Tarixi turkiston asarida qo'qon xonligi boshqaruvi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	285.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Jamolov Azizbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 May 2024

2 Sotish

Tarixi turkiston asarida qo'qon xonligi boshqaruvi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT
DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI “TARIX” FAKULTETI
“TARIX” yo’nalishi 3-bosqich talabasi
ABDUGAFUROV DIYORBEK ANVAR O’G’LI
KURS ISHI
MAVZU: Qo’qon xonligi boshqaruvining tarixi turkiston asarida yoritilishi
Ilmiy rahbar:____________
Kafedra mudiri :__________
TOSHKENT-2024
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………….……………………3
1

I.BOB: QO’QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA XONLIKDAGI
HAYOTNI O’RGANISHDA “TARIXI TURKISTON” ASARINING
O’RNI……………………………………………………………………….15-29
1.1: Qo’qon xonligining tashkil topishini “Tarixi Turkiston” asarida
yoritilishi……………………………………………………………….…….15
1.2: Qo’qon xonligidagi siyosiy-madaniy hayotning mazkur yoritilishi……..21
1-BOB BO’YICHA XULOSA……………………………………...…………29
II.BOB: “TARIXI TURKISTON” ASARIDA QO’QON XONLIGI DAVLAT
TUZUMI VA BOSHQARUVINING YORITILISHI…………...……….30-42
2.1: Xonlikning boshqaruv tizimi, mansab va unvonlari ………………….…30
2 . 2: Asarda harbiy boshqaruv usullarining yoritilishi……………….…….…39
2 - BOB BO’YICHA XULOSA………………………………………….……..42
XULOSA VA TAVSIYALAR……………………………………….………..43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………….………..45

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston o z mustaqilligini qo lga kiritgach,ʻ ʻ ʻ
jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida tubdan o zgarishlar va islohotlar amalga
ʻ
2

oshirila boshlandi. Vatanimiz mustaqilligi barcha sohalarda bo lgani kabi, tarixchiʻ
olimlar zimmasiga ham mas uliyatli vazifalarni yukladi. Jumladan, sovet
ʼ
hukmronligi yil- larida soxtalashtirilgan tariximizni turli tazyiqlardan xoli ravishda
haqqoniy va ob ektiv yoritish vazifasi tarixchi olimlar oldiga quyilgan asosiy
ʼ
talablardan biriga aylandi. O’zligimizni anglash, vatanimiz tarixiga nisbatan xolis
va haqqoniy qarash, milliy qadriyatlarimizning qayta tiklanishi aynan mustaqillik
sharofati bilan yuzaga chiqsi.
O’zbekiston qadim zamonlardan G arb va Sharqni bog lovchi qulay,
ʻ ʻ
tarixiy-geografik mintaqada joylashganligi, Buyuk Ipak yulining asosiy
yunalishlari mamlakatimiz hududidan o tganligi turli xalqparning iqgisodiy,
ʻ
siyosiy, ma daniy va diplomatik aloqalarida muhim o rin egallab kelgan. “Tarixan
ʼ ʻ
hozirgi O zbekistonning hududi shunday joy bo lganki, bu yerda ko hna savdo
ʻ ʻ ʻ
yo llari (mashhur Buyuk Ipak yo li) tutashgan, jushqin tashqi aloqalar va turli
ʻ ʻ
madaniyatlarning bir-birini uzaro boyitishi jarayoni kechgan hudud hisoblangan 1
”.
Ana shunday aloqapar natijasi o laroq, XVI-XX asr boshlarida O rta Osiyo
ʻ ʻ
xonliklarining qo shni davlatlar bilan aloqalari taraqqiy qilib borgan. O rta Osiyo
ʻ ʻ
davlatlari uzoq davrlar mobaynida Xitoy, Hindiston, Eron, Afg oniston va
ʻ
Sharkdagi boshqa mamlakatlar hamda Rossiya bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy
aloqalarda bo lib keldilar. Ayniqsa, O zbekistonning ko shni davlatlar bilan
ʻ ʻ ʻ
hozirgi kundagi yaqin do stona aloqalar o rnatishga qaratilgan tashqi siyosatining
ʻ ʻ
ildizlari o sha uzoq tarixiy davrlarga borib taqaladi. Ma lumki, XVI asrdan boshlab
ʻ ʼ
O rta Osiyo hududida Buxoro va Xiva xonliklari, XVIII asr boshlarida esa Qo qon
ʻ ʻ
xonligi vujudga kelgan. XVI-XX asr boshlarida O rta Osiyo xonliklari Sharq
ʻ
davlatlari, jumladan Xitoy, Hindiston, Eron, Afg oniston va Rossiya bilan savdo-
ʻ
iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni amalga oshirgan. Ko p sonli manbalar,
ʻ
sayyoqlarning yozganlari, elchilik xujjatlari, elchilarning hisobotlari, statistik
hisobotlar va ilmiy adabiyotlar xonliklarning tashqi munosabatlari haqida
ma lumotlar beradi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq O zbekiston tarixining
ʼ ʻ
muhim sahifalari qayta ko rib chiqila boshlandi. “Hozir esa asosiy vazifa tarixiy
ʻ
1
Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. - Toshkent.: Sharq, 1998. 24b
ʻ
3

tahlilni ilmiy jihatdan xolisona va halol amalga oshirishdan iboratdir 2
”. Shu
o rinda, Urta Osiyo xonliklarining XVI-XX asr boshlaridagi chet davlatlar bilanʻ
munosabatlari tarixi nafaqat O zbekiston tarixi, balki butun Markaziy Osiyo
ʻ
mintaqasi xalqlari tarixi uchun ham muhimligini ta kidlash lozim. Xususan, o zaro
ʼ ʻ
savdo- iqgisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlardan mintaqadagi barcha xalqlar
bir xilda manfaatdordir. Bugungi kun tarix fanida O rta Osiyo xonliklarining chet
ʻ
davlatlar bilan munosabatlari masalalari tarixi va tarix- shunosligi bir qadar
o rganilganiga qaramay, tadqiqotlar butun davrni to liq qamrab ololmagan.
ʻ ʻ
O zbekistonning so ngti o rta asrlar tarixini o rganishda manbalar, ilmiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
asarlar, elchilarga berilayotgan topshiriqlar, arxiv matariallari, sayyohlarning
yozganlarini ilmiy iste molga tortish katta ahamiyatga ega. Zero, muhim tarixiy
ʼ
ma lumotlar voqea zamondoshlarining va guvohlari tomonidan yozib qoldirilgani,
ʼ
ularda jarayonlarga mualliflar munosabati mujassamligi ularning tarixiy manba
sifatidagi qiymatini oshiradi. Manbalarni qiyosiy tahlil qilish esa chet el bilan
aloqalarimizning haqqoniy tarixini yoritish, xolis ilmiy xulosapar chiqarishga
yordam beradi. Monografiyada tadqiq etilayotgan masalaning dolzarbligi va
yangiligi shundaki, unda ilk bor O rta Osiyo xonliklarining chet davlatlar bilan
ʻ
munosabatlari rus tarixshunosligi va manbalari asosida tarixshunoslik nuqtai
nazaridan tadqiq etilgan. Aynan o sha davr rus adabiyoti va manbalaridagi
ʻ
ma lumotlarni qiyosiy o rganish xonliklarda kechgan siyosiy Afg oniston va
ʼ ʻ ʻ
Rossiya bilan savdo-iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni amalga oshirgan.
Ko p sonli manbalar, sayyoqlarning yozganlari, elchilik xujjatlari,
ʻ
elchilarning hisobotlari, statistik hisobotlar va ilmiy adabiyotlar xonliklarning
tashqi munosabatlari haqida ma lumotlar beradi. Mustaqillikning dastlabki
ʼ
yillaridanoq O zbekiston tarixining muhim sahifalari qayta ko rib chiqila
ʻ ʻ
boshlandi. “Hozir esa asosiy vazifa tarixiy tahlilni ilmiy jihatdan xolisona va halol
amalga oshirishdan iboratdir”. Shu o rinda, O’rta Osiyo xonliklarining XVI-XX
ʻ
asr boshlaridagi chet davlatlar bilan munosabatlari tarixi nafaqat O zbekiston
ʻ
tarixi, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasi xalqlari tarixi uchun ham
2
Yuksak ma naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent.: Ma naviyat, 2008. 53b
ʼ ʼ
4

