli foydalanilmoqda. Boshqacha aytganda kompyuter va kompyuter texnologiyalari, 294qaraganda ko'rinmaydigan qilib tushirilgan, yoruqqa tutganda ko‘rinadigan raqam, surat, belgi: ruschada — водяные знаки ) larni, qog‘ozdagi ko‘rinadigan belgilarni va tasvirlarni, badiiy bezaklarni, muqovalarni va boshqa shu kabilarni ularning tarixiy taraqqiyot darajalarini o'rganadi. Qadimiy qo‘lyozma asarlarning qog‘ozi, muqovasi, siyohi, yozuvi va yozish usullarini tekshiradi. Qadimgi qo‘lyozmalar- ning xati va tashqi ko‘rinishlarini o £ rganuvchi fan, shuningdek uning tarmoqlari ham mavjud bo £ lib, ular quyidagilardir: epi- grafika (qadimgi yozuvlarni o‘rganadigan fan) va papirologiya (papirus qog £ oziga yozilgan qadimiy qo £ l yozmalami o £ rganuv- chi fan). Papirologiya - paleograflya fanining bir tarmog‘i bo‘lib, papi- rus qog‘oziga yozilgan qadimiy qo‘l yozmalarni o'rganuvchi fan. Paraxronizm — (yunon. parachronos, para — qarama-qarshi, xilof ravishda, chronos — vaqt) — xronologik xatolik, biror-bir voqeaning sanasini aynan sodir bo'lgan vaqtdan keyingi davrga bog‘lab ko‘rsatish. Plyuralizm — borliqning yoki bilim asoslarining bir necha yoki juda ko‘p mustaqil boshlang‘ichi mavjud deb da’vo qiluvchi sox- ta falsafiy ta’limot. Pozitiv ~ tajribaga, faktlarga asoslangan. Pozitivizm — XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ingliz olimi O.Kont tomonidan ilgari surilgan. Pozitivistlar hamma haqiqiy, pozitiv bilimlar konkret fanlarning mahsulidir, falsafa esa bunday bilimlarni bera olmaydi, shuning uchun uning kera- gi yo‘q, degan g‘oyaga asoslangan subyektiv qarashga ega edilar. Pozitivistlar aniq dalillarni qaror toptirish va ularni tavsiflab be- rish, dalillarni tekshirish va manbalarni tanqidiy tahlil qilishga e’tibor qaratishi kerak, deb hisobladilar. Pozitivistlarning fikri- cha, jamiyatning taraqqiyot qonunlari bu tabiat qonunlarining davomidir. Tarixchi pozitivistlar ilgari surgan uslublardan biri bu tarixiy taqqoslash uslubidir. Asosiy kamchiliklari — pozitivistlar tarixda hodisalarning ichki sabab-oqibat aloqadorligi imkoniyat- larini inkor qildilar va tarixchining asosiy vazifasi tarixiy hodisa- lar sodir 1 Смоленский Н.И. Теория и методология истории. — М.: Академия, 2007. С. 3.«TARIX FANI METODOLOGIYASI» FANINING PREDMETI, MAZMUNI YA VAZIFALARI Tart c fani metodologiyasi haqida tushuncha. Tarix fani metodo- logiyasi shakllanishining bosqichlari. Tarixchilarning tarixiy tad- qiqotlar haqidagi fikrlari. О ‘zbekistonda tarix fani rivojlanishining tarixiy yo4i haqida. O‘zbekiston tarixini o‘rganishning tarixshunoslik masalalari. «Tarix fani metodologiyasi» fanida eng asosiy ko‘riladigan masalalar «nazariya», «metodologiya», «tarix falsafasi», «metod» (uslub) kabi bir qator tushunchalar va ilmiy qarashlar bilan bog‘liq holda ochib beriladi. Tarix nazariyasi — tarix haqidagi va ayni vaqtda u yoki bu tari xiy voqealar, hodisalar va jarayonlar haqidagi umumiy tasavvur- lar majmuyidir. Tarix nazariyasi har qanday holatda ham faqat- gina tarixiy hodisalar haqidagi konkret — tarixiy tasavvur sifatida cheklanib qolmasdan, balki tarixiy bilishning eng yuqori dara- jasi sanaladi. Tarix nazariyasida asosiy e’tibor tarixni real voqe- lik sifatida o‘rganuvchi umumiy muammolar (ontologiya) hamda tarixni bilish sifatida o‘rganishga (gneseologiya) qaratiladi 1 . Tarix fani metodologiyasi ilmiy bilish faoliyati bo‘lib, tarixiy tadqiqotlarning amalga oshirilishi, tahlili va o‘rganilishiga qa- ratilgan faoliyatdir. Metodologiya ilmiy muammolarning qo‘yi- lishi xarakterini aniqlaydi, ularning yechilishidagi eng maqbul prinsiplar va yo‘nalishlarni aniqlaydi, tadqiqot metodlarini tan- qidiy baholaydi va tahlil qiladi. Tarix fani metodologiyasi (yunon. metodos — usul, bilish yo‘li, logos — so‘z) — mustaqil fan sohasi bo‘lib, tarixni bilish, anglash uslublari haqidagi tarix fani tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bun- da uslub (metod) tarixiy tadqiqot vositasi sanaladi. Uslub (metod)lar yordamida tarixchi yoki tadqiqotchi yangi bilimlarni o‘zlashtirishi yoki tarixiy jarayonlar haqida amaldagi qarashlarni aniqlashi va ayni vaqtda ularga aniqlik kiritishi mum- kin. Bu qarashlar tarix fani metodologiyasi tushunchasi haqidagi dastlabki qarashlar bo‘lsa, zamonaviy tarix fani sohasida fanning metodologiyasi tushunchasini tarixiy bilishning nazariy asoslarini to‘lig‘icha, uning nazariy xususiyatga ega bo'lgan muammoviy ji- 228umumiy qonuniyatlarini o‘z-o‘zini tashkil qilishning o‘ziga xos tamoyillari asosida o‘rganadigan fanlararo yo‘nalishi. Sinergetika dastlab fanlararo yo‘nalish sifatida yuzaga keldi. Ilmiy dunyoqarash nuqtayi nazaridan ayrim hollarda sinergeti- kani «global evolyutsionizm» yoki «evolyutsiyaning universal na- zariyasi» sifatida talqin qilinadi. Sinergetikaning asosiy tushunchalaridan biri tizimlarning hamda ko‘p sohali muhitning ko‘p variantli va turlicha bo‘lgan ji- hatlarini aniqlab beruvchi tizimlardir. Bu fenomen sinergetikada evolyutsiyaning yo‘nalishidagi o‘zi- ga xoslikni kuzatish sifatida namoyon bo'ladi, ya’ni oddiy va sod- dalikdan murakkablikka va birmuncha mukammallikka yo‘na- lishni