Tarixi turkiston asarida qo'qon xonligi boshqaruvi

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	285.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Jamolov Azizbek

Дата регистрации 14 Май 2024

0 Продаж

Tarixi turkiston asarida qo'qon xonligi boshqaruvi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT
DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI “TARIX” FAKULTETI
“TARIX” yo’nalishi 3-bosqich talabasi
ABDUGAFUROV DIYORBEK ANVAR O’G’LI
KURS ISHI
MAVZU: Qo’qon xonligi boshqaruvining tarixi turkiston asarida yoritilishi
Ilmiy rahbar:____________
Kafedra mudiri :__________
TOSHKENT-2024
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………….……………………3
1

I.BOB: QO’QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA XONLIKDAGI
HAYOTNI O’RGANISHDA “TARIXI TURKISTON” ASARINING
O’RNI……………………………………………………………………….15-29
1.1: Qo’qon xonligining tashkil topishini “Tarixi Turkiston” asarida
yoritilishi……………………………………………………………….…….15
1.2: Qo’qon xonligidagi siyosiy-madaniy hayotning mazkur yoritilishi……..21
1-BOB BO’YICHA XULOSA……………………………………...…………29
II.BOB: “TARIXI TURKISTON” ASARIDA QO’QON XONLIGI DAVLAT
TUZUMI VA BOSHQARUVINING YORITILISHI…………...……….30-42
2.1: Xonlikning boshqaruv tizimi, mansab va unvonlari ………………….…30
2 . 2: Asarda harbiy boshqaruv usullarining yoritilishi……………….…….…39
2 - BOB BO’YICHA XULOSA………………………………………….……..42
XULOSA VA TAVSIYALAR……………………………………….………..43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………….………..45

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston o z mustaqilligini qo lga kiritgach,ʻ ʻ ʻ
jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida tubdan o zgarishlar va islohotlar amalga
ʻ
2

oshirila boshlandi. Vatanimiz mustaqilligi barcha sohalarda bo lgani kabi, tarixchiʻ
olimlar zimmasiga ham mas uliyatli vazifalarni yukladi. Jumladan, sovet
ʼ
hukmronligi yil- larida soxtalashtirilgan tariximizni turli tazyiqlardan xoli ravishda
haqqoniy va ob ektiv yoritish vazifasi tarixchi olimlar oldiga quyilgan asosiy
ʼ
talablardan biriga aylandi. O’zligimizni anglash, vatanimiz tarixiga nisbatan xolis
va haqqoniy qarash, milliy qadriyatlarimizning qayta tiklanishi aynan mustaqillik
sharofati bilan yuzaga chiqsi.
O’zbekiston qadim zamonlardan G arb va Sharqni bog lovchi qulay,
ʻ ʻ
tarixiy-geografik mintaqada joylashganligi, Buyuk Ipak yulining asosiy
yunalishlari mamlakatimiz hududidan o tganligi turli xalqparning iqgisodiy,
ʻ
siyosiy, ma daniy va diplomatik aloqalarida muhim o rin egallab kelgan. “Tarixan
ʼ ʻ
hozirgi O zbekistonning hududi shunday joy bo lganki, bu yerda ko hna savdo
ʻ ʻ ʻ
yo llari (mashhur Buyuk Ipak yo li) tutashgan, jushqin tashqi aloqalar va turli
ʻ ʻ
madaniyatlarning bir-birini uzaro boyitishi jarayoni kechgan hudud hisoblangan 1
”.
Ana shunday aloqapar natijasi o laroq, XVI-XX asr boshlarida O rta Osiyo
ʻ ʻ
xonliklarining qo shni davlatlar bilan aloqalari taraqqiy qilib borgan. O rta Osiyo
ʻ ʻ
davlatlari uzoq davrlar mobaynida Xitoy, Hindiston, Eron, Afg oniston va
ʻ
Sharkdagi boshqa mamlakatlar hamda Rossiya bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy
aloqalarda bo lib keldilar. Ayniqsa, O zbekistonning ko shni davlatlar bilan
ʻ ʻ ʻ
hozirgi kundagi yaqin do stona aloqalar o rnatishga qaratilgan tashqi siyosatining
ʻ ʻ
ildizlari o sha uzoq tarixiy davrlarga borib taqaladi. Ma lumki, XVI asrdan boshlab
ʻ ʼ
O rta Osiyo hududida Buxoro va Xiva xonliklari, XVIII asr boshlarida esa Qo qon
ʻ ʻ
xonligi vujudga kelgan. XVI-XX asr boshlarida O rta Osiyo xonliklari Sharq
ʻ
davlatlari, jumladan Xitoy, Hindiston, Eron, Afg oniston va Rossiya bilan savdo-
ʻ
iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni amalga oshirgan. Ko p sonli manbalar,
ʻ
sayyoqlarning yozganlari, elchilik xujjatlari, elchilarning hisobotlari, statistik
hisobotlar va ilmiy adabiyotlar xonliklarning tashqi munosabatlari haqida
ma lumotlar beradi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq O zbekiston tarixining
ʼ ʻ
muhim sahifalari qayta ko rib chiqila boshlandi. “Hozir esa asosiy vazifa tarixiy
ʻ
1
Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. - Toshkent.: Sharq, 1998. 24b
ʻ
3

tahlilni ilmiy jihatdan xolisona va halol amalga oshirishdan iboratdir 2
”. Shu
o rinda, Urta Osiyo xonliklarining XVI-XX asr boshlaridagi chet davlatlar bilanʻ
munosabatlari tarixi nafaqat O zbekiston tarixi, balki butun Markaziy Osiyo
ʻ
mintaqasi xalqlari tarixi uchun ham muhimligini ta kidlash lozim. Xususan, o zaro
ʼ ʻ
savdo- iqgisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlardan mintaqadagi barcha xalqlar
bir xilda manfaatdordir. Bugungi kun tarix fanida O rta Osiyo xonliklarining chet
ʻ
davlatlar bilan munosabatlari masalalari tarixi va tarix- shunosligi bir qadar
o rganilganiga qaramay, tadqiqotlar butun davrni to liq qamrab ololmagan.
ʻ ʻ
O zbekistonning so ngti o rta asrlar tarixini o rganishda manbalar, ilmiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
asarlar, elchilarga berilayotgan topshiriqlar, arxiv matariallari, sayyohlarning
yozganlarini ilmiy iste molga tortish katta ahamiyatga ega. Zero, muhim tarixiy
ʼ
ma lumotlar voqea zamondoshlarining va guvohlari tomonidan yozib qoldirilgani,
ʼ
ularda jarayonlarga mualliflar munosabati mujassamligi ularning tarixiy manba
sifatidagi qiymatini oshiradi. Manbalarni qiyosiy tahlil qilish esa chet el bilan
aloqalarimizning haqqoniy tarixini yoritish, xolis ilmiy xulosapar chiqarishga
yordam beradi. Monografiyada tadqiq etilayotgan masalaning dolzarbligi va
yangiligi shundaki, unda ilk bor O rta Osiyo xonliklarining chet davlatlar bilan
ʻ
munosabatlari rus tarixshunosligi va manbalari asosida tarixshunoslik nuqtai
nazaridan tadqiq etilgan. Aynan o sha davr rus adabiyoti va manbalaridagi
ʻ
ma lumotlarni qiyosiy o rganish xonliklarda kechgan siyosiy Afg oniston va
ʼ ʻ ʻ
Rossiya bilan savdo-iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni amalga oshirgan.
Ko p sonli manbalar, sayyoqlarning yozganlari, elchilik xujjatlari,
ʻ
elchilarning hisobotlari, statistik hisobotlar va ilmiy adabiyotlar xonliklarning
tashqi munosabatlari haqida ma lumotlar beradi. Mustaqillikning dastlabki
ʼ
yillaridanoq O zbekiston tarixining muhim sahifalari qayta ko rib chiqila
ʻ ʻ
boshlandi. “Hozir esa asosiy vazifa tarixiy tahlilni ilmiy jihatdan xolisona va halol
amalga oshirishdan iboratdir”. Shu o rinda, O’rta Osiyo xonliklarining XVI-XX
ʻ
asr boshlaridagi chet davlatlar bilan munosabatlari tarixi nafaqat O zbekiston
ʻ
tarixi, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasi xalqlari tarixi uchun ham
2
Yuksak ma naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent.: Ma naviyat, 2008. 53b
ʼ ʼ
4

muhimligini ta kidlash lozim. Xususan, o zaro savdo-iqgisodiy, siyosiy vaʼ ʻ
madaniy munosabatlardan mintaqadagi barcha xalqlar bir xilda manfaatdordirTarix
va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning ro‘y berishidagi asosiy sabab
va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil qilish tarixiy
haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Bugungi kungacha
tadqiqotchilar tomonidan o‘zbek xonliklari tarixini o‘rganishga ko‘plab marotaba
murojaat qilingan va xonlik tarixining turli muammolari yuzasidan ilmiy
tadqiqotlar olib borilgan bo‘lsada, bugungi kungacha xonliklar davri tarixining
barcha masalalari to‘lig‘icha tadqiq qilib bo‘lingan deb bo‘lmaydi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishishgandan so‘ng Vatan tarixining barcha
davrlari, xususan o‘zbek davlatchiligi an’analarini chuqur idrok etish, bu yerda
mavjud bo‘lgan qadimgi va o‘rta asr davlatlari tarixini o‘rganish muhim ilmiy va
siyosiy ahamiyat kasb etdi. Shunday ekan mana shu imkoniyatlardan unumli
foydalangan holda Qo qon tarixnavisligini yoritishga tarixiy asarlarni qaysi tilda
ʻ
yozilganiga qarab arab, fors-tojik va turkiy guruhlarga bo‘lish mumkin. Ularning
har biri o‘z navbatida umumiy tarixga bag‘ishlangan yoki alohida mamlakatlar
tarixiga taalluqli asarlarga bo‘linadi.
Qo‘qon tarixshunoslik maktabining vujudga kelishida oldingi zamon
tarixchilarining asarlari, shuningdek, Sharq mutaffakirlarining tarixnavislik
an’analari muhim rol o‘ynaydi. Qo‘qon tarixchilari uchun manba bo‘lib xizmat
qilgan yana bir manba – bu folklor, xalq og’zaki ijodidir. Bu rivoyatlar, ertaklar,
dostonlar, asotirlar, matallar va maqollar hind-eron va turkiy xalqlar, sulolalar va
ayrim tarixiy shaxslarning kelib chiqishi, shajarasi to‘g’risidagi fantastik
syujetlardir. Misol tariqasida, ming sulolasini afsonaviy asoschisi Oltin beshik
haqidagi, O‘g’izxon haqidagi hikoyalarni ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Ma’lumki, musulmon Sharqida tarixiy asar faqat sof xronikal mavzudagi
asar bo‘lmasdan, balki ayni vaqtda badiiy-tarixiy janrga mansub adabiy asar ham
edi. An’anaga ko‘ra, Sharq tarixchisi, ma’lum bir dunyoqarash, estetik did va
qadriyatlar sohibi sifatida tarixiy voqealarni badiiy tasvirning boy vositalarini
qo‘llagan holda bayon etadi.
5

