Tarix fanining vujudga kelishi va oʻtmishni oʻrganishdagi dastlabki malakalar

« Tarix fanining vujudga kelishi va o tmishni o rganishdagiʻ ʻ
dastlabki malakalar »
MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................... ……………………….………….. 3-4
I.BOB.   TARIX   FANINING   OBEKTI,   PREDMETI,   VAZIFASI   VA
RIVOJLANISH BOSQICHLARI ……………………………………… ……… ……………… 5-13
1.1. Tarix   fanining vujudga k е lishi dagi dastlabki malak alar ………………….…………... 5-
7
1.2.   Yunon,   arab,   fors,   va   turk   tilidagi   qo lyozmalar   va   ularning   tarix   fanining	
ʻ
rivojlanishidagi o rni	
ʻ ……………………………...…………………………………………………...... 8-13
II.BOB.   TARIX   SOHASIDAGI   TADQIQOTLARNING   TURLARI …….… 14-
26
2.1. Tarixshunoslik tarix fanining maxsus sohasi va o quv fani sifatida	
ʻ ………… 14-21
2.1.   Tarixini   o‘rganishda   antik   manbalar ning   ro‘li ………………………………………... 22-
26
XULOSA …………………………………………………………………………………………….……. 27-28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI   …………………………..…... 29-30 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi .   Tariximiz   bizning   milliy   g‘ururimiz,   shonli
sharafimizdir.   O zbekiston   Respublikasi   birinchi   Prezidenti   Islom   Karimovʻ
о zining   “Yuksak   ma’naviyat   -   yеngilmas   kuch   kitobida”   “o z   tarixini	
ʻ ʻ
bilmaydigan,   kechagi   kunini   unitgan   millatning   kelajagi   yo q”	
ʻ 1
,   -   deb   ta’kidlashi
bilan   birga   har   qanday   inson   jahon   tarixini,   umumbashariy   taraqqiyot   yo lini	
ʻ
chuqur   idrok   etishi   zararligini   ham   uqtirganlar.   Darhaqiqat,   mustaqillik   sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy  о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.	
ʻ ʻ
O zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   ta’kidlaganlaridek:	
ʻ
“Milliy   tarixni   milliy   ruh   bilan   yaratish   kerak.   Biz   yoshlarimizni   tarixdan   saboq
olish,   xulosa   chiqarishga   o rgatishimiz,   ularni   tarixiy   tafakkur   bilan	
ʻ
qurollantirishimiz  zarur.  Tarix insititutini   bu fanni  rivojlantirish  bo yicha tayanch	
ʻ
muassasa   etib   belgilash   kerak”.  O zbekistonning   eng   yangi   tarixi   va   biz   erishgan	
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni	
ʻ
o z   kuchi   va   irodasi   bilan   yengib   o tishga   qodir   deb   baralla   aytishga   to la   asos	
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
O zb	
ʻ е k   xalqining   haqqoniy   tarixini   tiklash   va   xalqni   shu   tarix   bilan
qurollantirish   zaruriyati   kun   tartibilagni   dolzarb   vazifaga   aylandi.   Zеro
mustaqillikka qadar , yani mustabid tuzum hukmronligi sharoitida haqqoniy tarixni
tiklash   va   uni   xalqqa   yetkazishga   yo l   bеrilmadi.   Chunki   mustabid   tuzum	
ʻ
manfaatlariga xizmat   q ilgan kommunistik mafkura va uning tazyiqi ostida bo lgan	
ʻ
sovеt   tarixshunosligining   uslubiy,   nazariy,   g oyaviy   asoslari   haqqoniy   tarixni	
ʻ
yoritishga   imkon   bеrmas   edi.   Ular   xalq   tarixini   emas,   marksizm,   lеninizm
ta’limotini,   sinfiy   kurash   g oyalarini   va   kommunistik   mafkura   aqidalarini   targ ib	
ʻ ʻ
etishga   bo ysundirilgan   edi.   Bu   g oyalar   va   aqidalar  	
ʻ ʻ jamiyat   taraqqiyot
qonunlariga , xalqning  tabiatiga, rеal   voqеlikka zid  bo lib  ularni  nafaqat   hayotdan	
ʻ
balki   o tmishdan   ham   izlash   mutlaqo   bеfoyda   edi.  	
ʻ Shunga   karamay ,   mazkur
ta ’ limot   aqidalariga   va   tamoyillariga   asoslangan   sov е t   tarixshunosligida   nafakat
o ʻ zb е k   xalqining   balki   jahon   tarixining   ham   juda   ko ʻ p   muhim   masalalarni   mutlaqo
1
 Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
 Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”-	
ʻ
T .:2016,- B .5 
2 noto ʻ g ʻ ri   buzib   talqin   etildi . Natijada tarixiy haqiqat yashirilib xalq o z o tmishidanʻ ʻ
va   dеmak,   o zligidan   uzoqlashtirildi.   Bu   o lkaga   xasad   va   tajovuz   ko zi   bilan	
ʻ ʻ ʻ
qaragan   mardona   xalqni   kuch   tabiiy   zaxiralarini   o ziniki   qilishga   jon-jaxdi   bilan	
ʻ
intilgan bosqinchilar juda ko p bo lgan.	
ʻ ʻ
Tadqiqotning   maqsadi .   Kurs   ishining   maqsadi   shundan   iboratki ,   tarix
fanining   vujudga   kelishi   qay   tarzda   yuzaga   keldi   va   bu   sohada   qanday   izlanishlar
olib   borildi .   Bunda   nafaqat   tarix   fanining   vujudga   kelishi ,   balki   fanning   tarixchi
olimlar   tomonidan   o ‘ rganilganlik   darajasi   va   tadqiqotlar   olib   borish   jarayonlarini
boshqa   tarixchi   olimlar   fikrlari   bilan   solishtirib ,   qiyosiy   tahlildan   foydalanilgan
holda   hulosa   chiqarishni   maqsad   qilib   qo ‘ ydik .
Tadqiqotning   obekti .   Tarix   fanining   vujudga   kelishi ,  o ‘ rganilishi ,  izlanishlar
olib   borilishi   va   bu   fan   haqida   bilimlar   malakasining   shakillanishini   o ‘ rganilishidir .
Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi .   Mazkur   kurs   ishining   tarixshunoslik   nuqtai
nazaridan   yozilgan   bo ‘ lib ,  tarixni   deyarli   tadbiq   etilmagan   obektlarda   o ‘ rganilishini
ochib   beradi ,   bu   mavzuda   tadqiqot   olib   borgan   tarixchilar   va   ularning   fikrlarinini
taqqoslab   nisbatan   to ‘ g ‘ riroq   bo ‘ lgan   hulosa   chiqaradi .
Tadqiqotning   tuzilishi .   Ushbu   kurs   ishi   ikki   bob ,   4   bo ‘ lim ,   xulosa   va
foydalanilgan   manba   va   adabiyotlardan   iborat .
3 I BOB. TARIX FANINING OBEKTI, PREDMETI, VAZIFASI VA
RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.1. Tarix  fanining vujudga k е lishi dagi dastlabki malakalar.
Tarix  fan  sifatida  qachon  va  qanday   paydo  bo lgan?   Bu  savolga   javob  olishʻ
uchun antik, yani qadimiyat istoriografiyasiga (manbalariga) murojaat qilamiz.
Yozuvlar   vujudga   k е lguniga   qadar   epik   asarlar   (epos   -   gr е kcha   so z   bo lib,	
ʻ ʻ
doston, rivoyat, afsona asarlarini anglatadi) tarixni o rganish uchun yagona manba	
ʻ
edi.   (Masalan,   yunon   shoiri   Gomerning   “Iliada”,   “Odiss е ya”   dostonlari,   O rta	
ʻ
Osiyo   xalqlarining   “Alpomish”,   “Manas”,   “Go ro g li”   dostonlari,   Vladimir,	
ʻ ʻ ʻ
Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi rus bahodirlari haqidagi
dostonlar yoki “Igor jangnomasi” qo shig i...).	
ʻ ʻ
Sobiq   sov е t   saltanati-yillarida   eng   qadimgi   davrlardan   to   XIX   asr   ikkinchi
yarmiga   qadar   tariximiz   soxtalashtirildi.   Pr е zid е ntimiz   I.Karimov   bu   haqida
“O zb	
ʻ е kistonning   o zb	ʻ е k   xalqining   bugun   k е ng   ommaga   yetkazishga   arziydigan
haqqoniy   tarixi   yaratildimi,   yo qmi?   Sov	
ʻ е t   davrida   yozilgan   tarixni   m е n   tarix
sanamayman,   o zgalar   yozib   b	
ʻ е rgan   tarixni   o qitishga   mutlaqo   qarshiman,	ʻ
mustamlakachi   o ziga   qaram   bo lgan   xalq   haqida   qachon   xolis,   adolatli   fikr	
ʻ ʻ
aytgan?   Ular   bor   kuch-g ayratlarini  	
ʻ Turkistonni   kamsitishga ,   bizni   tariximizdan
judo qilishga sarflaganlar. Tarixdan judo bo lish nimaligini yaxshi bilsangiz k	
ʻ е rak.
Inson   uchun   tarixdan   judo   bo lish   hayotdan   judo   bo lish   d	
ʻ ʻ е makdir”.     -   d е b   juda
o rinli uqtirgan edilar	
ʻ 3
.
XIX   asrning   ikkinchi   yarmi   va   XX   asrning   boshlarida   chor   Rossiya
hukmronligi davrida Turkistonda mustamlakachilik siyosati hukm surdi. Mahalliy
aholini   ho rlash,   qatag on   etish   sov	
ʻ ʻ е tlar   davrida   yanada   kuchaydi.   Shu   tariqa
Turkistonda mustaqil davlatchilikni poymol etgan, til, madaniyat va urf-odatlar va
milliy   qadriyatlarni   oyoq   osti   qilgan   mustabid   tuzum   130   yil   hukmronlik   qildi.
Endilikda, O zb	
ʻ е kiston mustaqil davlat sifatida xalqaro maydonga qadam qo ygan	ʻ
damlarda   k е chagi   kunga   nazar   tashlash,   so nggi   mustamlakachilik   asoratini	
ʻ
o rganish   ijtimoiy-siyosiy   va   ma’naviy   jihatdan   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.	
ʻ
3
  Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – Б. 526.
4 Chunki   millatni   asrash   uning   haqiqiy   tarixini   o rganish,   avaylab   himoya   qilishʻ
k е rak bo ladi.	
