Tarix o’qitish usullarining shakllanishi va rivojlanishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	52.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Tarix o’qitish usullarining shakllanishi va rivojlanishi

Sotib olish

Mundarija
Kirish
I BOB. O’qitish metodlarini tanlash va ularning ahamiyati
1.1. Tarix o’qitish usullarining shakllanishi va rivojlanishi
1.2. Maktablarda tarix o’qitish usullari tizimi. Tekshirish va o’qitish natijasini
baholash
II BOB. Tarix o’qituvchisining axborot texnologiyalardan foydalanish
2.1. Maktab tarix xonasi (kabineti) va uning tarbiyaviy talimdagi o’rni
2.2. Tarix o’qitishda texnika vositalaridan foydalanish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida O'zbekiston tarixini xolisona
o'rganish, o'zbek xalqining qadimiy va boy tarixiga haqqoniy baho berish ustuvor
vazifaga aylandi. O'zbek xalqining hayoti va taqdiriga keskin burilish yasagan
mustaqillik soyasida ilm-fan, xususan milliy o'zlik va ma'naviy yuksalish asosi
bo'lgan tarix fani ham o'ziga xos rivojlandi. O'zbekiston tarixini xolisona yoritishda
O'zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning "Erkin va
farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz" asarida
aytilganidek, "... jahondagi ilg'or tajribalarni chuqur o'rganish amalda joriy etishni
oldimizda turgan keng ko'lamli vazifalarni amalga oshirishning muhim shartlaridan
biri, deb hisoblaymiz" 1
.
Ma'naviyatning ajralmas tarkibiy qismi bo'lgan tarix fani so'ngi yillarda ilk bor
o'zining qonuniy vazifasini bajarishga – xalqning o'zligini anglatishga xizmat
qilishga kirishdi. "Tarixiy xotira tuyg'usi to'`laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib
o'tgan yo'l o'zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yuqotish va qurbonlari,
quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o'rganilgan taqdirdagina chinakam
tarix bo'ladi.Tarixiy voqea, hodisalarni o'rganish, tahlil etish va yoritishda xolislik,
haqqoniylik, adolatli yondashuv muhim hisoblanadi. Tarix fanini samarali tashkil
etish haqida fikr yuritishdan oldin “samarali ta’lim” tushunchasini mahalliy va
xorijiy tadqiqotchilar fikrlarini tahlil etgan holda o’rganib chiqsak maqsadga
muvofiq bo’ladi.
Samarali o'qitish - bu o'qituvchilarning turli xil o'qitish uslublarini birlashtirib yoki
ularni alohida qo'llash orqali talabalarda mustaqil o'rganish qobiliyati, dars
atmosferasini idrok etish, tushunish va va kerakli bilimlarni egallash darajasi
yuqori bo'lgan ta'lim jarayoni hisoblanadi. Shuningdek, samarali o'qitish bu o'z
o'lchovlari bilan baholanishi kerak bo'lgan keng tushunchadir. Shuning uchun
samarali o'qitish,

1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. -B. 29.
2

ta'lim sifatini oshirish uchun tashkil etilgan turli xil murakkab jarayonlar majmuasi
hisoblanadi. Samarali o'qitishning ikkita asosiy xususiyati mavjud.
Mavzuni o‘rganilganlik darajasi . Tarix fanining rivojlanishi natijasida
ko‘plab xududlarni tarixini o‘rganishga imkon yaratildi. Ayniqsa mustamlakachi
davlatlar o‘z mustamlakalari haqida har qanday va ko‘proq ma'lumotga ega
bo‘lishi uchun u hududdagi xalqlarni to‘liq o‘rganishga harakat qilishadi va
ko’plab tarixchilar, arxeologlar va etnologlar olimlaridan foydalanishadi. ushbu
mavzu nafaqat kecha yoki bugun paydo bo`lgan, balki u qadimgi davrladanoq
shakllanib kelgan. Yana bu haqda buyuk pedagog Ya. A. Komenskiy ham o`z fikr -
mulohazalarini bildirgan. Tarixchi metodist olimlardan esa Ya. G`afforov, M.G.
G`afforova, R. Ishmuhammedovlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishib, kitoblar
chiqarishgan. Bundan tashqari yana bu mavzu ayniqsa Yevropalik olimlar
tomonidan keng o`rganilgan.Pedagog va psixolog olimlar D.N.Uznadze,
L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, S.A.Shmakov, G.K.Selevko, P.YA.Galperin,
I.Olloyorov, A.A.Verbitskiy, A.F.Osborn, E.A.Aleksandrov, G.Ya.Bush, D.Kolb
va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishgan.
Mavzunuing maqsad va vazifasi kurs ishimning yozishimdan maqsad shundan
iboratki,mamlakatimiz rahbari “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” asarida “ tarix
fanining imkoniyatlaridan foydalanib, Aql – zakovatli, yuksak ma’naviyatli
kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz,
yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi”,- deb ta’kidlaydi. Shundan kelib
chiqib shuni alohida ta’kidlash lozimki, tarix fani o`qituvchilari oldida tarix
darslarining samaradorligini yana ham oshirish vazifasi ko`ndalang turibdi. Bunda
esa tarix darslarida interfaol usullarni qo`llashyaxshi samara berayotganligi
o`tkazilayotgan tajribalardan ham ko`rinib turibdi. Endi biz bo`lajak pedagoglar
oldida ustozlarimizdan olgan saboqlarimizni kelajak ish faoliyatimizda keng
qo`llashimiz va o`z o`rnida yangi pedagogik texnologiyalardan samarali
foydalanishimiz hamda tarix darslari samaradorligini yanada oshirishga o`z
hissamizni qo`shishdek vazifalar turibdi.
3

I. Bob. O’qitish metodlarini tanlash va ularning ahamiyati
1.1 Tarix o’qitish usullarining shakllanishi va rivojlanishi
"Ta'lim" va "sifat" tushunchalarining mohiyatini uyg'unlashtiradigan bo'lsak,
ta'lim sifati, bu uning xususiyatlari yaxlitligi, ta'lim oluvchi o'qishi va shaxsiy
rivojlanishi uchun xizmat qiladigan eng qulay usullar birikuvidan iborat
jarayondir.Ta lim sifati - bu butun ta lim tizimi tarkibiy qismlarining sifatʼ ʼ
vazifalari, murakkab rivojlanish kuchi(dinamika)ga ega bo lgan jarayon bo lib, bu
ʼ ʼ
ta lim muassasalari faoliyatidagi o zgarishlar, ya ni ularning ijtimoiy, iqtisodiy,
ʼ ʼ ʼ
texnologik va siyosiy muhitining o zgarishi bilan izohlanadi.
ʼ А yni vaqtda ta lim ʼ
sifati innovatsion rivojlanish natijalaridan biri emas, balki uni amalga oshirish
uchun zarur bo lgan shartlardan biridir. Ushbu tadqiqot sohasi bo'lgan tarix
ʼ
tushunchasi ilmiy soha va fan sifatida vaqt o'tishi bilan odamlar tomonidan
qilingan harakatlar va faoliyatlarni o'rganish jarayoni hisoblanadi 1
.
Biroq, tarixiy jarayonda sodir bo'lgan barcha narsalarni o'rganish va ochib berish
imkonsizdir. Chunki, tarixning pozitiv nuqtai nazarida aytilganidek, tarixiy
ma'lumot sifatida qabul qilinishi mumkin bo'lgan har qanday da'vo dalillarga,
ayniqsa yozma dalillarga asoslanishi kerak. Shuning uchun tarixni o'tmish
voqealari va dalillari haqida yozilgan axborot deb ta 2
riflash mumkin. J. Slater bu
fikrni quyidagicha ifodalaydi: “mohiyatan tarix o'tmishni o'rganish va bizning
bilimlarimiz va fikrlarimizni bir vaqtning o'zida tasdiqlash usulidir”. Tarix
tushunchasining g'arbdagi muqobili bo'lgan "history" qadimgi yunon tiliga tegishli
bo'lib, "izlanish" yoki haqiqatni tadqiq qilish ma'nosini anglatadi. Bir fan sifatida
tarix insoniyat tarixini o'zining noyob metodologiyasi orqali o'rganadi.
Tarixiy metodologiya, tadqiqot sohasini, muammoni yoki mavzuni aniqlash,
ushbu mavzu yoki muammoga tegishli gipotezalarni ishlab chiqish, olingan dalillar
1 F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va
metodlar., Buxoro., “Durdona”., 2021. -B.48.
2 Ishmuhamedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta'lim samaradorligini oshirish yo`llari. - Toshkent.,
Nizomiy nomidagi TDPU, 2009. -B.71.
4

va manbalardan ma'lumot to'plash, ushbu ma'lumotlarni tahlil va tanqid qilish,
mavzu bo'yicha boshqa izlanishlarni ko'rib chiqish va mavzuni tushunish,