anglatadi. Xaosologiya sinergetikaning bir tarmog‘i bo‘lib, o‘z predmeti si - fatida tizimlarning nomutanosibligi yoki tasodiflar, jarayonlardagi kuchli «tebranishlar» sohalarini o‘rganadi. XX asrning 70—80-yil- laridan bu yondashuv ijtimoiy-gumanitar bilimlarga ham kirib ke- la boshladi. Bu nazariya tarixning bir tekisda bosqichma-bosqich sodir boMadigan jarayonlar haqidagi modellarini qarshi tarzda tan- lash imkoni kengroq bo‘lgan alternativlik g £ oyasini (qarama-qarshi, zid holatda) ilgari surdi. Shuni ta’kidlash kerakki, faylasuflar va fiziklar xaos nazariyasini faol tarzda taraqqiy ettirib boradilar, bi- roq bu tarix fani sohasida bir qator savollarga sabab bo‘ladi. «Xaos» tushunchasining o‘zi majoziy ma’noda va mavhumdir. Hozirga- cha xaos nazariyasi tarixchiga nima berishi yoki tarix tadqiqotlari- da qanday samaraga va ilmiylikka erishishi mumkinligi mavhum qolmoqda. Tayanch tushunchalar: tarix va jamiyatshunoslik, tarix va psixologiya, madaniy antropologiya, tarix va adabiyot, til- shunoslik, semiotika va tarix, tarix va tabiiy fanlar, sinerge tika, tartibsizlik nazariyasi, kontent — tahlil, «yangi ijtimoiy tarix», ijtimoiy-madaniy yondashuv, jamiyat tarixi, lOkal tad- qiqotlar, intonatsiya, mantiqiy yo‘nalish, lingvistik yo‘nalish, madaniy- 26metodlar tarixiy tadqiqotlarning asosiy metodlariga aylanib bordi. Sobiq ittifoq tuzumi davrida tarixni o‘rganishga asosan ma- terialistik oqim asosida yondashib kelindi. XX asrning 60-yil- larigacha tarix fanining metodologiyasi mavjud emas, tarixni «tarixiy materializm» asosida o‘rganish lozim, degan tushuncha rasmiy ravishda tarixiy tadqiqotlarda hukmronlik qildi. XX asr ning so‘nggi o‘n yilligi — XXI asrga kelib O‘zbekistonda ham tarix fani va fanning metodologiyasiga bo‘lgan munosabat tub- dan o‘zgardi, tarix va tarixiy tadqiqotlarda jahon tarix fani ta- moyillari, tarixiylik, ilmiylik, obyektivlik va haqqoniylik ustuvor bo‘lgan tadqiqotlar amalga oshirila boshlandi va bugungi kunda u jadal rivojlanmoqda. O‘zbekistonda tarix fani rivojlanishining tarixiy yo‘li haqida Tarix fani asrlar davomida qo‘lyozma asarlarda ifodalan- gan maishiy hayot, voqea-hodisalar, tarixiy personajlar va shaxs- lar haqida hikoya qilishdek oddiy bayonchilikdan, muayyan-tari- xiy kontekstda tarixiy hayot yo‘lining shakllanishi, bosqichlari va umumiy qonuniyatlarini aniqlash, umumlashtirish, tahlil qilish va nazariy xulosalar chiqarish kabi murakkab ilmiy yo‘lni bosib o‘tdi. O‘zbekistonning eng qadimgi tarixi haqida moddiy madaniyat yodgorliklari va arxeologik topilmalar ma’lumot beradi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikka oid yozma manbalar, zardush- tiylarning muqaddas «Avesto» kitobida, axmoniylar davriga oid Behustun, Naqshi Rustam qoyatoshlaridagi bitiklarida, Turon va Movarounnahrning tabiati, xalqlari haqida ma’lumotlar keltiril- gan. O‘zbekistonning qadimgi tarixi haqida Gerodot, Ksenofont, Ktesiy, Polibiy, Diodor, Strabon, Kursiy Ruf, shuningdek, xitoy, arman, arab mualliflari yaratgan yozma manbalarda ma’lumot- larni uchratish mumkin. Asrlar davomida O‘zbekistonning si- yosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy hayoti tarixi haqidagi ma’lu- motlar saroy yilnomachilari, tarixchilar, geograflar tomonidan yozilgan asarlar haqida, xonlar, podshohlar va boshqa hukmdor- lar ko‘rsatmasiga binoan yozilgan rasmiy hujjatlarda manbalar shaklida 106TARIXIY ONG, TARIXIY XOTIRA VA TARIXIY MEROS Xotira. Tarixiy xotira. Tarixiy ong — o‘tmish haqidagi xotira. Tarixiy ong yoki jamiyatning umumiy xotirasi. Tarixiy ongni shakl- lantiruvchi omillar. Xalq xotirasi. Tarix o‘tmish haqida ma’lumot to £ plovchi va saqlovchi xususi- yatlarga ega bo‘lgan va uni anglash jarayoni bo‘lib, ajdodlar, in- son va insoniyatning tarixiy tajribasi haqida mushohada yuritish- ni aks ettiruvchi ijtimoiy xotiradir. Zamonaviy ijtimoiy fanlar sohasida tarixiy xotira tushunchasi va tamoyiliga talab kuchayib bormoqda. Tarixiy xotira masalasiga nafaqat tarixchilar, balki sotsiologlar, madaniyatshunoslar, yozuv- chilar va boshqa soha vakillari ham katta e’tibor qaratmoqdalar va unga murojaat qilmoqdalar. Zamonaviy tarix fanida tarixiy xotira alohida mavjud tamoyil emas, balki fanlararo yondashuv asosida shakllanib borayotgan alohida maxsus fan sohasiga ay- lanib bormoqda. Tarixiy xotira nazariyasi faol tarzda rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, tarix darslarining o‘qitilishi jarayonida tari xiy xotira tushunchasining amalda qo‘llanilishiga katta urg‘u be- rilmoqda. Tarixiy xotira nafaqat o‘tmish haqidagi tushunchalardir, balki insonning o £ z-o‘zini anglashi jarayonidagi asosiy omildir. Xotira inson uchun xos bo‘lgan yuksak xususiyatlardan bi- ri bo‘lib, o‘z o‘tmishiga (ajdodlar o‘tmishiga) mushohadaviy yon- dashish va xulosalar chiqarish orqali o‘zlikni anglash va aniqlash- ning asosiy omilidir. Xotirasidan mahrum bo‘lgan inson o‘zini va o‘zligini anglash imkoniyatidan ham mahrum bo‘ladi. Xotira abstrakt bilishdan farqlangan holda, bu bilim inson to- monidan kechirilgan va his qilingan bilim bo £ lib, u insonning hayotiy tajribasi hisoblanadi I . Tarixiy xotira — jamiyatning tarixiy tajribasini saqlash va musho- hada qilish bo £ lib, u umumiy xotira sifatida namoyon I Репина Л.