ʻ
Podsho   Rossiyasi   shuningd е k   mazlum   xalqlarni   ezish   va   xunr е zlik   qilishda
uning   davomchisi   bo lgan   sobik   sho ro   hukmronligi   yillarida   mustamlaka	
ʻ ʻ
r е spublikalar   xususan ,   O zb
ʻ е kiston   ittifoqning   xom   ashyo   manbaiga   aylantirilgan
edi. Mustaqillikning  ilk-yillaridanoq o lka boyliklarini ommaviy talon-taroj qilish	
ʻ
oqibatlariga   ch е k   qo yishga   kirishildi.   R	
ʻ е spublika   Pr е zid е nti   I.Karimov   1991-
yildayoq   SSSR   ning   tarkalib   k е tishi   va   o zb	
ʻ е k   xalqining   mustaqillikni   qo lga	ʻ
kiritishi   tasodifiy   hodisa   bo lmasdan   uning   chukur   tarixiy   ildizga   ega   ekanligini	
ʻ
asoslab b е rdi. Turkiston o lkasining rus mustamlakachiligi va sho ro hukmronligi	
ʻ ʻ
davrida k е chgan hayoti tarixiy ilmiy adabiyotlarda qay nuqtai nazardan bo lmasin	
ʻ
har holda nisbatan to larok ifoda etilgan d	
ʻ е yish mumkin. Bu adabiyotlarni mazmun
va mohiyat e’tiborri bilan 4 davrga ajratish to g ri bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ
Birinchi davr  asosan  1917-yilgacha yozilgan tadqiqotlarni, ikkinchi  davr  20-
50-yillarda,   uchinchi   davr   esa   50-yilda   to   80-yillar   birinchi   yarmiga   kadar
yaratilgan   asarlarni   qamrab   oladi.   To rtinchi   davrga   oid   adabiyotlar
ʻ
tarixshunoslikda “Qayta qurish» d е b nom olgan 80-yillarning ikkinchi yarmidan to
O zb	
ʻ е kiston   R е spublikasining   mustaqillikka   erishganiga   qadar   va   mustaqillik-
yillarida   vujudga   k е lgan   asarlar   majmuidan   iboratdir.   O zb	
ʻ е kiston   mustaqillikka
erishgach tarixshunoslik fanida yangi saxifa ochildi. Ayniqsa bu borada Pr е zid е nt
I.Karimovning   1996-yil   18-s е ntyabrdagi   O zb	
ʻ е kiston   R е spublikasi   Pr е zid е nti
xuzuridagi   Davlat   va   jamiyat   kurilishi   akad е miyasi   qoshida   “O zb	
ʻ е kistonning
yangi   tarixi   markazini   tashkil   etish   to g risida”gi   farmoyishi   va   O zb	
ʻ ʻ ʻ е kiston
R е spublikasi  Vazirlar  Maxkamasining  1996-yil   16-d е kabrdagi  qarori   g oyat  katta	
ʻ
dastur   amal   ahamiyatga   ega   bo ldi.   Mazkur   tarixiy   xujjatlarda   O zb	
ʻ ʻ е kistonning
yangi   tarixini   tayyorlashd е k   ulkan   vazifa   qo‘yildi,   buni   amalga   oshirishda   XIX
asrning   urtalaridan   hozirgi   kungacha   xalqimiz   xayotida   sodir   bo lgan   tarixiy	
ʻ
voqealarni,   bosqichlarni   va   uzgarishlarni   tula   kamrab   olishga   e’tiborr   b е rish
alohida ta’kidlandi.
Vazirlar   Maxkamasining   1998-yil   24-iyuldagi   “O zb	
ʻ е kiston   R е spublikasi
Fanlar akad е miyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to g risida”gi  qarori	
ʻ ʻ
5 ham   o zbʻ е k   tarixshunosligining   bundan   buyon   yo nalishini  	ʻ b е lgilab   olishda ,
o zb	
ʻ е k milliy davlatchiligi tarixini tadqiq etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda 4
.
I.Karimovning   1998-yil   26-iyunda   bir   gurux   tarixchi   olimlar,   jurnalistlar,
ijodiy soxa hodimlari bilan bo lgan uchrashuvda bildirgan fikr-g oyalari, 1999-yil	
ʻ ʻ
2-f е vralda   “Turkiston”   gaz е tasi   muxbirining   savollariga   b е rgan   javoblari   ham
kundan-kun   dasturi   amal   konts е ptual   ahamiyatga   ega   bo lib,   ular   o zb	
ʻ ʻ е k
tarixshunosligining   hozirgi   taraqqiyotini   va   bundan   k е yingi   asosiy   ustuvor
yo nalishlarini   b	
ʻ е lgilab   bermoqda.Mustaqillik-yillarida   tarixchi   olimlarimiz
tomonidan bir talay tarixiy asarlar chop qilindi.
Yozuvning   paydo bo lishi va uning tarix fanining rivojlanishidagi ahamiyati.	
ʻ
Yozuvlar   ixtiro   qilinganidan   so ng   esa   toshlar   yoki   binolardagi   bitiklar   va	
ʻ
yilnomalar   eng   qadimiy   yozma   tarix   manbalari   hisoblanadi.   O sha   davrlardagi	
ʻ
voq е alarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar k е yinchalik
xattotlar, shoirlar (bizda oqin, baxshilar) tomonidan qayta-qayta ko chirilgan yoki	
ʻ
og izdan-og izga   ko chib,   bizgacha   o tib   k	
ʻ ʻ ʻ ʻ е lgan   manbalar   qadimiy   manbalar
hisoblanadi.   Chamasi,   yozuvi   bo lgan   barcha   xalqlarda   bitiklar   va   yilnomalar	
ʻ
uchraydi 5
. 
4
  Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг “Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Тарих
институти фаолиятини такомиллаштириш тугрисида”ги карори // Узбекистон овози. - 1998. - 28 июль.
5
  Лубский А.В. От монизма к плюрализму: постнеклассическая модель исторического исследования // Ессе
Homo (Памяти Э.Г. Алавердова). 1947-1996. - Ростов-на-Дону: Логос, 2002. - С.52.
6 1.2. Yunon, arab, fors, va turk tilidagi qo lyozmalar va ularning tarixʻ
fanining rivojlanishidagi o rni.	
ʻ
Yunon olimi G е rodotning mashhur “Tarix” kitobi bizgacha yetib k е lgan eng
qadimiy   tarixiy   manbadir.   G е rodot   Kichik   Osiyo   (hozir   Turkiya   hududida)
sohilidagi   Galikarnas   shahrida   tug ilgani   uchun,   unga   Sharq   ta’siri   o tganligi	
ʻ ʻ
tabiiydir.   Sits е ron   zamondoshlariyoq   (milodning   I   asri)   G е rodotni   “Tarix   otasi”
d е b   atashgan.   Aslida   G е rodotning   bu   asari   oxiriga   yetkazilmagan   (miloddan
avvalgi   470-yilgacha   bo lgan   voq	
ʻ е alar   bilan   tugallanadi)   va   uni   hozirgi   ma’noda
ilmiy-tadqiqot   d е b   bo lmaydi.   Shunga   qaramay,   uning   kitobi   voq	
ʻ е alar   va   dalillar
ko lami   jihatidan   va   badiiy   qiymati   jihatidan   o zidan   avvalgi   salafdoshlaridan	
ʻ ʻ
anchagina   baland   turadi.   Masalan,   G е rodot   o z   kitobida   Kaspiy   d	
ʻ е ngiziga
ch е garadosh   yerlarda   bo lgan   janglarni   tasvirlaydi.   Shundan   so ng   Kas	
ʻ ʻ piy   ortida
yastalgan   vohalar,   ularda   yashagan   masoxatlar   (massag е tlar)   haqida   yozadi.
G е rodot   birinchi   bo lib   Kaspiy   d	
ʻ е ngizi   Kaspiy   xalqlari   nomidan   olinganligini
aytadi.
Muarrixning   buyuk   shaxs   ekanligini   uning   quyidagi   xolis   so zlaridan   ham	
ʻ
bilish mumkin: “M е n o zim eshitgan narsalarni hikoya qilyapman, ammo ularning	
ʻ
hammasiga   ishonishim   shart   emas.   Mayli   bu   xulosa   m е ning   yangi   asarimga   ham
taalluqli   bo lsin”.   Miloddan   avvalgi   V-IV   asrlarda   yashagan   Fukididning	
ʻ
P е loponn е s   urushlari   haqidagi   asarini   dunyoda   birinchi   ilmiy   tarix   d е b   etirof
etishadi.   Bu   asar   o sha   davr   tarixiy   voq	
ʻ е alarining   ishonchli   va   haqqoniy
tasvirlangani   bilan   ajralib   turadi.   G е rodot   asariga   nisbatan   Fukidid   asari   olg a	
ʻ
tashlangan   qadam   edi.   Fukidid   kitobida   hayot   voq е alariga   Olimp   “xudo”larining
aralashuvini   ko rmaymiz.   Fukidid   asarida   tarixiy   tahlilning   asosiy   talablari	
ʻ
voq е alar   guvohlarining   aytganlarini   taqqoslash   va   b е vosita   o sha   voq	
ʻ е alar
qatnashchilarining   hikoyalaridan   foydalanish   kabi   fazilatlarni   ko‘ramiz.   To g ri,	
ʻ ʻ
Fukidid   ham   asotirlar ,   miflardan   foydalanadi   va   bunda   asosiy   e’tiborrni   tarixiy
taraqqiyotga, iqtisodiy omillarning ta’siriga qaratadi. Tarixiy dalillarni aniq bayon
qilish va haqiqatni aniqlashga intilish Fukidid asarining asosiy fazilatidir.
Tarixiy   voq е alarni   haqiqatga   yaqin   qilib   ilmiy   bayon   etgan   muarrixlardan
yana biri, miloddan avvalgi II asrda yashagan Polibiydir. U o zining “Umumjahon	
ʻ
7 tarixi”   asarida   miloddan   avvalgi   220-146-yillardagi   voq е alarni   ellinlar
(elladaliklar)   nuqtai   nazaridan   tasvirlaydi:   bu   O rta   yer   dʻ е ngizi   atrofidagi   barcha
eng   muhim   davlatlarning   tarixini   o zaro   bogliqlikda   tasvirlagan   birinchi   asardir.	
ʻ
Muarrix xulosasiga ko ra har bir davlat tirik vujud kabi tabiat qonuniyatiga asosan	
ʻ
usadi,   rivojlanadi   va   inqirozga   uchraydi.   Polibiyda   birinchi   marta   “pragma tik
(amaliy)   tarix”   d е gan   ibora   uchraydi.   O z   asarining   2-qismini   muarrix   pragmatik	
ʻ
usulda   quradi:   u   voq е alar   nima   sababdan,   qanday   maqsadda   yuz   b е rganligini
aniqlaydi, yani muayyan voq е alarning k е lib chiqish sabablarini birin-k е tinligini, va
oqibatlarini bayon qiladi.
Fukidid   va   Polibiy   asarlari   antik ,   yani   qadimgi   davr   tarixshunosligining
cho qqisini   tashkil   etadi.   K	
ʻ е yingi   yunon   (gr е k)   muarrixlarining   d е yarli   barchasi
ular izidan bordila 6
r.
Rimliklar   tarixshunoslikda   va   boshqa   fanlar   sohasida,   shuningd е k   san’atda
yunonlarning shogirdlaridirlar. Musulmon tarixshunosligi b е vosita shariat va islom
aqidalari   bilan   bog liqdir.   Musulmon   olimlari   tarixiy   voq	
ʻ е alarni   is lom   aqidalari,
Allohning qudrati va qazoi taqdir bilan bog laydilar. Qur’oni Karimda aytilishicha,	
ʻ
inson tirik ekan, u Alloh ning irodasi bilan ish ko radi. Tarixchi esa jamiyatda yuz	
ʻ
b е radigan   voq е alarning   sabablarini   shariat   qoidalari   bilan   uyg unlashtirishi   zarur	
ʻ
edi. Chunki har qanday mantiqiy fikrlash voq е alarning sababini aniqlashni taqozo
etadi. Musulmon tarixchilari bu murakkab vaziyatda o ziga xos yo l topdilar. Ular	
ʻ ʻ
voq е alarning   k е lib   chiqish   sabablarini   bayon   etib,   bu   sabablar   ham   Allohning
irodasi   ekanligini   etirof   etdilar.   Alloh-taolo   lozim   topsa,   shu   voq е alarni   boshqa
izga burib yuborishi ham mumkin. Musulmon tarixchilari ko p o rinlarda “Qur’on”	
ʻ ʻ
suralari va oyatlarga asoslanadilar. Bunday qarash tabiiyotchilarga ham k е ng yo l	
ʻ
ochib  b е rdi.  Ammo  islom  ta’limoti   Arabistondan  tashqari  mamlakatlargayeyilgan
paytdan   boshlab   tarix   fani   s е zilarli   darajada   rivojlanadi.   Ana   shu   davrda   (VII
asrdan bosh lab) arablar, forslar, turkigo y mutafakkirlar (Abu 	
ʻ Abdulloh Xorazmiy ,
B е runiy,   Tabariy,   Maqdisiy,   ibn   Xaldun   va   boshqalar)   musulmon   Sharqi
tarixchiligi faniga asos soldilar.