O zbekiston Respublikasi Prezident Shavkat Mirziyoyev ta kidlaganidek:ʻ ʼ
“.....tashqi siyosatimizning ustuvor yo nalishi bo lgan Markaziy Osiyo davlatlari
ʻ ʻ
bilan ko p asrlik do stlik va yaxshi qo shnichilik, strategik sheriklik va o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishonch ruhidagi aloqalarimizni yanada mustahkamlashga alohida e tibor
ʼ
qaratamiz” 3
. Markaziy Osiyo davlatlari bilan madaniy aloqalar tarixida
O zbekiston turli davrlarda sivilizatsiyalar tutashgan manzil, tinchlik, do stlik va
ʻ ʻ
madaniyat markazi vazifasini bajarib kelgan va mustaqillikning dastlabki
yillaridanoq, mamlakatimizning milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda, xalqaro
hamjamiyat subyektlari bilan, shu jumladan, mintaqa davlatlari bilan madaniy
aloqalarni o rnatishga kirishilganligi, bu borada dunyo davlatlari bilan madaniy-
ʻ
gumanitar sohalardagi hamkorligini yanada rivojlantirish borasida bir qator
hujjatlarni qabul qilinishi hamda globallashuv jarayonida madaniy aloqalar
ahamiyati tadqiqotni dolzarbligini oshiradi 4
.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 15-fevraldagi
ʻ
“O zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligining faoliyatini tashkil etish
ʻ
to g risida”gi PQ-2778-son, 2017-yil 31-maydagi “Madaniyat va san at sohasini
ʻ ʻ ʼ
yanada rivojlantirish va takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to g risida”gi PQ-
ʻ ʻ
3022-son, 2017-yil 16-avgustdagi “O zbekiston badiiy akademiyasi faoliyatini
ʻ
rivojlantirish va yanada takomillashtirishga doir qo shimcha chora-tadbirlar
ʻ
to g risida”gi PQ-3219-sonli, 2019-yil 15-noyabrdagi “Millatlararo munosabatlar
ʻ ʻ
sohasida O zbekiston Respublikasi Davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash
ʻ
to g risida”gi PF-5876 Farmoni hamda 2020-yil 26-maydagi “Madaniyat va san at
ʻ ʻ ʼ
sohasining jamiyat hayotidagi o rni va ta sirini yanada oshirish chora-tadbirlari
ʻ ʼ
to g risida”gi PF-6000-son Farmoni va O zbekistonning xalqaro madaniy
ʻ ʻ ʻ
aloqalariga doir boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda qo yilgan vazifalarini amalga
ʻ
oshirishda mazkur tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi.
Jamiyat taraqqiyotining real xususiyatlarini chuqur o‘rganish zarurligi, milliy
3
Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – То shkent: O‘zbekiston,
2017. – 456 b.
4
Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – То shkent: O‘zbekiston,
2017. – 243 b
6

tarixdagi yuksalish va tanglik davrlarini yangicha metodologik nuqtai-nazardan
turib tahlil qilish, Sovet mustamlakachilarining ko`rsatgan buzg‘unchilik ta’siriga
doir omillarni aniqlash, avvalgi mafkuraviy andozalar va eskicha tafakkur
ko‘rinishlarining takrorlanishiga barham berish yo‘llarini belgilash, jamiyatning
ma’naviy-ahloqiy takomilga erishuvida tarix fanining ta’sirini kuchaytirish lozim.
Mustaqil Oʻzbekistonning uzoq va yaqin oʻtmishiga boʻlgan qiziqish
ortib borayotganligi davrimizning oʻziga xos xususiyatidir. Oʻzbekiston
Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek ―”Mustaqillik
yillari oʻz oʻtmishimizni, oʻz madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir.
Bu jahon hamjamiyati tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir” 5
.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
ta’kidlaganidek, “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” degan da’vatkor
g‘oya hayotimizga tobora chuqur kirib bormoqda. Biz ayni shu asosda xalqimiz
hayotini tubdan yaxshilash, inson huquq va erkinliklari, qonun ustuvorligi va
ijtimoiy adolatni ta’minlash, innovatsion taraqqiyot borasida muhim qadamlarni
qo‘ymoqdamiz” 6
. Innovatsion taraqqiyot borasida muhim qadamlarni qo‘yayotgan
yangi O‘zbekistonning har bir fuqarosi ona yurtimizning xolisona va mafkuraviy
qarashlardan xoli tarixini innovatsion yondashuvlar asosida yaratilgan ilmiy tadqiqot
ishlaridan o‘rgansalar hamda tarix ta’limida ham ana shunday tadqiqotlar
natijalaridan unumli foydalansalar ezgu niyatlarimiz va buyuk maqsadlarimiz ro‘yobi
– “Uchinchi Renessans 7
”ning mustahkam poydevorini bunyod etishga munosib hissa
qo’shgan Sh.M.Mirziyoyev Mustaqillik-ezgu niyatlarimiz, buyuk maqsadlarimiz
ro‘yobi yo‘lida qudrat manbai hisoblanadi
Darhaqiqat, o zbek xalqi tarixi, o zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-iqtisodiyʻ ʻ
va madaniy hayotining rivojlanishi alohida shaxslar tarixi bilan bevosita bog`liqdir.
5
I.A. Karimov. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T.. ―”O`zbekiston”, 1995.
6
Mirziyoyev Sh.M. Mustaqillik-ezgu niyatlarimiz, buyuk maqsadlarimiz ro‘yobi yo‘lida qudrat
manbai. Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining yigirma
to‘qqiz yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi. “Yangi O‘zbekiston”, 2020-yil, 1-sentabr
7
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . М . Мирзиёевнинг Олий Мажлисга ва халқига йўллаган
Мурожаатномаси . 2020 йил 29 декабрь // “ Халқ сўзи ”, 2020 йил 30 декабрь . – Б .1.
7

Qo qon xonligi tashkil topishi, uning ijtimoiy-siyosiy hayoti masalasini o rganib,ʻ ʻ
tadqiq qilish bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan fikrlar ilmiy ish mavzusining g‘oyat dolzarbligidan
dalolat beradi.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishi obyektiga Markaziy Osiyoda
joylashgan Qo‘qon xonligi tarixi tarixshunosligining yoritilishi bo‘lsa, mavzu
doirasida yozilgan bir qator tarixchi-olimlarning asarlari, monografiyalar,
dissertatsiyalar, ilmiy izlanish na’munalari kurs ishimiz predmetini tashkil etadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi
Markaziy osiyoda qaror topgan Qo‘qon xonligi tarixining tarixshunosligini turli
davrlarda borishini tarix fanining eng samarali va so‘nggi usullari yordamida ochib
berish, bu davr ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy hayotiga turli davrlarda yashab ijod
qilgan tarixchilar ya‘ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-
olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, XX asr 20-yillaridan shu asrning
80-yillari oxirlarigacha qilingan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan
ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tadqiq etish va
tahlil qilish, shu orqali mavzuning dolzarb qirralarini yanada ochib berishdan
iboratdir.
Yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqib quyidagi vazifalar qo’yildi:
-Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda “Tarixi Turkiston” asarining o’rni va
ahamiyatini tahlil qilish
-Qo’qon qonligidagi davlat tuzumi, boshqaruvi va mansablari haqida to’liq
malumotga ega bo’lish
-Qo’qon xonligidagi siyosiy, madaniy, iqtisodiy va hartbiy hayotni mazkur
asar yordamida chuqur o’rganish va yakuniy xulosa, tavsiyalar berish
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Xonliklar davri tarixi o‘zbek
davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan davrlardan biri hisoblansa-da,
Xiva, Buxoro va Qo‘qon xonliklari tarixini o‘rganish va o‘qitishga yetarli darajada
e'tibor berilmagan. Aksincha, xonlarning “qonxo‘rligi”, “axmoqligi”, mingboshi,
8