muhimligini ta kidlash lozim. Xususan, o zaro savdo-iqgisodiy, siyosiy vaʼ ʻ
madaniy munosabatlardan mintaqadagi barcha xalqlar bir xilda manfaatdordirTarix
va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning ro‘y berishidagi asosiy sabab
va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil qilish tarixiy
haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Bugungi kungacha
tadqiqotchilar tomonidan o‘zbek xonliklari tarixini o‘rganishga ko‘plab marotaba
murojaat qilingan va xonlik tarixining turli muammolari yuzasidan ilmiy
tadqiqotlar olib borilgan bo‘lsada, bugungi kungacha xonliklar davri tarixining
barcha masalalari to‘lig‘icha tadqiq qilib bo‘lingan deb bo‘lmaydi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishishgandan so‘ng Vatan tarixining barcha
davrlari, xususan o‘zbek davlatchiligi an’analarini chuqur idrok etish, bu yerda
mavjud bo‘lgan qadimgi va o‘rta asr davlatlari tarixini o‘rganish muhim ilmiy va
siyosiy ahamiyat kasb etdi. Shunday ekan mana shu imkoniyatlardan unumli
foydalangan holda Qo qon tarixnavisligini yoritishga tarixiy asarlarni qaysi tilda
ʻ
yozilganiga qarab arab, fors-tojik va turkiy guruhlarga bo‘lish mumkin. Ularning
har biri o‘z navbatida umumiy tarixga bag‘ishlangan yoki alohida mamlakatlar
tarixiga taalluqli asarlarga bo‘linadi.
Qo‘qon tarixshunoslik maktabining vujudga kelishida oldingi zamon
tarixchilarining asarlari, shuningdek, Sharq mutaffakirlarining tarixnavislik
an’analari muhim rol o‘ynaydi. Qo‘qon tarixchilari uchun manba bo‘lib xizmat
qilgan yana bir manba – bu folklor, xalq og’zaki ijodidir. Bu rivoyatlar, ertaklar,
dostonlar, asotirlar, matallar va maqollar hind-eron va turkiy xalqlar, sulolalar va
ayrim tarixiy shaxslarning kelib chiqishi, shajarasi to‘g’risidagi fantastik
syujetlardir. Misol tariqasida, ming sulolasini afsonaviy asoschisi Oltin beshik
haqidagi, O‘g’izxon haqidagi hikoyalarni ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Ma’lumki, musulmon Sharqida tarixiy asar faqat sof xronikal mavzudagi
asar bo‘lmasdan, balki ayni vaqtda badiiy-tarixiy janrga mansub adabiy asar ham
edi. An’anaga ko‘ra, Sharq tarixchisi, ma’lum bir dunyoqarash, estetik did va
qadriyatlar sohibi sifatida tarixiy voqealarni badiiy tasvirning boy vositalarini
qo‘llagan holda bayon etadi.
5

O zbekiston Respublikasi Prezident Shavkat Mirziyoyev ta kidlaganidek:ʻ ʼ
“.....tashqi siyosatimizning ustuvor yo nalishi bo lgan Markaziy Osiyo davlatlari
ʻ ʻ
bilan ko p asrlik do stlik va yaxshi qo shnichilik, strategik sheriklik va o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishonch ruhidagi aloqalarimizni yanada mustahkamlashga alohida e tibor
ʼ
qaratamiz” 3
. Markaziy Osiyo davlatlari bilan madaniy aloqalar tarixida
O zbekiston turli davrlarda sivilizatsiyalar tutashgan manzil, tinchlik, do stlik va
ʻ ʻ
madaniyat markazi vazifasini bajarib kelgan va mustaqillikning dastlabki
yillaridanoq, mamlakatimizning milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda, xalqaro
hamjamiyat subyektlari bilan, shu jumladan, mintaqa davlatlari bilan madaniy
aloqalarni o rnatishga kirishilganligi, bu borada dunyo davlatlari bilan madaniy-
ʻ
gumanitar sohalardagi hamkorligini yanada rivojlantirish borasida bir qator
hujjatlarni qabul qilinishi hamda globallashuv jarayonida madaniy aloqalar
ahamiyati tadqiqotni dolzarbligini oshiradi 4
.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 15-fevraldagi
ʻ
“O zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligining faoliyatini tashkil etish
ʻ
to g risida”gi PQ-2778-son, 2017-yil 31-maydagi “Madaniyat va san at sohasini
ʻ ʻ ʼ
yanada rivojlantirish va takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to g risida”gi PQ-
ʻ ʻ
3022-son, 2017-yil 16-avgustdagi “O zbekiston badiiy akademiyasi faoliyatini
ʻ
rivojlantirish va yanada takomillashtirishga doir qo shimcha chora-tadbirlar
ʻ
to g risida”gi PQ-3219-sonli, 2019-yil 15-noyabrdagi “Millatlararo munosabatlar
ʻ ʻ
sohasida O zbekiston Respublikasi Davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash
ʻ
to g risida”gi PF-5876 Farmoni hamda 2020-yil 26-maydagi “Madaniyat va san at
ʻ ʻ ʼ
sohasining jamiyat hayotidagi o rni va ta sirini yanada oshirish chora-tadbirlari
ʻ ʼ
to g risida”gi PF-6000-son Farmoni va O zbekistonning xalqaro madaniy
ʻ ʻ ʻ
aloqalariga doir boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda qo yilgan vazifalarini amalga
ʻ
oshirishda mazkur tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi.
Jamiyat taraqqiyotining real xususiyatlarini chuqur o‘rganish zarurligi, milliy
3
Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – То shkent: O‘zbekiston,
2017. – 456 b.
4
Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – То shkent: O‘zbekiston,
2017. – 243 b
6

tarixdagi yuksalish va tanglik davrlarini yangicha metodologik nuqtai-nazardan
turib tahlil qilish, Sovet mustamlakachilarining ko`rsatgan buzg‘unchilik ta’siriga
doir omillarni aniqlash, avvalgi mafkuraviy andozalar va eskicha tafakkur
ko‘rinishlarining takrorlanishiga barham berish yo‘llarini belgilash, jamiyatning
ma’naviy-ahloqiy takomilga erishuvida tarix fanining ta’sirini kuchaytirish lozim.
Mustaqil Oʻzbekistonning uzoq va yaqin oʻtmishiga boʻlgan qiziqish
ortib borayotganligi davrimizning oʻziga xos xususiyatidir. Oʻzbekiston
Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek ―”Mustaqillik
yillari oʻz oʻtmishimizni, oʻz madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir.
Bu jahon hamjamiyati tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir” 5
.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
ta’kidlaganidek, “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” degan da’vatkor
g‘oya hayotimizga tobora chuqur kirib bormoqda. Biz ayni shu asosda xalqimiz
hayotini tubdan yaxshilash, inson huquq va erkinliklari, qonun ustuvorligi va
ijtimoiy adolatni ta’minlash, innovatsion taraqqiyot borasida muhim qadamlarni
qo‘ymoqdamiz” 6
. Innovatsion taraqqiyot borasida muhim qadamlarni qo‘yayotgan
yangi O‘zbekistonning har bir fuqarosi ona yurtimizning xolisona va mafkuraviy
qarashlardan xoli tarixini innovatsion yondashuvlar asosida yaratilgan ilmiy tadqiqot
ishlaridan o‘rgansalar hamda tarix ta’limida ham ana shunday tadqiqotlar
natijalaridan unumli foydalansalar ezgu niyatlarimiz va buyuk maqsadlarimiz ro‘yobi
– “Uchinchi Renessans 7
”ning mustahkam poydevorini bunyod etishga munosib hissa
qo’shgan Sh.M.Mirziyoyev Mustaqillik-ezgu niyatlarimiz, buyuk maqsadlarimiz
ro‘yobi yo‘lida qudrat manbai hisoblanadi
Darhaqiqat, o zbek xalqi tarixi, o zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-iqtisodiyʻ ʻ
va madaniy hayotining rivojlanishi alohida shaxslar tarixi bilan bevosita bog`liqdir.
5
I.A. Karimov. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T.. ―”O`zbekiston”, 1995.
6
Mirziyoyev Sh.M. Mustaqillik-ezgu niyatlarimiz, buyuk maqsadlarimiz ro‘yobi yo‘lida qudrat
manbai. Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining yigirma
to‘qqiz yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi. “Yangi O‘zbekiston”, 2020-yil, 1-sentabr
7
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . М . Мирзиёевнинг Олий Мажлисга ва халқига йўллаган
Мурожаатномаси . 2020 йил 29 декабрь // “ Халқ сўзи ”, 2020 йил 30 декабрь . – Б .1.
7