6
  Мадраимов А., Фузаилова Г. Тарихий манбашунослик. - Т., 2005.
8 Arablar O rta Osiyoga yangi diniy ta’limot - islom ta’limoti bilan birga yangiʻ
yozuvni ham olib k е ldilar. Arab yozuvi asta-s е kin butun Eron va Turonga yoyilib,
abbosiylar   hukmronligining   ikkinchi   asriga   (yani   X   asrga)   k е lib,   murakkab   o rta	
ʻ
forsiy-pahlaviy   yozuvini   siqib   chiqardi.   Buning   oqibati   shu   bo ldiki,   Sharq	
ʻ
xalqlariniig   boy   yozma   obidalari   bizning   kunlargacha   juda   kam   saqlanib   qoldi.
Musulmonlarning   muqaddas   kitobi   “Qur’oni   Karim”   arab   yozuvida   bitilgani,
shuningd е k  arab   alifbosi   nisbatan   ilg orligi,   tovushlarga  asoslangani,   yani   har   bir	
ʻ
fon е ma tovushga alohida b е lgi-harf borligi ham katta ta’sir ko rsatdi. O rta Osiyo	
ʻ ʻ
xalqlari   orasida   kimlar   va   qachon   birinchi   bo lib,   arab   yozuvini   qo llay	
ʻ ʻ
boshlaganligi   biz   uchun   qorong u.   Bizningcha,   arablar   qo l   ostidagi   o lkalarda	
ʻ ʻ ʻ
asta-s е kin tabiiy ravishda  shu yozuv  qo llana boshlagan  bo lsa k	
ʻ ʻ е rak. Samarqand
yaqinidagi   Mug   g oridan   topilgan   Divashtich   (D	
ʻ ʻ е vochti )   tilxati   shu   yozuvda
bitilgan   (I.Yu.Krachkovskiy.   Asarlar,   1-tom)   Ishonch   bilan   shuni   taxmin   qilish
mumkinki,   arab   yozuvi   dastlab ,   ma’muriy-xo jalik   ehtiyojlari   uchun   ishlatilgan	
ʻ
bo lsa   k	
ʻ е rak.   Chunki   arab   yozuvi   sodda,   qulay   va   t е z   yozishli   edi.   Ehtimol,
k е yinroq   yirik   hajmdagi   forsiy   va   turkiy   matnlarni,   pandnoma   dostonlarni   va
adabiy-tarixiy   risolalarni   ham   shu   yozuvda   bitish   qulay   ko ringandir?   Har   holda	
ʻ
dastlabki vaqtlarda qul е zmalarning qaysi tilda bitilishi muhim bo lgandir.	
ʻ
Shunday qilib, VIII asrdan XX asrning boshlariga qadar bo lgan O rta Osiyo
ʻ ʻ
tarixi   tarixshunosligiga   doir   nodir   qo lyozma   asarlarga   egamiz.	
ʻ
Xullas,   hozirgi   vaqtda   tarixshunoslik   fani   ilmiy   va   amaliy   muammo   bo lib	
ʻ
qolmoqda.
Zardushtiylik-dunyodagi   eng   qadimgi   dinlardan   biridir   va   insoniyat
madaniyatiga   ko p   ta’sir   ko rsatgandir.   Ayni   vaqtda,   zardushtiylik   dini   eng	
ʻ ʻ
murakkab,   tushunish  qiyin  bo lgan  din	
ʻ lardan.   Bundan  3500-yil   muqaddam   Osiyo
dashtlarida   vujudga   k е lgan   bu   din   Erondagi   uch   qudratli   davlatda   (Kayoniylar,
Ahmoniylar, Sosoniylar) uzoq asrlar hukm, surgan din bo lishi  	
ʻ bilan birga , u juda
ko p   Sharq   mamlakatlarida,   xususan   O rta   Osiyoda   ham   tarqalgan   edi.	
ʻ ʻ
Tarixiy   manbalarda   ilk   marta   tilga   olina   boshlagan   vaqtlarda   zardushtiylik   ancha
eskirib qolgan edi.
9 Yevropada zardushtiylik  ta’limoti   antik davr   -  qadimgi  zamonlardayoq  katta
qiziqish uyg otgan, Zoroastr (Ozar, Zardusht) va uning ta’limoti haqida ko pchilikʻ ʻ
yunon   va   rimlik   yozuvchilar,   faylasuflar   va   tarixchilar   ilmiy   asarlar   yozgan.
Sosoniylar   sulolasi   davrida   III-VII   asrlarda   zardushtiylikning   muqaddas   kitobi
“Avesto” matnlari o rta forsiy tilda ko chirila boshlagan vaqtlardayoq mazkur din	
ʻ ʻ
tarixshunosligi tug ila boshlagan edi.	
ʻ
Abu   Rayhon   B е runiynipg   “Osoru-l-boqiya”-   “Qadimiy   xalqlardan   qolgan
yodgorliklar”   asarida   (X   asr)   zardushtiylik   dini   haqida   ancha   mufassal   fikr
yuritiladi.
Yuqorida aytganimizd е k, eng qadimgi zamonlardayoq zardush tiylik dini juda
k е ng   hududlarga   tarqalgan   bo lib,   ilk   o rta   asrlarda   mazkur   din   o rnini   asosan	
ʻ ʻ ʻ
islom   dini   egallagan.   Natijada   bundan   avvalgi   davrlarda   mavjud   bo lgan	
ʻ
zardushtiylik   diniga   oid   adabiyotlarning   juda   ko p   qismi,   Sosoniylar   davrida	
ʻ
amalda   bo lgan   “Avesto”   to plamining   taxminan   to rtdan   uch   qismi   yo qolib	
ʻ ʻ ʻ ʻ
k е tgan.   Mana   shu   hol   zardushtiylik   ta’limoti   tarixini   va   uning   tarixshunosligini
o rganish   uchun   katta   qiyinchilik   tug diradi.   Shu   ma’noda   zardushtiylik	
ʻ ʻ
mavzuining   o zi   qator   tarixiy-madaniy   muammolarni   o rganish   uchun   katta	
ʻ ʻ
ahamiyat   kasb   etadi.   Yirik   eronshunos   olim,   London   dorilfununi   prof е ssori   Meri
Boys shu mavzuga doir quyidagi muammolarni sanab o tadi:	
ʻ
-   Qadimgi   diniy   ta’limotlarni   t е kshiruv   jarayoni   Qadi miy   Sharq   va   antik
dunyo   mamlakatlari   -   kichikroq   qabilalar   va   shahar-davlatlardan   yirik
markazlashgan   podshohliklar,   so ng   imp	
ʻ е riyalarga   qadar   k е chgan   siyosiy
taraqqiyotning   umumiy   yo nalishlari   o zaro   bog liqdir.   Ilk   ulug   davlat   “yirik	
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlat tuzilmasi”dan biri Ahmoniylar davlati (miloddan avvalgi VI-IV asrlar) edi.
Bu   davlat   Yaqin   va   O rta  	
ʻ Sharq   mamlakatlarini ,   butun   O rta   Osiyoni   va   ba’zi	ʻ
yunon shahar-davlatlarini o z hokimiyati ostida birlashtirgan edi.	
ʻ
K е yinroq markazi  Eronda bo lgan yirik Sharq davlatlari, unga qo shni  O rta	
ʻ ʻ ʻ
Osiyodagi Parfiya (miloddan avvalgi III asr- milodning III asrigacha), so ng uning	
ʻ
o rniga k	
ʻ е lgan Sosoniylar davlati (III-VIII asrlar) va Qadimgi Xorazm davlati (III-
VII   asrlar),   ellinlar   (elladaliklar),   so ng   rimliklar   «g arbi»ga   qarshi   va   sharqdan	
ʻ ʻ
Xitoy ta’siriga qarshi turuvchi asosiy siyosiy kuchlar edilar. Eron, Afg oniston va	
ʻ
10 O rta   Osiyo   xalqlari   tarixining   turli   jihatlarini   diniy   mazmundagi   matnlarsizʻ
o rganish   mumkin   emas.   Bu   fikr   “Avesto”ga   ham   t
ʻ е gishlidir.   “Avesto”
zardushtiylikning   muqaddas   kitobi   bo libgina   qolmay,   u   O rta   Osiyo   va   Eron	
ʻ ʻ
tarixi, madaniyatini, o ziga xos siyosiy tuzumini o rganish uchun katta ahamiyatga	
ʻ ʻ
egadir 7
.
“Avesto”   shuningd е k,   O rta   Osiyodagi   eng   qadi	
ʻ miy   qabilalar   va   elatlarning
ijtimoiy-iqtisodiy hayotini  o rganishda  qo l  k
ʻ ʻ е ladi. Garchi, Shimoliy Qora d е ngiz
bo yidagi   skiflarning   qabilalari   zardushtiylik   dinida   bo lmasa-da,   qadimiyat-antik	
ʻ ʻ
davr   adiblarining   skiflar   tili,   madaniyati,   ijtimoiy   hayot   tarzi   haqidagi   fikrlarini
Sharqshunoslik   dalillari ,   xususan,   «Avesto»ga   oid   manbalar   orqali   yaxshiroq
tushunish mumkin 8
.
“Yer   yuzidagi   eng   qadimgi   dinlar,   jumladan,   zardushtiylik   haqida   ilmiy-
tadqiqotlar   vujudga   k е lgan.   Xorijiy   olimlardan   amerikalik   R.Fray   (“Nasl е di е
Irana”),   farang   sharqshunosi   E.B е nv е nist,   b е lgiyalik   prof е ssor   J.Dyush е n-
Gyuyim е n,   shv е d   eronshunoslari.X.Yu.Nyub е rg   va   G.Vid е ngran,   daniyalik
K.Barr,   n е mis   olimi   V.Xints   asarlarini,   olimlardan   I.A.Ali е v.,   V.I.Aba е va,
M.A.Dandama е v,   I.   M.   Dyakonov,   V.   A.   Livshits,   B.G .G afurov   va	
ʻ ʻ
boshqalarning asarlarini ko rsatish mumkin.	
ʻ
Zardushtiylik dini tarixiga oid ko plab maqolalar va asarlar yaratilgan bo lsa-	
ʻ ʻ
da,   ammo   mamlakatimiz   xalqlari   tarixida   zardushtiylikning   o rni   va   ahamiyati	
ʻ
haqida   jiddiy,   umumlashma   asarlar   hanuz   yuzaga   k е lmagan.
London   dorilfununi   prof е ssori   M.Boys   Eron   tarixi   va   madaniyatiga   oid   asarlari
bilan   zardushtiylikning   o rta   asrlardagi   va   yangi   zamondagi   tarixini   o rganishga	
ʻ ʻ
katta   hissa   qo shdi.   M.Boys   1963-64-yillarda   Yazd   vodiysi   shimolidagi   olib	
ʻ
borgan  dala-qazilma  ishlari  vaqtida hozirgi  zardushtiylarning e’tiqodlari  va  rasm-
rusmlarini o rgandi.	
ʻ
Yuqoridagi ishlari natijasida Meri Boys 4 jilddan iborat “Zardushtiylik tarixi”
nomli   yirik   ilmiy   asarini   tayyorladi   va   qisman   nashr   etdi.   Bu   asarning   qimmatli
ahamiyatini   etirof   etgan   holda   unda   zardushtiylikning   k е yingi   davriga   oid
7
  Авеста. Избранные гимны. Пер. И.М.Стеблин-Каменского.-Душанбе,1990.-с.119-120
8
  Бабаяров Г. Чач в эпоху Тюркского Каганата (по нумизматическим данным)// Ўзбекистон тарихи моддий
маданият ва ёзма манбаларда. Т., 2005, c. 196-207.