qozilarning “axloqsizligi” haqida ertaklar to‘qilgan ediki, xalqning tasavvurida
ularga nisbatan nafrat hissi tarbiyalandi.
Vatan tarixini o‘rganishda tarixiy o‘lkashunoslik ma'lumotlaridan foydalanish
muhimdir. Farg‘ona vodiysida vujudga kelib, o‘z sarhadlarini qisqa muddat ichida
g‘arbda O‘ratepa, Jizzaxgacha, sharqda esa Issiqko‘l hududlarigacha kengaytira
olgan, Xitoy imperiyasi bilan Sharqiy Turkistonda urush olib borib, o‘zi uchun
foydali shartnoma tuzishga majbur qilgan Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganish ruslar
davrida ahamiyatli emasdi. A. Hasanov, A. Nabiyev, A. Qayumov, E. Hojiyev, A.
Troitskaya, H. Ziyoyev, H. Bobobekov, F. G‘afforov, V. Akramov, S. Ishanxanov,
V. Ploskix, T. Beysembiyev, E. Xurshut, A. Mahkamov, Sh. Vohidov kabi
tarixchilarning bir necha asarlari e'lon qilingan. Lekin, bu 167 yillik xonlik tarixi
uchun yetarli emas edi 8
.
Mustaqillik yillarida Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganish uchun keng
imkoniyatlar ochildi. Ilmiy jumallarda va ilmiy-nazariy konferensiyalarda xonlik
tarixiga oid yuzlab ilmiy maqolalar e'lon qilindi. H. Bobobekov, Sh. Vohidov, Y.
Qosimov kabi tarixchilaming asarlari nashr etilib, keng kitobxonlar ommasiga
taqdim etildi. Ustoz tarixchilaming izidan borgan bir necha yosh tarixchilar esa
Qo‘qon xonligi tarixi bo‘yicha tadqiqod ishlarini olib bordilar. Tez orada bu yosh
tadqiqodchilaming izlanishlari o‘z natijasini berdi.
Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun 2004-yilda Z. A. Ilhomov
“Aliquli amirlashkar va uning Qo‘qon xonligi siyosiy hayotida tutgan o‘rni”
mavzusida, 2006-yilda B. Ya. Tursunov “Qo‘qon xonligida harbiy ish va qo‘shin
holati, boshqaruvi, an'analari” mavzusida, Sh. Yu. Mahmudov 2007-yilda “Qo‘qon
xonligining ma'muriy-boshqaruv tizimi (1709-1876-y.y.)” mavzusida, Z. Sh.
Madrahimov 2009-yilda “Qo‘qon xonligida savdo munosabatlari” mavzusida, Sh.
T. Qo‘ldoshev 2009-yilda “Qo‘qon xonligi va Sharqiy Turkiston o‘rtasidagi
siyosiy, iqtisodiy madaniy aloqalar (XVIII-XIX asrning birinchi yarmi) mavzusida
8
Doniyorov A. X. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi / Darslik. Toshkent: NIF MSH, 2020. 442 b .
9

dissertatsiyalarini muvaffaqiyatli himoya qildilar. 2004-yili o‘lka tarixini
chuqurroq o‘rganish maqsadida Namangan davlat universiteti tarix fakultetida
“Qo‘qon xonligi tarixi” nomli maxsus kurs tashkil etildi va tez orada fakultet
talabalarining eng sevimli fanlaridan biriga aylandi. Ushbu o‘quv-uslubiy
qo‘llanmaning yozilishiga ham tarix yo‘nalishi talabalarining fanga bo‘lgan
qiziqishlari sabab bo‘lgan 9
.
O‘quv-uslubiy qo‘llanmada Qo‘qon xonligi tarixi haqida ma'lumot beruvchi
manbalar, adabiyotlar, xonlikning vujudga kelishi, shart-sharoitlari, minglar
sulolasi, ularning xonlikni rivojlantirishdagi o‘rni haqida ma'lumot berish bilan
birga xonlikda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol, xonlikning tashqi siyosati, xalq harakatlari
va madaniyatiga doir ayrim ma'lumotlar o‘z aksini topgan.
Kurs ishining hajmi: Kirish, ikkita asosiy bo’lim, beshta paragraph, har bir
bob bo’yicha xulosa , umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
I.BOB: QO’QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA XONLIKDAGI
HAYOTNI O’RGANISHDA “TARIXI TURKISTON” ASARINING O’RNI
1.1: Qo’qon xonligining tashkil topishini “Tarixi Turkiston” asarida yoritilishi
Norbo'tabiyning o'g'li Olimbek hukmronligi davrida Qo'qonning siyosiy
mavqei yanada kuchaygan, harbiy islo-hot o'tkazilgan, Ohangaron vohasi,
Toshkent, Chimkent va Sayram tobe etilgan, tashqi savdoga ham e'tibor
kuchaytirilgan. 1805 yil davlat rasman Qo'qon xonligi deb e'lon qilinib, Olimbek
”xon" unvonini Olgan. Olimxonning markazlashgan kuchli davlat tuzish borasida
qilayotgan harakatlari ayrim mansabparast zodagonlar guruhida norozilik
9
D о niyor о v А . Х . M а rk а ziy О siyo ха lql а ri t а ri х i
10

kayfiyatlarini vujudga keltiradi. Natijada ular Olimxonning safardaligidan
foydalanib 1810 yil Qo'qonda "Olimxon Toshkentda o'ldi", degan mish-mish
tarqatishadi va uning ukasi Umarbekka toj kiygizadilar. Olimxon bundan xabar
topib, Qo'qonga yo'l oladi, biroq u Oltiqush mavzeyida otib o'ldirilgan. Umarxon
davrida xonlik hokimiyatini mustahkamlash va kengaytirish choralari ko'rilgan.
1815 yil Buxoro xonligiga qarashli Turkiston, 1817 yil esa O'ratepa bosib olingan.
Sirdaryo bo'yida bir qancha harbiy istehkomlar barpo etilgan; sug'orish
inshootlarini kengaytirish, kanallar qazish, masjid va madrasalar qurishga e'tibor
berilgan. Xususan, Qo'qon, Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, avliyoota
(hozirgi Jambul)da masjid va madrasalar qurilgan. Mozorlar tartibga solingan.
Umarxon hukmronligi davrida Qo'qon xonligida fan, adabiyot, san 'at nisbatan
yuksalgan. Bunda uning sevimli xotini mashhur o'zbek shoirasi Nodirabegimning
xizmati katta bo'lgan. Umarxonning o'zi ham "Amiriy" taxallusi bilan o' zbek va
tojik tillarida g' azallar yozgan.
Umarxon vafotidan so'ng uning 12 yoshli o'g'li Muhammad Alixon taxtga
o'tirgan .Xon yosh bo'lganligi uchun davlatni dastlabki davrda onasi Nodi-rabegim
boshqargan. Nodirabegim madaniyat va san'atni rivojlantirishga intilgan.
1826-yil Sharqiy Turkistonda xitoylarga qarshi bosh ko'targan musulmon aholiga
yordam berish uchun qo'shin tortib borilgan. Natijada Xitoy huku-mati Sharqiy
Turkistonning 6 ta shahri (Oqsuv, Qashqar, Yorkend, Xo'tan va boshqalar) dan
soliq olish huquqini Qo'qon xonligiga berishga majbur bo'lgan.
Muhammad Alixon xonlik hududini kengaytirishga intilib, Jan. Olay tog'
etagidagi Qorategin, Dar-voz, Shug'non, Ro'shon, Vohon bekliklarini
bo'ysundirgan. Bu davrda xonlikda sug'orish ishlari ancha yo'lga qo'yilgan.
Toshkent yaqinida Xonariq kanali qazilgan. Tashqi iqtisodiysavdo aloqalari ham
ancha yaxshilangan. Buxoro amiri Nasrullo (qarang Nasrullaxon) bilan yuz bergan
urushda (1840 yil) Muhammad Alixon yengilib, Xo'jandni amir Nasrulloga
topshirishga va o'zini uning noibi deb tan olishga majbur bo'lgan.
Ammo Buxoro Qo'qon munosabatlari bundan keyin ham kes-kinlashgan.
Natijada 1841-yil noyab. oyida Muhammad Alixon o'z ukasi Sulton Mahmud
11

foydasiga taxtdan voz kechgan. Bu voqeadan xabar topgan amir Nasrullo
Qo'qonga bostirib kelib, uni talon-toroj qiladi. U shu qirg'in-barot davomida
Muhammad Alini, uning ukasi Sulton Mahmudxonni, onasi Nodirabegimni va
boshqa yuqori man-sabdorlarni qatl ettiradi. Amir farmoni bilan Qo'qon xonligi
Buxoro noibi tomo-nidan boshqarila boshlangan. Amir noibi Qo'qon xonligi
aholisiga og'ir soliqlar yuklaydi. Natijada 1842-yil yozida qo'qonliklar qo' zg'olon
ko'taradi, amir Nasmlloga sodiq kishilarning ko'pchiligini o'ldiradilar va
Norbo'tabiyning ukasi Hojibekning o'gli Sheralini xon qilib ko'tarishadi. Buni
eshitgan Buxoro amiri Qo'qonga qo'shin tortib o'z hukmronligini qayta o'rnatish
uchun uni qamal qiladi.
Biroq qamalning qirqinchi kuni Xiva xoni Olloqulixonning Buxoro
hududiga qilgan hujumi haqidagi xabarni eshitib, orqaga qaytishga majbur bo'lgan.
Natijada qo'ldan ketgan ko'pgina hududlar (Xo'jand, Toshkent) yana Qo'qon
xonligi ixtiyorida qoladi. Sheralixonning (1842-1845) taxtga o'tirishida
ko'makchi va xayrixoh bo'lgan qipchoqlardan Musulmonqul mingboshi qilib
tayinlangan. Musulmonqul, asosan, harbiy ishlar bilan shug'ullangan va xon
qo'shinlarining tarkibini ko'proq qipchoq yigitlari bilan to'ldirgan. Musulmonqul
o'z mavqeidan foydalanib, Sheralixonga o'z ta'sirini o'tkazishga intilgan. Ammo
xon bunga yo'l qo'ymaslikka intiladi. Musulmonqul xondan norozi bo'lib,
boshqalarning qo'li bilan suiqasd uyushtirishga harakat qilgan. 1845-yil O'shda
xonning soliq siyosatiga qarshi qo'zg'olon boshlanadi 10
. Musulmonqul qo'zg'o-
lonni bostirishga ketganida, uning sheriklari Olimxonning o'g'li murodbekni
Qo'qonga taklif qilib taxtga o'tqazganlar. Sheralixon o'ldirilgan. Taxtni saqlab
qolish uchun Murodxon o'zini Buxoro amirining noibi deb tan olishga majbur
bo'lgan.
Musulmonqulni mingboshi lavozimida qolganligi haqida farmon chiqaradi
va uning Qo'qonga qaytishini talab qiladi. Musulmonqul esa O' shdan Namanganga
kelib qizini Sheralixonning o'g'li Xudoyorga turmushga beradi va u bilan Qo'qonga
10
. Mirza Olim Mahmud hoji. Tarixi Turkiston. So zboshi va izoxdar muallifi Sh.Vohidov. -Toshkent: Yangi asr ʻ
avlodi, 2008. 12b
12