Qo qon xonligi tashkil topishi, uning ijtimoiy-siyosiy hayoti masalasini o rganib,ʻ ʻ
tadqiq qilish bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan fikrlar ilmiy ish mavzusining g‘oyat dolzarbligidan
dalolat beradi.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishi obyektiga Markaziy Osiyoda
joylashgan Qo‘qon xonligi tarixi tarixshunosligining yoritilishi bo‘lsa, mavzu
doirasida yozilgan bir qator tarixchi-olimlarning asarlari, monografiyalar,
dissertatsiyalar, ilmiy izlanish na’munalari kurs ishimiz predmetini tashkil etadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi
Markaziy osiyoda qaror topgan Qo‘qon xonligi tarixining tarixshunosligini turli
davrlarda borishini tarix fanining eng samarali va so‘nggi usullari yordamida ochib
berish, bu davr ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy hayotiga turli davrlarda yashab ijod
qilgan tarixchilar ya‘ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-
olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, XX asr 20-yillaridan shu asrning
80-yillari oxirlarigacha qilingan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan
ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tadqiq etish va
tahlil qilish, shu orqali mavzuning dolzarb qirralarini yanada ochib berishdan
iboratdir.
Yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqib quyidagi vazifalar qo’yildi:
-Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda “Tarixi Turkiston” asarining o’rni va
ahamiyatini tahlil qilish
-Qo’qon qonligidagi davlat tuzumi, boshqaruvi va mansablari haqida to’liq
malumotga ega bo’lish
-Qo’qon xonligidagi siyosiy, madaniy, iqtisodiy va hartbiy hayotni mazkur
asar yordamida chuqur o’rganish va yakuniy xulosa, tavsiyalar berish
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Xonliklar davri tarixi o‘zbek
davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan davrlardan biri hisoblansa-da,
Xiva, Buxoro va Qo‘qon xonliklari tarixini o‘rganish va o‘qitishga yetarli darajada
e'tibor berilmagan. Aksincha, xonlarning “qonxo‘rligi”, “axmoqligi”, mingboshi,
8

qozilarning “axloqsizligi” haqida ertaklar to‘qilgan ediki, xalqning tasavvurida
ularga nisbatan nafrat hissi tarbiyalandi.
Vatan tarixini o‘rganishda tarixiy o‘lkashunoslik ma'lumotlaridan foydalanish
muhimdir. Farg‘ona vodiysida vujudga kelib, o‘z sarhadlarini qisqa muddat ichida
g‘arbda O‘ratepa, Jizzaxgacha, sharqda esa Issiqko‘l hududlarigacha kengaytira
olgan, Xitoy imperiyasi bilan Sharqiy Turkistonda urush olib borib, o‘zi uchun
foydali shartnoma tuzishga majbur qilgan Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganish ruslar
davrida ahamiyatli emasdi. A. Hasanov, A. Nabiyev, A. Qayumov, E. Hojiyev, A.
Troitskaya, H. Ziyoyev, H. Bobobekov, F. G‘afforov, V. Akramov, S. Ishanxanov,
V. Ploskix, T. Beysembiyev, E. Xurshut, A. Mahkamov, Sh. Vohidov kabi
tarixchilarning bir necha asarlari e'lon qilingan. Lekin, bu 167 yillik xonlik tarixi
uchun yetarli emas edi 8
.
Mustaqillik yillarida Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganish uchun keng
imkoniyatlar ochildi. Ilmiy jumallarda va ilmiy-nazariy konferensiyalarda xonlik
tarixiga oid yuzlab ilmiy maqolalar e'lon qilindi. H. Bobobekov, Sh. Vohidov, Y.
Qosimov kabi tarixchilaming asarlari nashr etilib, keng kitobxonlar ommasiga
taqdim etildi. Ustoz tarixchilaming izidan borgan bir necha yosh tarixchilar esa
Qo‘qon xonligi tarixi bo‘yicha tadqiqod ishlarini olib bordilar. Tez orada bu yosh
tadqiqodchilaming izlanishlari o‘z natijasini berdi.
Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun 2004-yilda Z. A. Ilhomov
“Aliquli amirlashkar va uning Qo‘qon xonligi siyosiy hayotida tutgan o‘rni”
mavzusida, 2006-yilda B. Ya. Tursunov “Qo‘qon xonligida harbiy ish va qo‘shin
holati, boshqaruvi, an'analari” mavzusida, Sh. Yu. Mahmudov 2007-yilda “Qo‘qon
xonligining ma'muriy-boshqaruv tizimi (1709-1876-y.y.)” mavzusida, Z. Sh.
Madrahimov 2009-yilda “Qo‘qon xonligida savdo munosabatlari” mavzusida, Sh.
T. Qo‘ldoshev 2009-yilda “Qo‘qon xonligi va Sharqiy Turkiston o‘rtasidagi
siyosiy, iqtisodiy madaniy aloqalar (XVIII-XIX asrning birinchi yarmi) mavzusida
8
Doniyorov A. X. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi / Darslik. Toshkent: NIF MSH, 2020. 442 b .
9

dissertatsiyalarini muvaffaqiyatli himoya qildilar. 2004-yili o‘lka tarixini
chuqurroq o‘rganish maqsadida Namangan davlat universiteti tarix fakultetida
“Qo‘qon xonligi tarixi” nomli maxsus kurs tashkil etildi va tez orada fakultet
talabalarining eng sevimli fanlaridan biriga aylandi. Ushbu o‘quv-uslubiy
qo‘llanmaning yozilishiga ham tarix yo‘nalishi talabalarining fanga bo‘lgan
qiziqishlari sabab bo‘lgan 9
.
O‘quv-uslubiy qo‘llanmada Qo‘qon xonligi tarixi haqida ma'lumot beruvchi
manbalar, adabiyotlar, xonlikning vujudga kelishi, shart-sharoitlari, minglar
sulolasi, ularning xonlikni rivojlantirishdagi o‘rni haqida ma'lumot berish bilan
birga xonlikda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol, xonlikning tashqi siyosati, xalq harakatlari
va madaniyatiga doir ayrim ma'lumotlar o‘z aksini topgan.
Kurs ishining hajmi: Kirish, ikkita asosiy bo’lim, beshta paragraph, har bir
bob bo’yicha xulosa , umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
I.BOB: QO’QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA XONLIKDAGI
HAYOTNI O’RGANISHDA “TARIXI TURKISTON” ASARINING O’RNI
1.1: Qo’qon xonligining tashkil topishini “Tarixi Turkiston” asarida yoritilishi
Norbo'tabiyning o'g'li Olimbek hukmronligi davrida Qo'qonning siyosiy
mavqei yanada kuchaygan, harbiy islo-hot o'tkazilgan, Ohangaron vohasi,
Toshkent, Chimkent va Sayram tobe etilgan, tashqi savdoga ham e'tibor
kuchaytirilgan. 1805 yil davlat rasman Qo'qon xonligi deb e'lon qilinib, Olimbek
”xon" unvonini Olgan. Olimxonning markazlashgan kuchli davlat tuzish borasida
qilayotgan harakatlari ayrim mansabparast zodagonlar guruhida norozilik
9
D о niyor о v А . Х . M а rk а ziy О siyo ха lql а ri t а ri х i
10

kayfiyatlarini vujudga keltiradi. Natijada ular Olimxonning safardaligidan
foydalanib 1810 yil Qo'qonda "Olimxon Toshkentda o'ldi", degan mish-mish
tarqatishadi va uning ukasi Umarbekka toj kiygizadilar. Olimxon bundan xabar
topib, Qo'qonga yo'l oladi, biroq u Oltiqush mavzeyida otib o'ldirilgan. Umarxon
davrida xonlik hokimiyatini mustahkamlash va kengaytirish choralari ko'rilgan.
1815 yil Buxoro xonligiga qarashli Turkiston, 1817 yil esa O'ratepa bosib olingan.
Sirdaryo bo'yida bir qancha harbiy istehkomlar barpo etilgan; sug'orish
inshootlarini kengaytirish, kanallar qazish, masjid va madrasalar qurishga e'tibor
berilgan. Xususan, Qo'qon, Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, avliyoota
(hozirgi Jambul)da masjid va madrasalar qurilgan. Mozorlar tartibga solingan.
Umarxon hukmronligi davrida Qo'qon xonligida fan, adabiyot, san 'at nisbatan
yuksalgan. Bunda uning sevimli xotini mashhur o'zbek shoirasi Nodirabegimning
xizmati katta bo'lgan. Umarxonning o'zi ham "Amiriy" taxallusi bilan o' zbek va
tojik tillarida g' azallar yozgan.
Umarxon vafotidan so'ng uning 12 yoshli o'g'li Muhammad Alixon taxtga
o'tirgan .Xon yosh bo'lganligi uchun davlatni dastlabki davrda onasi Nodi-rabegim
boshqargan. Nodirabegim madaniyat va san'atni rivojlantirishga intilgan.
1826-yil Sharqiy Turkistonda xitoylarga qarshi bosh ko'targan musulmon aholiga
yordam berish uchun qo'shin tortib borilgan. Natijada Xitoy huku-mati Sharqiy
Turkistonning 6 ta shahri (Oqsuv, Qashqar, Yorkend, Xo'tan va boshqalar) dan
soliq olish huquqini Qo'qon xonligiga berishga majbur bo'lgan.
Muhammad Alixon xonlik hududini kengaytirishga intilib, Jan. Olay tog'
etagidagi Qorategin, Dar-voz, Shug'non, Ro'shon, Vohon bekliklarini
bo'ysundirgan. Bu davrda xonlikda sug'orish ishlari ancha yo'lga qo'yilgan.
Toshkent yaqinida Xonariq kanali qazilgan. Tashqi iqtisodiysavdo aloqalari ham
ancha yaxshilangan. Buxoro amiri Nasrullo (qarang Nasrullaxon) bilan yuz bergan
urushda (1840 yil) Muhammad Alixon yengilib, Xo'jandni amir Nasrulloga
topshirishga va o'zini uning noibi deb tan olishga majbur bo'lgan.
Ammo Buxoro Qo'qon munosabatlari bundan keyin ham kes-kinlashgan.
Natijada 1841-yil noyab. oyida Muhammad Alixon o'z ukasi Sulton Mahmud
11