11 ma’lumotlar   avvalgi   davrlarga   ko chirilganligi   muayyan   etiroz   uyg otishiniʻ ʻ
ta’kidlab   o tmoqchimiz.  	
ʻ Shuningdеk ,   M.Boysning   zardush tiylikning   qachon
vujudga kеlganligi haqidagi fikrlari munozaralidir. Miloddan avvalgi (V asr oxiri)
tarixshunoslar   yozishicha,   Gеrodotning   zamondoshi   lidiyalik   Ksanor   Zardusht
nomini tilga olgan 9
.
K е yingi   tarixshunoslarning   yozishicha ,   Kt е siy   o ʻ z   asarida   Zardushtni
assuriyaliklardan   yengilgan   Baqtriya   podshosi   sifatida   tilga   oladi . Shuni ta’kidlash
lozimki,   Ktеsiy   asari   ancha   ilgari   qayta   ishlangan   bo lib,   kеyinroq   o tgan	
ʻ ʻ
qadimiyat   olimlari   ana   shu   qayta   ishlangan   nusxadan   foydalanganlar.   Ammo
Ksеnofontning   “Kiropеdiya”   va   “Anabasis”   asarlarida   Zardusht   haqida   ma’lumot
uchramaydi. Holbuki, Ksеnofont Ahmoniylar davlatining ahvoli, xalq urf-odatlari
va   marosimlari   bilan   yaxshi   tanish   edi.   Gеrodot,   Ktеsiy   va   Ksеnofont   asarlarida
kеltirilgan   ma’lumotlarni   umumlashtirib,   aytish   mumkinki,   Ahmoniylar   davri
(miloddan   avvalgi   VI-V   asrlar)   da   hali   Zardushtni   hukmron   din   asoschisi   dеb
hisoblashmagan.   Zardushtiylik   dini   tadqiqotchilari   E.Bеnvеnist,   A.K.Kristеnsеn,
X.Nyubеrg,   V.V.Struvе   va   boshqalar   ham   shu   fikrdalar.   Xullas,   O rta   Osiyoda	
ʻ
zardushtiylik dini tarqalishi tarixining ochilmagan qirralari ko p. Bu ko plab ilmiy	
ʻ ʻ
izlanishlarni taqozo etadi.
9
 Шнирельман В. А. Арийский миф в современном мире. - М.: Новое литературное обозрение, 2015. - Т. 1. -
536 с.
12 II BOB. TARIX SOHASIDAGI TADQIQOTLARNING TURLARI.
2.1. Tarixshunoslik tarix fanining maxsus sohasi va o quv fani sifatida.ʻ
Tarixshunoslik - tarix fanining tarixini o rganuvchi fan. Tarixshunoslik tarixiy	
ʻ
bilimlar   taraqqiyotini,   muayyan   tarixiy   bosqichda   yaratilgan   ilmiy   mahsulotlarni
yoki ma’lum bir muammoga bag ishlangan tarixiy tadqiqotlarni o rganadi va tahlil	
ʻ ʻ
qiladi 10
.   Tarixshunoslik   nafaqat   tarix,   balki   maxsus   tarix   fanlari   (masalan,
sharqshunoslik,   etnologiya ,   arx е ologiya   va   b.)   tarixi   bilan   ham   shug ullanadi.	
ʻ
Tarixshunoslikning   asosiy   vazifasi   tarix   fani   rivojini   chuqur   va   har   tomonlama
xolisona   anglashdan,   muayyan   taraqqiyot   davrida   to plangan   tarixiy   bilimlarni	
ʻ
tahliliy tadqiq etishdan, amalga oshirilgan ishlarning natijasini chikarishdan hamda
shu   asosda   tadqiq   etilgan   dolzarb   muammolarni   aniqlab,   k е lgusi   tadqiqotlarning
yo nalishlarini   b	
ʻ е lgilashdan,   tarixchilarni   muayyan   tarixiy-ilmiy   muammo
doirasidagi adabiyotlarga yo naltirishdan iborat. Tarixshunoslik o tmishda k	
ʻ ʻ е chgan
va   bugunda   sodir   bo layotgan   voqea-hodisalarning   odamlar  	
ʻ ongida   qanday   aks
etishini ,   tarixiy   adabiyotlar   orqali   ijtimoiy-tarixiy   rivojlanish   jarayonini   kuzatish;
jamiyat   tarixiy   rivojining   turli   bosqichlarida   tarixiy   bilimlarning   o sib   borish	
ʻ
jarayonini   kuzatish   imkonini   b е radi.   Boshqacha   aytganda,   ma’lum   bosqich   yoki
davrda   tarix   fanining   rivojini   jamiyat   taraqqiyotining   asosiy   yo nalishi   bilan	
ʻ
bog liqlikda   ifodalaydi,  	
ʻ ijtimoiy-siyosiy ,   mafkuraviy   muhitning   tarix   faniga
ta’sirini,   u   yoki   bu   yo nalishdagi   rivojlanish   va   tanazzulga   yuz   tutish   sabablarini	
ʻ
aniqlaydi.Tarixshunoslik   shuningd е k,   fan   taraqqiyotida   o z   o rniga   ega   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
ilmiy-tadqiqot   markazlari   tarixini,   unda   faoliyat   ko rsatgan   ilmiy   kadrlarning	
ʻ
salohiyati, ularning fan rivojiga qo shgan hissalarini o rganish kabi vazifalarni ham	
ʻ ʻ
bajaradi. Tarixshunoslik tadqiqotlarining bir  qancha tahlil usullari mavjud ;
- Qiyosiy tarixiy usul-turli tarixiy davrlarda tarixiy ma’lumotlar qanday paydo
bo ldi, harakatlandi, o zgardi va rivojlandi, jamiyat taraqqiyotida tarixiy fikrlarning	
ʻ ʻ
paydo bulishi va rivojlanishi jarayonini aniqlashda qo llaniladi;	
ʻ
-   Aniq   tahliliy   usul-olib   borilgan   tarixshunoslik   tadqiqoti   voqea-xodisalar
tafsilotini   k е lib   chiqish   sabablari,   rivojlanish   jarayonini   nazariy   va   faktik
10
  Sanobar Shadmanova. Tarix tadqiqotlarining metodologiyasi va zamonaviy usullari. Darslik -   Т .: “Barkamolfayz
media”, 2018 – b.34 
13 mat е riallarning   o zaro  ʻ aloqasida   tahlil   qiladi ,   ularning   fanda   qanday
yoritilganligini o rganadi;	
ʻ
-   Mantiqiy-tahliliy   usul-tarixshunoslikda   katta   imkoniyatlarga   ega   bo lib,	
ʻ
tarixiy   muammoning   o ziga   xos   xususiyatlari,   tuzilishi,   boshqa   tarixiy   hodisalar	
ʻ
bilan bog liqligini o rganishda qo llaniladi. Boshqacha  aytganda, ma’lum bosqich	
ʻ ʻ ʻ
yoki  davrda  tarix  fanining  rivojini   jamiyat  taraqqiyotining asosiy   yo nalishi  bilan	
ʻ
bog liklikda 	
ʻ ifodalaydi ;
- Xronologik usul-voq е a-xodisalar haqida turli bosqich yoki davrda tuplangan
tarixiy faktlarni o zaro bog liqlikda o rganishda qo llaniladi. Bu esa turli zamonda	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ilmiy   fikrlarning   harakatini,   muammoga   yondashuvda   konts е ptsiyalar,   karashlar,
g oyalarning   o zgarib   borishini   xronologik   tartibda   takroriy   yoki   xilma-xil	
ʻ ʻ
jihatlarini ochib b е radi .
  Davriylashtirish   usulida   ma’lum   bir   tarixiy-davriy   ch е garada   tarix   fanining
sifat ,   uslub   va   xususiyatlarining   o zgarishiga   ijtimoiy-iqtisodiy   munosabatlarning	
ʻ
ta’siri, har bir yangi bosqichda vujudga k е lgan ilmiy g oyalarni harakatlantiruvchi	
ʻ
omil   va   yo nalishlar   aniqlanadi;   r	
ʻ е tosp е ktiv   tahlil-har   bir   ilmiy   adabiyot   o z	ʻ
davriga taalluqli bo lib, uning kuchli va kuchsiz jihatlarini o zida aks ettiradi.	
ʻ ʻ
Tarixshunoslik   tadqiqotlarida   tadqiqotchining   vazifasi   o zidan   avvalgi	
ʻ
bosqichlarda   yaratilgan   ilmiy   asarlarni   zamonaviy   bilimlar   nuqtai   nazaridan
o rganish,   ularning   ijobiy   va   salbiy   jihatlarini   tahlil   qilishdan   iborat.	
ʻ
Tarixshunoslik   tarix   faniga   nisbatan   yangi   fan   xisoblanadi.   O rta   asrlarda	
ʻ
yaratilgan   ba’zi   tarixiy   asarlarda ,   jumladan,   Abu   Rayhon   B е runiyning   “Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston”, Abu Bakr Narshaxiyning “Tarixi
Buxoro”,   Sharafiddin   Ali   Yazdiyning   “Zafarnoma”,   Boburning   “Boburnoma”,
Muhammad   Yusuf   Bayoniyning   “Tarixi   Xorazm”,   “Shajarai   Xorazmshoxiy”,
Axmad   Donishning   “Buxoro   amirligining   tarjimai   xollari”   va   boshqalarda
muayyan   ma’lumotlarni   umumlashtirishga ,   fakt   va   tarixiy   jarayonlar   bayonida
tahliliy yondashuvga bo lgan harakatlar kuzatiladi	
ʻ 11
.
11
  Sanobar Shadmanova. Tarix tadqiqotlarining metodologiyasi va zamonaviy usullari. Darslik -   Т .: “Barkamolfayz
media”, 2018, 216 b
14 O zbʻ е kistonda   tarixshunoslik   tarix   fanining   maxsus   soxasi   va   alohida
pr е dm е ti sifatida XX asrning II yarmida shakllandi. O zb	
ʻ е kiston FA Tarix instituti
tashkil   topgach,   bir   qator   tarixshunoslar ,   jumladan   V.X.N е pomnin,   R.N.Nabi е v,
I.K.Dodonov,   L.M.Landa,   X.I.Inoyatov,   B.V.Luninlar   muayyan   muammolarning
tarixshunosligini   tadqiq   qilishga   kirishdilar.   1968-yil   Tarix   instituti   qoshida
“Tarixshunoslik” s е ktori, k е yinroq bo lim tashkil etilishi bu soxaning rivojiga katta	
ʻ
hissa   qo shdi.   (bo limni   1968-1988-yillarda   t.f.d.   B.V.Lunin,   1988-1992-yillarda	
ʻ ʻ
t.f.n. V.A.G е rmanov boshkargan, 1992-yillardan t.f.d. prof. D.A.Alimova rahbarlik
qilib k е lmoqda) 12
Istoriografiya  tushunchasi  ikki ma’noda qo llaniladi:	
ʻ
O rta   Osiyo   xalqlari   tarixining   istoriografiyasi   d	
ʻ е ganimizda,   O rta   Osiyo	ʻ
xalqlarining   eng   qadimgi   zamonlardan   hozirgacha   bo lgan   tarixiga   manba   bo lib	
ʻ ʻ
xizmat  qiluvchi tarixiy tadqiqot , yani tarixshunoslik asarlarini tushunamiz.