П. История исторического знания: пособие для вузов. 2-е изд., — М.: Дрофа, 2006. С. 10—1. 253shakli bo‘lib, tizimning vazifaviy nuqtayi nazardan tushuntirish imkonini beradi. Tadqiqot boshlanishida tadqiqotning farazi (gipoteza (na- zariy sxemasi)) ilgari suriladi. U tarixchining imkoniyati doirasi- da mavjud bo‘lgan tushunchalar va nazariyalar dalillari yorda- mida tekshirib chiqiladi. Agar bu fikrlar ilmiy jihatdan o‘z asosini topa olmasa, yangi faraz shakllantirilishi va yangi g‘oyalar pay- do bo'lishi mumkin. Tushuntirishning tugallangan shakli tarixiy nazariya bo‘ladi. Nazariyaning tarixiy tadqiqotlardagi o‘rni Tarixiy voqealarni tushuntirishda tarixiy nazariya hal qiluvchi o‘rin egallaydi. Tarixda nazariya tushuncha asosidagi bogliqlikni, g‘oyalar va qonunlarni hamda dalillar (faktlar)ni umumlashtirib, ularni tushuntirib beradi. Nazariyada dalil (fakt)lar o‘z holicha mavjud bolmasdan, tushuncha holida mavjud bo‘ladi. Bunda yu- zaga keltirilgan g‘oya dastlabki umumlashtiruvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Nazariyalarning tuzilishi va mukammalligi ak- sariyat hollarda tadqiqotchi tomonidan ishlab chiqilgan model- larning ishlanmasi va ayni vaqtda uning ijodiy barkamolligi ham da bilimining yuqori darajada ekinligiga bog‘liq bo‘ladi. Nazariya tadqiqot vazifalarining qo‘yilishini aniqlashda, tad qiqot jarayonini amalga oshirishga yo‘naltirilgan manbalar va da- lillarni tanlashda qo‘llanilib, muhim metodologik vazifalarni ba- jaradi. Nazariyani faqatgina faktlarga tayangan holda va unga asoslanib shallantirish mumkin emas. Deduktiv yo‘l bilan naza- riyani faktlarga bog‘lash mumkin, biroq faktlar yordamida naza- riyani tahlil qilishni amalga oshirish mumkin emas. Mantiqchi- larning qarashicha, nazariya murakkab tizim bo‘lib, uni to‘liq isbotlab berish va ayni vaqtda uni to‘liq inkor qilish ham mumkin emas, chunki hamma vaqt nazariyani qo'llab-quvvatlovchi ham- da ayni vaqtda uni inkor qiluvchi faktlar mavjud bo'ladi. Har qan- day nazariya asosan aniq hodisalarga bogliq bo‘lib, uni boshqa hodisalarga hamma vaqt ham qo‘llash maqsadga muvofiq emas. 205barcha jarayonlarning chegaralari harakat- lanuvchi va ayni vaqtda shartli holda belgilangandir. Bu tadqiqot jarayonida barcha jarayonlar va voqealarning turli xususiyatlarga egaligi, bir taxlitda sodir bo‘lmasligi va vaqt nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda ularni aniq bir «qolip»ga solib chegaralab qo'yish maqsadga muvofiq emas va tarixchi tadqiqot jarayoni da bu jihatlarni albatta inobatga olishi zarurdir. Qachonki bir nechta tizim va mezonlar mavjud bo‘lib, ular tadqiqotga jalb etilsa, tarixiy bilish jarayonining ko‘lami va mazmunan boyligi ham ortib boradi. Tarixiy taqqoslash uslubi. Taqqoslash uslubi dastlab ma’rifatpar- varlar tomonidan qollanilgan. F.Volter birinchilardan bo‘lib o‘zi tomonidan yaratilgan tarixiy kitoblarida taqqoslash uslubini qo‘lla- gan, biroq bunda bu uslub tarixiy uslubga nisbatan ko‘proq vo- sita sifatida qo‘llanilgan. XIX asr oxirlariga kelib bu uslub tari xiy tadqiqotlarda, ayniqsa ijtimoiy-iqtisodiy tarix sohalarida ancha keng o‘rin tuta boshladi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillar- da ayniqsa komparativ uslub keng qoMlanila boshlandi. Amalda bironta ham tadqiqot bu uslublarni qollamasdan amalga oshiril- maydigan bo‘ldi. Aslida bironta ham ilmiy tadqiqot taqqoslash uslubini qo‘lla- masdan amalga oshirilmaydi. Taqqoslash metodi eng muhim va shu bilan birga tarixiy bilish jarayonida eng ko‘p qo‘llaniladigan metoddir I . Daliliy materiallarni, ma’lumotlarni yig'ish, dalillarni tizim- lashtirish va tahlil qilish jarayonida tarixchi ko‘pgina jarayonlar- ning mazmunidagi o‘xshashlikni, biroq ayni vaqtda jarayonlar- ning zamon va makon bo‘yicha turliligi, bir-biridan farqlanishi omillari sababli xilma-xillik kasb etishini va yana ayni vaqtda shaklan umumiylikni ko‘rishi mumkin. Mazkur uslubning bilish jarayonidagi mazmuni uning tarixiy jarayonlarning mohiyatini tushuntirib berish uchun yo‘naltiradigan imkoniyatlaridadir. Ja- rayonning mohiyatini anglash va tushunish uchun uning o‘xshash- lik va farqlanuvchi xususiyatlarini tushunish kerak. Bu uslubning mantiqiy asosini I Мелконян Э.Л. Проблемы сравнительного метода в историческом знании. Ереван. 1981. 