shuningdek mantiqiy asosda izohlangan tadqiqotni ochib berishdan iboratdir.
Shunga asoslanib, tarixchining roli sifatida o’zining mustaqil ilmiy rivojlanishi
jarayonida o'tmishni o'rganish, mavzuni aniq, real va to'liq tushunchalarini yoki
tasvirlarini yaratish va barcha bu bosqichlar haqida fikrlash kabilar belgilanadi.
An'anaviy tarix darslarini tashkil etishda talabalarga ma'lumot uzatish jarayoni
odatda darslik yoki boshqa ikkilamchi tayyor manbalarini o'qish orqali amalga
oshiriladi. Bu jarayon talim oluvchiga tayyor ma’lumotlarni eslab qolish va
axborot sifatida qabul qilish ko’nikmasini hosil qiladi xolos.
Noan’anaviy interfaol, samarali tarix darslarida esa o'tmish haqida ishonchli
ta'riflar va tushuntirishlarga erishish uchun yuqorida aytib o'tilgan ko'nikmalar va
tarix o’qitish metodikasidan foydalanishga urg’u beriladi. Chunki tarix darslarida
va tarixni tadqiq qilishda qo'llaniladigan pedagogik va tarixiy tadqiqot usullari
o'quvchilarga o'tmishni tushunishda turli xil foydali qulayliklar berishi mumkin.
Manbalarni o'rganish va yozma dalillarni aniqlash, manbani yoki berilgan dalillarni
tayyorlagan shaxs(lar)ning shaxsiy fikrlarini aniqlash va yozma yoki boshqa
manbalarda keltirilgan fikrlarning asl ma'nosini o'rganish jarayoni tarix o'qitishning
yana bir jihatlaridir. Bu tarixiy haqiqatni qanday o'rganish mumkinligini o'rgatish
demakdir. Samarali tarix o’qitish o’quvchilarga tayyor tarixiy xulosa qilingan
ma’lumotlar bilan birga manba va dalilarni taqdim etishni talab etadi 1
.
O’quvchi ma’lum tarixiy manbalarni (xoh yozma, xoh og’zaki bo’lsin) tahlil
etgan holda tarixiy bilim va tasavvur hosil qilishi pedagogik nuqtai nazarda g’oyat
samaralidir. Zotan, darslarida ta’lim oluvchining xotirasini rag’batlantiruvchi
usullardan ko’ra, uning mustaqil fikrlashini ta’minlaydigan usullardan foydalanish
foydali hisoblanadi. Tarixiy bilimlarni tushunish va o'tmishni anglash uchun
dalillarni o’rganish va ko’zdan kechirish talab etiladi. Ammo tarixni tashkil etuvchi
elementlar nafaqat ular haqida balki, o'tmish voqealari, bugungi kunda ma'lum
1 T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. -B.66.
5

bo'lgan tajrabilar majmuasi hamdir. Ba'zi tadqiqotchilar tarixiy tafakkur
jarayonlaridan foydalangan holda tarixni o'qitish amaliyotlari ko'plab tarixiy

muammolar va mavzularni tushunishda muhim hissa qo'shishini ta'kidlaydilar.
Bugunig zamonaviy ta'lim holati ta'lim tushunchasini qayta ko'rib chiqish va
aniqlashtirishni, shaxsga yo'naltirilgan pedagogikaning toifalari va tamoyillarini
tahlil qilish jarayoniga kirishni talab qiladi. Pedagogik ongning yangi modeli
astasekin o'qituvchining ta’lim oluvchiga bevosita ta'sir etish amaliyotidan voz
kechadi va ta’lim oluvchining o'z rivojlanish imkoniyatlarini ta'minlash uchun
barcha pedagogik makonning tuzilishini yanada samarali tashkil etishga imkon
beradi. Shunday qilib, har bir o'qituvchi o'z darslarini qiziqarli va mazmunli
bo'lishga intiladi, bu esa ta’lim oluvchininglarning mavzuga bo'lgan qiziqishini
oshiradi. Xususan, tarix darslarida faktlarni assimilyatsiya qilish emas, balki turli
davrlarning qadriyatlarini rivojlantirish, o'tmish odamining o'rniga o'zini qo'yish,
uning fikrlarini, harakatlarini tushunish qobiliyati orqali shaxsni rivojlantirishga
alohida e'tibor qaratiladi. Bularning barchasi tarixiy empatiya yordamida amalga
oshirilishi mumkin. Empatiya yunoncha - "ehtiros", "azob", "tuyg'u", boshqa
odamning hozirgi hissiy holati bilan ongli hamdardlik ma’nosini bildiradi. Tarixiy
empatiya esa tarixiy hodisalar va tarixiy shaxslar hayotini o’zida his etish
demakdir. Tarixiy empatiyani shakllantirish usullaridan biri tarixiy hodisalarni
hikoyasi hisoblanadi. Rus tadqiqotchilari asarlarida hikoya usulidan darslarida
samarali foydalanish haqida so'z boradi. Ular orasida P.V.Goran, A.A.Vagin,
P.S.Leibengrublar alohida qayd etiladi. Hikoya orqali bolalarda empatiya
shakllanishiga hissa qo'shish uchun A.A.Vagin tomonidan aytilganidrek turli xil
maxsus vositalardan foydalanish talab etiladi.
Tarixiy hodisalarni jonlantirish orqali tarixiy mavzu yanada ishonchli bo'lishiga
erishiladi va o'rganilayotgan tarixiy hodisalarning o'ziga xosligini yaxshiroq ochib
berishga imkon beradi.Tarix darslarida badiiy adabiyot namunalaridan foydalanish
ham tarixiy haqiqatni aniqlashtirishga, o'tmishning yorqin tasvirlarini yaratishga
6

yordam beradi. Bundan tashqari, tarixiy voqealarni hikoya qilishda turli xil
namoyishlarni qo'llash samrali hisoblanadi. Misol uchun, moddiy madaniyat
obektlarining tasviriy ko'rinishlari, o'qitishning texnik(audiovizual) vositalari
shular jumlasidandir. Bularning barchasi o'quvchilarga tarixiy davrning muhitini
tasavvur qilish, o’zini o’tmishda tarixiy hodisalar ichida his qilish tuyg'usini
boshdan kechirish imkonini beradi. Tarixiy empatiya shakllanishining yana bir
usuli, bu shaxsiyatdir. Ta’lim oluvchining qalbida taqdirlar, harakatlar, hayot
sharoitlari, tarixiy shaxsning faoliyati haqida tasavvur taixiy shaxsning holati va
faoliyatini ijtimoiy hayotdagi. Metodikaning rivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy va
siesiy tarix bilan, tarixiy va pedagogika ilmlarining rivojlanishi bilan bog’liq.
Metodikada to’plangan tarixiy tajribani o’rganish bugungi kundagi tarixiy
talimning murakkab va dolzarb muammolarini ilmiy, haqiqiy echimini topishga
erdam beradi.
Maktabda tarix predmet sifatida o’qitila boshlaganidan keyin o’qitishning maqsadi
va mazmunini belgilash, uni eshlarga tushuntirish soh’asidagi savollarga amaliy
javob berish zaruriyati ostida tarix o’qitish metodikasining dastlabki elementlari
yuzaga kela boshladi.
XIX asrning oxiri-XX asr boshlarida tarixiy bilim beradigan xususiy maktablar
paydo bo’ldi. Yirik shahallarda jamoatchilik pedagogik tashkilotlar vujudga keladi.
Maktab tarixiy talimining rivojlanishida P.G.Vinogradov,
N.I.Kareev, S.F.Platonov kabi tarixchilar-”liberal” yo’nalishda to’rdi. Ularning
darsliklarida jamiyatning siesiy, tarixiymadaniy turmush hayot, iqtisodiy
rivojlanish bo’yicha faktlar berildi. O’lar tarix o’qitishda kursatmali obrazli
o’qitish usullarini va o’quvchilarning fikrlashini faollashtirishni tavsiya qilgan.
M.N.Pokrovskiy,
N.A.Rojkov, M.N.Kovalenskiy va boshqalar ”radikal” yo’nalishda deb qaralgan.
N.A.Rojkov darsliklarida 1- o’ringa manba, hujjatlarni qo’yib, ular bilan ishlash
o’quvchilarning aqliy mustaqilligini o’yg’otishi kerak edi. Kovalenskiy 5 jildli
xrestomatiyasida va darsligida iqtisodiy va sinfiy kurash masalasiga ko’proq etibor
7

qiladi. Sotsiologik maktab vakili R.Yu.Viller-umumiy tarix bo’yicha darsliklarida
induktiv metod asosida sotsiologik tushunchalarni va tarixiy jarayon
qonuniyatlarini ochishni tavsiya qiladi. O’quvchilarning bilish ischanligini
faollishtirishda o’qitishning ”real”, “laborotoriya”, ”referat”, ”dramatizatsiya”
metodlari qo’llanildi. XX asr boshida tarixiy manbalar asosida tarix o’qitishning
”real” metodi tiklandi. M.N.Pokrovskiy va N.A.Rojkovlar uning tarafdorlari bo’ldi.
Laborotoriya metodi o’quvchilarning tarixiy h’ujjatlar va ilmiy ommabop
adabietlar bilan mustaqil ishlashiga asoslandi. Referat metodining astoydil
targ’ibotchisi N.P.Pokatilo bo’ldi. O’ning fikricha o’quvchi refarat orqali bosh
manoni ikkinchi darajalidan ajrata oladi.
U referatni mustaqil ishlash ko’nikmasini shakllantirishning asosiy usuli deb
h’isobladi., Dramatizatsiya metodi A.F.Gartvich tomonidan tasvirlanadi. O’nda
o’quvchilarga tarixiy materiallarini roller bo’yicha o’qish tavsiya qilindi. Usullar
har xil bo’ldi: badiiy va ilmiy ommobap dabietlar asosida tarixiy voqeani
instsenirovka qilish, materialni mutah’kamlash uchun darsda eshitganlarini
dramalashtirish va hakozalar. O’quvchilarda o’qitishda aniq obrazlarni
shakllantirish tarix darslari uchun karta va kartinalarning ishlab chiqilishiga olib
keldi. O’qitish jarayonining ajralmas bo’lagi sifatida ekskursiya ishlari paydo
bo’ldi 1
. Tarixni o’rganishda o’lkashunoslik materiallari hal jalb qilina boshladi.
XIX asrning oxiri XX asr boshida o’qituvchilar uchun birinchi uslubiy qullanmalar
paydo bo’ldi. Nijegorodli o’qituvchi A.Krolyunitskiyning “Tarixning elementar
kursi metodikasi tajribasi” tarixni o’qitish masalasi bo’yicha qimmatli
maqalolardan iborat bo’ldi. N.P.Pokatiloning ”Boshlovchi o’qituvchi uchun amaliy
boshchilik” (Spb, 1912), kitobida o’z davri uchun etakchi tavsiyanomalar berildi.
Qo’llanmada qo’shimcha berilgan bo’lib, unda darslik qullanmalar, badiiy, ilmiy-
ammabop va uslubiy adabietlarning tizimi berildi. XIX asr oxiri- XX asr boshida
har xil tipdagi darsliklar, kitoblar, ko’rsatma qurollar chiqarildi, lekin metodika
ilmiy-nazariy umumiylashtirish darajasiga ko’tarila olmadi. Shurolar hokimiyati
o’rnaganadan keyin xalq talimi hal mustamlakachilik tizimiga moslashtirildi. 1929
1 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.55
8

yilda eski imloning avval lotin imlosiga, keyin rus imlosiga o’tishi eshlarning
madaniyat va avlodlar boy tarixiy merosidan mah’rum bo’lib qolishiga sabab
bo’ldi. Maktablardan talim-tarbiya milliy zamindan uzib tashlandi. Bunday
siesatga norozilik bildirganlar millatchilikda ayblanib, taqib ostiga olindi, 1911
yilda Toshkentda ochilgan musulmon xalq dorilfunonini va uning xodimlari taqdiri
shunday bo’ldi.