foydasiga taxtdan voz kechgan. Bu voqeadan xabar topgan amir Nasrullo
Qo'qonga bostirib kelib, uni talon-toroj qiladi. U shu qirg'in-barot davomida
Muhammad Alini, uning ukasi Sulton Mahmudxonni, onasi Nodirabegimni va
boshqa yuqori man-sabdorlarni qatl ettiradi. Amir farmoni bilan Qo'qon xonligi
Buxoro noibi tomo-nidan boshqarila boshlangan. Amir noibi Qo'qon xonligi
aholisiga og'ir soliqlar yuklaydi. Natijada 1842-yil yozida qo'qonliklar qo' zg'olon
ko'taradi, amir Nasmlloga sodiq kishilarning ko'pchiligini o'ldiradilar va
Norbo'tabiyning ukasi Hojibekning o'gli Sheralini xon qilib ko'tarishadi. Buni
eshitgan Buxoro amiri Qo'qonga qo'shin tortib o'z hukmronligini qayta o'rnatish
uchun uni qamal qiladi.
Biroq qamalning qirqinchi kuni Xiva xoni Olloqulixonning Buxoro
hududiga qilgan hujumi haqidagi xabarni eshitib, orqaga qaytishga majbur bo'lgan.
Natijada qo'ldan ketgan ko'pgina hududlar (Xo'jand, Toshkent) yana Qo'qon
xonligi ixtiyorida qoladi. Sheralixonning (1842-1845) taxtga o'tirishida
ko'makchi va xayrixoh bo'lgan qipchoqlardan Musulmonqul mingboshi qilib
tayinlangan. Musulmonqul, asosan, harbiy ishlar bilan shug'ullangan va xon
qo'shinlarining tarkibini ko'proq qipchoq yigitlari bilan to'ldirgan. Musulmonqul
o'z mavqeidan foydalanib, Sheralixonga o'z ta'sirini o'tkazishga intilgan. Ammo
xon bunga yo'l qo'ymaslikka intiladi. Musulmonqul xondan norozi bo'lib,
boshqalarning qo'li bilan suiqasd uyushtirishga harakat qilgan. 1845-yil O'shda
xonning soliq siyosatiga qarshi qo'zg'olon boshlanadi 10
. Musulmonqul qo'zg'o-
lonni bostirishga ketganida, uning sheriklari Olimxonning o'g'li murodbekni
Qo'qonga taklif qilib taxtga o'tqazganlar. Sheralixon o'ldirilgan. Taxtni saqlab
qolish uchun Murodxon o'zini Buxoro amirining noibi deb tan olishga majbur
bo'lgan.
Musulmonqulni mingboshi lavozimida qolganligi haqida farmon chiqaradi
va uning Qo'qonga qaytishini talab qiladi. Musulmonqul esa O' shdan Namanganga
kelib qizini Sheralixonning o'g'li Xudoyorga turmushga beradi va u bilan Qo'qonga
10
. Mirza Olim Mahmud hoji. Tarixi Turkiston. So zboshi va izoxdar muallifi Sh.Vohidov. -Toshkent: Yangi asr ʻ
avlodi, 2008. 12b
12

kelib, Murodxonni o'ldirib, yo'sh Xudoyorni xon deb e'lon qiladi (qarang
Xudoyorxon). Musulmonqul xonning yoshligidan foydalanib xonlikni deyarli
mustaqil ravishda o'zi boshqaradi, katta lavozimlar qipchoqlarga ulashib beriladi.
Natijada Musulmon-qulga qarshi xonlik hududida norozilik harakati kuchaydi va u
mingboshilikdan bo'shatiladi. Musulmonqul o'z mavqeini tiklamoqchi bo'lib, ruslar
bilan aloqa o'rnatishga intiladi va ruslarning vakili V.V.Velyaminov-Zernov bilan
1853 yil bahorida maxfiy uchrashadi.
Musulmonqulning rus qo'mondoni vakili bilan uchrashgani va hokimiyatni
o'z qo'liga olmoqchi bo'lganligidan xabar topgan o'zbek va qirg'iz zodagonlari
(Muhammad Niyoz Qushbegi, muhammad Rajab Qo'rboshi, Muhammad
Yoqubbek qushbegi va boshqalar) qipchoqlardan qutulish yo'lini axtarib
Xudoyorxonni o' Zlari tarafga og'dirib, 1853 yil qipchoqlar qirg'inini boshlab
yuborishgan. Musulmonqul asirga olinib, qatl qilingan. Biroq Qo'qon xonligida
o'zaro taxt uchun kurashlar tinchimagan, yuqoridagi harbiy amaldorlar
Xudoyorxonga qarshi fitna tayyorlaganlar, biroq u muvaffaqiyatsiz chiqqan
(qarang Yoqubbek).
Qisqa vaqt ichida xonlar bir necha maria almashgan (1852-62) yillarda
Sheralixonning o'g'li Mallaxon, 1862-63-yilda Shohmurodxon, 1863-yil may,
iyunda yana Xudoyorxon, 1863-1865 yillarda Mallaxonning o'g'li Sulton Sayidxon
xon bo'lgan) 11
.
“Podshoh aning g ayratu shijoat va mardonaligini ko rub, lutf va marhamatʼ ʼ
aylab, o shal muzofotning hukmronligini Shohruxxonga tafviz (tortik) aylabdur.
ʼ
Shohruxxon hukmdorligini ibtidosidin oxiri umricha Targ ova va Chamashda umr
ʼ
o tkarib, hukumat yurguzub, vafot kilibdur. Аndin Аbdurahimbiy va
ʼ
Аbdulkarimbiy va Shodi biy degan uch o g ul olami vujudga kelib, ulug o g li
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
Аbdurahim biy oning o rniga xonlik mansabiga o lturub, Xo qandning qal a va ark
ʼ ʼ ʼ ʼ
va eski qo rg onini bino qilibdur va ba zi o zbaklar so zi bo yincha Xo qand
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
shahri avval vaqtlarda tartib topmay, Chodak mavzeida xo jalar jmoalari turub,
ʼ
ba zi atrof javoniblardan, chunonchi, Targ o va Chamashbiy, Chankat va Pillaxon
ʼ ʼ
11
Abduraximova N.A., Ergashev F.R. Turkistonda Chor mustamlaka tizimi. -Toshkent: Akademiya, 2002. 240b
13

va To qaytepa va Purtak va Tepaqo rg on va Qaynar, bularga o xshash borja birʼ ʼ ʼ ʼ
necha kentlar alarni tahti hukumatlarida bo lub, xo jalar hukmronlik qilar
ʼ ʼ
ekanlar 12
”-deya tariflanadi o’sha davrdagi holat Tarixi Turkiston asarida.
XIX asr boshida Norbutabiydan so‘ng uning o‘g‘li Olimxon (1801-1810
yy.) taxtga o‘tirib, Qo‘qon xonligining siyosiy qudratini mustahkamlash,
mamlakat hududlarini kengaytirishga alohida e’tibor berdi. Natijada Qo‘qon
xonligining siyosiy mavqei oshib bordi. Olimxon davriga kelib Qo‘qon
xonligidagi davlat boshqaruvi oldingi davlatlar boshqaruv tizimidan deyarli farq
qilmas edi. Uning davrida Qo‘qon xonligi kuchayib borishi bilan davlatning
siyosiy maqomi ham o‘zgaradi. Agar Qo‘qonning dastlabki hukmdorlari “biy”
va “bek” unvoni bilan mamlakatni idora qilgan bo‘lsalar, Olimxon davridan
boshlab (1805 yil) hukmdorlar rasman “xon” deb yuritila boshlandi 13
.
O‘z davrida Olimxon harbiy yurishlar qilib o‘ziga yangi viloyatlarni,
jumladan Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent, Turkistonni bo‘ysundirishga
muvaffaq bo‘ldi. Qisqa muddat O‘ratepani ham egalladi, Jizzax va Zominga
yurishlar qildi. Harbiy islohotlar o‘tkazib, markazlashgan va kuchli davlat tuzish
uchun harakat qilayotgan Olimxonning siyosatidan norozi bo‘lgan ayrim
zodagonlar guruhi unga qarshi fitna tayyorlay boshladilar 14
. Olimxon o‘z
hokimiyatini mustahkamlash maqsadida ukasi Rustambekni, bir nechta
sarkardalarni, din peshvolarini o‘ldirtirib yuboradi. Manbalarning ma’lumot
berishicha, bu voqealardan so‘ng kuchayib ketgan fitnachilarga Olimxonning
ukasi Umarbek boshchilik qilgan. Natijada, 1810 yilda Olimxon Toshkentdan
Qo‘qonga qaytayotganda, Oltiqush mavzesida o‘g‘li Shohruhbek bilan birga
Qambar Mirza tomonidan otib o‘ldiriladi.
Manbalarga ko‘ra, Umarxon (1810-1822 yy.) hukmdorligi davrida yirik
yer egalari, harbiy sarkardalar va ruhoniylarning mavqei yanada oshadi. U
davlat boshqaruvi ishlarida izchil tartib, qonun–qoidalar o‘rnatdi va diniy
ishlarni tartibga soldi. Natijada, 1818 yilda Umarxon ruhoniylarnng roziligi
12
“Tarixi turkiston asari 42-bet
13
Бобобеков Ҳ . Н . Қўқон тарихи . Т., 1996.
14
Ibrat. Farg ona tarixi. Meros. - T.: Kamalak, 1991.-B.
ʻ 268-327. 33b
14