  Miloddan   avvalgi   329-yilda   mak е doniyalik   Aleksandr   qo shinlari   og ir	
ʻ ʻ
sharoitlarda   Hindiqush   tog   tizmalaridan   o tib,   O rta   Osiyo   hududlariga   yetib	
ʻ ʻ ʻ
k е ldilar. Aleksandrning bu harbiy yurishlari uning istagiga muvofiq shohni kuzatib
k е layotgan ba’zi adib-yozuvchilar va muarrixlar tomonidan yozib borilishi ko zda	
ʻ
tutilgan   edi.   Mak е doniyalik   lashkarboshilardan   Aristobul,   Ptol е m е y   Lag   va
d е ngizchi   darg a   N	
ʻ е arx   ana   shunday   dastlabki   tarix   yozuvchilar   edilar.   Bu
adiblarning   xotiralari   k е yinroq   o tgan   Arrian,   Strabon   va   boshqa   muarrixlarning	
ʻ
asarlarida k е ltirilgan. Ammo yozma xotiralarining ko pchilik qismi bizgacha yetib	
ʻ
k е lmagan.
Aleksandrning   Sharqqa   harbiy   yurishlari   vaqtida   qanday   voq е alar   yuz
b е rganligi   undan   300-400-yil   k е yin   yashagan   5   tarixchining   asarlarida
tasvirlangan.   Ular   o z   asarlarida   Aleksandr   zamondoshlarining   asarlari   va	
ʻ
esdaliklaridan foydalanganlar.
Aleksandrning   O rta   Osiyoga   yurishlari   tasviri   esa   yunon   tarixchisi   Arrian
ʻ
(miloddan   avvalgi   II   asr)   va   Rim   tarixchisi   Kvint   Kurtsiy   Ruf   (milodning   I   asri)
asarlarida   saqlanib   qolgan.   Aleksandrning   Sharqqa   qilgan   yurishlarini   mufassal
12
  Alimova,   D.A.   Tarix   fani   metodologiyasi:   o‘quv   qo‘llanma   /   D.A.Alimova,   Z.A.   Ilxamov.   -   Toshkent:
«0‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti, 2018. - 324 b.
15 yoritgan  Plutarx  (I-II   asrlar)  bilan  Yustin   (II  asr)  esa  uning  O rta  Osiyoga   qilganʻ
yurishlari   haqida   d е yarli   og iz   ochmaydilar.   Sitsiliyalik   Diodorning   «Tarixiy	
ʻ
kutubxona» asarida  (miloddan av valgi  1  asr)  ko p o rinlar  yo qolgan.  Bu  asar  17	
ʻ ʻ ʻ
kitobdan   iborat   bo lib,   Aleksandrning   Amudaryo   ortiga   yurishi   tasvirlangan	
ʻ
boblarning faqat sarlavhalarigina saqlanib qolgan.
Tarixshunoslik   an’analariga   ko ra,   Kvint   Kurtsiy   Ruf   asari   ishonchli   emas,	
ʻ
muallif   badiiy   so z   jimjimadorligiga   e’tiborr   b	
ʻ е ruvchi,   turli-tuman   latifalarni   va
badiiy to qimalar bilan asarini 	
ʻ b е zovchi faylasuf-ritorikdir , d е gan fikr hukm suradi.
Tarixchi asarini bunday yuzaki baholash haqiqatga to g ri k	
ʻ ʻ е lmaydi, mamlakatimiz
tarixshunosligi ruhiga ham ziddir. Kur tsiy Rufning juda ko p ma’lumotlari boshqa	
ʻ
tarixiy manbalar  bilan taqqoslanganida  yuqoridagi fikrlarning to g ri ekanligining	
ʻ ʻ
guvohi bo lamiz.	
ʻ
Ammo   Kurtsiy   Ruf   asarlariga   nisbatan   jangchi   adib   Arrian   risolasida   O rta	
ʻ
Osiyo   voq е alari   bayoni   ancha   ishonchli   hisoblanadi.   Arrian   o zi   Osiyodagi	
ʻ
janglarda   qatnashgan.   Uning   asari   aslida   harbiy   san’atga   bagishlansada,   u
Aleksandr   zamondoshlari   Aristobul   va   Ptol е m е y   Lag   esdaliklaridan   foydalangan.
Ba’zi   o rinlarda   ulardan   ko chirmalar   k	
ʻ ʻ е ltirilgan.   Aristobul   bilan   Ptol е m е y   Lag
asarlarida   faqat   o zlari   qatnashgan   voq	
ʻ е alarni   bayon   etganliklari   uchun   Arrian
ularda   bo lmagan   voq	
ʻ е alarning   yetishmagan   o rinlarini   Kurtsiy   Ruf   kitobidagi	ʻ
hikoyalar bilan to ldiradi.	
ʻ
Mak е doniyalik   Aleksandr   va   uning   davriga   bag ishlangan   juda   ko p	
ʻ ʻ
adabiyotlar   bo lishiga   qaramay,   bu   fotihping   O rta   Osiyoga   harbiy   yurishlari	
ʻ ʻ
haqida juda kam mualliflar yozganlar.
Shunday   qilib,   miloddan   avvalgi   331-yilda   Gr е tsiya-Mak е doniya   qo shinlari	
ʻ
So g diyona   hududlariga   bostirib   kirdilar.   Ular   bu   yerda   mahalliy   aholining   juda	
ʻ ʻ
qattiq   qarshiligiga   uchradilar.   Milliy   qahramon   Spitam е n   rahbarligidagi   xalq
qo zg oloni   tarixdan   ma’lum.   Aleksandrga   qarshi   O rta   Osiyolik   xalqlarning
ʻ ʻ ʻ
urushlari uzoq davom etdi.
Tarixiy   manbalardan   So g diyona   poytaxti   Marokanda   (Samarqand)   qanday	
ʻ ʻ
qilib   mak е doniyaliklar   qo liga   o tib   qolganligini   unchalik   ravshan   tasavvur	
ʻ ʻ
etolmaymiz.   Kvint   Kurtsiy   Rufning   yozishicha,   Aleksandr   shaharda   qo shin	
ʻ
16 qoldirib ,   atrofdagi   qishloqlarga   o t   qo ygan.   Kurtsiy   Rufning   guvohligiga   ko raʻ ʻ ʻ
Marokanda  qal’asi   d е vorini   uzunligi  70  stadiy   bo lib,  shahar   ichkarisida  yana  bir	
ʻ
d е vor bo lgan.	
ʻ
Bunday   mustahkam   shahar   uzoq   qamal   qilinmay,   qon   to kilmay   olinganini	
ʻ
tasavvur   qilish   qiyin.   Shuning   uchun   sov е t   tarixchisi   “Marokanda   shahri   jangsiz
taslim bo lgan” d	
ʻ е gan taxminni bildiradi.
Bizningcha,   bu   fikr   yetarli   tarixiy   asoslanmagan.   Aleksandr   qo shinlari	
ʻ
Marokandani   egallagach,   Yaksart   (hozirgi   Sirdaryo)   tomonga   yuradi.   Bu   yurish
vaqtida   Aleksandr   qo shinlariga   qo zg olonchi   so g dliklar   hujum   qiladilar.   30	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ming qo zg olonchi Mug  tog idagi oyoq yetmas ist	
ʻ ʻ ʻ ʻ е hkomlarga o rnashgan edilar.	ʻ
Mak е doniyaliklar   juda   katta   talafotlar   evaziga   Mug   qal’asini   egallaydilar.	
ʻ
Mudofaachilar juda katta talafot ko radilar. Ularning ko pchiligi qirilib k	
ʻ ʻ е tadi.
Sakkiz   ming   yarador,   ayollar   va   bolalar   asirlikka   olinadi.
Oradan   ko p   o tmay,   So g diyonada   yana   yetti   shahar   istilochilarga   qarshi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo zg olon   ko taradi.   Diodor   ma’lumotlariga  	
ʻ ʻ ʻ qaraganda ,   Aleksandr
qo zg olonchilardan   120   mingini   o limga   hukm   etadi.   Bu   raqam   mubolag ali
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lib   ko rinsa-da,   qo zg olon   qanchalik   k
ʻ ʻ ʻ ʻ е ng   tus   olganligini   ko rsatadi.	ʻ
Aleksandr   O rta   Osiyoda   yangi   shaharlar   barpo   eta   boshlaydi.   Ch	
ʻ е kka
Aleksandriya   shahri   (hozirgi   Xo jand)   Aleksandr   r	
ʻ е jasi   bilan   qurilgan.   Tarixiy
manbalarning   guvohlik   b е rishicha,   Ch е k ka   Aleksandriyada   gr е k-mak е don
qo shinlarining   horib-charchagan,   yarador   bo lgan   yoki   qarib,   qattiq   janglarga	
ʻ ʻ
yaramay   qolgan   jangchilari ,   yaqin-atrofdan   ixtiyoriy   ravishda   k е lgan
so g diyonaliklar   joylashtirilgan.   Shahar   aholisining   ma’lum   qismi   asirlardan
ʻ ʻ
iborat   edi.   Aleksandr   r е jasiga   muvofiq,   bunday   shaharlar   mak е doniyaliklarning
boshqa   istilolari   uchun   tayanch   ist е hkomlariga   aylanishi   k е rak   edi.   Ammo
Aleksandr istilochilari O rta Osiyo xalqlarini uzoq vaqt asoratda tutib turolmadi.	
ʻ
Miloddan   avvalgi   329-327-yillarda   Aleksandr   o ziga   qarshi   bosh   ko targan	
ʻ ʻ
So g diyonani uch marta qaytadan zabt etishga majbur bo ldi. Ayniqsa O rta Osiyo	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qabilalarining milliy qahramoni Spitam е n boshchiligidagi vatanparvar kuchlarning
istilochilarga   qarshi   ozodlik   kurashi   mak е doniyaliklar   uchun   katta   xavf   tug dirar	
ʻ
edi. O ziga qarshi xalq harakatlarini bostirish uchun Aleksandr juda ko p harbiy va	
ʻ ʻ
17 moddiy   kuchlariii   sarflashdan   tashqari   mahalliy   zodagonlar   bilan   «do stona»ʻ
aloqaar   o rnatishga   harakat   qildi.   Aleksandr   mahalliy   zodagonlarning   siyosiy	
ʻ
ta’sirini   va   yer-mulklarini   k е ngaytirdi.   U   mahalliy   zodagonlarga   saxovat   bilan
mol-dunyo, qul, cho rilar sovg a qilishdan tashqari, So g diyonaning boy va ta’sirli	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mansabdori   Oksiartning   qizi   Ravshanak   (yunon-rim   manbalarida   Roksana)   ga
uylandi. Aleksandrning Ravshanakka uylanishi uning So g d-Baqtriya zodagonlari	
ʻ ʻ
bilan   aloqaarini   mustahkamlash   bilan   birga   ularni   o z   tarafiga   og dirib   olishga	
ʻ ʻ
imkon   b е rdi.   Aleksandr   mana   shu   yangi   siyosati   bilan   O rta   Osiyoni   batamom	
ʻ
o ziga   bo ysundirishga   erishdi.  	
ʻ ʻ Shunga   qaramay ,   Aleksandrning   qo ʻ shinlari
orasida   uning   siyosatidan   norozi   bo ʻ lgan   ayrim   lashkarboshilar   isyon   ko ʻ tarishga
urindilar .
Ammo   ularning   noroziligi   shafqatsizlarcha   bostirildi.   Mahalliy
zodagonlarning   mak е doniyaliklar   tarafiga   o tishi   Aleksandrga   O rta   Osiyodagi	
ʻ ʻ
d е hqonlar   va   chorvador   jamoalari   qarshiligini   yengishga   hamda   O rta   Osiyoni	
ʻ
o zining   juda   katta   monarxiyasi   qatoriga   qo shib   olishga   yordam   b	
ʻ ʻ е rdi.