1920 yilda Turkiston xalq dorilfununi tugatilib, u O’rta Osiyo davlat
universitetiga qo’shib yuborildi. Uning mudiri va o’qituvchilarining aksariyat
ko’pchiligi xalq dushmoni-jadidchi, panturnizm g’oyasi targ’ibotchisi, millatchi
tashg’asi bosilib, qatog’on qilindi. Shu dorilfunun mudiri, olim, ezuvchi va shoir,
otashin marifatparvar, ijtimoiy-siyosiy halakatlarning faol ishtirokchisi
Mukovvarqori Abdurashidxonov hisobga olinib, otib tashlandi. 1920 yillar
oxirlariga kelib, mamuriy buyruqbozlikka asoslangan mustabid markaz uzilkesil
shakllanib ulgirdi. Maktab tarix bilimlari tizimi hal xuddi shu yillarda yani
1930yillar boshida shakllandi. Xalq talimiga rah’barlik qilishdagi demokratik
printsip butunlay buzildi. Tarix o’qiitish o’rganishni bir xil tizimga solib, uni siesat
manfaatiga bo’ysindirishda partiya va davlat rah’barlarining tegishli qarorlari halda
ko’rsatmalari asosiy rol o’ynadi.
Fanlar bo’yicha yagona, maxsus va majburiy halda barqaror darsliklarning
bo’lishi, markazda rus tilida nashr qilinishi, joylarda, tarjima qilib, o’qitishni
mamlakat miqiesida maktab talimiga vasiylik qilish va uning ustidan siesiy
nazoratning kuchaytirilishi eshlarni davlat siesati, yagona partiya g’oyasiga sodiq
kishilar qilib tayerlashni ko’zda tutar edi. 1934 yildan etiboran sobiq SSSR
miqiesida, shu jumladan O’zbekiston maktablarida tarix quyidagicha o’qitildi:
IIIIV sinflarda SSSR tarixining qisqacha kursi, V-VI sinflarda qadimgi dune va
o’ota asrlar tarixining elementar kursi, VIII-X: sinflarda SSSR tarixi va yangi tarix
kursi;
Keyinchalik eng yangi tarix kursi kiritildi.
9

O’zbekiston xalqlari tarixi mustaqil fan sifatida o’qitilmay, balki undagi bazi
voqealarnigina Rossiya tarixi tarkibida o’qitish, eshlarni ajdodlarimizning boy
merosidan, ananlaridan mah’rum etish maqsadida ularni chetga surib qo’yish ana
shu davlat siesatining erqin ifodasi natijasi edi. Darsliklarda tarixiy faktlar va
nomlarga to’ldirib yuborgan edilar. Bazi muh’im tushunchalarning mazmuni
chuqur ochib berilmasdan, ko’pincha ularga qisqacha izoh berish bilan
kifoyalanilgan edi, ularda o’quvchilarni mustaqil ishga rag’batlantiruvchi sovallar
va vazifalar halda tarixiy hujjatlardan namunalar berilmagan edi.
Maktab tarix o’qitishning shakl va usullarini hal ishlab chiqishni hal talab
etdi. 1939 yili V.N.Bernadskiyning “Yuqori sinflarda tarix o’qitish metodlari”
N.V.Andrevskaya bilan V.N.Bernadskiylarning ”Yetti yillik maktablarda tarix
o’qitish metodikasi” va boshqa uslubiy qo’llanmalar nashr etildi va o’zbek tiliga
tarjima qilindi. Jumh’uriyatimizda 1911 yil dekabr oyidan boshlab nashr qilina
boshlangan ”Maorif (h’ozirgi xalq talimi”) jaridash maktabda tarix o’qitishni
yo’lga qo’yish va o’qituvchilarning pedagogik mah’oratini oshirishda muh’im
ahaliyatga ega bo’ldi. O’zbekistonda tarixiy uslubiy fikrlarning taraqqietida 1940
yil avgustda O’zbekiston Moarif Vazirligi h’uzurida tashkil etilgan tarix va
jamiyatshunoslik o’quv-uslubiyat kengashi tarix sektsiyasining faoliyati hal katta
ahaliyatga ega. U darsliklar tarjimasi va qo’llanmalarning narsh qilinishiga etibor
berildi. 1941 yil 22 iyundan Vatan urushi boshlandi. Bu yillikda mamlakat
tarixinigina emas, balki jah’on xalqlari tarixini hal chuqur o’rganish aloh’ida
ahaliyat kasb etdi 1
.
1942 yilda Yu.S.Sokolovning uslubiy qo’llanmasi nashr etildi. (Sokolov Yu.A.
Ulug’ Vatan urushi va o’rta maktabda qadimgi dune o’rta asrlar hamda yangi
tarixni o’qitish vazifalari UzSSR maorif xalq kommisarligining maktab
boshqarmasi Uzbavnashr T.1942. Ammo bundan keyin ham talim mazmuni
sayozlashib, u asosan ijtimoiy iqtisodiy jarayonlar sinfiy kurash va ommaviy
harakatlar doir mavqum va murakkab tushunchalar majmuldan iborat bo’lib
1 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.58
2
T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. -B.66.
10

qolaverdi. Tarixning bu taxlitda o’qitilishi o’quvchilarning ijodiy fikrlashga
to’sqinlik qildi, tarixiy jarayonni tarixiy tarzda tasavvur qilishdan nariga o’tmadi.
O’quvchilarning darsda material mazmunini yaxshi tushunolmay, uni edlab olish
ularning fikr doirasi kengayishiga to’sqinlik qiladi 2
.
Maktabda tarix o’qitishning yangi tartibi amalga oshirildi. SSSR tarixi dasturiga
birinchi marta kiritilgan O’zbekiston tarixi materiallarini tanlash printsipini
takomillashtirish, uni o’rganish asoslarini ishlab chiqish, o’quv-uslubiy adabietlar
yaratilishida 1940 yil avgustdan o’z faoliyatini boshlagan. O’zbekiston maorif
Vazirligi qoshidan o’quv uslubiy kengashi, tarix sektsiyasi muh’im rol o’ynadi.
Shu sektsiya azolari K.O.Oqilov, N.V.Teyx tomonidan 1960 yida IV sinf

o’quvchilari uchun O’zbekiston tarixiga oid 26 hikoyadan iborat qo’llanma
yaratildi. (T.1961), Sektsiyaning azosi R.K.O’rmonova esa 1963 yilda VII sinf
tarix o’qutuvchilari uchun O’zbekiston tarixidan qo’llanma yaratildi. (M.Voxatov,
K.E.Jestov, B.T.Dagtler O’zbekiston SSR tarixi O’zbekiston maktablarining VIII
sinf o’qituvchilari uchun o’quv qo’llanma T. 1964). Shu yil K.O.Oqilovning ezgan
sakkiz yillik maktablarning VII cinflari uchun o’quv qo’llanmasi nashr etildi.
Shunday qilib 60 yillarining o’rtalariga kelganda O’zbekiston tarixi bo’yicha bazi
qo’llanmalarni yaratishga muvofiq bo’lindi. 1965 yil may oyida maktabda tarix
o’qitish tartibini o’zgartirish to’g’risidagi qaror qabul qilindi. 1966-1967 yillarda
o’rta maktablarning VII-X sinflari uchun O’zbekiston tarixi bo’yicha yangi o’quv
qo’llanmalari yaratildi. 1971-yilda pedagogika fanlari bo’yicha ilmiy tadqiqot
ishlarning mavofiqlashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Oliy va o’rta maxsus
talim vazirligi va O’zbekiston maorif Vazirligining buyrug’i bilan ”O’rta maktabda
O’zbekiston SSR tarixini o’qitish muommasi bo’yicha olib borilayotgan ilmiy
tadqiqot ishlariga rah’barlik qilish Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika
oliygoh’i tarix qulmietida tashkil etilgan.
Tarix va jamiyatshunoslikni o’qitish uslubieti kafedrasiga yuklatildi. Bunda
O’zFA akademigi Ya. G’ulomov katta xizmat qildi. Tarix talimini o’z vazifasini
11