bilan “amir al-muslimin” unvonini olib ham diniy, ham dunyoviy hokimiyatga
ega bo‘ladi.
Muhammad Hakimxon ma’lumotlariga ko‘ra, Umarxon davrida Amir
Temur va Sulton Husayn Boyqaro zamoniga taqlidan unvon va lavozimlar joriy
etilib, ularga hokimiyatga yaqin shaxslar tayinlanadi. Shuningdek, Olimxon
zulmidan qochib ketgan ayrim amaldorlar Umarxon xizmatiga qaytib kelib,
lavozimlarni egallaydilar.
Manbalarning guvohlik berishiga qaraganda, Qo‘qon xonligining O‘rta
Osiyo mintaqasidagi siyosiy jarayonlar va o‘zaro munosabatlarga faol
aralashuvi ham Umarxon davridan boshlanadi. O‘z davrida Umarxonning
elchilari Xiva, Xitoy va Turkiya davlatlariga jo‘natilganligi ma’lum.
N.Petrovskiy Umarxon hukmronligi davri haqida quyidagi ma’lumotlarni
beradi: “Umarning xonligi ham oldingi xonlarnikidek davom etdi, ya’ni, u o‘z
yerlarini kengaytirdi. Bu xon davrida Turkiston viloyati musulmonlarning
Hazrat (Sulton al-orifin Ahmad Yassaviy dafn etilgan Turkiston) shahri bilan
birga zabt etildi. Umarxon xalq sevib ardoqlagan xonlardan biri bo‘ldi.
Qo‘qonda ikki qator she’r tarqalgan bo‘lib, unda Umarxon haqida juda iliq va
yaxshi so‘zlar aytilar edi”.
1822 yilda Umarxon kasallanib vafot etganidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li
Muhammadalixon (Madalixon, 1822-1842 yy.) o‘tiradi. Uning hukmronligi
davrida Qo‘qon honligining hududi yanada kengayib, qirg‘izlarning ba’zi
tumanlari xonlikka qo‘shib olinadi hamda Ko‘lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz,
Maschoh kabi viloyatlar Muhammadalixon hukmronligini tan oladilar.
Manbalarga ko‘ra, Muhammadalixon hukmronligining dastlabki yillari
yaxshi va odilona kechgan. U 1826-1831 yillar davomida Qashg‘arga yurishlar
qilib, bu yerdagi musulmonlarni xitoyliklar zulmidan ozod qildi hamda 70 ming
uyg‘ur musulmonlarini Andijon viloyatiga ko‘chirib keltirdi. Natijada din
peshvolari Muhammadalixonga “G‘oziy” (“din homiysi”, “din yo‘lida
kurashuvchi”) unvonini berdilar.
15

1840 yilda Muhammadalixonning bosh maslahatchisi, davlatni boshqaruv
ishlarida katta tajribaga ega bo‘lgan Haqquli mingboshining tuhmatga uchrab
xon tomonidan qatl etilishi shusiz ham qaltis bo‘lib turgan vaziyatni yanada
keskinlashtirib yubordi. Undan tashqari, xon davlat ishlariga loqayd bo‘lib,
asosiy vaqtini haramida o‘tkaza boshladi. Natijada davlatni boshqaruv ishlarida
suiste’molliklardan umumiy noroziliklar boshlanib, xonni ag‘darish uchun fitna
tayyorlana boshlandi.
Lekin o‘z kuchlari bilan fitnani amalga oshirishga ko‘zi yetmagan bir
guruh Qo‘qon amaldorlari boshqa xon saylash maqsadida Buxoro amiri
Nasrulloga noma yozib, undan yordam so‘rashdi. Qo‘qon yurishi uchun bahona
topolmay turgan Amir Nasrullo bu taklifni tezda qabul qilib, 1842 yil aprelda
Qo‘qonni bosib oldi. Qo‘qondan oilasi bilan Namangan tomonga qochgan
Muhammadalixon tutib keltirilib, oilasining bir qismi bilan qatl ettirildi.
Amir Nasrullo Qo‘qon xonligining Buxoroga qo‘shib olinganligini e’lon
qilib, Qo‘qonda o‘z noibi Ibrohim dodhoh Mang‘itni qoldiradi. Ammo, Ibroxim
dodhohning Qo‘qon xalqiga o‘tkazgan jabr-zulmi, soliqlarning haddan tashqari
oshib ketishi natijasida aholi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Buxoro hukmronligidan ozod
qilish uchun qipchoqlarni yordamga taklif etadilar. Qipchoqlar
Muhammadalixonning qarindoshi Sherali boshchiligida Qo‘qonga kelib,
buxoroliklarni tor-mor etdilar hamda Sheralixon (1842-1845 yy.) taxtni egalladi.
Qipchoqlar esa shu vaqtdan boshlab uzoq vaqt xonlikda yetakchi mavqega ega
bo‘ldilar.
Qo‘qonda bo‘lgan voqealardan xabar topgan amir Nasrullo 1842 yilning
kuzida yana Qo‘qonga yurish qildi, ammo bu safar unga omad kulib boqmadi.
Muhammadalixon davrida yuzboshi bo‘lgan Musulmonquli qipchoq
Nasrulloning ishonchiga kirib Qo‘qonga keladi va qo‘qonliklarni taslim
bo‘lishga ko‘ndirish o‘rniga bir tan-bir jon bo‘lib amir Nasrulloga qarshi
kurashga chorlaydi. Uning maslahatiga ko‘ra Qo‘qonda himoya vositalari
kuchaytirildi. Bir oydan ziyodroq Qo‘qonni qamal qilgan amir Nasrullo o‘ziga
qarshi suiqasd uyushtirilayotligi hamda xivaliklar chegaraga joylashgan Buxoro
16

qishloqlariga hujum qilayotganligi haqidagi xabarni olib Buxoroga qaytishga
majbur bo‘ldi 15
.
Buxoroliklarning ketishi bilan Qo‘qon xonligida bir muddat tinchlik va
osoyishtalik hukm surdi. Sheralixon keksa odam bo‘lib oqko‘ngil va muloyim
inson edi. Uning davrida barcha davlat lavozimlarini qipchoqlar egallab, davlat
boshqaruvini o‘z qo‘llariga oldilar. Ammo, 1845 yilda Buxoroda bo‘lgan
Olimxonning o‘g‘li Murodxon (Qo‘qonda 11 kun xon bo‘lgan) amir
Nasrulloning yordami bilan Qo‘qonga kelib Sheralixonni qatl etadi va taxtni
egallaydi. Bu paytda Namanganda bo‘lgan mingboshi Musulmonquli bu
voqeadan xabardor bo‘lgach Sheralixonning besh o‘g‘lidan biri Xudoyorxonni
olib Qo‘qonga keladi hamda uni xonlik taxtiga o‘tqazadi (1845-1853, 1863,
1865-1875 yy.). 16 yoshga kirgan Xudoyorxonning yoshligidan foydalangan
Musulmonquli mamlakatni deyarli o‘zi boshqardi. Xudoyorxonning birinchi
xonligi davrida ikkita kuch – o‘troq aholi va ko‘chmanchi turkiy qabilalar
o‘rtasidagi hokimiyat uchun kurash xonlikning asosiy muammosiga aylandi 16
.
Umuman olganda, XIX asrning o‘rtalariga kelib Qo‘qon xonligidagi
siyosiy jarayonlar hamda ichki ahvol yanada og‘irlashgan edi. So‘nggi
tadqiqotlarga ko‘ra, buning sababi birinchidan , o‘troq aholi ko‘chmanchi va
yarim ko‘chmanchi bo‘lgan qipchoqlar hokimiyatini tan olmaganlar. Xonlik
hududlaridagi ba’zi viloyat hukmdorlari Musulmonqulga qarshi chiqdilar.
Ikkinchidan, hokimiyatda yuqori mavqeni egallash hamda xonga ta’sir
o‘tkazish uchun qipchoqlar orasida ham o‘zaro kurashlar borardi. Bu
kurashlarda qipchoqlarning qulon urug‘idan bo‘lgan Musulmonquli ham faol
ishtirok etgan. Uchinchi sabab esa , qipchoqlarning o‘troq aholiga nisbatan
yuritgan siyosati edi. Qipchoqlar o‘troq aholiga nisbatan bepisandlik nazari
bilan qarab, boshqa elat va etnik guruhlarni kamsitganlar. To‘rtinchidan esa,
tashqi omil – Rossiya imperiyasining asta-sekinlik bilan xonlik hududlariga
15
Mirza Olim Mahmud hoji. Tarixi Turkiston. So zboshi va izoxdar muallifi Sh.Vohidov. -Toshkent: Yangi asr ʻ
avlodi, 2008.
16
Hofiz Tanish Al-Buxoriy. Abdullanoma. (Sharafnomayi shohiy). Toshkent: Sharq, 2000. 288b.
17