kelib, Murodxonni o'ldirib, yo'sh Xudoyorni xon deb e'lon qiladi (qarang
Xudoyorxon). Musulmonqul xonning yoshligidan foydalanib xonlikni deyarli
mustaqil ravishda o'zi boshqaradi, katta lavozimlar qipchoqlarga ulashib beriladi.
Natijada Musulmon-qulga qarshi xonlik hududida norozilik harakati kuchaydi va u
mingboshilikdan bo'shatiladi. Musulmonqul o'z mavqeini tiklamoqchi bo'lib, ruslar
bilan aloqa o'rnatishga intiladi va ruslarning vakili V.V.Velyaminov-Zernov bilan
1853 yil bahorida maxfiy uchrashadi.
Musulmonqulning rus qo'mondoni vakili bilan uchrashgani va hokimiyatni
o'z qo'liga olmoqchi bo'lganligidan xabar topgan o'zbek va qirg'iz zodagonlari
(Muhammad Niyoz Qushbegi, muhammad Rajab Qo'rboshi, Muhammad
Yoqubbek qushbegi va boshqalar) qipchoqlardan qutulish yo'lini axtarib
Xudoyorxonni o' Zlari tarafga og'dirib, 1853 yil qipchoqlar qirg'inini boshlab
yuborishgan. Musulmonqul asirga olinib, qatl qilingan. Biroq Qo'qon xonligida
o'zaro taxt uchun kurashlar tinchimagan, yuqoridagi harbiy amaldorlar
Xudoyorxonga qarshi fitna tayyorlaganlar, biroq u muvaffaqiyatsiz chiqqan
(qarang Yoqubbek).
Qisqa vaqt ichida xonlar bir necha maria almashgan (1852-62) yillarda
Sheralixonning o'g'li Mallaxon, 1862-63-yilda Shohmurodxon, 1863-yil may,
iyunda yana Xudoyorxon, 1863-1865 yillarda Mallaxonning o'g'li Sulton Sayidxon
xon bo'lgan) 11
.
“Podshoh aning g ayratu shijoat va mardonaligini ko rub, lutf va marhamatʼ ʼ
aylab, o shal muzofotning hukmronligini Shohruxxonga tafviz (tortik) aylabdur.
ʼ
Shohruxxon hukmdorligini ibtidosidin oxiri umricha Targ ova va Chamashda umr
ʼ
o tkarib, hukumat yurguzub, vafot kilibdur. Аndin Аbdurahimbiy va
ʼ
Аbdulkarimbiy va Shodi biy degan uch o g ul olami vujudga kelib, ulug o g li
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
Аbdurahim biy oning o rniga xonlik mansabiga o lturub, Xo qandning qal a va ark
ʼ ʼ ʼ ʼ
va eski qo rg onini bino qilibdur va ba zi o zbaklar so zi bo yincha Xo qand
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
shahri avval vaqtlarda tartib topmay, Chodak mavzeida xo jalar jmoalari turub,
ʼ
ba zi atrof javoniblardan, chunonchi, Targ o va Chamashbiy, Chankat va Pillaxon
ʼ ʼ
11
Abduraximova N.A., Ergashev F.R. Turkistonda Chor mustamlaka tizimi. -Toshkent: Akademiya, 2002. 240b
13

va To qaytepa va Purtak va Tepaqo rg on va Qaynar, bularga o xshash borja birʼ ʼ ʼ ʼ
necha kentlar alarni tahti hukumatlarida bo lub, xo jalar hukmronlik qilar
ʼ ʼ
ekanlar 12
”-deya tariflanadi o’sha davrdagi holat Tarixi Turkiston asarida.
XIX asr boshida Norbutabiydan so‘ng uning o‘g‘li Olimxon (1801-1810
yy.) taxtga o‘tirib, Qo‘qon xonligining siyosiy qudratini mustahkamlash,
mamlakat hududlarini kengaytirishga alohida e’tibor berdi. Natijada Qo‘qon
xonligining siyosiy mavqei oshib bordi. Olimxon davriga kelib Qo‘qon
xonligidagi davlat boshqaruvi oldingi davlatlar boshqaruv tizimidan deyarli farq
qilmas edi. Uning davrida Qo‘qon xonligi kuchayib borishi bilan davlatning
siyosiy maqomi ham o‘zgaradi. Agar Qo‘qonning dastlabki hukmdorlari “biy”
va “bek” unvoni bilan mamlakatni idora qilgan bo‘lsalar, Olimxon davridan
boshlab (1805 yil) hukmdorlar rasman “xon” deb yuritila boshlandi 13
.
O‘z davrida Olimxon harbiy yurishlar qilib o‘ziga yangi viloyatlarni,
jumladan Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent, Turkistonni bo‘ysundirishga
muvaffaq bo‘ldi. Qisqa muddat O‘ratepani ham egalladi, Jizzax va Zominga
yurishlar qildi. Harbiy islohotlar o‘tkazib, markazlashgan va kuchli davlat tuzish
uchun harakat qilayotgan Olimxonning siyosatidan norozi bo‘lgan ayrim
zodagonlar guruhi unga qarshi fitna tayyorlay boshladilar 14
. Olimxon o‘z
hokimiyatini mustahkamlash maqsadida ukasi Rustambekni, bir nechta
sarkardalarni, din peshvolarini o‘ldirtirib yuboradi. Manbalarning ma’lumot
berishicha, bu voqealardan so‘ng kuchayib ketgan fitnachilarga Olimxonning
ukasi Umarbek boshchilik qilgan. Natijada, 1810 yilda Olimxon Toshkentdan
Qo‘qonga qaytayotganda, Oltiqush mavzesida o‘g‘li Shohruhbek bilan birga
Qambar Mirza tomonidan otib o‘ldiriladi.
Manbalarga ko‘ra, Umarxon (1810-1822 yy.) hukmdorligi davrida yirik
yer egalari, harbiy sarkardalar va ruhoniylarning mavqei yanada oshadi. U
davlat boshqaruvi ishlarida izchil tartib, qonun–qoidalar o‘rnatdi va diniy
ishlarni tartibga soldi. Natijada, 1818 yilda Umarxon ruhoniylarnng roziligi
12
“Tarixi turkiston asari 42-bet
13
Бобобеков Ҳ . Н . Қўқон тарихи . Т., 1996.
14
Ibrat. Farg ona tarixi. Meros. - T.: Kamalak, 1991.-B.
ʻ 268-327. 33b
14

bilan “amir al-muslimin” unvonini olib ham diniy, ham dunyoviy hokimiyatga
ega bo‘ladi.
Muhammad Hakimxon ma’lumotlariga ko‘ra, Umarxon davrida Amir
Temur va Sulton Husayn Boyqaro zamoniga taqlidan unvon va lavozimlar joriy
etilib, ularga hokimiyatga yaqin shaxslar tayinlanadi. Shuningdek, Olimxon
zulmidan qochib ketgan ayrim amaldorlar Umarxon xizmatiga qaytib kelib,
lavozimlarni egallaydilar.
Manbalarning guvohlik berishiga qaraganda, Qo‘qon xonligining O‘rta
Osiyo mintaqasidagi siyosiy jarayonlar va o‘zaro munosabatlarga faol
aralashuvi ham Umarxon davridan boshlanadi. O‘z davrida Umarxonning
elchilari Xiva, Xitoy va Turkiya davlatlariga jo‘natilganligi ma’lum.
N.Petrovskiy Umarxon hukmronligi davri haqida quyidagi ma’lumotlarni
beradi: “Umarning xonligi ham oldingi xonlarnikidek davom etdi, ya’ni, u o‘z
yerlarini kengaytirdi. Bu xon davrida Turkiston viloyati musulmonlarning
Hazrat (Sulton al-orifin Ahmad Yassaviy dafn etilgan Turkiston) shahri bilan
birga zabt etildi. Umarxon xalq sevib ardoqlagan xonlardan biri bo‘ldi.
Qo‘qonda ikki qator she’r tarqalgan bo‘lib, unda Umarxon haqida juda iliq va
yaxshi so‘zlar aytilar edi”.
1822 yilda Umarxon kasallanib vafot etganidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li
Muhammadalixon (Madalixon, 1822-1842 yy.) o‘tiradi. Uning hukmronligi
davrida Qo‘qon honligining hududi yanada kengayib, qirg‘izlarning ba’zi
tumanlari xonlikka qo‘shib olinadi hamda Ko‘lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz,
Maschoh kabi viloyatlar Muhammadalixon hukmronligini tan oladilar.
Manbalarga ko‘ra, Muhammadalixon hukmronligining dastlabki yillari
yaxshi va odilona kechgan. U 1826-1831 yillar davomida Qashg‘arga yurishlar
qilib, bu yerdagi musulmonlarni xitoyliklar zulmidan ozod qildi hamda 70 ming
uyg‘ur musulmonlarini Andijon viloyatiga ko‘chirib keltirdi. Natijada din
peshvolari Muhammadalixonga “G‘oziy” (“din homiysi”, “din yo‘lida
kurashuvchi”) unvonini berdilar.
15