h’ozirgi milliy maktab talabiga javoban bajara almadi. Undan kamchiliklar asosan
uch guruh’ga bo’linadi.
1) Tarix ta’limi mazmunining yagona mafkura iskanjasiga tushib qolganligi
uning inqirozning asosiy sabablaridan biri edi.
2) Bu hol uning mazmunan sayozlanishi bilan birga egasiz halda mavqum va
zerikarli tafsilotlarga aylanib qolishiga sabab bo’ldi. Ajdodlar tarixi ularning
shonshuh’rati va jabrjafolari haqidagi erqin xotiralar tarix darsliklarida o’z
ifodasini topa olmadi. Tarixiy bilimlarning bir xil yo’nalishi va tizimga solib
qyo’ilishi o’quvchilarning ijodiy fikrlashga, fikr doirasi kengayishiga to’sqinlik
qildi.
3) Tarix kursining tkzilishi uni o’qitish o’rganish tartibini milliy asosga qarshi
printsipining buzilishi va bu narsa pedagogika-didaktika talablariga javob
ermasligi yana bir kamchiligidir. Sobiq SSSR xalq talimi davlat qo’mitasi raisi
G.A.Yagodin 1988 yil dekabrda shu soh’adagi kamchiliklarning asosiy
sabablaridan biri milliylik printsipidan voz kechilganligi bilan bog’liqligini
ko’rsatib bunday degan edi: “Talim-tarbiyani milliy madaniyatdan ajralgan holda
yo’lga qo’yish o’quvchilarni nasl-nasabini namalum kishilar, deb h’isoblash
demakdir. Ayni milliy o’zligini anglab etmaganalik, milliy va madaniy
masalalarda tayergarlikka ega emaslik millatlararo munosabatlarda buzilishlar
milliy xudbinlik ko’rinishlari uchun ko’pgina qulay zaminni vujudga keltiradi.
SSSR tarixi darsliklari talay darajada qamon rus xalqining, rus davlatchiligining
tarixi bo’lib qolmoqda”. Maktablarda tarix o’qitishni Evropa xalqlari tarixidan
emas, balki O’zbekiston xalqlari tarixini o’rganishdan boshlash maqsadga
muvofiqdir. Bu pedagogik didaktik ilmiy printsipga hal mos keladi. Balki jah’on
xalqlari tarixini o’rganishni o’quvchilarning
O’zbekiston xalqlari tarixidan olgan bilim va ko’nikmalariga suyangan h’olda
tashkil qilish maqsadga muvofiqdir 1
.
1 yo’l. O’zbekiston xalqlari tarixini o’rganib bo’lgandan keyin jah’on xalqlari
tarixini o’rganish.
1 T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. -B.70.
12

2 yo’l. O’zbekiston xalqlari tarixini taraqqietdagi malum davrlarni jah’on
xalqlari tarixi taraqqietining ana shu davrdagi bog’lab, birgalikda qiesiy o’rganish.
Ana shu 2 yo’l tarix bilimlari yangi kontseptsiyasiga asos qilib olindi. Prezident
I.A.Karimov ”O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” asarida: “yangi
demokratik talim kontsepsiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish lozim bo’ladi.
Bunda o’zbek xalqining va respublika xududida yashovchi boshqa xalqlarning
milliy tarixiy va madaniy ananalari, manaviy tajribasi talim va tarbiya tizimimizga
o’zviy ravishda kiritilishi zarur”, -degan fikrlari pedagoglarimizni tarix talimini
davr talabi darajasiga ko’tarish yo’lidagi muh’im vazifalari bo’lmog’i kerak

1.2 Maktablarda tarix o’qitish usullari tizimi. Tekshirish va o’qitish natijasini
baholash
Hozirgi davrda talim mazmuni insoniyat to’plagan tayer bilimlar ko’nikma
va malakalarni puxta egallash bilan birga, o’quvchilarning mustaqil fikr yuritish,
ijodiy ishlash qobiliyatlarining usishini taminlay oladigan ijodiy faoliyatni ham
uzida birlashtirmog’i lozim. Bunda talim mazmuni bilan birga o’qitish metodlari
ham muh’im rol uynaydi. O’qitish metodlari murakkab muammo bo’lib, maktab
oldiga qushilgan masuliyatli vazifalarning hal etilishi ko’p jih’atdan uning to’g’ri
hal qilinishiga bog’liqdir. Biroq h’ozircha tarix o’qitish metodlari sistemasi etarli
darajada ishlab chiqilmagan. Metodik adabietda metodistlar tomonidan “metod”,
“metodik usullar” tushunchasi turlicha talqin etiladi va klassifikatsiya qilinadi.
O’qitish metodlarini ilmiy asosda klassifikatsiyalash masalasi pedagogika fanida
o’qitishning turli bosqichlarida turlicha hal qilib kelindi. O’qitish metodlari
klassifikatsiyasiga bazan analiz sintez deduktsiya va induktsiya kabi mantiqiy
13

operatsiyalar asos qilib olinib, o’qitish metodlari intuktiv, analitik va boshqa
mantiqiy usullar sifatida, xarakterlanadi 1
.
O’qitish metodiga bu xil qarash, A.Vagin takidlaganidek, tarix o’qitish
metodikasida tan olinadi. Bu mantiqiy operatsiyalar o’qitish va o’rganishning
barcha bosqichlarida turli xarakterdagi xilma-xil didaktik va metodik vazifalarni
hal qilishda ishtirok etsa da, mustaqil o’qitish metodlari bo’lib xizmat qila olmaydi.
Uslubi A.I.Strajev aytganidek: “Tarix o’qitish metodi tarixiy material bo’yicha
qilinadigan ana shu mantiqiy operatsiyalardan tashkil topadi” (Strojev A.I.)
Metodika prepodavaniya M., 1964, c-17). Maktabda tarix talimi taraqqietining turli
bosqichlarida o’qitish usullaridan turlicha foydalanib kelindi 2
. 1920 yillarda tarixni
o’rganishning asosiy usuli-o’quvchilarning tarixni materiallar ustida olib boradigan
mustaqil ishlaridan iborat bo’lsa, 1930-yillarda esa, o’qituvchining jonli so’zi
o’quvchilar bilimining yagona manbai va asosiy o’qitish usuli bo’lib xizmat qildi.
O’qituvchilarning asosiy etibori material tanglash va uni bayon qilishga

qaratiladi. O’qishning natijasini tekshirish va bah’olash, ayniqsa o’qituvchining
ishida eng murakkab metodik muammo h’isoblanadi. Tekshirish va baholash
tarixini o’qitish jarayonida hal xil funktsiyalarni amalga oshirish bilan birga, u
bilimni to’liqtirish, chuqqrlashtirish, mustahkamlash, umumiylashtirish,
o’quvchilarni yangi bilimlarni o’zlashtirishga tayerlash, ko’nikma va malakalarni,
duneqarash va etiqodni shakllantirish vazifasiniechadi. Shuningdek tekshirish
jarayonida o’quvchilarning so’zlab berish va uylashini rivojlantirish amalga
oshiriladi. Tizimli
(sistemali) nazorat o’quvchilarning bilish imkoniyatlarini kengaytiradi.
O’quvchilarning o’qituvchi oldida hisob berishlari tarbiyaviy sifatga hal egadir.
1 O‘zbekiston tarixi fanidan inovatsiyalar., Ilmiy to’plam., Toshkent:., “Noshir”., 2012. -B.82
2 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.55
14

Tekshirish jarayonida o’qituvchi va o’quvchining va o’quvchilarning o’zlari
orasidagi birga ishlashish vujudga keladi. Bu munosabatlar yuqori talabchanlikga
aylanadi 3
.
O’qitish natijasini tekshirish o’qituvchining pedagogik faoliyati uchun hal
ahaliyatli. O’qituvchi bu orqali qo’llanib yurgan metodlari natijasini ko’radi,
kamchiliklarini yo’qotishga, pedagogik bilimlarini etishtirishga, darsliklar, yangi
o’quv qo’llanmalarni izlab topish imkoniyati paydo bo’ladi. Tekshirish orqali
h’attoki butun bir maktabning ish faoliyati natijasi h’aqida malumot olishga
bo’ladi. Demak, bog’liklik hosil bo’ladi. Tekshirishning mazmuni-tarix kursi
bo’yicha dastur (programma) talabiga loyiq aniqlanadi. Shuning uchun o’qitish
darajasi faqat o’quvchilarning bilim hajmi bilan aniqlanib qo’ymasdan, balki
ularning shu bilimni amalda qo’llana bilishi bilan hal aniqlanadi.
Masalan: ”Birinchi salb yurishi” degan mavzuni olsak, o’nda 1) kambag’allarning
va birinchi rıtsarlar yurishi haqida izchil aytib berish 2) o’ni badiiy qilib tariflab
berish (armiya tarkibi va qurollanishlari, Vizantiyaga salbchilarning kelishi,
Ierusalimni egallashi); 3) salibchilarning maqsadini ochib berish; 4) Ierusalim
qirolligini tipik feodal davlat sifatida tariflash; 5) Krest yurishining natijasida kim
yutib chiqqanligini tushuntirish; 6)nomlar, sanalar, jug’rofik namlarni edlab qolish,
o’larni xaritadan kursatish talab qilinadi.