137mot qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha yaxshi, biroq muhim bo'lmagan va ahamiyati kam bo‘lgan ma’lumotlar tadqiqotchi tomonidan aniqlanib, ularni asosiy ma’lumotlardan ajratib qo‘yish maqsadga muvofiqdir. Bundan axborotning yetarliligi masalasi kelib chiqa- di va bularning hammasi manbalarning tahlili va tadqiqoti jara- yonida e’tiborga olinishi lozim. I.Kovalchenkoning ta’kidlashicha, manbaning yuzaga kelish jarayonining o‘zi axborotlashish va axborotlashtirish jarayonidir. Manbaning yaratuvchisi yoki tarixnavis manbani yozish jarayoni- da aniq maqsadni qo'yadi va bir qator vazifalarni amalga oshira- di. Manba muallifining o‘zi voqelikning bir qismidir. Yaxshi yoki yomon manbalar bo‘lmaydi, bular tadqiqotchining tahlilga yon- dashuvi va qo‘llayotgan tadqiqot metodlarining samaradorligiga bog'liqdir. Har qanday manba ikki tomonlama axborot tashuvchi xusu- siyatiga ega hisoblanadi. Birinchidan, muallifning tafakkuri va ongi mahsuli sifatida biz tadqiqot obyekti haqida ma’lumotga ega bo‘lamiz, ikkinchidan, manbalar axborot beruvchi subyekti- ni belgilaydi. Statistikaga manba sifatida baho berar ekan, I.Kovalchenko manbalardan statistikaga oid ajratib olingan har qanday ma’lumot axborotning yo‘qotilishiga olib keladi. Manbalarning eng qimmatlisi dastlabki ma’lumotlar yoritib berilgan manbalar, ya’ni birlamchi manbalardir. Abu Rayhon Beruniyning qayd etishicha, «xabar xabarchilar sababli rost va yolg'on tusini oladi» I . Har qanday manbada o‘tmish taassurotlari va voqealarning tafsilotlari saralangan holda qayd etilishi tabiiydir. Bunda vo - qealarning to‘laqonli tafsilotlari haqidagi tasavvurlar cheklanadi, bunday holatda tarixchi yoki tadqiqotchi umidsizlikka tushmas- dan, manbalardagi axborotlarning tugallanmasligiga e’tibor qa- ratishi lozim. Bunda tadqiqotchi tomonidan manbalardagi qayd I Qarang: Abu Rayhon Beruniy. 100 hikmat. — T.: «Fan». 1993. 15-b. Jo‘rayev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari. — T.: «Ma’naviyat». 2008. 81- b . 87uni cheklaydi va chalg‘itadi. Tarix tadqiqotiga bunday yondashuv- ni shartli ravishda tarixiy-badiiy yo‘nalish sifatida baholab, unda tarixiy dalillarga asoslanilgan badiiy bayon uslubini yetakchi deb hisoblash mumkin. Bunday yondashuvning eng e’tiborli tomo- ni shundaki, bunda mualliflar o‘zlariga ma’qul bo‘lgan jarayonni yoki hodisani mutlaq haqiqat deb hisoblaydilar, aynan ana shun day xulosa chiqarish tarixiylik va haqqoniylikka putur yetkazadi. Beshinchidan, sharq tarixnavisligi va tarix falsafasida inson hayotidagi, turmushidagi axloqiy me’yorlar va ma’naviy tamoyil- larga oliy darajadagi qadriyatlar sifatida yondashuv ham yetakchi xususiyatlardan biridir. Bu yo‘nalishning asoschisi Abu Rayhon Beruniy hisoblanadi. Bunda tarixni yoritishda aniqlab bo‘lmay- digan dalillarni aynan yuqorida qayd etilgan xususiyatlarga bir- lamchi sifatida yondashib xulosalar chiqarishga da’vat etadi. Oltinchidan, sharq tarix tafakkurida tarixni Olam asoslari sa- babiyatini aniq izlaydigan fan sifatida ham yondashiladi va tarixga voqealar va ularning sabablari haqidagi chuqur ilm sifatida yon dashiladi. Bunday yondashuv asoschisi Ibn Xaldun hisoblanib, u tarixiy voqelikni falsafiy tafakkur yordamida idrok qilish, falsafiy fikrlar, xulosalar chiqarishga da’vat qilib, tarixni falsafiy fanlar qatoriga qo‘shadi. Ibn Xaldun tarixning mazmuni haqida mulo- haza yuritar ekan, uni, inson hayotining mazmuni kabi, tarix tu- gaganidan keyingina aniqlash mumkinligini qayd etadi. Ammo, shunga qaramay, tarixning mazmuni haqida erkinlik, ijod tu- shunchalariga tayanib so‘z yuritish mumkin, deb hisoblaydi. Ta - rixning harakatida Ibn Xaldun obyektivlashuvning inson ustidan hukmini kamaytiradigan, uning erkinligi va ijodining tantanasini qaror toptiradigan jarayonlarni aniqlashga harakat qiladi. Yettinchidan, sharq tarixchiligida adolat ustuvorligi, tarix ha- qiqati hamisha bosh mezon bo‘lishi, har qanday voqea va hodi- saning tahlilida to‘g‘ri munosabat (pozitsiya) tanlash, xulosalar chiqarishga odillik bilan yondashishni ustuvor deb hisoblaydilar. Bunday qarashlar Beruniy va Ibn Xaldun, Abulg‘ozi, Bayoniy- larning qarashlarida yetakchi yondashuvlardan biridir. Sharq tarixnavisligi namoyandalari va ularning asarlarining ayrim tafsilotlari bilan tanishar ekanmiz, asosan yurtimiz zami- nida yashab ijod etgan va bebaho tarix asarlari yaratgan tarixchi- larimizning asarlarida bugungi jahon tarix fani metodologiyasida- gi mavjud bir qator falsafiy maktablarining tarix fani sohasidagi yondashuvlari va qarashlari turli ko‘rinishda va turli mazmunda 57o‘tadi. Abulg‘oziyning tarixga bo‘lgan munosabatidan kelib chi- qib anglash mumkinki, tarix bu mamlakatning siyosiy mavjudli- gi, uning turli vaqtlarda turli taraqqiyot darajasiga yetganligi yoki inqirozga uchraganligi, uning siyosiy va iqtisodiy hayoti va ayni vaqtda xalqlar va ularning kelib chiqishi, millat sifatida shakl- lanib borishi va qadriyatlarini yoritib berishi lozim bo‘lgan fan ekanligini anglash mumkin. O'rta Osiyo tarixchilarining tarixni yoritishdagi, tavsiflash va talqin qilishdagi obyektivlik va xolislik an’analari keyingi asrlar- da ham davom ettirildi. XIX asr ikkinchi yarmi — XX asr bosh- larida yashab ijod qilgan Muhammad Yusuf Bayoniy «Shajarai Xorazmshoxiy» asarini yozishda tarix va uni tavsiflashga alohi- da e’tibor qaratadi va tarixni haqqoniy, obyektiv ravishda yo- zish shartligini uqtiradi: «Tarix kitobi yozishning bir sharti bor. Tarixiy voqealarni yozuvchi tarafdorlik etmasdan, bo‘lgan vo- qealarni rostlik bilan bayon etishi kerak. Agar rostlik bilan ba- yon etmasa, uning so‘zlari hech bir odamga ma’qul bo'lmaydi» 1 . XIX asr ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida yashab ijod qil gan farg‘onalik tarixchi Is’hoqxon Junaydulloxo‘ja o‘g‘li Ibrat To‘raqo‘rg‘oniy insonlarni o‘z oTmishi va ajdodlari, yashab tur- gan vatani va