Mak е doniya istilochilariga ittifoqchi bo lib olgan mahalliy zodagonlar O rta Osiyo	
ʻ ʻ
xalqlari ijtimoiy hayotining barcha sohalarida hukmron siyosiy va iqtisodiy kuchga
aylandi. K е yinchalik ham Aleksandr va uning vorislari (Salavkiylar va boshqalar)
O rta Osiyo xalqlari hayotida tarixan tarkib tolgan bu vaziyat bilan hisoblashishga	
ʻ
majbur edilar.
Xullas,   Mak е doniya   istilosidan   so ng   O rta   Osiyo   xalqlarining   xalqaro	
ʻ ʻ
iqtisodiy, savdo aloqaari kuchayib bordi. Ayniqsa O rta Osiyoliklarning Aleksandr	
ʻ
qo shinlari fath etgan Hindiston bilan yaqin aloqaar o rnatishi muhim ahamiyatga	
ʻ ʻ
ega   bo ldi.   So g diyona   va   Baqtriyada   ham   yangi-yangi   shaharlar   qad   ko tardi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tarixiy manbalarda Aleksandr va uning lashkarboshilari  O rta Osiyoda o n ikkita	
ʻ ʻ
shahar   bunyod   etganligi   aytiladi.   Shu   bilan   birga   olimlardan   I.Sh.Shifman
Aleksandr   qo shinlarining   So g diyonadagi   vayrongarchiliklarini   Chingizxon	
ʻ ʻ ʻ
istilosiga   o xshatadi.   Bu   vayrongarchiliklar   oqibatida   mamlakat   xalqi   k	
ʻ е skin
kamayib   k е tdi.   So g d   aholisi   Vatanlarini   tark   etib,   boshqa   yurtlarga   bosh   olib	
ʻ ʻ
k е tishdi.   Gr е k-mak е donlar   Farg ona,   Yettisuv,   Markaziy   Osiyo	
ʻ ni   ham
18 mustamlakalariga aylantirdilar. Aleksandrning istilochilik siyosatini uning vorislari
(salavkiylar) davom ettirdilar.
O rta Osiyo xalqlari ba’zi davrlarda Hindiston va Xitoy bilan bir davlat bo libʻ ʻ
yashagan.   Miloddan   avvalgi   II   asrda   yashagan   Xan   saroyi   elchisi   Chjan-Szyan
asarlari,   epigrafik   yodgorliklar   va   arx е ologik   qazuv   natijalari   bunga   guvohlik
b е radi.   Ay niqsa,   arx е ologlarning   olib   borgan   qazuv   va   kuzatuv   ishlari   tufayli
qadimiy   tariximizning   juda   ko p   noma’lum   sahifalari   ochildi.   Bu   ishlar   o sha	
ʻ ʻ
zamonlardagi   madaniy   hayot   muammolari,   ishlab   chiqarish   kuchlari,   tarixiy
toponimika ,   tarixiy   geografiya,   iqtisodiy   aloqaar,   xalqlarimiz   etnog е n е zi   (milliy
k е lib chiqishi) sohasida qimmatli ma’lumotlar b е radi.
“Avesto” .   O‘rta   Osiyoda   yashagan   eng   qadimgi   xalqlar   haqida   ma’lumot
beruvchi ilk yozma manbalar qatoriga qadimgi Eron epigrafik yodgorliklari kiradi.
Epigrafik manbalar deganda toshga, qoyalarga sopol va yog‘ochga o‘yib yozilgan
matnlar   tushiniladi.   Eng   qadimgi   ajdodlarimiz   to‘g‘risida   ma’lumot   beruvchi
dastlabki   epigrafik   yodgorlik   Behiustun   yozuvi   hisoblanadi.   Behiustun   yozuvi
SHimoliy   Eronda,   Kirmonshoh   shahridan   30   km   masofada,   Zagros   tog‘idagi   tik
qoyaga   o‘yib   yozilgan.   Uning   uzunligi   22   metr,   balandligi   esa   7,8   metrni   tashkil
etadi.   Yozuv   qadimgi   fors,   elam   va   bobil   tillarida   bitilgan.   Behiustun   yozuvi
boshqa ma’lumotlar  qatorida O‘rta   Osiyo xalqlari  tarixi , ularning ozodlik kurashi
to‘g‘risida   ma’lumotlar   beradi.   Yozuv   Doro   I   hukmronligi   davrida   O‘rta   Osiyo
aholisi   Ahamoniylar   davlati   tarkibiga   kirganligi   va   ajnabiy   bosqinchilarga   qarshi
qo‘zg‘olon   ko‘tarilganligi   haqida   axborot   beradi.   “Men   Bobilda   bo‘lganligimda,
deyiladi   Behiustun   yozuvida   Doro   I   nomidan,   -   mening   davlatimdan   Parfiya,
Marg‘iyona,   Skifiya   mamlakatlari   ajralib   chiqdilar.   Marg‘iyonada   bu   erlik   Frada
ismli kishi hukmdor deb e’lon qilindi. Men o‘zimning Baqtriyadagi  satrapim fors
Dadarshishga   buyurdim:   “Borgin   va   meni   tan   olmayotgan   qo‘shinni   tor-mor
qilgin”.   Dadarshish   qo‘shinlari   bilan   borib,   marg‘iyonaliklar   bilan   jang   qildi.
Axuramazda   meni   qo‘lladi.   Axuramazdaning   irodasi   bilan   mening   lashkarim
isyonchilarni   mag‘lub   etdi.   Bu   jang   Assidia   oyining   23   kunida   (ya’ni,   miloddan
avvalgi 521-yilning 10 dekabrida) sodir bo‘ldi. Shundan so‘ng bu mamlakat menga
bo‘ysundi”.
19 Marg‘iyonadagi qo‘zg‘olon shavqatsizlik bilan bostirildi. Behiustun yozuvida
aytilishicha, 55 ming isyonchi qatl etildi. Bu raqam bir muncha oshirilgan bo‘lishi
mumkin,   lekin   bundan   qat’iy   nazar   bu   fakt   Marg‘iyonadagi   qo‘zg‘olonning
ko‘lami keng bo‘lganligidan dalolat beradi.
“Avesto”ning   vujudga   kelish   davri   xaqida   ilmiy   adabiyotlarda   turli   nuqtai
nazarlar  bayon qilingan.  Ko‘pchilik tadqiqotchilar  bu kitob miloddan  avvalgi  VII
asrdan   milodiy   III   asrgacha   bo‘lgan   davr   ichida   tadrijan   yaratilganligini
ta’kidlaydilar.   “Avesto”ning   qaerda   yaratilganligi   xanuzgacha   jahon
eronshunoslari   o‘rtasida   tortishuvlarga   asos   bo‘lib   kelmoqda.   Uzoq   vaqtlar   bu
dinning   payg‘ambari   Zardusht   Ozarbayjonda   yashagan   Safid   Tuman   degan
kishining   farzandidir,   deydi.   Biroq,   keyingi   jiddiy   tadqiqotlar   bu   hususda
boshqacha   hulosalar   chiqarish   imkoniyatini   beradi.   Zardusht   yaratgan
madhiyalarning   mazmuni   va   tili   hisobiga   olinadigan   bo‘lsa,   bu   asar   O‘rta   Osiyo
hududlarida   yaratilgan,   degan   fikr   tug‘iladi.   Bunga   “Avesto”ning   o‘zidan   ham
dalillar topish mumkin 13
.
“Avesto”   so‘zining   etimologik   mazmuni   hususida   ham   turlicha   nuqtai
nazarlar mavjud. Ko‘pchilik olimlar bu so‘z qadimgi fors so‘zidan olingan bo‘lib,
lug‘aviy  ma’nosi  “asos”,   “poydevor”  ekanligini  ta’kidlaydilar.  “Avesto”  bilan  bir
qatorda   “Zand-Avesto”   kitobi   ham   mavjud.   “Zand”   tushunchasi   “tafsir”,   “sharx”
degan   ma’noni   bildiradi.   Shunday   qilib,   “Zand-Avesto”   –   “Avesto”   ning   sharxi,
unga   yozilgan   tafsirdir.   “Avesto”   to‘liq   saqlanmagan.   “Avesto”   ni   Kayonin
hukmdorlaridan   Gishtasp   (Vishtasp)   zamonida   kitob   holatiga   keltirilgan.   Lekin
keyingi   jangu   jadallar   jarayonida   uning   nushalari   yo‘q   bo‘lib   ketgan.   Asarning
saqlanib   qolgan   qismlarini   kitob   holiga   keltirish   Sosoniylar   davrida   davom
ettiriladi.   SHopur   II   davrida   (IV   asr)   “Avesto”   to‘la   tartibga   keltirildi.   Sharx   va
izohlar   bilan   boyitildi   (“Zand-Avesto”)   va   paxlaviy   tiliga   tarjima   qilindi.   Lekin
arablar   istilosi   davrida   “Avesto”   va   “Zand-Avesto”ning   ko‘p   qismlari   yana
yo‘qotildi.   Hozirgi   kunda   “Avesto”   bizga   qisman   etib   kelgan,   xolos.   “Avesto”
asosan   to‘rt   qismdan   iborat:   Yasna,   Yasht,   Vispered   va   Vendidod.   Bu   muqaddas
13
  Shamsutdinov R. Vatan tarixi. Birinchi  kitob. – T.:  «Sharq» nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi  bosh
tahririyati, 2016.
20 kitob O‘rta Osiyo xalqlarining ma’naviy dunyosi, ulardagi ijtimoiy munosabatlar,
ho‘jalik   xayoti,   turmush   tarzi   to‘g‘risida   qimmatli   ma’ulmotlar   beradi.   “Avesto”
jahondagi ko‘pgina  tillarga , shu jumladan o‘zbek tiliga xam tarjima qilingan.
2.1. Tarixini o‘rganishda  antik  manbalar ning ro‘li.
Eng   qadimgi   tariximizni   o‘ragnishda   antik,   ya’ni   yunon   va   rim   manbalarida
keltirilgan ma’lumotlar muhim  va nodir ma’lumotlar  hisoblanadi. Shuni ta’kidlab
o‘tish   kerakki,   antik   mualliflarining   birontasi   O‘rta   Osiyo   tarixiga   oid   alohida,
maxsus asar yozmagan. Qolaversa, o‘sha zamonda “O‘rta Osiyo” degan jo‘g‘rofiy
tushunchaning   o‘zi   ham   yo‘q   edi.   Ammo   yunon   va   rim   tarixchilari   o‘zlarining
boshqa mavzularga bag‘ishlangan asarlarida yo‘l-yo‘lakay qadimgi O‘rta Osiyoga
doir   jo‘g‘rofiy,   tarixiy   va   etnografik   ma’lumotlar   berganlar.   Yunon   va   rim
mualliflarining   ma’lumotlari   to‘g‘rilik   darajasi   turlichadir.   Bu   ma’lumotlarning
asosiy   qismi   tasvirlangan   voqealardan   ancha   muddat   o‘tgandan   keyin   yozilgan
manbalardan   olingan.   Shu   sababli   antik   mualliflar   axborotida   ko‘p   noaniqliklar,
shubhali va munozarali ma’lumotlar mavjud. Ayrim hollarda biron-bir voqea turli
variantlarda bayon etiladi. Antik mualliflar asarlarida nomlari  tilga olingan ayrim
jo‘g‘rofiy   atamalar   –   daryolar,   tog‘lar,   shahar   va   qishloqlarning   joylashganligini
aniqlash (lokalizatsiya qilish) ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Ularning ayrimlari
turli tortishuvlarga sabab bo‘lib, hozirgacha aniqlangan. Antik mualliflar asarlarida
real   voqealar   ba’zan   afsonaviy   yoki   yarim   afsonaviy   to‘qimalar   bilan   qorishib
ketadi.   Yunon   va   rim   tarixchilarining   O‘rta   Osiyo   haqidagi   ma’lumotlari   uzun-
yuliq bo‘lib, ko‘p xollarda bu ma’lumotlar o‘zaro bog‘lanmagan. SHu sababli ular
asosida   qadimgi   zamonlarda   O‘rta   Osiyoda   yashagan   xalqlar   tarixining   to‘la   va
yaxlit   manzarasini   tasavvur   qilish   amri   maholdir.   Shunday   bo‘lsada,   antik
mualliflar   bergan   ma’lumotlarni   tanqidiy   taxlil   etish   asosida   qadimgi   tariximizni
imkon qadar teranroq o‘rganishimiz kerak.