Bilimni tekshirish jarayonida ko’nikma va malakalarni tekshirish hal amalga
oshiriladi. O’quvchi qo’yidagilarga o’rganish kerak;
1) tariflab berish yani bayonlash;
2) Izchillikni saqlash, taraqqietning asosiy etaplarini bilish;
3) Belgilangan tushunchalarning mazmunini ochish;
4) voqea va hodisalarga tah’lil berish va ahaliyatini ko’rsatish;
5) nom, atama, sanalarni eslab qolish;
6) Belgilangan terminlarni bilish;
3 N. Abdurahmonov. Pedagogik innovatsiyasi. Andijon,2008. -B.17
15

7) Xaritani bilish, reja, sxema, tablitsalarni foydalana bilish. Shunday qilib,
tekshirishning vazifasi va mazmuni ko’rsatadiki, ular nafaqat nazorat va
baholash funktsiyasini bajaradi, balki ular tarix o’qitishning aniq bir etapi
h’isoblanadi: Nazorat va baholash:
a) bilimlarni o’zlashtirishda;
b) bilish imkoniyatlarini rivojlantirishda;
c) g’oyaviy-siesiy qarashlar, etiqodni shakllantirishda ahaliyatga ega. Hattoki,
bo’lar o’quvchilarning shaxs sifatida shakllanishiga hal erdam beradi.
Tekshirish vazifasi va mazmuni uning tashkil qilinishini, forma (shakl) va
uslublarini aniqlaydi. Tarix bo’yicha tekshirish maqsadli yo’nalishda bo’lishi
kerak. Uy vazifalarini tekshirish yani so’rash uchun hal yangi materialni
bayonlashga tayergarlik kabi hal tomonlama tayergarlik kurishlari metodik
jih’atdan talab qilinadi. Shu tayergarlik jarayonida o’qituvchi malum mavzuni
o’rganish oldidan qanday asosiy maqsad turganligini h’isobga olishi shart. Bunda
qanday tushunchalar, sabab-natija bog’lanishlar fakt, nom, sana, jug’rofik
ko’rsatkichlarni o’zlashtirish zarurligi aniqlanadi. Tekshirish tashkil qilishda, butun
barcha materialni surash shart emas.
Surashda yuboriladigan asosiy kamchilik, bu bilimni tekshirishda faktlarni
va malumotlarni tariflashni so’zma-so’z talab qilish h’isoblanadi. Bu
o’qituvchining bosh masalaga etiborni jamlay olmasligini ko’rsatadi. Tekshirish
uchun material tanlay o’tirib, o’qituvchi 2 kriteriyani boshchilikga oladi: a)
Mazmunning ahaliyati va g) uni o’zlashtirishning murakkabligi. Tarix kursi
mazmunini o’quvchilarning o’zlashtirishlarini tekshira utirib, o’qituvchi
savollarning mazmunini, ularning shakllarini, usullarini uylab topadi, izlanadi,
ishlab chiqadi. Bunda tekshirishning qiziqli bo’lishi uchun halakat qilinadi.
O’qituvchi tomonidan tashlangan savolga halma o’quvchilar tayerlanishi shart.
Shuning uchun sinfga: ”Kelinglar aniqlaymiz..” , ”Qani esimiga tushuraylikchi...”,
”Sizlar qanday uylaysizdarO’..”, ”Bu tug’rimiO’...”, kabi savollar bilan murojaat
qilingani maqsadga muvofiq. Bu esda saqlash uylash, mustaqqillikni
16

rivojlantirishga erdam beradi. Bu o’quvchilarning mukohalaga faol
qatnashishlariga imkon qiladi. Tekshirishni tashkil qilishda malum shartlarni
saqlash zarur: So’rash paytida darsliklar epib qo’yilgani maqul, bu halmaning birga
ishlashga halaqt berishi mumkin.
Agarda zarur malumotlar kuriladigan bo’lsa, o’qituvchi kerakli sahifasini aytish
shart. Tashlangan savollar bo’yicha o’qituvchi o’quvchini doskaga chiqarish
mumkin, yoki kartina, karta bo’yicha ishlaydi. O’quvchi butun sinfga va
o’qituvchiga javob beradi. O’quvchini faqat mavzudan chiqib ketgan payitdagina
tuxtatiladi. O’qituvchining vazifasi ularga yo’naltiradigan savollar berish. Ayrim
o’quvchilar bo’lib yuborilgan baynini davom ettirishi qiyin bo’ladi. Shu sababdan
ularga cheklangan tarzda ko’rsatuvlar avaylab beriladi. Ayniqsa sekin uylaydigan
va gapiradigan o’quvchilarga nisbatan usullar hal tomonlama uylanib olib boriladi.
Agar o’quvchi xatoga yo’l qo’ysa, dastlab uning o’zini tug’rilashiga imkon berish
kerak. Sinfdoshlarining javoblarini tug’rilash va tuliqtirishda ayniqsa IV-VI sinf
o’quvchilari faollik kurastadi, yuqori sinflarda bu faollik so’stlashadi. Bu ”ajralib”
turishini hohlamaslik, tortinish sabablar bilan izohlanadi.
Bu sharoitdan qanday chiqish mumkinO’ Bunda uslubchilar tavsiya qilgan
sinfdoshlarining javobarini ezma ravishda retsenziya qilish qo’llaniladi. Tekshirish
tashkil qilish tarix o’qitish jarayonida bilim va ko’nikma shakllantirishning barcha
etaplarida: o’quvchilarning yangi materialni o’zlashtirishga tayergarligida, yangi
mavzuni o’rganish va mustah’kamlashda, uy vazifasini tekshirishda, takrorlashda
hal amalga oshiriladi. Tekshirishni tashkil qilishda o’qituvchi differentsial h’olatni
saqlashi kerak. Faqat past o’zlashtiradiganlarni so’rab, quymasdan talabchan
o’quvchilarni hal nazorat ostiga olish talab etiladi. Ko’nikma va malakalarini
egallashga erdam beradigan usullar qo’llaniladi: bitta o’quvchiga reja tuzish,
ikkinchisiga kartina (tasvir) bo’yicha h’ikoya qilish, uchinchisiga esa yangi
faktlarni talqin qilishni topshirish mumkin. Tekshirishning asosiy formalari
(shakllari)- bu kengaytirilgan og’zaki javob, o’rinda turib qisqa javob berish,
17

doskada ezma va grafikalik ish, frontal ezma va grafik javoblar. Bilim va
ko’nikmani hisobga olishning asosiy turi-bu og’zaki so’rash 1
.
O’qituvchi mavzu mazmunini ochadigan savollarni berishi kerak, ushnga binoan
javob talab qilinadi. O’quvchi javobni darslik betidagi suzma-so’z qatorlarni
izlamasligi kerak, eki o’quvchi mazmun h’aqida uylashi kerak. Asosiy savol bilan
birga o’qituvchi hal xil yo’nalishda qo’shimcha savollar hal beradi. Masalan: Frank
imperiyasi inqirozi h’aqidagi savolga qo’shimcha savol tariqasida bu inqirozning
Arab xalifatligi inqirozi bilan uxshash tomonini so’rash mumkin. Ezma
tekshirishning sinfga eskirtmasdan olish metodik jihatdan tug’ri h’isoblanadi. Bu
bilimni aniqlashga yaxshi erdam qiladi. Ezma tekshirishga 15 minut beriladi. Bu
vaqtni tejashga hal imkon beradi. Yangi mavzuni o’rganishda kontur karta bilan,
tablitsa tuzish, sxema, reja tuzish bilan bog’lik mustaqqil ish tashkil qilish mumkin.
Tarix o’qitishda yangiliklarga kiradigan tekshirishda kompyuterlarda ham
foydalanish yaxshi natija beradi. Tarix o’qitishda bilim, kunikma, o’quvchilarning
mustaqil ishlashi baholanadi.

2.1 Maktab tarix xonasi (kabineti) va uning tarbiyaviy talimdagi o’rni
Ta'limning vositalari o’qitish va o’rganish sifatini ko’tarishga xizmat qiladi.
Tarix darslarida ta'limning texnika vositalaridan foydalanish darsning
samaradorligini oshiradi. Ta'limning texnika vositalari o’qitish va o’rganish sifatini
ko’tarishga, o’quvchilarning o’quv materialini qiziqib o’rganishiga va puxta
o’zlashtirishiga xizmat qiladi.
Tarix o’qitish tajribasiga ko’ra maktabda ta'limning quyidagi texnika
vositalaridan foydalanilmoqda :
1.Oddiy texnika qurilmalari: Karta va o’quv kartinalari ilinadigan,
yog’ochdan yoki boshqa materialdan yasalgan siljiydigan oddiy qurilmalar:
1 F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va
metodlar., Buxoro., “Durdona”., 2021. -B.50.
18

ko’chma sinf yozuv taxtasi, sinf devoriga ilinadigan ikki yoqlama ochiladigan
yozuv taxta.
2. Ovozli apparatlar: plastinkalar qo’yib ovoz chiqaradigan asbob,
magnitofon, radiopriyomniklar, bundan tashqari hozirgi paytda kompyuter
texnoligiyalardan, disklarga tushirilgan tasvirlardan foydalanish dars
samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Maktab
tajribasida plastinkalar va magnit lentalar, zamonaviy disklar yordamida,
shuningdek, radiopryomniklar vositasida o’quvchilarni mumtoz va o’zbek, chet el
bastakorlarining asarlari bilan tanishtirishb, tarix fanlarini orgatish keng quloch
yoymoqda 1
. Chunki musiqiy ijodiy asarlarga doir maktab kursining madaniy –
tarixiy materialini plastinka va tasma yozuvlarisiz ko’rsatib bo’lmaydi. Masalan,
madaniyatga doir mavzularni o’tgan paytda musiqa asarlarini eshittirish darsni
maroqli bo’lishiga yordam beradi. Badiiy asarlar yozilgan plastinka va mangit
tasmalari ham bor. Darsda G’.G’ulomning "Sen yetim emassan" she'ri yozilgan
plastinkadan foydalanish mumkin 2
.
Jamoat arboblarining, masalan Prezidentimiz I.A.Karimovning nutqlarini
mangit tasmalariga yozib olib eshittirish mumkin yoki televizorlar yordamida dars
jarayonida o’quvchilarga qo’yib eshittirish ham mumkin.