uning o‘tmishini bilishi zarurligini alohida ta’kidlab o‘tadi va tarixni o‘rganishga da’vat etadi: «....inson ancha-mun- cha baqadri ilmi bashariyat tavorixdan bilmak labudda o‘lmoqi ma’lumdir. Loaqal kishi o‘z muvattin yerini bilmak zaruriyotdan- dur. Bilmasa, tafosir va ahodislarda va tavorixlarda mubayyindur- ki, ko‘rmak va bilmak ilmdandur» I II . Ibrat tarix fani sifatida garchi o‘zining «Tarixi Farg‘ona» asari- da ko‘pgina tarixiy jarayonlarni va ularning tavsifini, shaxslar faoliyati va ularning tarixiy jarayonlardagi ishtiroki va boshqa shu kabi bir qator holatlarni bayon etib bergan bo‘lsada, inson jamiyat taraqqiyoti va uning tarixidan xabardor bo‘lishi, hech bo‘lmagan- da o‘zi yashab turgan vatani, tug‘ilib o‘sgan zamini tarixini bilishi lozimligini, bu hatto tafsir va badislarda ham shart etib qo‘yilgan- I Muhammad Yusuf Bayoniy « Shajarai Xorazmshohiy ». — T .: Meros . 1991. II Ibrat. Tarixi Farg‘ona. — T.: Meros. 1991. 49Tarix va tarix fani yuzasidan bir qator fikrlar bildirib o‘tilgan- ki, ular biri ikkinchisining mazmunini toldirib keladi. Adabiyot- larda qayd etilishicha, tarix so‘zi beshta ma’noni ifodalash uchun qollanilmoqda, jumladan, ijtimoiy taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan voqelik, hayot; olmishga oid dalil va hodisalar majmuyi — o‘tmish, kechmish; biror voqea-hodisaning izchil taraqqiyoti haqidagi fan; jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan; biror ishning ba- jarilganligini, biron voqea-hodisaning qachon bolib o‘tganligini ko‘rsatuvchi aniq vaqt, sana I II . Tarix tushunchasi Yevropada dastlab insonni o‘rab turgan olamni tushunishning har qanday koTinishiga nisbatan qolla- nilgan bo‘lsa, bugungi kunda tadqiqotchilar va mutaxassislar to- monidan uchta asosiy tushunchaga urg‘u berilmoqda, ya’ni, bi- rinchidan, tabiat va jamiyatdagi har qanday jarayon taraqqiyoti, ikkinchidan, insoniyatning taraqqiyoti jarayonlari va uchinchi- dan, insoniyat taraqqiyoti jarayonlarini o‘rganuvchi fan 1 . Tarixchi M.P. Lapteva «tarix» («istoriya») atamasi rus tilida- gi tushunchalar bilan yondashilsa sakkizta ma’noni, ingliz tili- ning Oksford lug‘atida esa to‘qqizta ma’noni bildirishini ta’kid- lab o‘tadi III IV . Mazkur fanning izohi keltirilgan boshqa manbada qayd etili- shicha, tarix bu — 1. Tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish jarayoni. 2. Insoniyat va uning mahsuli bo‘lgan tamaddunlar rivo- ji, jamiyat va davlatlar o‘tmishi taraqqiyoti jarayonini o‘rganuv- chi fan. Tarix fani insoniyatning butun o‘tmishi davomida jami yat hayotida sodir bo‘lgan voqea- hodisalar, jarayonlarni (jamiyat rivojini) yaxlit bir tarzda o‘rganadi V . Hozirgi zamon tarix fani alohida bo‘Iimlar va sohalardan tash- kil topgan bilimlar majmuyidir. O‘tmish hamda o‘tmish haqida yozma va og‘zaki tarzda ma’lu- mot berish yoki so‘zlash, hikoya qilish, xabar berish tarix fani- ning xususiyatini aniqlab beradigan asosiy metodologik muam- molardan biri sanaladi VI . I Tarix falsafasining nazariy asoslari. 15—16-bb. II Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... — T.: «Sharq», 1999. 278—279- bb . III Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. — Пермь, 2006. С .4. IV 0‘sha joyda. V «O'zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jiId. 274- b . VI Могильницкий Б.Г. Введение в методологию истории. — М., 1989. 131 Смоленский Н.И. Теория и методология истории. — М.: Академия, 2007. С. 3. hatlarini ko‘rsatib berish sifatida qo‘llaniladi. Boshqa ilmiy adabiyotlarda ko‘rsatib o‘tilishicha, tarix (ta rix fani) metodologiyasi — maxsus tarixiy fan sohasi bo'lib, ta rix fanining predmeti va obyektini hamda ilmiy tarixiy bilish ning nazariyasini aniqlab beradi. Tarix fanining ilmiy va ijtimoiy mavqeyini, tarixning fan sifatidagi tuzilishini o'rganadi. Tari xiy bilishning nazariyasini (umumfalsafiy, gneseologik va epis- temologik asoslarini, tamoyillari, darajalari, turlari, bosqichlari, tarixiy bilish uslublari, tarixiy bilish natijalarining namoyon qilinishi, shuningdek tarixiy bilimlar shakllarini o‘z tarkibiga ol- gan holda) yaratadi. Shuningdek, tarix fani metodologiyasi ta rix fanidagi asosiy nazariy-metodologik yo‘nalishlar, turli ilmiy maktablar va ularning xususiyatlarini o‘rganadi. Umumiy hol da tarix fani metodologiyasi konkret-tarixiy tadqiqotlarni amalga oshirishning ilmiy bilish asoslarini shakllantiradi I . Bir so‘z bilan aytganda tarix fani metodologiyasi uslublar, ta- moyillar, ilmiy tarixiy tushunchalar kabilar ko‘rinishidagi konk ret-tarixiy tadqiqotning nazariy aks ettirilishi deb hisoblash mumkin. Metodologiyaga oid tushunchalarning shakllantirilishi va yu- zaga kelishida hamda bugungi kunda ma’lum bo'lgan ayrim muammolarining ishlab chiqilishida Suqrot (Sokrat), Aflotun (Platon), Arastu (Aristotel)larning qarashlarini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Suqrot tarixiy mushohadaning dialektik tabiatini turli tasav- vurlarning, tushunchalarning, ularning qiyosiy holatlarining I Баринова Е.П., Иполлитов Г.М., Бобкова Е.Ю. Основы теории и методологии исторической науки: Учебное пособие в схемах. — М., 2010. 