1840 yilda Muhammadalixonning bosh maslahatchisi, davlatni boshqaruv
ishlarida katta tajribaga ega bo‘lgan Haqquli mingboshining tuhmatga uchrab
xon tomonidan qatl etilishi shusiz ham qaltis bo‘lib turgan vaziyatni yanada
keskinlashtirib yubordi. Undan tashqari, xon davlat ishlariga loqayd bo‘lib,
asosiy vaqtini haramida o‘tkaza boshladi. Natijada davlatni boshqaruv ishlarida
suiste’molliklardan umumiy noroziliklar boshlanib, xonni ag‘darish uchun fitna
tayyorlana boshlandi.
Lekin o‘z kuchlari bilan fitnani amalga oshirishga ko‘zi yetmagan bir
guruh Qo‘qon amaldorlari boshqa xon saylash maqsadida Buxoro amiri
Nasrulloga noma yozib, undan yordam so‘rashdi. Qo‘qon yurishi uchun bahona
topolmay turgan Amir Nasrullo bu taklifni tezda qabul qilib, 1842 yil aprelda
Qo‘qonni bosib oldi. Qo‘qondan oilasi bilan Namangan tomonga qochgan
Muhammadalixon tutib keltirilib, oilasining bir qismi bilan qatl ettirildi.
Amir Nasrullo Qo‘qon xonligining Buxoroga qo‘shib olinganligini e’lon
qilib, Qo‘qonda o‘z noibi Ibrohim dodhoh Mang‘itni qoldiradi. Ammo, Ibroxim
dodhohning Qo‘qon xalqiga o‘tkazgan jabr-zulmi, soliqlarning haddan tashqari
oshib ketishi natijasida aholi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Buxoro hukmronligidan ozod
qilish uchun qipchoqlarni yordamga taklif etadilar. Qipchoqlar
Muhammadalixonning qarindoshi Sherali boshchiligida Qo‘qonga kelib,
buxoroliklarni tor-mor etdilar hamda Sheralixon (1842-1845 yy.) taxtni egalladi.
Qipchoqlar esa shu vaqtdan boshlab uzoq vaqt xonlikda yetakchi mavqega ega
bo‘ldilar.
Qo‘qonda bo‘lgan voqealardan xabar topgan amir Nasrullo 1842 yilning
kuzida yana Qo‘qonga yurish qildi, ammo bu safar unga omad kulib boqmadi.
Muhammadalixon davrida yuzboshi bo‘lgan Musulmonquli qipchoq
Nasrulloning ishonchiga kirib Qo‘qonga keladi va qo‘qonliklarni taslim
bo‘lishga ko‘ndirish o‘rniga bir tan-bir jon bo‘lib amir Nasrulloga qarshi
kurashga chorlaydi. Uning maslahatiga ko‘ra Qo‘qonda himoya vositalari
kuchaytirildi. Bir oydan ziyodroq Qo‘qonni qamal qilgan amir Nasrullo o‘ziga
qarshi suiqasd uyushtirilayotligi hamda xivaliklar chegaraga joylashgan Buxoro
16

qishloqlariga hujum qilayotganligi haqidagi xabarni olib Buxoroga qaytishga
majbur bo‘ldi 15
.
Buxoroliklarning ketishi bilan Qo‘qon xonligida bir muddat tinchlik va
osoyishtalik hukm surdi. Sheralixon keksa odam bo‘lib oqko‘ngil va muloyim
inson edi. Uning davrida barcha davlat lavozimlarini qipchoqlar egallab, davlat
boshqaruvini o‘z qo‘llariga oldilar. Ammo, 1845 yilda Buxoroda bo‘lgan
Olimxonning o‘g‘li Murodxon (Qo‘qonda 11 kun xon bo‘lgan) amir
Nasrulloning yordami bilan Qo‘qonga kelib Sheralixonni qatl etadi va taxtni
egallaydi. Bu paytda Namanganda bo‘lgan mingboshi Musulmonquli bu
voqeadan xabardor bo‘lgach Sheralixonning besh o‘g‘lidan biri Xudoyorxonni
olib Qo‘qonga keladi hamda uni xonlik taxtiga o‘tqazadi (1845-1853, 1863,
1865-1875 yy.). 16 yoshga kirgan Xudoyorxonning yoshligidan foydalangan
Musulmonquli mamlakatni deyarli o‘zi boshqardi. Xudoyorxonning birinchi
xonligi davrida ikkita kuch – o‘troq aholi va ko‘chmanchi turkiy qabilalar
o‘rtasidagi hokimiyat uchun kurash xonlikning asosiy muammosiga aylandi 16
.
Umuman olganda, XIX asrning o‘rtalariga kelib Qo‘qon xonligidagi
siyosiy jarayonlar hamda ichki ahvol yanada og‘irlashgan edi. So‘nggi
tadqiqotlarga ko‘ra, buning sababi birinchidan , o‘troq aholi ko‘chmanchi va
yarim ko‘chmanchi bo‘lgan qipchoqlar hokimiyatini tan olmaganlar. Xonlik
hududlaridagi ba’zi viloyat hukmdorlari Musulmonqulga qarshi chiqdilar.
Ikkinchidan, hokimiyatda yuqori mavqeni egallash hamda xonga ta’sir
o‘tkazish uchun qipchoqlar orasida ham o‘zaro kurashlar borardi. Bu
kurashlarda qipchoqlarning qulon urug‘idan bo‘lgan Musulmonquli ham faol
ishtirok etgan. Uchinchi sabab esa , qipchoqlarning o‘troq aholiga nisbatan
yuritgan siyosati edi. Qipchoqlar o‘troq aholiga nisbatan bepisandlik nazari
bilan qarab, boshqa elat va etnik guruhlarni kamsitganlar. To‘rtinchidan esa,
tashqi omil – Rossiya imperiyasining asta-sekinlik bilan xonlik hududlariga
15
Mirza Olim Mahmud hoji. Tarixi Turkiston. So zboshi va izoxdar muallifi Sh.Vohidov. -Toshkent: Yangi asr ʻ
avlodi, 2008.
16
Hofiz Tanish Al-Buxoriy. Abdullanoma. (Sharafnomayi shohiy). Toshkent: Sharq, 2000. 288b.
17

bostirib kirishi siyosiy jarayonlarning yanada keskinlashuviga sabab bo‘lgan
edi 17
.
1852 yilga kelib, Musulmonquli va qipchoqlarga qarshi kurash uchun
o‘troq mulkdorlar va toshkentlik zodagonlar Xudoyorxon atrofida birlashdilar.
Bu kuchlar yordamida Xudoyorxon Musulmonqulini 1853 yilda qatl etib, uning
tarafdorlarini yo‘q qilgani bilan taxt uchun kurashlarga barham bera olmadi.
Bunday vaziyatda xonlikning ichki ahvoli og‘irlashib, u faol tashqi siyosatdan
ham ancha orqada qoldi. 1858 yilda Sheralixonning ikkinchi xotinidan bo‘lgan
o‘g‘li Mallaxon Xudoyorxonni taxtdan ag‘darib, o‘zini xon deb e’lon qildi.
Mallaxon va Aliquli qirg‘iz boshchiligida yangidan tiklangan ko‘chmanchilar
guruhi uzoq hukm surmadi. Aynan shu guruh a’zolari Mallaxonga qarshi til
biriktirib, 1863 yil 25 fevralda uni o‘ldirdilar. Taxtga esa Xudoyorxonning
akasi Sarimsoqbekning o‘g‘li Shohmurod o‘tqazildi. Lekin, qo‘shin boshliqlari
va saroydagi ko‘pchilik amaldorlar unga qarshi fitna uyushtirib, Xudoyorxonga
yana taxtga o‘tirishni taklif etib, odam yuboradilar.
Bu payda Mallaxon o‘limini eshitgan Xudoyorxon Amir Muzaffarning
ruxsati bilan Buxorodan Jizzaxga kelgan edi. Turkiston hokimi Qanoatshoh
yordamida qo‘shin yig‘ib, 1863 yilning mart oyida Jizzaxdan Toshkentga kelgan
Xudoyorxon Qo‘qonga qarshi yurish uchun Toshkent qo‘shini bilan Xo‘jandga
keladi. Bu orada amir Muzaffar ham Buxoro lashkari bilan Xo‘jandga keladi.
Xudoyorxon Qo‘qonga hujum qilishni rejalashtirayotgan paytda, ya’ni, 1863
yilning 5 mayida shahar aholisi unga shimoliy darvozalarni ochib berdilar.
Natijada Qo‘qonda qirg‘in boshlanib, Shohmurodxon o‘z tarafdorlari bilan
Marg‘ilonga qochdi. Xudoyorxon ikkinchi marta (1863 y.) taxtni qo‘lga kiritdi 18
.
Ammo, xonlikdagi qirg‘iz-qipchoqlar Koson va Chust atroflarida
qo‘zg‘olon ko‘tardilar va To‘raqo‘rg‘onga hujum qildilar. Ular, hatto Toshkent
atroflaridagi qabila boshliqlariga noma yuborib madad berishni so‘radilar.
17
T у х ф а т у т - т а в о р и х и х о н и й , 876.926.986вар; Тарихи Ш а х р у х и й . С . 4 1 : У м а р н о м а й и
Ф а з л и й, 13а-2 6 6 вар.; Н а л и в к и н В. Краткая история Кокандского ханства. - Казан. 1885. С. 79. Б е й
с е м б и е в Т. К., Кўрсатилган асар, 14 б.
18
С а и д к у л о в Т. Очерки по историографии Средней Азии. - Ташкент. 1993.
18

Oqibatda Toshkent atrofida qozoqlar qo‘zg‘olon ko‘tarib, Toshkentni qamal
qildilar. Xudoyorxon tomonidan yuborilgan qo‘shinlar bu isyonlarni bostirishga
muvaffaq bo‘ldilar. Ammo, mag‘lubiyatga uchragan qirg‘iz-qipchoq boshliqlari
taxt uchun kurashni davom ettirdilar. Xususan, Shodmonxo‘ja, Said
Mahmudxonto‘ra, Aliqulilar Sulton Saidxon boshchiligida Marg‘ilon tomondan
kelib Andijonni bosib oldilar va uning atroflaridagi Baliqchi, Quva, Asaka,
Shahrixon, O‘sh, Poytug‘ mavzelarini talon-taroj qildilar. 1863 yil 26 aprelda
Sulton Saidxonning qo‘shini Mingtutga kelib, Qo‘qonni qamal qildi 19
. Amir
Muzaffarning Xudoyorxonga yordami tufayli qirg‘iz-qipchoq lashkari Asaka
tomonga ketib, Qo‘rag‘ulcha darasida himoyaga o‘tdi. Qattiq kurashlardan
so‘ng 1863 yilning 24 iyulida Sulton Saidxon Qo‘qon taxtini (1863-1865 yy.)
egalladi. Xudoyorxon esa yana Buxoroga qochdi 20
.
Xonlikdagi ichki nizolar tashqi dushmanlarga nihoyatda qo‘l kelgan edi.
Bunday vaziyatdan unumli foydalangan chor Rossiyasi qo‘shinlari 1864 yilda
Turkiston va Chimkentni bosib oldi. 1865 yil bahorida ular Toshkentga
yaqinlashib, Niyozbek qal’asini egalladilar 21
. Uzoq qamaldan so‘ng 17 iyunda
Toshkent egallandi. Qo‘qondagi sarosimaliklardan foydalangan Xudoyorxon
1865 yilning yozida amir qo‘shinlari yordamida so‘nggi marta Qo‘qon taxtini
qo‘lga kiritdi. Shundan so‘ng u amirning talablariga boshqa itoat etmay qo‘ydi.
Xudoyorxon 1867 yil yanvar oyida Rossiya bilan savdo bitimini, 1868 yil 13
fevralda Qo‘qon va Rossiya shartnomasini imzoladi 22
. Xudoyorxon 1868-1873
yillar oralig‘ida Rossiya bilan munosabatlarini yaxshilash maqsadida
Toshkentga ko‘plab sovg‘a-salomlar yubordi. Shuningdek, Rossiya savdogarlari
uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berdi. Natijada Qo‘qon xonligi amalda
Rossiyaning vassaliga aylanib qoldi.
19
М у н т а х а б у т - т а в о р и х № С 470. - Б. 651-653; 1985, - Б. 710-741; Хусусан қаранг: F а р о й и б и с и
п о ҳ, 11а. б вар.
20
Mirza Olim Mahmud hoji. Tarixi Turkiston. So zboshi va izoxdar muallifi Sh.Vohidov. -Toshkent: Yangi asr ʻ
avlodi, 2008. 12b
21
22
19