Bu manbalardan foydalanishda quyidagi usullar qo’llaniladi:
1.Yozuv materiallari yuzasidan o’quvchilarga savollar berish bilan bu
yozuvlar dars materiali tarkibiga kiritiladi.
2.Avvalo gramplastinka yoki tasma, disk yozuvi eshitiladi va ko’rsatiladi.
So’ngra bu yozuv suhbat yordamida tahlil qilinadi.
3.Yozuvlar asosida o’quvchilarning mustaqil ishlari tashkil qilinadi.
Ovozli texnika vositalariga radio eshittirishlari ham kiradi. O’qituvchi
o’quvchilar uchun radio orqali maxsus dastur yoki umumiy dastur bo’yicha
1 F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va
metodlar., Buxoro., “Durdona”., 2021. -B.63.
2 T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. -B.79.
19

tarixdan beriladigan eshittirishlarni eshittirishni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda
bunday eshittirishlar ko’pincha magnit tasmasiga yozib olingan bo’ladi.
Tarix darslarida magnitofon yozuvlaridan keng foydalaniladi. Radio va
televideniye orqali beriladigan o’quv va sinfdan tashqari ishlarga bag’ishlangan
eshittirishlar tarixiy voqealarning ishtirokchilari, mehnat qahramonlari, yozuvchilar
va ijtimoiy arboblar bilan o’tkazilgan uchrashuv materiallari ana shu magnitofon
yozuvlarining asosini tashkil etadi. Bu uchrashuv va suhbatlar aynan
takrorlanmaydi, yozib olingan magnitofon tasmasidan uzoq yillar davomida va
istagan vaqtda darsda va darsdan tashqari mashg’ulotlarda foydalanish mumkin.
Bu o’rinda ham texnika vositasi o’quvchiga qo’l keladi.
Har xil ko’rsatuv asboblari va qo’llanmalari ta'lim texnika vositalarining
uchinchi guruhini tashkil etadi. Ular epidiaskop, diapozitiv, diafilmlar va o’quv
kinofilmlaridan iborat.
Tarix darslarida bunday texnik sharoiti mavjud bo’lgan kino xonasi yoki
texnika vositalaridan foydalanishga moslangan maxsus tarix xonasi bo’lishi kerak.
Texnika vositalari bilan ta'minlangan xona asosan quyidagi talablarga javob berishi
loz im :
1. xonani tezda qorong’ulatish va tezda yorug’latish mumkin bo’lsin.
b) qorong’u paytda o’quvchilarning yozuv – chizuv ishlarini olib borshi,
tasvirlarni daftarga tushirishi, darslik matni bilan ishlashi uchun o’tirgan o’rinlari
maxsus lampochkalar bilan yoritiladigan bo’lsin.
c) xonada juda katta yozuv taxtasi bo’lishi kerakki, uning bir qismi tasvir
bilan band bo’lsa, bir qismi tasvirlarni ko’rsatish yoki boshqa maqsadlar uchun
bo’shu bo’lsin.
d) xarita va rasmlar ilinadigan maxsus moslama bo’lsin.
e) zarur texnika vositalari va ularni ko’rsatadigan apparatlar xonada
mavjud
bo’lishi bilan birga ular tuzuk, ishga yaroqli holda saqlansin.
20

Bunday maxsus tarix xonasi bo’lmagan taqdirda sinfni uni texnika
vositalaridan foydalanadigan qilib jihozlasa bo’ladi. Bu holda tegishli vosita va
jihozlar maxsus javonda saqlanadi.
Shisha yoki plyonkadan ishlangan rangli diapozitlar epidiaskop yordamida
ko’rsatiladi. Keyingi yillarda, shishaga tushirilgan diapozitlar o’rniga diafilmlar
yordamida namoyish qilinadi. Diafilmlardan har bir o’qituvchi hattoki, o’quvchilar
ham foydalana oladilar.
O’qituvchi darsda diapozitif yoki diafilmdan to’liq yoki qisman foydalanishi,
ba'zan butun darsni o’sha materillar asosida o’tkazishi mumkin.
Diapozitiflardan yangi mavzuni bayon qilishda ham takrorlash darslarda ham
foydalaniladi. Har qanday holatda ham diapozitif va diafilmlar o’qituvchi
bayonining aniq va jonli bo’lishiga yordam beradi.
O’quv kinofilmlari ham ta'limning ko’rsatmali vositalari jumlasidandir, tarix
o’qitishda o’quv kinofmlmli vositadir. Kinofilm o’quvchilar ko’z o’ngida tarixiy
voqeaning jonli obrazini ko’rsatmali qilib to’liq harakatda gavdalantiradi.
O’quvchilar boshqa ko’rgazmali qurollardan ko’ra kinofilmlar vositasida
tarixiy o’tmishni jonliroq idrok etadi. Tarixiy mavzularga bag’ishlangan badiiy
filmlar (masalan "Muz jangi") "Jahon tarixi" fanini o’qitishda o’zining mazmuni va
tarixiy voqealarni jonli qilib ko’rsatish jihatidan tarixiy badiiy asarlarga o’xshab
ketadi.
Kionfilmlar, ayniqsa badiiy filmlar o’quvchilarga ijobiy ta'sir ko’rsatish,
estetik va axloqiy tarbiya berish vositasi hamdir. Kinofilmlar bilim olish vaqtini
iqtisod qilishga yordam beradi. O’quvchilar oddiy sharoitda o’quvchining
bayonidan muzey va har xil tarixiy joylarga ekskursiyalarda bo’lib soatlar sarf qilib
oladigan bilimlarni 10 – 15 daqiqali filmni ko’rib ham olishlari mumkin. O’quv
filmilarining emotsional, estetik ta'siri ham boshqa ko’rsatmali qurollarga nisbatan
shubhasiz kuchlidir.
Hozirgi davrda barcha jabxeni o’z ichiga olib borayotgan kompyuter
tizimidan ham tarix darslarida foydalanish ijobiy natijalarga olib keladi. Masalan,
21

o’quvchilarning olgan bilimlarini aniq baxolashda kompyuterdan foydalanish
mumkin. Bunda o’tilgan bob buyicha test savolllari to’zib javoblarini
kompyuterdan olish mumkin 1
.
Kinofilmni o’quvchilarga ko’rsatishdan oldin, o’qituvchining o’zi uni
sinchiklab ko’rib chiqishi va o’rganishi lozim. Bu bilan o’qituvchi filmning
umumiy mazmuni bilan, asosiy diqatni jalb qiladigan eng muhim kadrlar va
suxandon matni bilan tanishtiradi. Shundan keyingi film o’quvchilarga ko’rsatiladi,
so’ngra film yuzasidan suhbat o’tkaziladi, eng muhim kadrlar yuzasidan savollar
beriladi, film mazmuniga bog’lab uyg a vazifa topshiriladi 2
.
Tarix o’qitish tajribasida o’quv filmlaridan foydalanishning quyidagi asosiy
usullari mavjud:
a) o’qituvchi o’z bayonini o’quv filmining eng muhim va yorqin
kadrlarni ko’rsatish bilan bog’lab olib boradi. Tanlab olingan o’sha kadrlarni
izohlaydi va tegishli xulo a chiqaradi.
b) 10-15 daqiqali qisqa o’quv filmlariga bag’ishlab dars o’tkaziladi.
c) maxsus kino darsi tashkil etiladi.
d) darsdan tashqari vaqtda film tomosha qilinadi.
Ta'lim tizimida ijobiy o’zgarishlar davom etayotgan bir paytda tarix o’qitishda
teleeshittirishdan ikki xilida foydalanilmoqda.
1) sinfda qabul qilish uchun beriladigan o’quv ko’rsatuvlarini komyuterlar
orqali o’quvchilarga yetkazish.

2) o’qishdan tashqari vaqtlardagi teleko’rsatuvlar. O’quvchilar bu
eshittirishlarni uyda tomosha qiladilar. O’quv teleko’rsatuvlarini qabul qilish
uchun maktabda oynalari parda bilan berkitilgan, ikki televizorli maxsus yoritish
apparatlari muhayyo bo’lgan sinf xonasi bo’lishi zarur. Maktablardagi tarix xonasi
o’quvchilar bilan mashg’ulotlar bazasi bo’lib qolmasdan, o’qituvchining metodik
ishlarining h’am bazasi h’isoblanadi. O’quv-ko’rgazma qo’llanmalari fondi,
1 O‘zbekiston tarixi fanidan inovatsiyalar., Ilmiy to’plam., Toshkent:., “Noshir”., 2012. -B.84
2 https://fayllar.org/1 -- mavzu - tarix - fanida - innovatsiyalar - texnologiyalar - modellar - v.html
22