132boshladi. Ko‘pgina tarixchilar va hatto faylasuflar ham manbalarning tahlili jarayonida ijodiy yon- dashuv zarurligini tan ola boshladilar. Manbalarni chuqurroq o‘rganish ko‘proq ma’lumot olish imkonini bera boshladi. Bi- roq endi bu holatda, ya’ni «dalillarning ilohiylashtirilishi»ni tan qid qilish jarayonida tarixchilar ikkinchi boshqa bir muammoga, ya’ni endi tarixchining fikrlarini «ilohiylashtirilishi» va aksincha manbalardagi obyektivlik xususiyatining inkor qilinishiga olib keldi. Manba mazmunining tarixchi tafakkuridan kelib chiqqan holdagi bogTiqlik haqida ta’kidlana boshlandi. Bu yo'nalish tarix falsafasining «tanqidiy» yo‘nalishi hisoblanadi. B.Kroche tarixiy manbalar tarixchining tafakkuri va ongidan tashqarida mavjud bo‘lmaydi, deb hisobladi. Tarixchining fikrlarisiz hujjatlar o‘lik- dir, amalda tarixiy manba tarixiy ong ichida, uning tarkibiga ay- lanib ketadi. Biroq, B.Kroche fikrining tarafdorlari tarixiy man- baning obyektiv mazmunini inkor qilgan holda uni tarixchining fikriga va tafakkuriga bog‘liq qilib qo‘ydilar. Angliyalik tarixchi A.Marru pozitivistlarning tarixchini fakt- larning qayd etuvchisi sifatida bergan bahosiga keskin qarshi chi- qib, tarix bilish subyektining, tarixchining ijodiy mehnati mahsu- li, deb baho berdi. Biroq bu fikri bilan u ham xatolikka yo‘l qo‘ydi, ya’ni tarixchi manbani yaratadi, deb aytgan fikrini ko‘pgi- na tarixchilar inkor qildilar. E.Karr tadqiqotlarida tarixchining o‘rnini bo'rttirishga qarshi chiqib, bu obyektiv xulosalar chiqarilishini shubha ostiga qo‘ya- di, deb fikr bildirdi. XX asr fransuz tarixchisi Lyusyen Fevr manbalar haqida so‘z yuritib, quyidagilarni ta’kidlab o‘tadi: «Tarix, shubhasiz yozma manbalar asosida yaratiladi. Qachonki ular mavjud bo‘lsa. Bi roq tarix yozma manbalarsiz ham yaratilishi mumkin, qachonki ular mavjud bo'lmasa. Qachonki kerakli gul bo‘lmasa, asal bosh- qa mavjud gullardan ham yig‘ilishi mumkin. Shu kabi tarixchi ham boshqa manbalardan ma’lumot olishi mumkinki, bular so‘z yoki belgilar, manzara yoki tasvir, Oy tutilishi yoki bo‘yincha- ning shakli, toshlar, metall yoki geologik tekshiruvlar, qo‘ying- ki, 43Tarixiy bilish ikki turga bo‘linadi, birinchisi kundalik tarixiy bilish (kundalik hodisalar, jarayonlar, har kuni odatiy ravishda sodir bo‘lib turadigan, o‘z-o‘zidan (tartibsiz ravishda) yuz berishi (sodir bo‘lishi) rnumkin bolgan hodisalar va jarayonlar) bo‘lsa, ikkinchisi ilmiy tarixiy bilishdir I II . Kundalik tarixiy bilish sohasiga hayotiy voqealar va hodisalar- ni tavsiflash, sayohat vaqtida ko'rgan-kechirganlarini tavsiflash, qadimgi osori-atiqalarni yig‘ish va ular haqida ma’lum bir fikr- larni bildirish kabilarni kiritish mumkin bo‘lsa, ilmiy tarixiy bi lish sohasi professional tarixchilarga xosdir 1 . Ko‘pincha tarix faniga o‘tmishni o‘rganuvchi fan sifatida qa- raladi. Bu fikr yoki qarash unchalik ham to‘g‘ri emas. Tarix fani nafaqat o‘tmishni o‘rganadi, balki bugungi kunda, ayni vaqtda sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarni ham o‘rganadi. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q» asaridagi mulo- hazalar juda katta ma’no anglatishini ko‘rish mumkin III IV . Bunda bir jihatga alohida e’tibor qaratish lozimki, bir tar- ixchi yoki bir guruh tarixchilar o‘tmish tarixiy jarayonlarini (yoki ayni zamonaviy kunlardagi hodisalar va jarayonlarni) bor ko‘lamicha tadqiq etmaydi, balki uning ma’lum bir tarkibiy qis- mini, voqealarni va hodisalarning biror-bir yo‘nalishi yoki qat- laminigina o‘rganadi. Tarix fani tarmoqlari sohalari mutaxas- sislari bo‘lgan professional tarixchilar tomonidan amalga oshirib boriladigan tadqiqotlarning ilmiy xulosalarini va natijalarini umumlashtirish orqali o‘tmish va bugungi tarixiy jarayonlar, hodisalarning mazmuni va mohiyati haqida umumiy tasavvur- ga ega bo‘lish mumkin. Tadqiqot predmetining tushunchasi va mohiyatidan kelib chiqqan holda o‘tmishni o‘rganishga yo‘naltirilgan sivilizatsion, I Смоленский Н.И. Теория и методология истории: учеб, пособие для студ. высш. учеб, заведений. 2-е изд., — М.: Издательский центр «Академия», 2008. С. 16. II Смоленский Н.И. Теория и методология истории. С.16. III Смоленский Н.И. Теория и методология истории. С . 16. IV Karimov LA. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. — T.: Sharq. 1998. 162sifatida munosabatda bo‘linmagan, chunki ular tarix fanidagi qonuniyatlar (qonunlar)ning mavjudligini inkor qilganlar va uning bilish imkoniyatlarini yetarli baholamagan- lar. Ularning fikricha, tarixchi sotsiologik qonuniyatlardan foy- dalanyaptimi, demak tarix ham «sotsiologiyalashtirilmoqda» (ijtimoiylashtirilmoqda), o‘tmishdagi tarixiy jarayonlar va hodi- salar haqidagi aniq va konkret tarixiy yondashuvlar esa yo‘qqa chiqariladi. Umuman bu fikrlardan ko‘rinadiki, tarix fanining qonuniyat- lari (qonunlari) masalasi hali yana yangi fikrlar va ilmiy xulosalar- ga ehtiyoj sezmoqda va bu boradagi bahs-munozaralar yana da- vom etadi. 229semiotik, xaosologiya, alternativlik g‘oyasi, xaos, pos tulate Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Fanlararo yondashuv va uning mohiyatini tushuntirib be ring. 2. Tarix va jamiyatshunoslik fanlari o‘rtasidagi aloqadorlikni tus huntirib bering. 