Qadimgi   yunon   va   rim   tarixchilarining   Sharqqa   bo‘lgan   qiziqishi   asosan
ikkita voqea bilan, aniqrog‘i yunon-fors urushlari va Aleksandr Makadonskiyning
Ahamoniylar davlatiga qarshi yurishi bilan bog‘liqdir. Vatanimiz tarixini yoritgan
ilk   tarixiy   asar   –   bu   Geradotning   “Tarix”   asaridir.   Bu   asar   yunon-fors   urushlari
tarixiga   bag‘ishlangan.   Lekin   muallif   mazkur   urushlargacha   bo‘lgan   davrdagi
21 Yunoniston ,   Lidiya,   Midiya   va   Ahamoniylar   davlati   tarixiga   oid   batafsil
ma’lumotlar   keltiradi.   “Tarix”ning   keng   qamrovli,   serqirra   va   ayni   paytda   yaxlit
asar ekanligi tufayli uning muallifi Geradot haqli ravishda “tarixning otasi” degan
faxrli   nomga   sazovar   bo‘ldi.   Geradot   o‘z   asarini   yozishda   xilma-xil   manbalardan
foydalandi.   Jumladan,   Eron,   Skifiya,   Misr   va   boshqa   mamlakatlarga   qilgan
sayyoxati   chog‘ida   yiqqan   ma’lumotlarni   keltiradi.   U   O‘rta   Osiyoda   bo‘lmagan
edi,   lekin   Kaspiy   ortidagi   mamlakat   tarixi   bilan   qiziqqan.   Tadqiqotchilarning
fikricha, Geradot Eronda bo‘lgan chog‘ida Axamoniylar davlati zodogonlari bilan
suhbatlar   qurib,   O‘rta   Osiyo   xalqlari   xayoti   xaqidagi   ma’lumotlarni   yozib   olgan.
Natijada uning ajdodlarimiz o‘tmishi haqidagi ma’lumotlari to‘liq bo‘lmay qolgan
va ayrim hollarda o‘zining noaniqligi bilan ajralib turadi.
Geradot   Eron   shoxi   Kir   II   ning   massagetlar   diyoriga   qilgan   yurishi,
massagetlar   malikasi   To‘maris   tomonidan   tor-mor   etilishi   va   halok   bo‘lishi
to‘g‘risidagi   ma’lumotlarni,   shuningdek   baqtriyaliklar ,   xorazmiylar,   issedonlar,
saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari, harbiy qurollari va kiyimlari haqida
qiziqarli   ma’lumotlar   keltiradi.   Geradot   bu   halqlarning   ijtimoiy   xayotida
ayollarning teng xuquqliligi va baland maqomi haqida yozadi. Bu ma’lumotlardan
kelib   chiqib ,   o‘sha   davrda   O‘rta   Osiyo   xalqlari   xayotida   matriarxat   sarqitlari
saqlanib   qolganligini   taxmin   etish   mumkin.   Geradot   bu   halqlarda   kannibalizm
(odamho‘rlik)   xollari   uchrashi   haqida   axborot   beradi,   urug‘dagi   sog‘lom   va
nuroniy   qari   odamni   so‘yib,   uning   go‘shtini   hayvonlar   go‘shti   bilan   qo‘shib
pishirishlar   va   tanovvul   qilishlarini   qayd   etadi.   Geradot   qadimgi   ajdodlarimiz
chorvachilik, baliq ovi va dehqonchilik bilan shug‘ullanganligini ta’kidlaydi.
Qadimgi   tariximiz   xaqida   ma’lumotlar   yozib   qoldirgan   tarixchilardan   biri
Ktesiy hisoblanadi (m.a. V-IV asrlar). Ktesiy Eron shahanshoxi Artakserks II ning
shaxsiy   tabibi   bo‘lib,   u   mashhur   olim   Gippokratning   qarindoshi   edi.   Afsuski,
Ktesiy asarlarning asl  nushasi  bizgacha  etib kelmagan. Uning asarlaridan olingan
ayrim   parchalar   keyingi   avlod   tarixchilarining   kitoblarida   saqlanib   qolgan.
Gerodotdan farqli o‘laroq, Ktesiy faqat o‘zi ko‘rgan yoki eshitgan axborotlarnigina
emas balki uydirma ma’lumotlarni ham o‘z asariga kiritgan. SHu sababdan uning
asarlaridan   foydalanishda   o‘ta   extiyorkorlik   zarurdir.   Ktesiyning   Ossuriya
22 podshosi   Ninning   O‘rta   Osiyoga   qilgan   harbiy   yurishlari   haqidagi   ma’lumotlarni
ishonchli emas. Ktesiy o‘z asarida birinchi marta Zoroastr (Zardusht) nomini tilga
oladi.   U   sehrgar   va   Baqtriya   podshosi   bo‘lganligi   ta’kidlanadi.   Zardusht   podsho
bo‘lgan emas, albatta. Lekin uning nomini tilga olganligi va bu nom Baqtriya bilan
bog‘langanligi   zardushtiylik   dini   shu   mamlakatda,   ya’ni   Baqtriyada   vujudga
kelganligi   to‘g‘risidagi   tahminlarni   quvvatlovchi   dalillardan   biridir.   Ktesiy
baqtriyaliklarning   Eron   shohi   qo‘shini   tarkibida   Ossuriyani   tor-mor   etishda
qatnashganligini ma’lum qiladi.
Ktesiy ham sak ayollari jasur va harbiy ishga moyil ekanliklarini ta’kidlaydi.
SHu   bilan   bog‘liq   holda   u   saklar   malikasi   Zarineya   haqidagi   hikoyani   keltiradi.
Zarineya o‘zining birinchi eri va akasi Kidrey halok bo‘lganligidan so‘ng Parfiya
viloyatining   hokimi   Mermerga   turmushga   chiqadi.   Forslar   bilan   jangda   Zarineya
yaralanadi va jang maydonini tashlab ketadi. Striangey nomli fors uni ta’qib etadi
va   qo‘lga   tushiradi,   lekin   Zarineyaning   iltimosiga   ko‘ra   uni   ozod   etadi.   Keyingi
jangda   esa   Zarineyaning   eri   Mermer   Striangeyni   asirga   oladi   va   Zarineyaning
yalinishiga   qaramay,   uni   o‘ldirmoqchi   bo‘ladi.   Shunda   Zarineya   asirlarni   ozod
etib , ular bilan birga erini o‘ldiradi va Parfiya viloyatini Eron shohiga berib, u bilan
do‘stona   munosabat   o‘rnatadi.   Ktesiy   keltirgan   bu   ma’lumot   naqadar   to‘g‘ri
ekanligini   bilish   qiyin,   lekin   bu   hikoya   Geradotni   saklar   jamiyatida   ayollar   roli
yuqori ekanligi haqidagi axborotni tasdiqlaydi.
Ktesiy   Eron   shohi   Kirning   halok   bo‘lishi   to‘g‘risida   Geradotdan   ancha   farq
qiladigan ma’lumot keltiradi. Uning yozishicha, Kir derbiklar bilan bo‘lgan jangda
yarador   bo‘lib,   otdan   yiqilib   tushadi.   Uni   derbiklar   bilan   birga   jang   qilgan
xindlardan   biri   yarador   qiladi,   shundan   so‘ng   Kir   vafot   etadi.   Ktesiyning   bu
ma’lumoti   to‘g‘ri   emas,   deb   aytish   mumkin,   chunki   boshqa   manbalarda   bunday
axborot uchramaydi.
Geradot   va   Ktesiydan   tashqari   boshqa   yunon   tarixchilari   ham   o‘z   asarlarida
O‘rta   Osiyo   halqlari   to‘g‘risida   ma’lumotlar   beradilar.   Ulardan   biri   Ksenofont
(m.a. 445-355) o‘zining tarixiy siyosiy roman janrida yozilgan “Kiropediya”  nomli
asarida   baktriyaliklar ,   saklar   va   girkanliklarning   fors   shohi   Kir   tomonidan
23 bo‘ysundirilishi   va   uning   qo‘shini   tarkibida   Ossuriyaning   zabt   etishda
qatnashganliklarini ko‘rsatib o‘tadi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, antik mualliflarining O‘rta Osiyoga nisbatan
qiziqishlarining   ortishiga   turtki   bo‘lgan   muhim   tarixiy   voqea   –   bu   Aleksandr
Zulqarnaynning SHarqqa yurishlaridir. Ko‘p mualliflar Aleksandr tarixini yoritish
jarayonida   u   bosib   olgan   mamlakatlar   haqida,   shu   jumladan   O‘rta   Osiyo   haqida
ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Aleksandrning hayoti va faoliyati haqidagi tarixiy
asarlarning eng muhimi – bu Arrianning “Aleksandr yurishlari” nomli asaridir.  Bu
asar   milodiy   II   asrda,   Aleksandr   davrida   5   asr   o‘tgandan   so‘ng   yozilgan.
«Aleksandr   yurishlari»   buyuk   sarkarda   sha’niga   maddoxlik   ruxida   ta’rif   etilgan
asardir.   Arrian   o‘z   asarini   yaratishda   juda   ko‘p  tarixiy  manbalardan   foydalangan.
Jumladan,   Aleksandrning   shahsiy   muqotibasidan,   saroy   kundaliklaridan,
Aleksandr   yurishlarining   guvohi   va   ishtirokchisi   bo‘lgan   sarkardalar   Ptolomey ,
Lag   va   Aristobulning   esdaliklaridan   keng   foydalangan.   Arrian   mo‘‘tabar
manbalardan foydalanganligi, ularga tanqidiy ruhda yondashganligi asarning ilmiy
ahamiyatini   yanada   oshiradi.   Arrian   foydalangan   birinchi   darajadagi   manbalar
keyinchalik   yo‘qolib   ketganligini   hisobga   olsak,   uning   asari   g‘oyat   nodir
yodgorliklar   ekanligiga   ishonch   xosil   qilamiz.   Rim   tarixchisi   Kvint   Kursiy   Ruf   “
Aleksandr Makadonskiy tarixi» nomli asar yozib qoldirgan (m.a. I asrning oxiri I
asrning birinchi yarmi). Asar lotin tilida yozilgan bo‘lib, 10 kitobdan iborat, lekin
uning   dastlabki   ikki   kitobi   bizgacha   etib   kelmagan.   Mutaxassislar   Kvint   Kursiy
Rufning   manbalarga   tanqidiy   yondashmasligini,   Aleksandr   hayoti   bilan   bog‘liq
voqealarni   badiiylashtirilganligini   ta’kidlaydilar.   Kursiy   ayrim   hollarda   fantastik
syujetlarni to‘qib chiqaradi. O‘z qahramoni Aleksandrning ruhiy holatlarini ochib
berishga intiladi. Muallif tasvirlanayotgan voqealarning aniq sanasini  keltirmaydi.