o’qitishning texnik usullari, kutubxona fondi joylashgan tarix xonasi o’qituvchi
xizmatini yana h’am yuksaltiradi. Metodik ijodietga sharoit yaratib berib tarix
xonasi o’qituvchining tayergarligiga yuqori talab quyadi. O’qituvchi xonadagi
diafilm, kinofilm, fonozapis va h’okozalarning mazmuni bilan yaxshi tanish
bo’lishi kerak. Har tomonlama jih’ozlangan kabinetlardagi bor materiallarni darsda
kompleks foydalanish masalasi turadi. Bunday kabinetlar talim usul va natijalariga,
o’quvchilarning rivojlanishi va tarbiyasiga tasir etadi. Kabinet o’quvchilarda
qiziqish uyg’otadigan, faolligini o’stiradigan o’rin bo’lishi kerak. 60 Kabinet
tarixiga to’xtalsak, 1917 yilga qadar maktablar kabinetlarga ega emas edi. 30-
yillardagi maktab tarixiy talimidagi qayta qurishga muvofiq kabinetlar yo’qotilib,
o’quvkurgazma qo’llanmalar maktabning metodik kabinatlariga berildi.
Maktablarda kabinet tizimining qayta tiklanishi Vatan urushidan keyingi
davrga tug’ri keladi.1945 yil avgustda jih’ozlangan kabinetlari bilan maktablar
tashkil qilish h’aqida qaror qabul qilindi. (Narkompros va RSFSR ped. fanl.
Akademiyasi tomonidan). 60 yillarning II yarmidan boshlab bosma uo’rgazma
qo’llanmalarning o’sishi bilan tarix xonalari to’ldirilib borildi. Shu vaqttan boshlab
o’qituvchilarning tajribalari asosida eng yaxshi tarix xonalari tashkil qilindi.
Hozirgi tarixiy talimni yuksaltirish masalasi turgan bir paytda tarix xonalarining
o’ziga xos o’rni bor. Faqat eng zarur, eng zamonaviy diqqatiga sazovor qilish
o’qituvchi mah’oratiga bog’liq. Kabinet bazasi uchta asosiy elementlardan
shakllanadi: a’) maxsus va qurilmalar bilan jih’ozlash; g’) zarur apparatura va; q)
o’quv qo’llanmalari fondi. Tarix kabinetlarini jih’ozlash, talim, tarbiya ishlarida
katta effekt bo’lishini taminlashga qaratilishi kerak.,
Jah’on talablariga javob beradigan tarix kabinetlarida o’qituvchi va
o’quvchilarning faoliyatini yuksaltiradigan jih’ozlar talab qilinadi. Pult bilan
boshqariladigan texnik o’qitish usullari katta ah’amiyata ega. Agar u o’qituvchi
stolida o’rnatilsa vaqt tejaladi. Kabinetning old devorida stendlar, montaj,
kartinalar qo’yish kerak emas. Faqat portretlar bo’lishi mumkin. Intererning
jih’ozlanishi o’quvchilarni o’quv jarayonidan shalg’itmasligi kerak. O’rtadagi sinf
23

doskasi qo’zg’olmali bo’lishi mumkin. Oq rangga buyalgan doskaning bir qismini
ekran sifatida eki hal xil applikatsiyalar uchun foydalanish mumkin. Aloh’ida
kinoekran doska tepasiga o’rnatiladi. Karta, tablitsalar bilan ishlash uchun doskada
ilgichlar o’rnatiladi. Orqadagi devorda (kombinirovannıy) shkaflar qo’iylishi
mumkin.
Bunda karta, atlas, kitoblar qo’yiladi va (diopozitivlar, diafilm, lentalar saqlanadi.
Derazalarga qarama-qarshi devorda ekspozitsion qurilmalar o’rnatilgan bo’ladi.
Shuningdek kabinetda inventarizatsiya kitobi bo’lishi kerak. Kabinet kartotekasi
rubrikalar bo’yicha olib boriladi 1
.
Masalan: ”Karta” rubrikasi yanada rubotkalarga bo’linishi mumkin: ”O’rta
asrlar tarixi bo’yicha kartalar”, “Amir Temur Davlati” har bir kartaning orqa
tomoniga uning atamasini va inventarizatsiya kitobidagi nomerini qo’shib ezib
qo’iyladi. Kabinet apparaturasiga 16 mm kinoproektor, grafoproektor, diaproektor,
magnitafon, proigrıvatel, televizorlar kiradi. Kutubxona-tarix kabinetidagi zaruriy
komponentdir. Bunda darsdan tashqari o’qishlar uchun mos ravishda
ilmiyommobop, badiiy-tarixiy kitoblar yig’ilgan bo’ladi. Ayniqsa, malumotnoma
adabietlar ah’amiyatli. Kabinet kutubxonasida hal xil gazetalar, mah’alliy
gazetalarning yangi sonlari bo’lishi kerak. Malumotnoma bo’limida tematik
materiallar bilan "papka” lar saqlanadi. Masalan, “Tarixda yangiliklar”, “Bizning
kunlarimizning qah’ramonlari”, ”Arxeologiya yangiliklari” va boshqa mavzu
bo’yicha materiallar to’planadi. Bularni dars paytida ham. ko’rgazmalar tashkil
qilish, ah’amiyatli sanalarni belgilash va boshqa ishlarda foydalanish mumkin.

Tarix kabinetlarida auditorial o’qitish usullarining 3 guruhining bo’lishi talab
qilinadi:
1) diafilm, diapozitiv, grafoproektor uchun transparantlar;
2) dinamik ekran qo’llanmalari- o’quv kino va televidenie;
1 F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va
metodlar., Buxoro., “Durdona”., 2021. -B.84.
24

3) radioko’rsatuvlar, tarixiy voqealarning guvohlarining chiqishlari
ezilgan magnit plenkalari. Tarix kabinetlarida o’qituvchi boshchiligida
o’quvchilarning maketlar, modellar tayerlashi amalga oshiriladi. Kabinet
sharoitida ishni tashkil qilish va uning samarali natijasiga erishish
o’qituvchining faoliyatiga bog’liq. Tarix kabinetida dars o’tishda faqat
kinodars bilan cheklanib xatoga yo’l qo’ymaslik kerak. Dars materiallariga
qo’shimcha bor imkoniyatlardan foydalanish kerak. Kabinetda ishni tashkil
qilish o’qituvchiga hal xil malumotlardan foydalanishga imkon beradi. Bu
erda hal xil o’qitish usullarini qo’llashga imkon tug’iladi. Kabinet devorlariga
o’quvchilarning mustaqil ish ko’nikmalarini hosil qilishda erdam beradigan
instruktiv materiallar joylashtiriladi. Masalan: “Konspektani qanday yozish
kerakO’”, Tezislar qanday tuzuladi” va hokoza. Har tomonlama jihozlangan
va taminlangan tarix kabinetida hal xil darsdan tashqari ishlarni tashkil qilish
mumkin. Masalan, tarixiy tugarak, lektoriya, o’lkashunoslik burchagini eki
tarixiy burchlar, muzey tashkil qilish ishlari, disputlar, viktorinalar,
ko’rgazmalar, tarixiy voqea guvohlari bilan uchrashuvlar, tarixiy byulletenlar
chiqarish, devoriy gazeta chiqarish, darsdan tashqari o’qishlar tashkil qilish.
Demak, tarix kabinetlarida o’qitish jarayonida talim-tarbiyaga kompleks
endashuv amalga oshiriladi.

25

2.2 Tarix o’qitishda texnika vositalaridan foydalanish
Umuman tarix darslarida talimning texnika vositalaridan foydalanish darsning
samorodorligini oshiradi. Texnika vositalari o’qitish va o’rganish sifatini
ko’tarishga o’quvchilarning o’quv materialini qiziqib o’rganishga va puxta
o’zlashtirishiga xizmat qiladi. O’qitishning texnik vositalari (T.S.O) ekran
qo’llanmalar yani diafilmlar diapditivlar kodopditivlar, kinofilmlar, radio-
teleeshittirishlar kiradi.
Texnika vositalarining o’qituvchi qo’yidagi o’ziga xos o’quv qo’llanmasi ekanligi
haqida uslubchi N.M.Shaxmayov ”O’rta maktablarda o’qitishning texnik
vositalarini qo’llanma didaktik talablar” asarida keng aytiladi. Ammo texnik
vositalar o’qitish jarayonida o’qituvchining o’rnini bosa olmaydi. Amaliyotda
qo’yidagicha situatsiya yuz berishi mumkin, yani bitta mavzudagi dars bo’yicha
darslikda illyustratsiyalar, devoriy (tablitsa) jadvallar, doskaga sxematik kuratlar
ishlanishi mumkin, yana bundan boshqa diafilm, kinofilm va boshqa xillari ham
bo’lishi mumkin 1
.
Masalan: Uyg’onish davri madaniyati haqidagi darsda darslikdagi (rangli)
illyustratsiyalar, davriy tablitsalar”Stalingrad jangi” diapozitivlarda, ”Volgadagi
jang” filmida, 2 bo’lim.M., 1964 jang qatnashchilarining fonozapislarida (tarix
bo’yicha fonoxrestomatiya. III “Ulug’ vatan urusha”) tasvirlangan. Albatta, h’ech
bir darsda bularning hammasini foydalanish imkoniyati yo’q. Demak, nimani
tanlash kerak, ular bilan ishlishni qanday tashkil qilish mumkin. Bu savollarga
o’qituvchi o’qitish sharoitini va sinfning xususiyatlarini hisobga olib javob beradi.
Dastavval bu qo’llanmalarning mazmunligi, qo’layliliga etibor berish kerak.
Masalan, italyan o’yg’onish davrining sanati bo’yicha darsda ko’proq rangli
diapozitivlardan eki diafilmlardan parchalar deyarli jivopis asarning yaxshi qabul
qilish imkoniyatini bera oladi.
O’quv diafilmlari, oq-qora tasvirdagi kinofilmlarda tasviriy materiallar ko’p
berilgan bo’ladi, va o’larni bu mavzu bilan birinchi bor tanishtirishda qiyinchilik
to’g’dirishi mumkin. Agarda rangli ekran qo’llanmalari bo’lmasa, D.N.Nikiforov
1 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.67
26