bostirib kirishi siyosiy jarayonlarning yanada keskinlashuviga sabab bo‘lgan
edi 17
.
1852 yilga kelib, Musulmonquli va qipchoqlarga qarshi kurash uchun
o‘troq mulkdorlar va toshkentlik zodagonlar Xudoyorxon atrofida birlashdilar.
Bu kuchlar yordamida Xudoyorxon Musulmonqulini 1853 yilda qatl etib, uning
tarafdorlarini yo‘q qilgani bilan taxt uchun kurashlarga barham bera olmadi.
Bunday vaziyatda xonlikning ichki ahvoli og‘irlashib, u faol tashqi siyosatdan
ham ancha orqada qoldi. 1858 yilda Sheralixonning ikkinchi xotinidan bo‘lgan
o‘g‘li Mallaxon Xudoyorxonni taxtdan ag‘darib, o‘zini xon deb e’lon qildi.
Mallaxon va Aliquli qirg‘iz boshchiligida yangidan tiklangan ko‘chmanchilar
guruhi uzoq hukm surmadi. Aynan shu guruh a’zolari Mallaxonga qarshi til
biriktirib, 1863 yil 25 fevralda uni o‘ldirdilar. Taxtga esa Xudoyorxonning
akasi Sarimsoqbekning o‘g‘li Shohmurod o‘tqazildi. Lekin, qo‘shin boshliqlari
va saroydagi ko‘pchilik amaldorlar unga qarshi fitna uyushtirib, Xudoyorxonga
yana taxtga o‘tirishni taklif etib, odam yuboradilar.
Bu payda Mallaxon o‘limini eshitgan Xudoyorxon Amir Muzaffarning
ruxsati bilan Buxorodan Jizzaxga kelgan edi. Turkiston hokimi Qanoatshoh
yordamida qo‘shin yig‘ib, 1863 yilning mart oyida Jizzaxdan Toshkentga kelgan
Xudoyorxon Qo‘qonga qarshi yurish uchun Toshkent qo‘shini bilan Xo‘jandga
keladi. Bu orada amir Muzaffar ham Buxoro lashkari bilan Xo‘jandga keladi.
Xudoyorxon Qo‘qonga hujum qilishni rejalashtirayotgan paytda, ya’ni, 1863
yilning 5 mayida shahar aholisi unga shimoliy darvozalarni ochib berdilar.
Natijada Qo‘qonda qirg‘in boshlanib, Shohmurodxon o‘z tarafdorlari bilan
Marg‘ilonga qochdi. Xudoyorxon ikkinchi marta (1863 y.) taxtni qo‘lga kiritdi 18
.
Ammo, xonlikdagi qirg‘iz-qipchoqlar Koson va Chust atroflarida
qo‘zg‘olon ko‘tardilar va To‘raqo‘rg‘onga hujum qildilar. Ular, hatto Toshkent
atroflaridagi qabila boshliqlariga noma yuborib madad berishni so‘radilar.
17
T у х ф а т у т - т а в о р и х и х о н и й , 876.926.986вар; Тарихи Ш а х р у х и й . С . 4 1 : У м а р н о м а й и
Ф а з л и й, 13а-2 6 6 вар.; Н а л и в к и н В. Краткая история Кокандского ханства. - Казан. 1885. С. 79. Б е й
с е м б и е в Т. К., Кўрсатилган асар, 14 б.
18
С а и д к у л о в Т. Очерки по историографии Средней Азии. - Ташкент. 1993.
18

Oqibatda Toshkent atrofida qozoqlar qo‘zg‘olon ko‘tarib, Toshkentni qamal
qildilar. Xudoyorxon tomonidan yuborilgan qo‘shinlar bu isyonlarni bostirishga
muvaffaq bo‘ldilar. Ammo, mag‘lubiyatga uchragan qirg‘iz-qipchoq boshliqlari
taxt uchun kurashni davom ettirdilar. Xususan, Shodmonxo‘ja, Said
Mahmudxonto‘ra, Aliqulilar Sulton Saidxon boshchiligida Marg‘ilon tomondan
kelib Andijonni bosib oldilar va uning atroflaridagi Baliqchi, Quva, Asaka,
Shahrixon, O‘sh, Poytug‘ mavzelarini talon-taroj qildilar. 1863 yil 26 aprelda
Sulton Saidxonning qo‘shini Mingtutga kelib, Qo‘qonni qamal qildi 19
. Amir
Muzaffarning Xudoyorxonga yordami tufayli qirg‘iz-qipchoq lashkari Asaka
tomonga ketib, Qo‘rag‘ulcha darasida himoyaga o‘tdi. Qattiq kurashlardan
so‘ng 1863 yilning 24 iyulida Sulton Saidxon Qo‘qon taxtini (1863-1865 yy.)
egalladi. Xudoyorxon esa yana Buxoroga qochdi 20
.
Xonlikdagi ichki nizolar tashqi dushmanlarga nihoyatda qo‘l kelgan edi.
Bunday vaziyatdan unumli foydalangan chor Rossiyasi qo‘shinlari 1864 yilda
Turkiston va Chimkentni bosib oldi. 1865 yil bahorida ular Toshkentga
yaqinlashib, Niyozbek qal’asini egalladilar 21
. Uzoq qamaldan so‘ng 17 iyunda
Toshkent egallandi. Qo‘qondagi sarosimaliklardan foydalangan Xudoyorxon
1865 yilning yozida amir qo‘shinlari yordamida so‘nggi marta Qo‘qon taxtini
qo‘lga kiritdi. Shundan so‘ng u amirning talablariga boshqa itoat etmay qo‘ydi.
Xudoyorxon 1867 yil yanvar oyida Rossiya bilan savdo bitimini, 1868 yil 13
fevralda Qo‘qon va Rossiya shartnomasini imzoladi 22
. Xudoyorxon 1868-1873
yillar oralig‘ida Rossiya bilan munosabatlarini yaxshilash maqsadida
Toshkentga ko‘plab sovg‘a-salomlar yubordi. Shuningdek, Rossiya savdogarlari
uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berdi. Natijada Qo‘qon xonligi amalda
Rossiyaning vassaliga aylanib qoldi.
19
М у н т а х а б у т - т а в о р и х № С 470. - Б. 651-653; 1985, - Б. 710-741; Хусусан қаранг: F а р о й и б и с и
п о ҳ, 11а. б вар.
20
Mirza Olim Mahmud hoji. Tarixi Turkiston. So zboshi va izoxdar muallifi Sh.Vohidov. -Toshkent: Yangi asr ʻ
avlodi, 2008. 12b
21
22
19

1.2:Qo’qon xonligidagi siyosiy-madaniy hayotning mazkur yoritilishi
Amir Temur va uning o'g'li Miranshahdan boshlangan sulola, Qo'qon xoni
Xudoyorxongacha davom etib kelgan. Adabiyotshunos, professor Sharif
Yusupov o'z maqolalarida shunday takidni ilgari suradi: Qo'qon xonligining
so'ngi hulkindori Sayid Muhammad Xudoyorxon Sohibqiron Amir Temurning
Yigirma uchinchi avlodi xonning ikkinchi o'g'li Sayid Muhammad Aminbek
yigirma to'rtinchi hamda Muhammad Aminbekning o'g'li Sayid Islombek
Sohibqironning yigirma beshinchi avlodi bo'lib chiqadi Temurshunos,
20

Bobirshunos fransuz olimi O'zbekistonning xalqlar sohibi Kem ham o'zining
maqolasida Qo'qon xonlari temuriy Mironshohga borib taqaladi, degan g'oyani
ilgari suradi
Qo'qon xonligida tojiklar va qirg'izlar ham katta mavqega ega edilar. Xon
qo'shinlarida ular katta kuch bo'lganlar. 92 o'zbek qabilalaridan biri deb o'zlarini
hisoblovchi quchoqlaming o'rni ham Qo'qon xonligida ancha katta bo'lgan ular
xonlikning Shahrixon Baliqchi hududlari Qoradaryo bilan Norin daryosi
oralig'idagi yerlarda yashaganlar. Qirg'izlar va asosan Farg'onaatrofidagi
tog'larda va Ketmontepa Oloy singari tog' havzalarida ko'chib yurub diorvachilik
bilan shug'ullanganlar Xiva xonligi va Buxoro amirligidagi singan Qo'qon
xonligida ham davlatni boshqarishda ruhoniylarning o'rmi va ta'sin katta
bo'lgan" Jumladan, ruhoniy Hazrati Sohib Naqshbandiylar jamoasining xalifası
sıfatıda 1844-1869 yıllar mobaynida amalda davlat ahamiyatiga ega bo'lgan
ayrim masalalarmı hal qilishda asosiy ro'l o'ynagan. Hatto Xudoyorxonning o'zi
ham u vafot etgach dafn marosimida oldingi safda borgan
XIX asr manbalarida Qo‘qon xonligi beklik, ba’zan viloyat va sarkorlik
sifatida tilga olingan ma’muriy – hududiy qismlarga bo‘lingan hamda ularni xon
tomonidan tayinlanadigan beklar, hokimlar va sarkorlar boshqargan. Ayrim
manbalar (A. Kun) Qo‘qon xonligidagi 15 ta beklikning nomini keltiradi. Bular:
Qo‘qon va uning atrofi, Marg‘ilon, Shahrixon, Andijon, Namangan, So‘x,
Mahram, Buloqboshi, Aravon, Baliqchi, Chortoq, Navkat, Koson, Chust va
Bobo darhon. “Turkestanskie vedomosti” (1876, №13) to‘plamida esa Asaka,
Marg‘ilon, Baliqchi O‘sh, So‘x, Koson va O‘zgan sarkorlik sifatida ham tilga
olinadi. Qo‘qon honligida Qo‘qon, Toshkent, Andijon, Namangan, Marg‘ilon,
Chimkent, Jizzax, O‘sh, Xo‘jand, O‘ratepa kabi aholisining soni jihatidan katta,
hunarmandchilik va savdo rivojlangan, mamlakat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy,
madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan o‘nlab shaharlar mavjud
bo‘lgan. Xonlikning poytaxti Qo‘qon shahri bo‘lib, u mamlakatning siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazi edi.
21