1.2:Qo’qon xonligidagi siyosiy-madaniy hayotning mazkur yoritilishi
Amir Temur va uning o'g'li Miranshahdan boshlangan sulola, Qo'qon xoni
Xudoyorxongacha davom etib kelgan. Adabiyotshunos, professor Sharif
Yusupov o'z maqolalarida shunday takidni ilgari suradi: Qo'qon xonligining
so'ngi hulkindori Sayid Muhammad Xudoyorxon Sohibqiron Amir Temurning
Yigirma uchinchi avlodi xonning ikkinchi o'g'li Sayid Muhammad Aminbek
yigirma to'rtinchi hamda Muhammad Aminbekning o'g'li Sayid Islombek
Sohibqironning yigirma beshinchi avlodi bo'lib chiqadi Temurshunos,
20

Bobirshunos fransuz olimi O'zbekistonning xalqlar sohibi Kem ham o'zining
maqolasida Qo'qon xonlari temuriy Mironshohga borib taqaladi, degan g'oyani
ilgari suradi
Qo'qon xonligida tojiklar va qirg'izlar ham katta mavqega ega edilar. Xon
qo'shinlarida ular katta kuch bo'lganlar. 92 o'zbek qabilalaridan biri deb o'zlarini
hisoblovchi quchoqlaming o'rni ham Qo'qon xonligida ancha katta bo'lgan ular
xonlikning Shahrixon Baliqchi hududlari Qoradaryo bilan Norin daryosi
oralig'idagi yerlarda yashaganlar. Qirg'izlar va asosan Farg'onaatrofidagi
tog'larda va Ketmontepa Oloy singari tog' havzalarida ko'chib yurub diorvachilik
bilan shug'ullanganlar Xiva xonligi va Buxoro amirligidagi singan Qo'qon
xonligida ham davlatni boshqarishda ruhoniylarning o'rmi va ta'sin katta
bo'lgan" Jumladan, ruhoniy Hazrati Sohib Naqshbandiylar jamoasining xalifası
sıfatıda 1844-1869 yıllar mobaynida amalda davlat ahamiyatiga ega bo'lgan
ayrim masalalarmı hal qilishda asosiy ro'l o'ynagan. Hatto Xudoyorxonning o'zi
ham u vafot etgach dafn marosimida oldingi safda borgan
XIX asr manbalarida Qo‘qon xonligi beklik, ba’zan viloyat va sarkorlik
sifatida tilga olingan ma’muriy – hududiy qismlarga bo‘lingan hamda ularni xon
tomonidan tayinlanadigan beklar, hokimlar va sarkorlar boshqargan. Ayrim
manbalar (A. Kun) Qo‘qon xonligidagi 15 ta beklikning nomini keltiradi. Bular:
Qo‘qon va uning atrofi, Marg‘ilon, Shahrixon, Andijon, Namangan, So‘x,
Mahram, Buloqboshi, Aravon, Baliqchi, Chortoq, Navkat, Koson, Chust va
Bobo darhon. “Turkestanskie vedomosti” (1876, №13) to‘plamida esa Asaka,
Marg‘ilon, Baliqchi O‘sh, So‘x, Koson va O‘zgan sarkorlik sifatida ham tilga
olinadi. Qo‘qon honligida Qo‘qon, Toshkent, Andijon, Namangan, Marg‘ilon,
Chimkent, Jizzax, O‘sh, Xo‘jand, O‘ratepa kabi aholisining soni jihatidan katta,
hunarmandchilik va savdo rivojlangan, mamlakat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy,
madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan o‘nlab shaharlar mavjud
bo‘lgan. Xonlikning poytaxti Qo‘qon shahri bo‘lib, u mamlakatning siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazi edi.
21

XIX asrda xonlikning chegara hududlarini bir necha qal’a va istehkomlar
muhofaza qilgan. Ular jumlasiga Oqmasjid, Avliyoota, Pishpak, To‘qmoq,
Qurtka, Niyozbek, Mahram kabilarni kiritish mumkin. Chu vodiysi bo‘ylab
bunyod etilgan istehkomlar esa nafaqat chegara muhofazasi uchun, balki
ularning atrofidagi shahar va qishloqlarni itoatda ushlab turish uchun ham
hizmat qilgan. Ushbu shahar va qal’alarda harbiy qism hamda ularga boshliq
bo‘lgan botirboshilar bo‘lgan. Mudofaa maqsadlari uchun qurol va aslahalar
saqlangan 23
.
Xonlik tarkibiga kiruvchi hududlar aholisining joylashuvi va turmush tarzi
bir – biridan farq qilgan. Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysining sug‘orilib
dehqonchilik qilinadigan qismi aholi joylashuvi jihatidan zich bo‘lib, ular o‘troq
hayot kechirganlar. Sahro, tog‘ va tog‘ oldi tekisliklaridan iborat hududlarda
ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi yashagan.
Xonlikdagi aholi soni haqida manbalar turli ma’lumotlar beradilar. Bu
ma’lumotlarga ko‘ra, XIX asrning boshlarida xonlikda (Toshkent va Turkistonni
ham qo‘shib hisoblaganda) aholi soni 1 million, XIX asrning o‘rtalarida 1,5-2
million, XIX asrning ikkinchi yarmida 3 million kishi bo‘lgan bo‘lsa, Rossiya
imperiyasi tomonidan ko‘plab hududlarning bosib olinishi hamda ularning
bosqinchilar ma’muriyati tarkibiga kirishi natijasida xonlik tasarrufidagi
Farg‘ona vodiysida 2 millionga yaqin aholi qolgani taxmin qilinadi 24
.
O‘zbeklarning ming qabilasi (urug‘i) boshliqlaridan biri Shohruhbiy asos
solgan Qo‘qon xonligidagi davlat boshqaruv tizimi o‘rta asrlarda
Movarounnahrda hukm surgan musulmon davlatlari boshqaruv tizimidan farq
qilmas edi. Xonlikda Buxoro amirligida bo‘lgani kabi Amir Temur davrida
shakllangan hamda Shayboniylar davrida qisman islohot qilingan davlat
boshqaruvi va tizimi mavjud bo‘lgan. Xonlikda eng oliy va markaziy unvon xon
unvoni bo‘lib, uning hukumati cheklanmagan. Farmon berish va uning
bajarilishini nazorat etish salohiyatlari xonning qo‘lida bo‘lgan.
23
Alimova R.R. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi (o‘rta asrlar). 0 ‘quv qo‘llanma. —T.: ToshDSHI, 2013. 180b.
24
М у н т а х а б у т - т а в о р и х № С 470. - Б. 651-653; 1985, - Б. 710-741; Хусусан қаранг: Ғ а р о й и б и с и
п о ҳ, 11а. б вар.
22

Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to‘ra deb
atalganlar. Xonlikdagi davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo‘lib, xonning
o‘zi cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lsa-da, ma’lum tarixiy davrlarda uning
salohiyati va hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari hamda qo‘shin
boshliqlarining xonga ta’siri kuchli bo‘lgan 25
. Bunga Musulmonqulining
mingboshi va otaliq bo‘lgan davrini (Xudoyorxon davrida, 1844-1852 yy.) yoki
Aliqulining amirlashkarlik va vazirlik davrini (Sulton Sayidxon, 1863-1865 yy.)
misol qilib keltirish mumkin. Bu holat xonning siyosiy kuch qudrati ma’lum
iqtisodiy asoslarga hamda ma’lum ijtimoiy guruhlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan
deyishga asos bo‘ladi.
Mamlakatda xon eng katta va yirik mulkdor bo‘lib, xonlik hududidagi
barcha boyliklarga, yer, suv, qo‘riq yerlar, ko‘lu anhorlarga egalik qilgan.
Ulardan keladigan zakot, xiroj, tanobona va boshqa soliqlar shaklidagi
daromadlar xon xazinasini muntazam ravishda to‘ldirib turgan. Xon va uning
qarindoshlari, saroy ahli va ma’muriyat, qo‘shinlar va qo‘shin boshliqlari asosan
soliqlar hisobidan rag‘batlantirilgan 26
.
Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, xon saroyida mingboshi boshchilik
qiladigan Kengash tuzilgan bo‘lib, bu kengash saroydagi davlat ahamiyatiga
molik muhim ishlarni ko‘rib chiqqan. Dasturxonchi, risolachi va boshqa muhim
amaldorlar a’zo bo‘lgan ushbu kengash davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga
ega edi.
Qo‘qon xonligida asosan Olimxon, Umarxon va Muhammad Alixonlar
davrida (1798-1842 yy.) davlat boshqaruvi va davlatchilik ichki va tashqi
siyosat ancha barqaror hamda nisbatan tinch rivojlangan. Ammo XIX asrning
o‘rtalariga kelib Qo‘qon xonligi inqirozga uchray boshlaydi. Tadqiqotchilar
ushbu inqirozning asosiy sabablari sifatida o‘troq xalq va ko‘chmanchi aholi
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni, o‘zaro nizo va urushlarni, xon taxti uchun olib
borilgan kurashlarni, Buxoro amiri bilan bo‘lgan nizolar va dushmanliklar, saroy
25
Mirzo Olim Maxdum Xojining “Tarixi Turkiston” asari 159 bet
26
O’sha kitob 178-betdan
23