albomdagi tablitsalardan foydalaniladi. Mavzuni uyda mustaxkamlash va
takrorlash uchun darslik illyustratsiyalari beriladi. Kinofilmlar esa kelgusi
darslarda parchalarda bo’lsa ham qo’llanilishi mumkin. Unda o’quvchilar ulardan
yangi bo’lgan tomonlarini anglay olishlari kerak. Ekran ko’rsatmaliligining
o’qituvchi uchun eng qo’laylisi bu-diafilm va dipozitivlardir. Tarixiy vaqealarni
qamrab olish, syujetlarning h’ar xilligi bo’yicha, tasviriy materiallarga boyligi
bilan boshqalaridan ustun turadi 1
.
Diapozitivlarni ko’rsatish izchilligini o’qituvchining o’zi aniqlab beradi.
Kadrlarga tayanib o’qituvchi hikoya qilish, tushuntirish va suhbat utkazish
mumkin.
Agar texnik imkoniyatlar bo’lsa ekranda ikkita kadrni ko’rsatish mumkin. Bunda
masalan taqqoslash uchun, o’zgarishlarni aniqlash uchun kerak bo’ladi, aytaylik
shah’arlarning kurinishida, meh’nat kurslaridagi har xil tarixiy davrlardagi
o’zgarishlar va hokozolarni ko’rsatish mumkin bo’ladi. Maktab amalietida
kodoskoplar foydalaniladi. U ekranda eki sinf doskasida matnlarni, sxematik rasm,
chizilma, diagramma va ko’rsatishda qo’llaniladi. ShuningdekYu kodoskop bilan
ishlashda xonani qarong’ilotmoq talab qilinmaydi. Bu o’quvchilarning materialni
nafaqat ko’rishlarini balki matnlardan kerakli joylarini daftarlariga yozib
olishlariga ham imkon beradi 2
.
O’qituvchi ham o’quvchilar bilan kontaktni yo’qotmaydi. Teleeshitirishlar,
kinofilmlar qisqa vaqt ichida keng malumot bera oladi. Ular orqali tarixiy voqealar
qatnashchilarining (akterlar ijrasida) jonli ovozini eshita oladi. Telekursatuvlar
filmlarga nisbatan (aktual) dolzrblikga ega. Ular orqali ayniqsa o’quvchilar yaqin
vaqtlardagi voqealar bilan tanishib boradi. Bularga nisbatan filmlarni ishlashning
uziga ancha vaqt ketadi. Kinofilmni o’quvchilarga ko’rsatishdan oldin,
o’qitiuvchining o’zi uni sinchiklab kurib chiqishi va o’rganishi lozim. Tarix
o’qitish tajribasida o’quv filmlaridan foydalanishning bir qancha usullari bor: a)
1 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.69
2 N. Abdurahmonov. Pedagogik innovatsiyasi. Andijon,2008. -B. 22
27

o’qituvchi o’z bayanini o’quv filmining eng muhim va erqin sah’ifalarini ko’rsatish
bilan

bog’lab olib boradi; b) 10-15 minutda qisqa o’quv filmlariga bag’ishlab dars
o’tkaziladi; v) massus kino darslari tashkil etiladi.
Hozirgi vaqtda O’zbekiston xalqlari tarixi va boshqa fanlarni o’qitishda
teleeshitirishlarning ikki xilidan foydalanilmoqda: a) sinfda qabul qilish uchun
beriladigan ertalabki teleko’rsatuvlar o’qishdan tashqari vaqtdagi teleko’rsatuvlar
O’quv teleko’rsatuvlarini qabul qilish uchun maxsus tarix xonasi bo’lishi kerak.
Tarix darsida o’quv teleko’rsatuvlarining ikki xil turi qabul qilinadi.

28

Xulosa
Har bir yurtning buguni va kelajagi tom ma’noda, mamlakat ta’lim tizimining
qay darajada rivoj topgani bilan belgilanadi. Zero, Vatan taraqqiyoti, millat istiqboli
shu zaminda voyaga yetayotgan o‘g‘il-qizlar kamoli bilan chambarchas bog‘liqdir.
Bugungi kunda xalq ta’limi tizimidagi eng muhim vazifalardan biri ta’lim sifati va
mazmunini yangi bosqichga ko‘tarish, ma’naviy jihatdan barkamol, axloqan pok,
shaxsiy va kasbiy fazilatlarga boy, mustaqil fikrlaydigan, tashabbuskor, faol
yoshlarni shakllantirish, o‘qituvchilarning bilimi va kasbiy mahoratini rivojlantirish,
ularga amaliy metodik yordam berish, xususan, yosh o‘qituvchilarning tanlagan
kasbiga nisbatan ishtiyoqini oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishdir.
O’quvchilarning ijodkorligini rivojlantirishi, yangiliklarni ko’ra bilishi, fan- texnika
yutuqlarini amalda qo’llashni o’rganish, o’quv dargohida “o’qish, o’rganish va
amalda qo’llash, natijalarni tahlil qilib, yanada samaraliroq ishlash” muhitini yaratib,
yangi zamonaviy metodlarni izlab topish yo’lida tinmay mehnat qilish bugungi kun
pedagoglari oldidagi katta vazifadir.
Darslarni iloji boricha qiziqarli va samarali bo’lishi uchun o’qituvchi doim
izlanishda, yangiliklar yaratishda, o’quvchi tafakkurida mavjud yashirin
imkoniyatlarni ro’yobga chiqarish uchun, eng avvalo, mahorat sohibi, o’quvchi
qalbini teran tushunadigan ruhshunos, xalq pedagogikasi va zamonaviy o’qitish
uslublaridan xabardor mutaxassis bo’lishi, mahalliy imkoniyatlardan kelib chiqib
ishlashi lozim. Izlanuvchan pedagog o’qituvchi darslarda “Ortiqchasini top”,
“Begona so’zni top”, “Kim chaqqon?”, “Blits-so’rov” , “Rost-yolg’on”,
“Bilmaganingni o’rgan, o’rganganingni –o’rgat”, “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Venn
diagrammasi”, FSMU, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Xotira mashqi”, “Debatlar”,
“Ta’rif egasini toping”, “Zanjirli savol-javob” kabi zamonaviy interfaol usullaridan
29

foydalanadi va bu usullar o’quvchilarni chuqur bilim egallashiga hissa
qo’shmoqda.Darslarni ko’rgazmali tashkil etish o’quvchilar bilimini yanada
mustahkamlashga omil bo’ladi.
O’quvchi o’rganayotgan materialni ko’rgazmali tashkil etilishi 70-90% ni
o’zlashtirishga erishiladi. Shu bois ham o’qituvchi darslarni AKT dan foydalanib,
turli qo’lda yasalgan ko’rgazmalar asosida o’tishga harakat qiladi. Xalqimizda
“Beshikdan qabrgacha ilm izla” degan naql bor, o’qituvchi xalqi bir daqiqa ham
izlanishdan va o’qishdan to’xtamasligi lozim. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida
zamonaviy metodlardan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko‘tarishga bo‘lgan
qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar
qo‘llanilgan mashg‘ulotlar o‘quvchilar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib
topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari
keltirib chiqarishlariga qaratilgan. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning
rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan
bir qatorda, boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday o‘quv
jarayonida o‘quvchi asosiy figuraga aylanadi. Pedagog-olimlarning yillar davomida
ta’lim tizimida «Nega o‘qitamiz?» «Nimani o‘qitamiz «Qanday o‘qitamiz?»
savollariga javob izlash bilan bir qatorda «Qanday qilib samarali va natijali o‘qitish
mumkin?» – degan savoliga ham javob qidirdilar.
Bu esa, olim va amaliyotchilarni o‘quv jarayonini texnologiyalashtirishga, ya’ni
o‘qitishni ishlab-chiqarishga oid aniq kafolatlangan natija beradigan texnologik
jarayonga aylantirishga urinib ko‘rish mumkin, degan fikrga olib keldi.Bunday
fikrning tug‘ilshi pedagogika fanida yangi pedagogik texnologiya yo‘nalishini
yuzaga keltirdi.Bugungi kunda ta’lim muassasalarining o‘quv-tarbiyaviy jarayonida
zamonaviy metodlardan foydalanishga alohida e’tibor berilayotganining asosiy
sababi quyidagilardir:
Birinchidan, zamonaviy metodlar shaxsni rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish
imkoniyatining kengligida. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash
30

milliy dasturi»da rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish masalasiga alohida e’tibor
qaratilgan.
Ikkinchidan, zamonaviy metodlar o‘quv-tarbiya jarayoniga tizimli faoliyat
yondashuvini keng joriy etish imkoniyatini beradi.
Uchinchidan, zamonaviy metodlar o‘qituvchini ta’lim-tarbiya jarayonining
maqsadlaridan boshlab, tashxis tizimini tuzish va bu jarayon kechishini nazorat
qilishgacha bo‘lgan texnologik zanjirni oldindan loyihalashtirib olishga undaydi.
To‘rtinchidan, zamonaviy metodlar yangi vositalar va axborot usullarini qo‘llashga
asoslanganligi sababli, ularning qo‘llanilishi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»
talablarini amalga oshirishni ta’minlaydi. Shuning uchun ham, ta’lim
muassasalarining o‘quv-tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o‘qitish uslublari –
interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati
beqiyosdir.Zamonaviy metodlar va ularning ta’limda qo‘llanilishiga oid bilimlar,
tajriba o‘quvchilarni bilimli va yetuk malakaga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi.
Zamonaviy metodlarda pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi va o‘quvchi
faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan
interfaol uslublardan foydalaniladi.Bugun ta’lim tizimida interfaol, pedagogik
texnologiya, texnologiya, innovatsiya kabi tushunchalarni qo‘llab kelmoqdamiz.

31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ko‘shma majlisidagi nutq. -Toshkent.: O‘zbekiston, 2016.
2. I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “Sharq”. 1998
3. Ishmuhamedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta'lim
samaradorligini oshirish yo`llari. - Toshkent., Nizomiy nomidagi TDPU,
2009.
4. O‘zbekiston tarixi fanidan inovatsiyalar., Ilmiy to’plam., Toshkent:.,
“Noshir”., 2012
5. T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002.
6. N. Abdurahmonov. Pedagogik innovatsiyasi. Andijon,2008.
7. F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida
innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va metodlar., Buxoro., “Durdona”.,
2021
8. Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish
usullari.Toshkent., 1996

Internet ma’lumotlari
www.ziyonet.uz
https://fayllar.org/1 -- mavzu - tarix - fanida - innovatsiyalar -
texnologiyalar modellar - v.html

32

Tarix o’qitish usullarining shakllanishi va rivojlanishi

Sotib olish