XIX asrda xonlikning chegara hududlarini bir necha qal’a va istehkomlar
muhofaza qilgan. Ular jumlasiga Oqmasjid, Avliyoota, Pishpak, To‘qmoq,
Qurtka, Niyozbek, Mahram kabilarni kiritish mumkin. Chu vodiysi bo‘ylab
bunyod etilgan istehkomlar esa nafaqat chegara muhofazasi uchun, balki
ularning atrofidagi shahar va qishloqlarni itoatda ushlab turish uchun ham
hizmat qilgan. Ushbu shahar va qal’alarda harbiy qism hamda ularga boshliq
bo‘lgan botirboshilar bo‘lgan. Mudofaa maqsadlari uchun qurol va aslahalar
saqlangan 23
.
Xonlik tarkibiga kiruvchi hududlar aholisining joylashuvi va turmush tarzi
bir – biridan farq qilgan. Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysining sug‘orilib
dehqonchilik qilinadigan qismi aholi joylashuvi jihatidan zich bo‘lib, ular o‘troq
hayot kechirganlar. Sahro, tog‘ va tog‘ oldi tekisliklaridan iborat hududlarda
ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi yashagan.
Xonlikdagi aholi soni haqida manbalar turli ma’lumotlar beradilar. Bu
ma’lumotlarga ko‘ra, XIX asrning boshlarida xonlikda (Toshkent va Turkistonni
ham qo‘shib hisoblaganda) aholi soni 1 million, XIX asrning o‘rtalarida 1,5-2
million, XIX asrning ikkinchi yarmida 3 million kishi bo‘lgan bo‘lsa, Rossiya
imperiyasi tomonidan ko‘plab hududlarning bosib olinishi hamda ularning
bosqinchilar ma’muriyati tarkibiga kirishi natijasida xonlik tasarrufidagi
Farg‘ona vodiysida 2 millionga yaqin aholi qolgani taxmin qilinadi 24
.
O‘zbeklarning ming qabilasi (urug‘i) boshliqlaridan biri Shohruhbiy asos
solgan Qo‘qon xonligidagi davlat boshqaruv tizimi o‘rta asrlarda
Movarounnahrda hukm surgan musulmon davlatlari boshqaruv tizimidan farq
qilmas edi. Xonlikda Buxoro amirligida bo‘lgani kabi Amir Temur davrida
shakllangan hamda Shayboniylar davrida qisman islohot qilingan davlat
boshqaruvi va tizimi mavjud bo‘lgan. Xonlikda eng oliy va markaziy unvon xon
unvoni bo‘lib, uning hukumati cheklanmagan. Farmon berish va uning
bajarilishini nazorat etish salohiyatlari xonning qo‘lida bo‘lgan.
23
Alimova R.R. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi (o‘rta asrlar). 0 ‘quv qo‘llanma. —T.: ToshDSHI, 2013. 180b.
24
М у н т а х а б у т - т а в о р и х № С 470. - Б. 651-653; 1985, - Б. 710-741; Хусусан қаранг: Ғ а р о й и б и с и
п о ҳ, 11а. б вар.
22

Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to‘ra deb
atalganlar. Xonlikdagi davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo‘lib, xonning
o‘zi cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lsa-da, ma’lum tarixiy davrlarda uning
salohiyati va hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari hamda qo‘shin
boshliqlarining xonga ta’siri kuchli bo‘lgan 25
. Bunga Musulmonqulining
mingboshi va otaliq bo‘lgan davrini (Xudoyorxon davrida, 1844-1852 yy.) yoki
Aliqulining amirlashkarlik va vazirlik davrini (Sulton Sayidxon, 1863-1865 yy.)
misol qilib keltirish mumkin. Bu holat xonning siyosiy kuch qudrati ma’lum
iqtisodiy asoslarga hamda ma’lum ijtimoiy guruhlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan
deyishga asos bo‘ladi.
Mamlakatda xon eng katta va yirik mulkdor bo‘lib, xonlik hududidagi
barcha boyliklarga, yer, suv, qo‘riq yerlar, ko‘lu anhorlarga egalik qilgan.
Ulardan keladigan zakot, xiroj, tanobona va boshqa soliqlar shaklidagi
daromadlar xon xazinasini muntazam ravishda to‘ldirib turgan. Xon va uning
qarindoshlari, saroy ahli va ma’muriyat, qo‘shinlar va qo‘shin boshliqlari asosan
soliqlar hisobidan rag‘batlantirilgan 26
.
Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, xon saroyida mingboshi boshchilik
qiladigan Kengash tuzilgan bo‘lib, bu kengash saroydagi davlat ahamiyatiga
molik muhim ishlarni ko‘rib chiqqan. Dasturxonchi, risolachi va boshqa muhim
amaldorlar a’zo bo‘lgan ushbu kengash davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga
ega edi.
Qo‘qon xonligida asosan Olimxon, Umarxon va Muhammad Alixonlar
davrida (1798-1842 yy.) davlat boshqaruvi va davlatchilik ichki va tashqi
siyosat ancha barqaror hamda nisbatan tinch rivojlangan. Ammo XIX asrning
o‘rtalariga kelib Qo‘qon xonligi inqirozga uchray boshlaydi. Tadqiqotchilar
ushbu inqirozning asosiy sabablari sifatida o‘troq xalq va ko‘chmanchi aholi
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni, o‘zaro nizo va urushlarni, xon taxti uchun olib
borilgan kurashlarni, Buxoro amiri bilan bo‘lgan nizolar va dushmanliklar, saroy
25
Mirzo Olim Maxdum Xojining “Tarixi Turkiston” asari 159 bet
26
O’sha kitob 178-betdan
23

amaldorlarining xoinliklari kabilarni ko‘rsatadilar. Bularning natijasida iqtisodiy
hayotda taraqqiyot pasayib, ijtimoiy tarqoqlik kuchayib bordi va davlat
inqirozga yuz tutdi.
Qo‘qon xonligida unvonlar va mansablar ular ijrochilarining vazifalari
hamda martabalariga qarab harbiy, harbiy-ma’muriy, saroy unvon va
mansablari hamda ma’muriy vazifalari, diniy mansab va unvonlar hamda diniy
qozixona amallariga bo‘linar edi. Shuningdek, harbiylar qatoriga askar, sarboz,
nukar, sipohi, mergan, mahram, botur, to‘pchi, zanbarchi, qo‘rchi, qorovul
kabilar ham kirib, qo‘shin safida, nog‘orachi, surnaychi, to‘g‘chi (bayroqdor)
kabilar ham xizmat qilganlar 27
. Bu harbiy unvonlar orasida mingboshidan
ponsadboshigacha bo‘lganlari oliy unvonlar, qo‘rboshidan qorovulboshigacha
bo‘lganlar o‘rta unvonli mansablar, qolganlari esa past unvonlar hisoblangan.
Elikboshidan mingboshigacha bo‘lgan harbiy lavozimdagi amaldorlar o‘z
xizmatlariga mulozimlar olganlar. Ponsadboshidan yuqori mansabdagi
harbiylarga yana mirzolar va munshiylar ham hizmat qilgan.
Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalarniki hisoblanib, yerga egalik
qilishning to‘rtta turi mavjud bo‘lib ular quyidagilar edi: 1. Xiroj yerlar – yer
egalarining xususiy yerlari. 2. Davlat yoki amloq yerlari – xonga qarashli yerlar
– o‘rmonlar, to‘qaylar, yo‘lu-ko‘priklar. 3. Xususiy yerlar – xonning maxsus
farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan yerlar (suyurg‘ol). 4. Vaqf yerlari –
diniy muassalar, ya’ni, masjid, madrasa va mozorlarga qarashli yerlar.
Qo‘qon xonligi xo‘jalik hayotining asosini tashkil qiladigan soha
dehqonchilik edi. Chunki xonlikning asosini tashkil etgan Farg‘ona vodiysida
suv manbalarining yetarli darajada bo‘lganligi dehqonchilik xo‘jaligida mo‘l
hosil bo‘lishni ta’minlagan. Xonlikda XVIII asrga qadar yerlarni sug‘orish
uchun soylar va jilg‘alarning suvlaridan ham unumli foydalanilgan 28
.
27
Троицкая А.Л. Материалы по истории Кокандского ханства. М., 1969.
28
Худойкулов Т . Д . XIX асрда Қўқон хонлигининг ижтимоий - сие?сий , иқтисодий ва маданий ҳа е?ти
24