amaldorlarining xoinliklari kabilarni ko‘rsatadilar. Bularning natijasida iqtisodiy
hayotda taraqqiyot pasayib, ijtimoiy tarqoqlik kuchayib bordi va davlat
inqirozga yuz tutdi.
Qo‘qon xonligida unvonlar va mansablar ular ijrochilarining vazifalari
hamda martabalariga qarab harbiy, harbiy-ma’muriy, saroy unvon va
mansablari hamda ma’muriy vazifalari, diniy mansab va unvonlar hamda diniy
qozixona amallariga bo‘linar edi. Shuningdek, harbiylar qatoriga askar, sarboz,
nukar, sipohi, mergan, mahram, botur, to‘pchi, zanbarchi, qo‘rchi, qorovul
kabilar ham kirib, qo‘shin safida, nog‘orachi, surnaychi, to‘g‘chi (bayroqdor)
kabilar ham xizmat qilganlar 27
. Bu harbiy unvonlar orasida mingboshidan
ponsadboshigacha bo‘lganlari oliy unvonlar, qo‘rboshidan qorovulboshigacha
bo‘lganlar o‘rta unvonli mansablar, qolganlari esa past unvonlar hisoblangan.
Elikboshidan mingboshigacha bo‘lgan harbiy lavozimdagi amaldorlar o‘z
xizmatlariga mulozimlar olganlar. Ponsadboshidan yuqori mansabdagi
harbiylarga yana mirzolar va munshiylar ham hizmat qilgan.
Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalarniki hisoblanib, yerga egalik
qilishning to‘rtta turi mavjud bo‘lib ular quyidagilar edi: 1. Xiroj yerlar – yer
egalarining xususiy yerlari. 2. Davlat yoki amloq yerlari – xonga qarashli yerlar
– o‘rmonlar, to‘qaylar, yo‘lu-ko‘priklar. 3. Xususiy yerlar – xonning maxsus
farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan yerlar (suyurg‘ol). 4. Vaqf yerlari –
diniy muassalar, ya’ni, masjid, madrasa va mozorlarga qarashli yerlar.
Qo‘qon xonligi xo‘jalik hayotining asosini tashkil qiladigan soha
dehqonchilik edi. Chunki xonlikning asosini tashkil etgan Farg‘ona vodiysida
suv manbalarining yetarli darajada bo‘lganligi dehqonchilik xo‘jaligida mo‘l
hosil bo‘lishni ta’minlagan. Xonlikda XVIII asrga qadar yerlarni sug‘orish
uchun soylar va jilg‘alarning suvlaridan ham unumli foydalanilgan 28
.
27
Троицкая А.Л. Материалы по истории Кокандского ханства. М., 1969.
28
Худойкулов Т . Д . XIX асрда Қўқон хонлигининг ижтимоий - сие?сий , иқтисодий ва маданий ҳа е?ти
24

Xonlikdagi taxt uchun o‘zaro kurashlar hamda siyosiy tarqoqlik davom
etayotgan bo‘lishiga qaramay XVIII asr ikkinchi yarmidan boshlab ayrim
tumanlarning sug‘orish tarmoqlari ta’mirlangan va yangilari qazilgan. Chunki,
xonlikda ip va gazlama ishlab chiqarish hajmining ortib borishi, bu
mahsulotlarni Rossiya va u orqali Sharqiy Yevropa mamlakatlari bozorlarida
ko‘plab sotila boshlashi, ularga bo‘lgan talabning tobora kuchayib borishi
sug‘orma dehqonchilik yerlarini kengaytirish hamda yangi yerlarni
o‘zlashtirishni taqozo qilar edi.
Qo‘qon xonligida mamlakat poytaxti va boshqa ko‘plab shaharlar
aholisining asosiy qismi hunarmandchilik va kosibchilik bilan shug‘ullanganlar.
Hunarmandchilik shaharlarda ixtisoslashgan ko‘rinishga ega bo‘lib,
buyumlarning bir turi va biror qismini ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan sohalar
mavjud bo‘lgan. Hunarmandlar o‘z kasblarining sirasrorlarini mukammal
o‘zlashtirgan mohir ustalari bo‘lib, ishlab chiqargan mahsulotlarini yuksak
san’at darajasiga ko‘targanlar.
Qo‘qon xonligi hayotida ichki va tashqi savdo munosabatlari alohida
ahamiyatga ega edi. Ichki savdo – o‘troq dehqonlar, ko‘chmanchi chorvadorlar
va shahar-qishloq hunarmandlari o‘rtasidagi an’anaviy mahsulot ayirboshlashga
asoslangan. Aholining kundalik ehtiyojlari ishlab chiqaruvchilar tomonidan
tayyorlangan mahsulotlar bilan ta’minlab turilgan. Barcha ichki savdo chakana
bo‘lib, ulgurji savdo deyarli bo‘lmagan.
Qo‘qon xonligining eng asosiy savdo va tijorat markazi Qo‘qon,
Toshkent, Marg‘ilon, Andijon, Xo‘jand, Namangan, O‘sh, O‘ratepa kabi
shaharlar bo‘lib, ular orasida Qo‘qon nafaqat xonlik, balki butun O‘rta
Osiyoning savdo markazlaridan biri hisoblangan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Qo‘qon
bozorlari o‘zining mahsulotlarga boyligi va narx – navoning boshqa shaharlarga
nisbatan ancha arzonligi bilan ajralib turgan. Shaharning devorlar bilan o‘ralgan
katta bozorlari mahalliy aholi va chetdan kelgan savdogarlar bilan doimo
gavjum bo‘lgan. Rus manbalarida keltirilishicha, XIX asrning 20-yillarida
Qo‘qonda oltita bozor bo‘lib, ular yakshanba, chorshanba va payshanba kunlari
25

ishlagan. Bu bozorlarda qattiq nazorat o‘rnatilgan bo‘lib, xaridor haqqiga
xiyonat qattiq jazoga tortilgan.
Qo‘qon honligining iqtisodiy hayotida tashqi savdo ham muhim ahamiyat
kasb etgan. Mamlakat g‘arb va janubda Buxoro, Xiva, Afg‘oniston, Eron,
Turkiya, Hindiston, sharqda Xitoy (Qashg‘ar orqali), shimolda Dashti Qipchoq
ko‘chmanchilari va ayniqsa Rossiya bilan keng savdo aloqalari o‘rnatgan.
Ayrim manbalarda xonlikda yaponiyalik va angliyalik savdogarlar ham
kelganligi eslatib o‘tiladi.
Xonlikdan chet elga asosan ipak va ipak matolar, paxta, charm,
qimmatbaho toshlar, zargarlik buyumlari va boshqa mahsulotlar chiqarilgan.
Chet eldan asosan choy, metall, chinni, uy-ro‘zg‘or buyumlari, tayyor gazlama,
kiyim-kechak, poyafzal, oltin, kumush va boshqalar keltirilgan 29
.
Xonlikning savdogarlari Buxoro va amirlik chegaralaridagi shaharlar
bilan muntazam savdo aloqalari olib borganlar. Har ikkala davlatning
savdogarlari savdo ishlarida faol ishtirok etib, qo‘qonlik savdogarlar Buxoro
amirligiga xo‘jalik hayotda zarur bo‘lgan rus temiri, po‘lat va cho‘yandan
yasalgan buyumlar, tamaki, ro‘mol, guruch va ba’zi xitoy yoki mahalliy ipak
gazlamalari, choy, chinni idishlar olib borishgan bo‘lsa, buxorolik savdogarlar
esa Qo‘qonga hind choyi, surp mato, harir, buyoq, afyun (taryok), zardo‘zlik
mahsulotlari, ip va gazlama olib kelilgan.
Rus chiti Buxoroning Qo‘qon xonligi bilan savdosida alohida o‘rin
egallagan. Bu mato Orenburg yoki Petropavlovskdan Kazalinskka, undan
Buxoro, Samarqand va Xo‘jand orqali Qo‘qonga olib kelingan. Shuningdek
xonlikda Mashhaddan olib kelinadigan ingliz gazlamalari, oz miqdorda bo‘lsa
ham Qobulning to‘n va sallalari, hind attorlik mollari ham keltirishgan.
Qo‘qon xonligining Qashg‘ar bilan savdo munosabatlari xuddi Buxoro
amirligi kabi bo‘lib, Qashg‘ardan Qo‘qonga afyun, chinni idishlar, kumush,
xitoy ipak matolari, tola va gilamlar olib kelingan. Qozoq juzlarining Rossiyaga
29
Ahmedov B.R. O‟zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil.
26

tobe etilishi hukmdor tabaqalar o‘rtasidagi o‘zaro urushlarning to‘xtashiga sabab
bo‘ldi va bu holat O‘rta Osiyoning, jumladan, Qo‘qon xonligining Sibir, Ural,
Volgabo‘yi bilan savdo aloqlariga keng yo‘l ochdi.
Xonlik Hindiston bilan ham muntazam savdo aloqalarini olib borgan.
Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, Hindistondan yiliga Qo‘qon, Toshkent, Buxoro
va Qashg‘arga Qobul orqali 10.000 dan 15.000 tuyagacha mahsulot yuborilgan.
Ular orasida ip gazlamalar, ipak, echki juni, otlar va boshqalar chiqarilgan. Otlar
savdoning katta foyda keltiradigan manbalaridan biri bo‘lgan 30
. Hind
savdogarlari xonlikdagi shaharlarda yashab tijorat va hatto, sudxo‘rlik bilan
shug‘ullanganliklari haqida ham ma’lumotlar bor.
Qo‘qonning tashqi aloqalarida Qo‘qon-Rossiya savdo munosabatlari ham
alohida o‘rin tutgan. Manbalarga ko‘ra, 1861 yildan keyin rus sanoatining jadal
rivojlana boshlaganligi xom ashyo bazasi va tashqi bozorga bo‘lgan ehtiyojning
yanada kuchayganligi Rossiyaning Qo‘qon bozorini faol egallab, undan cheksiz
foydalanishning asosiy sabablaridan biri bo‘lgan. Rossiyadan Qo‘qonga temir,
mis, po‘lat, cho‘yan va temir buyumlar, chit va sifatsiz gazlamalar, oz miqdorda
baxmal, shakar, oynalar, charm, Rossiyaga tobe bo‘lgan qozoq cho‘llaridan
qo‘ylar va uning terisi, charm va charm mahsulotlari, kigiz olib kelingan.
Xonlikdan esa Rossiyaga asosan paxta olib chiqilgan.
30
ВоҳидовШ . Ҳ .XIX– ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши .
Тарихфанлари д-ри илм. 1998. - 240б
27