3. Tarix va psixologiya o‘rtasidagi aloqadorlikni tushuntirib bering. 4. Madaniy antropologiya nima? 5. Sinergetika tushunchasini izohlang. 6. Tartibsizlik nazariyasi qanday nazariya? 7. Tarix fanining qaysi fanlar bilan aloqadorligini izohlab bering. 8. Fanlararo yondashuv va uning tadqiqotlardagi o‘rni. Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati: Antropologiya — odamning kelib chiqishi va tadrijiy rivojla- nish jarayoni, jismoniy tuzilishi va irqlarning paydo bo‘lishi ha- qidagi fan. Mifologiya — (mif — afsona) — afsonalar, miflarni, afsonalarni oTganuvchi fan. Postulat — isbotsiz ham qabul qilinaveradigan dastlabki qoi- da, faraz. Semiotika — tibbiyot fanlariga oid atama bo‘lib, kasallik alo- matlari haqidagi fandir. Tarix fanida esa tarixiy jarayonlarni ularning ichki belgilari, alomatlari, xususiyatlari, o‘ziga xos- liklariga asosan qismlarga bo‘lib o‘rganish sohasi Tarix va sotsiologiyaning o‘zaro aloqadorligi — bu konkret- lik va abstraktlik o‘rtasidagi, tarixiylik va mantiqiylik o‘rtasidagi munosabatlardir. Sotsiologiya tarix fani bilan umumiy aloqador- likda bo‘lib, zamonaviy jamiyatning tuzilishi va vazifalari, ja~ miyatdagi ijtimoiy guruhlar, ijtimoiy ong mazmuni va o‘zgarish- larini o‘rganadi. Tarix fanining huquqiy fanlar bilan aloqadorligi — umumiy alo- TARIX FANI METODOLOGIYASI 109fikricha o‘tmish haqidagi haqiqat kelajakdagi yaxshi fazilat- larga O‘ rgatadi 1 . Tarix fanining ijtimoiy funksiyalari haqida zamonaviy qarash- larning mohiyati qanday? Tarix saboqlari nima va uni qanday anglash mumkin? Eng avvalo aytish kerakki, tarix «hayot murabbiyi» sifatida o‘rgatadi, biroq bu o‘rganuvchi uchun majburiy xususiyatga ega emas va tarix bunga majburlamaydi ham. Biroq, kimda-kim ta- rixdan o‘rganmasa va undan xulosa chiqarmasa, vaqti kelib u xa- to qilganini anglashi mumkin. Tarixdan saboq olish o‘tmishga bog‘liq emas, balki konkret tarixiy vaziyat va tarixiy sharoitning ehtiyojlariga boghiqdir. Bun- da o‘tmishda sodir bo‘lgan va undan tarixiy saboq sifatida xu- losalar chiqarilishi mumkin bo‘lgan va ayni vaqtdagi tarixiy holat- dagi voqelikning umumiy o‘xshash xususiyatlari katta ahamiyatga ega. G.V.Gegelning aytishicha, agar umumiy mutanosiblik mav- jud boTmasa, o‘tmishga suyanish uchun asos bo‘lmaydi I II . Insoniyatning butun o‘tmishi xush-noxush xotiralardan, kela- jak avlodlar yo‘lini yorituvchi, adolatli yo‘llarga boshlovchi saboq- lardan iborat. Ular yillar o‘tgani sari mazmun-mohiyatiga ko‘ra ezgulik va taraqqiyotga, tinchlik-totuvlikka xizmat qiluvchi mu- him xulosalarga aylanadi. Millatning kelajagi, jamiyatning taraq qiyotga yuz burishi, ma’naviy-axloqiy darajasi, xalq turmush tar- zining farovonlashuvi, orzu-umidlarning ro‘yobga chiqishi mana shu saboq va xulosalarni anglash va ularga og‘ishmay amal qi- lishga bog‘liq. I Тацит. Анналы. — Л. 1969. — III , 65. II Историческое познание сегодня, http :// istoriya - s - drevneyshih - vremyon . 110 255ravishda rivojlantirilib boriladi. Aniq fanlardan farqli ravishda tushuncha kuchsiz aniqlikda bo‘lib, uning belgi- lari va hajmi tarixchining o‘zi tomonidan aniqlanadi. Shuning uchun tushuncha ko‘p ma’noli bo‘lib, har bir tarixchi yoki tad- qiqotchi tomonidan doimiy ravishda takomillashtirilib borila di. G.Frege har qanday bilishning uch birligini ko‘rsatib beradi, ya’ni bular nom, predmetlik ahamiyati (denotat), ma’no, ilmiy qarashlar. Tarixiy tushuncha real voqelikning bir qismi yoki parchasi yoki o‘ylab chiqilgan yoki to‘qima tushuncha emas, balki tarix chining bilish faoliyati natijasi bo‘lib, bir vaqtning o‘zida bilish vositasi sifatida ham tushuniladi. U tarixiy tadqiqot materiali- ga uyg'unlashgan holda bo‘lib, mustaqil mantiqiy tahlil predmeti bo‘lishi ham mumkin, biroq bunda bilimning mazmun jihati- ga ta’sir etuvchi mantiqiy tahlilni predmet tahlilidan ajratib olish maqsadga muvofiq emas. Tarixiy tushuncha (tasavvur) hech qachon haqiqiy (real) vo- qelik bilan mos kelmaydi. Tarixiy tushunchada hodisalar (vo qealar, jarayonlar)ning asosiy va ixchamlashgan mohiyati mavjud bo‘ladi. U o £ z tarkibida obyektning barcha xususiyatlarini emas, balki uning faqatgina eng muhim tomonlarini qamrab oladi. Tushuncha (tasavvur)ning haqiqiy (real) voqelik bilan mos kel- masligini tarixiy voqealar (hodisalar, jarayonlar)ning individu- alligida (aynan shu voqea (hodisa, jarayon)ning o‘ziga xosligida) deb tushuntirish mumkin, ular kamdan kam hollarda bir-biri- dan farqlanuvchi shakllarda takrorlanishi mumkin, biroq hech qachon «aynan o‘zi»dek takrorlanmaydi. Tarixiy reallikning tur- lichaligi va mukammalligi tushuncha (tasavvur)da to‘liq aks et- maydi. Tarixiy jarayonlarning nosinxronligi (bir xilda, aynan o'xshash, baravar sodir bo‘lmasligi)ni ham tushuncha (tasav- vur) va tarixiy reallikning bir- biriga mos kelmasligida anglash mumkin. Tushuncha (tasavvur) konkret-tarixiy reallikka nisba- tan ancha zaif boTib, voqelikni asosan umumiy mantiqiy nuqtayi nazardan qamrab oladi va tarixiy voqelikni bir tizim sifatida o‘rganadi. Tarixchi (tadqiqotchi) tushunchaning erishilgan bi lim darajasiga mos kelmasligiga