SHu   bilan   birga   u   Aleksandrning   real   siymosini   yaratishga   harakat   qiladi.   Kvint
Kursiy   Rufning   talqinida   Aleksandr   taqdir   erkatoyi,   o‘ziga   bino   qo‘ygan,
bosqinchilik konida bo‘lgan,   shafqatsiz , qasoskor, mard, tanti va bag‘rikeng shahs
sifatida   gavdalanadi.   Yuqorida   ko‘rsatib   o‘tilgan   kamchiliklardan   qat’iy   nazar,
Kursiyning asari O‘rta Osiyo halqlarining Aleksandr Makduniy davridagi tarixiga
oid boy ma’lumotlar beradi. Asardagi Baqtriya va So‘g‘diyonaning tabiati va iqlim
24 sharoitlari,   Spitamen   qo‘zg‘olonining   tafsilotlari   va   boshqa   ma’lumotlar   diqqatga
sazovordir.
Yuqorida   nomlari   tilga   olingan   tarixchilardan   boshqa   antik   mualliflar   ham
qadimgi   ajdodlarimizning   hayoti   va   turmushi   haqida   ma’lumotlar   yozib
qoldirganlar.   Jo‘g‘rofiya   fanining   “otasi”   Strabon   o‘zining   17   kitobdan   iborat
“Geografiya” nomli asarida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg‘iyonaning tabiiy
sharoitlari,   shaharlari,   ularga   olib   boradigan   yo‘llar,   bu   yerdagi   daryolar ,   bu
diyorda   yashagan   halqlar,   ularning   turmush   tarzi,   urf-odatlari   va   e’tiqodlari
to‘g‘risida e’tiborga loyiq mu’lumotlar keltiradi.
O‘rta   Osiyoning   miloddan   avvalgi   IV   –   milodiy   IV   asrlardagi   tarixi,   tarixiy
jo‘g‘rofiyasi va etnografiyasiga doir ma’lumotlar Diodor Sitsiliyskiyning “Tarixiy
kutubxona”   (m.a.   I   asr),   Rim   tarixchisi   Pompey   Trogning   “Filipp   tarixi”   va
“Ibtido” (“Prologi”) nomli asarlarida (m.a. I asr – milodiy I asr), yunon tarixchisi
Polibiyning “Umumiy tarix” (m.a. II asr), rim tarixchisi Pliniyning “Tabiiy tarix”
(Pliniy   m.a.   79-yilda   Vezuviy   tog‘i   portlaganda   o‘lgan   degan   taxmin   bor),   rim
tarixchisi Tatsitning “Tarix” va “Yilnomalar” (“Annalo‘”) (I-II asrlar), yunon olimi
Klavdiy   Ptolomeyning   “Jo‘g‘rofiyaga   oid   qo‘llanma”   (II   asr),   rim   tarixchisi
Ammian   Margellining   “A’mol”   (“Deyaniya”)   (IV   asr)   va   boshqa   mulliflarning
asarlarida uchraydi. Mazkur asarlarda keltirilgan ma’lumotlar o‘z xarakteriga ko‘ra
xilma-xildir.   Ularning   ayrimlari   uydirma   ma’lumotlarga   asoslangan   bo‘lsa,
boshqalari   ishonarli   manbalarga   tayanadi.   SHu   sababdan   ulardan   foydalangan
paytda keltirilgan ma’lumotlarni chuqur tanqidiy tahlil etish zarur.
25 XULOSA
Xulosa   qilib   aytganda,   Tarixshunoslik   tadqiqotlarini   muvofiqlashtirishda ,
ilmiy aloqaarni yo lga qo yishda, o rganilishi lozim bo lgan muammolar doirasini,ʻ ʻ ʻ ʻ
rivojlanish   istiqbolini   b е lgilashda   1989-2012-yillarda   Bo lim   tomonidan   tashkil	
ʻ
etilgan   va   o tkazib   k	
ʻ е linayotgan   R е spublika   miqyosidagi   “Tarixshunoslik
o qishlari” ilmiy-amaliy konferensiyasi muhim ahamiyatga ega bo ldi. Zamonaviy	
ʻ ʻ
tarixiy   tafakkur   m е todologik   masalalarini   k е ng   muhokama   qilishda   bo lim	
ʻ
tashabbusi   bilan   tashkil   etilgan   “Tarix   institutidagi   juma   uchrashuvlari”
(“ Pyatnichni е   vstr е chi v Institut е   istorii ”) ilmiy-nazariy s е minari qulay maydonga
aylandi.
Umuman,   zamonaviy   O zb	
ʻ е kiston   tarixshunosligi   rivojining   so nggi-	ʻ
yillardagi   tajribasi   tarixiy   bilimlarning   bu   muhim   sohasi ,   tarix   fani   zamonaviy
m е todologiyasi   va   nazariyasi   bilan   mustahkam   aloqada   bo lgandagina   maqbul	
ʻ
rivojlanishga erishishini ko rsatmoqda.	
ʻ
Bu muammoni hal qilish O zb	
ʻ е kiston tarix fanidagi zamonaviy tarixshunoslik
vaziyatini xarakterlovchi bir qator omillarni hisobga olgandagina samarali bo ladi.	
ʻ
Birinchidan,   tarix   fani   va   ta’lim   rivoji   axborot   r е volyutsiyasining   sifat
jihatidan   yangi   bosqichi   yani,   tadqiqotchilarning   xorijda   chop   etilgan   ilmiy   va
o quv   tarixiy   adabiyotlarni   o rganish   imkoniyatlari   k	
ʻ ʻ е ngaygan   sharoitda
k е chmoqda.   Chunonchi   bu   ishlar   Sov е t   tarix   fanida   ko p-yillar   davomida   chop	
ʻ
etilgan asarlardan farqli m е todologik   va nazariy asoslarga tayanib , o zgacha ilmiy	
ʻ
yondoshuvlarni namoyon qiladi.
Ikkinchidan,   bu   Vatan   tarixini   o rganishda   1990-yillarning   boshidan   amalga	
ʻ
oshib   k е layotgan   o ziga   xos   arxiv   r	
ʻ е volyutsiyasidir.   Ilgari   fan   uchun   taqiqlangan
katta   hajmdagi   axborotni   nafaqat   ilmiy   muomalaga   kirgizish,   balkim   uning
talqiniga yangicha nazariy-m е todologik asosda yondoshuvni ham talab qiladi.
Uchinchidan,   O zb	
ʻ е kiston   tarixi   fani   yaqin   o tmishda   tarix   fanida   qaror	ʻ
topgan monopol m е todologiya bilan bog liq bo lgan salbiy holatlarni bartaraf etish	
ʻ ʻ
zaruratini   hisobga   oladi.   M.V е b е r,   O.Shp е ngl е r,   A.Toynbi,   F.Brod е l,   M.Fuko,
E.Said   va   boshqalarning   g oyalari  	
ʻ va   asarlari ,   Annallar   maktabi   konts е ptsiyalari,
tartu   maktabi ,   tarixiy   antropologiya,   o tmishni   o rganishdagi   makro   va	
ʻ ʻ
26 mikroyondoshuvlar-   bularning   barchasi   tarixiy   konstruktsiyaga   kiribgina   qolmay ,
balkim   tarixiy   izlanishlar   jarayonida   mushohada   ham   qilinmog i   lozim.  ʻ
Shunday qilib, vatan tarixshunosligi ma’lum yilni bosib o tganiga qaramay, tarixiy	
ʻ
tafakkur   rivojining   hozirgi   bosqichi   mutaxassis   tarixshunoslar   oldiga   yangi
vazifalar va chaqiriqlarni ilgari surmoqda.
27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Ўзбекистон   Республикаси  Президентининг  2017  йил  24  майдаги   ПҚ   –
2995-сонли   “ Қадимий   ёзма   манбаларни   сақлаш,   тадқиқ   ва   тарғиб
қилиш   тизимини   янада   такомиллаштириш   чора-тадбирлари
тўғрисида »ги қарори. // «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон.
2. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston,ʻ
2021. – 464 б.
Mahalliy adabiyotlar:
3. Абдуллаев   А.   Роль   ученых   Хорезма   в   становлении   Ибн   Сины   –   Т.:
1980.
4.   Абу   Али   ибн   Сина   к   1000   летю   со   дня   рождения.   –   1980.
Шоисломов Ш. Ибн Синонинг тиб µа³идаги шеърий асари («Урджуза»)
– 1980.
5. Арзуметов   Ю.С.   –   “Канон   врачебной   науке”   ибн   Сины   в   истории
гератологии. –Т.: 1980.
6. Арипов   Т.,   Арипов   С.   –   Идеи   ибн   Сины   о   здоровье   ребенка   и   их
современное развитие. – Т.: 1980.
7. Атабеков   Ю,,   Хамидуллин   Ш.   –   Создание   научно   обоснованного
скульптурного образа Ибн Сины. – 1980.
8.  Баратов М. Великий мыслитель. –Т.: 1980.
9. Баратов М.Б. – Великий мыслитель Абу Али ибн Сина. – Т.: 1980.
10. Бируни Абу Рейхан. Геодезия (Определение границ мест для уточнения
расстояний между населенными пунктами) Иссл., пер. и прим.
11. Бируни Абу Рейхан. Индия. Пер. А. Б. Халидова, Ю. Н. Завадовского. //
Избранные   произведения,   Том   II.  Ташкент:   Фан,  1963.   //   Репринт:   М.:
Ладомир, 1995.
12.  Бируни Абу Рейхан.  Собрание сведений для познания драгоценностей
(Минералогия).  Пер. А. М. Беленицкого. Л.: Изд. АН СССР, 1963.
13.   Брошюра. “Великий ученый – энциклопедист и медик – Абу Али Ибн
Сино (Авценна): страницы биографии и научное наследие”. - Т.: 2000.
28 14.   Вахабова   Б.   Рукописи   произведений   Ибн   Сины   в   собрании   Ин-та
востоковедения АН УзССР. –Т.: 1982.
15.  Вахабова Б. –Творческое наследие великого ученого. –Т.: 1980.
16. Вахидов В.В. – Хирургия в “Канон” абу Али ибн Сины. – Т.: 1980. 
17.  Ирисов А. – Абу Али ибн Сино µаёти ва ижодий мероси. – Т.: 1980.
18.  Маджидов Н,, Гордеева В. – Неврологические воззрения Абу Али ибн
Сины.–Т.:1980.
19.   Муминов   А.И.   –Оториноларингологии   в   «Каноне   врачебной   науки»
ибн Сины.–1980. 
20.   Муминов   И.М.   Материалы   по   истории   прогрессивной   общественно-
философской мысли в Узбекистане. – Т.: 1957.
21. Мусабаев   И.К.   –   Абу   Али   ибн   Сина   об   инфекциях.   -   1980.
Абу Али ибн Сино таржимаи ҳоли. – 1980.
22. Рахимов С.Р. – Психолого-педагогические взгляды Абу Али ибн Сины.
– Т.: 1979.
23. У.   И.   Каримова.   //   Избранные   произведения,   Том   IV.   Ташкент:   Фан,
1974.
24.  Улуғ мутафаккир: Абу Али ибн Синонинг 1000 йиллигига – Т.: 1980.
25. Юлдашев   К.   –   Некотрые   терапевтические   воззрения   Абу   Али   ибн
Сины. –Т.: 1980.
Chet el adabiyotlari:
26.   A л-Бируни.   Об   отношениях   между   металлами   и   драгоценными
камнями по объёму. Пер. Б. А. Розенфельда и М. М. Рожанской. В кн.:
Из   истории   физико-математических   наук   на   средневековом   Востоке.
М.: Наука, 1983, с. 141—160.
27. Бируни Абу Рейхан. Фармакогнозия в медицине / Иссл., пер. и прим.
28. П.   Г.   Булгакова   //   Избранные   произведения,   Том   III.   Ташкент:   Фан,
1966.
29