$\ 1-BOB BO’YICHA XULOSA Tarix fani tadqiqotlarida muhim sohalardan biri hisoblangan tarixshunoslik tadqiqotlari tadqiq etilayotgan tadqiqot ob’yektining turli davrlarda о ’rganilishi jarayonlari, tadqiqotchilarning muammoning yechimini ochib berish jarayonida turli nuqtai-nazarlardan yondashganliklari va ilmiy xulosalar va natijalarning turlicha talqinlarini bir-biri bilan qiyoslash, taqqoslash va ularning tahliliy tadqiqoti jarayonida obyektiv xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi. Mazkur tadqiqotda ham Q о ’qon xonligi siyosiy tarixining asosan XX asr s о ’nggi о ’n yilligi va bugungi kungacha b о ’lgan davr oralig`ida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar va nashr etilgan ilmiy adabiyotlar hamda e’lon qilingan ilmiy maqolalarning tahlilini amalga oshirish orqali о ’rganib chiqilishi natijasida 28$

quyidagi xulosalar yuzaga keldi: Birinchidan, tadqiqotning ilmiy farazi sifatida
q о ’yilgan Q о ’qon xonligi siyosiy tarixining asosiy masalalarini s о ’nggi yillarda
chop etilgan ilmiy tadqiqotlar asosida umumiy tavsifini keltirib о ’tish va bunda
asosiy e’tibor xonlikning tashkil topishi jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-
yillarigacha b о ’lgan davr mobaynidagi siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki
siyosiy hayoti va tashqi siyosiy jarayonlardagi ishtiroki, q о ’shni mamlakatlar
bilan о ’zaro siyosiy munosabatlarining asosiy xususiyatlarini yoritib berish
vazifasidan chiqqan holda quyidagilarni k о ’rsatib о ’tish mumkin:
-XX asrning s о ’nggi о ’n yilligi va XXI asrning dastlabki о ’n yilligi
mobaynida Q о ’qon xonligi tarixiga oid о ’nlab ilmiy tadqiqot amalga oshirilgan,
yuzlab ilmiy va uslubiy ishlar nashr ettirilgan. Amalga oshirilgan ilmiy
tadqiqotlarning asosiy tadqiqot obyektlari sifatida xonlikning tashkil topishi
jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-yillarigacha b о ’lgan davr mobaynidagi
siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki siyosiy hayoti va tashqi siyosiy jarayonlardagi
ishtiroki, q о ’shni mamlakatlar bilan о ’zaro siyosiy munosabatlarining asosiy
xususiyatlarini k о ’rish mumkin.
II.BOB: “TARIXI TURKISTON” ASARIDA QO’QON XONLIGI DAVLAT
TUZUMI VA BOSHQARUVINING YORITILISHI
2.1: Xonlikning boshqaruv tizimi, mansab va unvonlari
XVIII asr manbalarida Qo‘qon xonligi beklik, ba’zan viloyat va
sarkorlik sifatida tilga olingan ma’muriy – hududiy qismlarga bo‘lingan
hamda ularni xon tomonidan tayinlanadigan beklar, hokimlar va
sarkorlar boshqargan. Ayrim manbalar (A. Kun) Qo‘qon xonligidagi 15
ta beklikning nomini keltiradi. Bular: Qo‘qon va uning atrofi, Marg‘ilon,
SHahrixon, Andijon, Namangan, So‘x, Mahram, Buloqboshi, Aravon,
Baliqchi, CHortoq, Navkat, Koson, CHust va Bobo darhon.
29

“Turkestanskie vedomosti” (1876, №13) to‘plamida esa Asaka,
Marg‘ilon, Baliqchi O‘sh, So‘x, Koson va O‘zgan sarkorlik sifatida ham
tilga olinadi. Hokimlar va hududiy bo‘linma boshliqlari xon oilasi
a’zolari, unga yaqin guruhlar, yuqori tabaqa vakillari hamda etakchi
qabilalar sardorlari orasidan tayinlangan. Misol uchun, Xudoyorxon
davrida ettita beklik xonning o‘g‘illari va yaqin qarishdoshlari
tomonidan boshqarilgan. O‘z navbatida hokimlar viloyat hududlarini
o‘zlarining farzandlari va qarindoshlariga bo‘lib berganlar. Qo‘qon
xonligining ma’muriy-hududiy boshqaruv tizimida bek (hokim, voliy) va
uning o‘rdasi alohida o‘rin egallagan. Xon tomonidan tayinlangan
hokim va qozi ko‘plabvakolatlarga ega bo‘lgan.
O‘zbeklarning ming qabilasi (urug‘i) boshliqlaridan biri
Shohruhbiy asos solgan Qo‘qon xonligidagi davlat boshqaruv tizimi
o‘rta asrlarda Movarounnahrda hukm surgan musulmon davlatlari
boshqaruv tizimidan farq qilmas edi. Xonlikda Buxoro amirligida
bo‘lgani kabi Amir Temur davrida shakllangan hamda Shayboniylar
davrida qisman islohot qilgan davlat boshqaruvi va tizimi mavjud
bo‘lgan. Xonlikda eng oliy va markaziy unvon xon unvoni bo‘lib, uning
hukumati cheklanmagan. Farmon berish va uning bajarilishini nazorat
etish salohiyatlari xonning qo‘lida bo‘lgan. 31
Xonlikning ming qabilasidan bo‘lgan hokimlar turli yillarda
Shahrisabz, Urgut, Mog‘iyon, Urmitan viloyatlari va bekliklarida ham
hukm surganlar. Olimxon davrigacha (1798-yil) ming urug‘i boshliqlari
XIX asrning boshlarida biy unvoni bilan hokimiyatni boshqarganlar.
31
Ahmedov B.R.O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil.
30

Olimxon 1805-yilda o‘zini rasman xon deb e’lon qildi. Xon unvoni bilan
hokimiyatni boshqargan Umarxon (1810-1822-yy.) 1818-yilda o‘zini
“amir ul-muslimin” deb e’lon qildi. 1822-yilda Muhammad Alixon ham
xon unvoni bilan taxga o‘tirgan 32
.
Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to‘ra deb
atalganlar. Xonlikdagi davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo‘lib,
xonning o‘zi cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lsa-da, ma’lum tarixiy
davrlarda uning salohiyati va hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari
hamda qo‘shin boshliqlarining xonga ta’siri kuchli bo‘lgan. Bunga
Musulmonqulining mingboshi va otaliq bo‘lgan davrini (Xudoyorxon
davrida, 1844-1852-yy.) yoki Aliqulining amirlashkarlik va vazirlik
davrini (Sulton Sayidxon, 1863-1865-yy.) misol qilib keltirish mumkin.
Bu holat xonning siyosiy kuch qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga
hamda ma’lum ijtimoiy guruhlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan deyishga
asos bo‘ladi.Mamlakatda xon eng katta va yirik mulkdor bo‘lib, xonlik
hududidagi barcha boyliklarga, yer, suv, qo‘riq yerlar, ko‘l-u anhorlarga
egalik qilgan. Ulardan keladigan zakot, xiroj, tanobona va boshqa
soliqlar shaklidagi daromadlar xon xazinasini muntazam ravishda
to‘ldirib turgan. Xon va uning qarindoshlari, saroy ahli va ma’muriyat,
qo‘shinlar va qo‘shin boshliqlari asosan soliqlar hisobidan
rag‘batlantirilgan. 33
Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, xon saroyida mingboshi
boshchilik qiladigan Kengash tuzilgan bo‘lib, bu kengash saroydagi
davlat ahamiyatiga molik muhim ishlarni ko‘rib chiqqan. Dasturxonchi,
32
Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012
33
Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995
31

$risolachi va boshqa muhim amaldorlar a’zo bo‘lgan ushbu kengash davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga ega edi. Xonlikda mansablar ko’pincha xonning yaqin qarindoshlaridann tayinlanar edi va bu bo’yicha “Tarixi Turkiston” asarida quyidagi fikrlar keltirildi “Hukmdor yaqinlariga beriladigan yana turt amal bor. Bulardan birinchisi koʼkaldoshdir. Viloyat ishlaridan, dustu dushmandan xabardor boʼlmoq, josuslik ishlarini nazorat qilmoq uning vazifasidir. Ikkinchi qoʼshbegii kull. Ov ishlari, asbob anjomlari, qush va toziy itlarga mutasaddiy amaldor. Uchinchi inoqikalondir. Podshoh tomonidan amir bulmagan shaxslar va shogirdpeshalarga beriladigan mansab va amallar xabarini sohiblariga yetkazadi. Turtinchi xojayi kalon.Saltanat saroyidagi barcha xojalarning boshligi. Sulton haramidagi zeb-ziynat, oziq-ovqati va boshqa yumushlar uning zimmasida bulgan. Mazkur amaldorlarning darajalari a\li salam namoyandalariga teng. Biroq ahli qalamdan faqat devoni kalon hukmdorning saroyiga otga minib kirishi mumkin.Quyidagi amallar ham hukmdorning yaqinlariga beriladi va ular baʼzan oliy hukmdorning amriga binoan saroyga otga minib kelishlari mumkin. Bu turt amal koʼkaldosh, qoʼshbegi va saroy xojayi kalonidan keyin turadi va darajasi ulardan nacrpoiywp. Birinchi inoqi xurd(kichik inof, ikkinchisi mehtari kalon(katta mehtar). Biror ariza yoki elchi (ning xati) saroyga kelsa avval ino^i xurdga beriladi va u xatni ochib, podshohning roziligi bilan munshiyga baland ovoz chiharib oʼqish uchun beradi. Mehtari kalonning vazifasi zakot, moʼminlarning ushri (dahyak soligʼi) dan toʼrtini, zimmiylar ushrining 32$