ishonch 86asosiy voqelik podsholarning faoliyati va boshqaruvi jarayonlari atrofida shakllantirilganligini kuzatish mumkin. Bunda podsholiklarning vujudga kelishi va siyosiy tarixi, diplomatik aloqalar jarayonlari va davlatlarning inqirozlari asosiy diqqat markazida tutilgan. O‘sha davrdagi ma’naviy va madaniy, iqtisodiy taraqqiyot yoki inqiroz holatlari aynan shu davr hukmdorlari faoliyati bilan bog‘lana- di. Bunday tarixiy yondashuvda tarixiy voqelikning aks ettirilishi asosan davriy yoki hududiy jihatdan chegaralangan va voqealar- ning butun mohiyati va ko‘lami bilan tasavvur qilish imkoniyati- ni cheklagan. Bunday yondashuv D. Yumning «tarix predmeti- ni buyuk imperiyalarning vujudga kelishi, rivojlanishi va inqirozi tashkil etadi», E.Gibbonning «tarix urushlar tarixi va jamiyatni boshqarish ishlaridan iborat», L. Rankening «tarix bu diplomatik munosabatlardir» kabi fikrlariga turli darajada mos keladi. Hatto bu borada mashhur yozuvchi F. Volter kinoyali ravishda «har to- monda faqat qirollar tarixini ko‘rish mumkin, men esa odamlar tarixini yozmoqchiman» degan so‘zlarni aytib o‘tgan edi. Uchinchidan, sharq tarixnavisligida axloqiy va ma’naviy me- zonlardan kelib chiqqan holda tarixiy voqelikni haqqoniy va qan- day bo‘lsa shundayligicha talqin qilish ham ustuvor yondashuv- lardan biri hisoblanadi. Ayrim tarixchilar o‘zlaridan oldin sodir bo‘lgan voqealarni avval yozib qoldirilgan asarlar asosida ko‘rsa- tib berayotganligini va bunda o‘zlaridan biror-bir qo‘shimchalar qo‘shishga jur’at etmaganliklarini, ya’ni o‘zlaridan keyingi avlod uchun isbotlanmagan va tasdiqlanmagan ma’lumotlarni o‘z ki- toblarida qayd etishga jur’at etmaganliklarini alohida qayd etib o'tganlar. Bunday qaydlar hamma tarixchilar tomonidan e’ti- rof etib qoldirilmagan bo‘lsada, biroq asarlarni o‘qish jarayonida shunday ruhiyatni sezish mumkin. To‘rtinchidan, sharq tarixnavisligida tarixiy voqealarni yori- tishda ijtimoiy mansublik omili ham uchraydiki, bu ayrim holat- larda tarixiy voqelikni bir tomonlama yoki cheklangan va chega- ralangan holda yoritilishiga olib kelgan. Bunday holatlar aksariyat hollarda asarlar mualliflarining hukmdor ta’sirida bolganliklari yoki undan jabrlanganliklari bilan xususiyatlanadi va ko‘p holat- larda mubolag'ali va haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan ma’lumotlar bilan voqelikni tavsiflashga urinish ko‘zga tashlanadi. Bunday holatlarni tarixnavislik bilan bir vaqtda she’riyat va adabiyot so- halarida ham kuzatish mumkin. Albatta tarixni yoritishga bun day yondashuv asl voqelikni tasavvur etishga imkon bermaydi yoki 237manbalar matnlari va ulardagi yozuv- larning eng nozik jihatlarigacha bemalol o‘qiy olish mumkinligi va bu jihatdan imkoniyatlarning oshganligi, bu esa tadqiqotning va tadqiqot natijalarining yanada aniq va ilmiy jihatdan asoslan- ganligi darajasining oshishiga imkon yaratganligi haqida qilingan edi. Avstriyalik ma’ruzachi tomonidan esa o‘rta asrlar Yevropasi- ning kundalik hayoti aks ettirilgan tasviriy materiallar bo‘yicha elektron arxiv yaratish taklifi ilgari surilgan edi. Bunday ma’ru- zalar bilan bir qatorda asosiy e’tibor baribir eng muhim jihatlarga, ya’ni elektron matnlar va ma’lumotlar bazasini yaratish rnasala- lariga qaratilgan edi. Bulardan tashqari iqtisodiy va ijtimoiy ta- rix masalalarida, tarixiy demografiya masalalari kabi bir qator so- ha yo‘nalishlari tadqiqotlari bo‘yicha ham yangi yondashuvlar va kompyuter texnologiyalari namoyish qilindi. Bunda asosiy e’tibor modellashtirishga qaratildi va bunda «manbani modellashtirish — tarixni modellashtirish» tushunchasi yuzaga keldi. Umuman olganda bu davrda tarixiy informatika o'zining shakllanish bosqichidan qaror topish bosqichiga o‘tdi. Keyingi yillarda tarixiy informatikada turli maktablar va turlicha yon- dashuvlarning differensiyasi va integratsiyasi jarayonlari amalga oshirilmoqda. Bu sohada dastlabki vaqtlarda Buyuk Britaniyada, Niderlandiyada, Skandinaviya mamlakatlarida bir qator muvaffa- qiyatlarga erishilgan. Elektron kutubxona InterNETning ajoyib imkoniyatlaridan biridir. Bu kutubxonaning elektron shaklidir. Kutubxona deganda odatda ko'z oldimizga kitoblar turgan uzundan uzoq kitob javon- li katta xonalar keladi. Elektron kutubxonada «javonlar» vazifasini jildlar, kitoblar vazifasini InterNET sahifalar bajaradi. Bu kutubxo na ma’Iumotlari elektron ko‘rinishda bo‘ladi va kompyuterda joyla- shadi. Bu kutubxonadan foydalanish juda qulay. Bunda dunyoning ixtiyoriy nuqtasidan elektron kutubxona ma’lumotlaridan foydala nish va zarur ma’lumot nusxasini ko‘chirib olish olish mumkin. Elektron kutubxonadan foydalanishingiz uchun kompyuter, modem va InterNET tarmog‘i bo‘lishi yetarli. Kompyuter va In terNET yordamida ma’lumotni bir necha daqiqada topish mum- kin. Ma’lumot dunyoning ixtiyoriy nuqtasidan juda qisqa soni- yalar davomida ekranda tasvirlanadi. Bu virtuallik deb ataiadi. Unga faqat kompyuter va maxsus tarmoq orqali erishish mum- kin. Elektron kutubxonalarni turlicha nomlar bilan nomlanadi. Virtual kutubxona o‘zi nima? Oxirgi paytda virtual dunyo, virtual olam kabi

TARIX FANI METODOLOGIYASI KITOBI

Купить