Xonlikdagi taxt uchun o‘zaro kurashlar hamda siyosiy tarqoqlik davom
etayotgan bo‘lishiga qaramay XVIII asr ikkinchi yarmidan boshlab ayrim
tumanlarning sug‘orish tarmoqlari ta’mirlangan va yangilari qazilgan. Chunki,
xonlikda ip va gazlama ishlab chiqarish hajmining ortib borishi, bu
mahsulotlarni Rossiya va u orqali Sharqiy Yevropa mamlakatlari bozorlarida
ko‘plab sotila boshlashi, ularga bo‘lgan talabning tobora kuchayib borishi
sug‘orma dehqonchilik yerlarini kengaytirish hamda yangi yerlarni
o‘zlashtirishni taqozo qilar edi.
Qo‘qon xonligida mamlakat poytaxti va boshqa ko‘plab shaharlar
aholisining asosiy qismi hunarmandchilik va kosibchilik bilan shug‘ullanganlar.
Hunarmandchilik shaharlarda ixtisoslashgan ko‘rinishga ega bo‘lib,
buyumlarning bir turi va biror qismini ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan sohalar
mavjud bo‘lgan. Hunarmandlar o‘z kasblarining sirasrorlarini mukammal
o‘zlashtirgan mohir ustalari bo‘lib, ishlab chiqargan mahsulotlarini yuksak
san’at darajasiga ko‘targanlar.
Qo‘qon xonligi hayotida ichki va tashqi savdo munosabatlari alohida
ahamiyatga ega edi. Ichki savdo – o‘troq dehqonlar, ko‘chmanchi chorvadorlar
va shahar-qishloq hunarmandlari o‘rtasidagi an’anaviy mahsulot ayirboshlashga
asoslangan. Aholining kundalik ehtiyojlari ishlab chiqaruvchilar tomonidan
tayyorlangan mahsulotlar bilan ta’minlab turilgan. Barcha ichki savdo chakana
bo‘lib, ulgurji savdo deyarli bo‘lmagan.
Qo‘qon xonligining eng asosiy savdo va tijorat markazi Qo‘qon,
Toshkent, Marg‘ilon, Andijon, Xo‘jand, Namangan, O‘sh, O‘ratepa kabi
shaharlar bo‘lib, ular orasida Qo‘qon nafaqat xonlik, balki butun O‘rta
Osiyoning savdo markazlaridan biri hisoblangan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Qo‘qon
bozorlari o‘zining mahsulotlarga boyligi va narx – navoning boshqa shaharlarga
nisbatan ancha arzonligi bilan ajralib turgan. Shaharning devorlar bilan o‘ralgan
katta bozorlari mahalliy aholi va chetdan kelgan savdogarlar bilan doimo
gavjum bo‘lgan. Rus manbalarida keltirilishicha, XIX asrning 20-yillarida
Qo‘qonda oltita bozor bo‘lib, ular yakshanba, chorshanba va payshanba kunlari
25

ishlagan. Bu bozorlarda qattiq nazorat o‘rnatilgan bo‘lib, xaridor haqqiga
xiyonat qattiq jazoga tortilgan.
Qo‘qon honligining iqtisodiy hayotida tashqi savdo ham muhim ahamiyat
kasb etgan. Mamlakat g‘arb va janubda Buxoro, Xiva, Afg‘oniston, Eron,
Turkiya, Hindiston, sharqda Xitoy (Qashg‘ar orqali), shimolda Dashti Qipchoq
ko‘chmanchilari va ayniqsa Rossiya bilan keng savdo aloqalari o‘rnatgan.
Ayrim manbalarda xonlikda yaponiyalik va angliyalik savdogarlar ham
kelganligi eslatib o‘tiladi.
Xonlikdan chet elga asosan ipak va ipak matolar, paxta, charm,
qimmatbaho toshlar, zargarlik buyumlari va boshqa mahsulotlar chiqarilgan.
Chet eldan asosan choy, metall, chinni, uy-ro‘zg‘or buyumlari, tayyor gazlama,
kiyim-kechak, poyafzal, oltin, kumush va boshqalar keltirilgan 29
.
Xonlikning savdogarlari Buxoro va amirlik chegaralaridagi shaharlar
bilan muntazam savdo aloqalari olib borganlar. Har ikkala davlatning
savdogarlari savdo ishlarida faol ishtirok etib, qo‘qonlik savdogarlar Buxoro
amirligiga xo‘jalik hayotda zarur bo‘lgan rus temiri, po‘lat va cho‘yandan
yasalgan buyumlar, tamaki, ro‘mol, guruch va ba’zi xitoy yoki mahalliy ipak
gazlamalari, choy, chinni idishlar olib borishgan bo‘lsa, buxorolik savdogarlar
esa Qo‘qonga hind choyi, surp mato, harir, buyoq, afyun (taryok), zardo‘zlik
mahsulotlari, ip va gazlama olib kelilgan.
Rus chiti Buxoroning Qo‘qon xonligi bilan savdosida alohida o‘rin
egallagan. Bu mato Orenburg yoki Petropavlovskdan Kazalinskka, undan
Buxoro, Samarqand va Xo‘jand orqali Qo‘qonga olib kelingan. Shuningdek
xonlikda Mashhaddan olib kelinadigan ingliz gazlamalari, oz miqdorda bo‘lsa
ham Qobulning to‘n va sallalari, hind attorlik mollari ham keltirishgan.
Qo‘qon xonligining Qashg‘ar bilan savdo munosabatlari xuddi Buxoro
amirligi kabi bo‘lib, Qashg‘ardan Qo‘qonga afyun, chinni idishlar, kumush,
xitoy ipak matolari, tola va gilamlar olib kelingan. Qozoq juzlarining Rossiyaga
29
Ahmedov B.R. O‟zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil.
26

tobe etilishi hukmdor tabaqalar o‘rtasidagi o‘zaro urushlarning to‘xtashiga sabab
bo‘ldi va bu holat O‘rta Osiyoning, jumladan, Qo‘qon xonligining Sibir, Ural,
Volgabo‘yi bilan savdo aloqlariga keng yo‘l ochdi.
Xonlik Hindiston bilan ham muntazam savdo aloqalarini olib borgan.
Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, Hindistondan yiliga Qo‘qon, Toshkent, Buxoro
va Qashg‘arga Qobul orqali 10.000 dan 15.000 tuyagacha mahsulot yuborilgan.
Ular orasida ip gazlamalar, ipak, echki juni, otlar va boshqalar chiqarilgan. Otlar
savdoning katta foyda keltiradigan manbalaridan biri bo‘lgan 30
. Hind
savdogarlari xonlikdagi shaharlarda yashab tijorat va hatto, sudxo‘rlik bilan
shug‘ullanganliklari haqida ham ma’lumotlar bor.
Qo‘qonning tashqi aloqalarida Qo‘qon-Rossiya savdo munosabatlari ham
alohida o‘rin tutgan. Manbalarga ko‘ra, 1861 yildan keyin rus sanoatining jadal
rivojlana boshlaganligi xom ashyo bazasi va tashqi bozorga bo‘lgan ehtiyojning
yanada kuchayganligi Rossiyaning Qo‘qon bozorini faol egallab, undan cheksiz
foydalanishning asosiy sabablaridan biri bo‘lgan. Rossiyadan Qo‘qonga temir,
mis, po‘lat, cho‘yan va temir buyumlar, chit va sifatsiz gazlamalar, oz miqdorda
baxmal, shakar, oynalar, charm, Rossiyaga tobe bo‘lgan qozoq cho‘llaridan
qo‘ylar va uning terisi, charm va charm mahsulotlari, kigiz olib kelingan.
Xonlikdan esa Rossiyaga asosan paxta olib chiqilgan.
30
ВоҳидовШ . Ҳ .XIX– ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши .
Тарихфанлари д-ри илм. 1998. - 240б
27

$\ 1-BOB BO’YICHA XULOSA Tarix fani tadqiqotlarida muhim sohalardan biri hisoblangan tarixshunoslik tadqiqotlari tadqiq etilayotgan tadqiqot ob’yektining turli davrlarda о ’rganilishi jarayonlari, tadqiqotchilarning muammoning yechimini ochib berish jarayonida turli nuqtai-nazarlardan yondashganliklari va ilmiy xulosalar va natijalarning turlicha talqinlarini bir-biri bilan qiyoslash, taqqoslash va ularning tahliliy tadqiqoti jarayonida obyektiv xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi. Mazkur tadqiqotda ham Q о ’qon xonligi siyosiy tarixining asosan XX asr s о ’nggi о ’n yilligi va bugungi kungacha b о ’lgan davr oralig`ida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar va nashr etilgan ilmiy adabiyotlar hamda e’lon qilingan ilmiy maqolalarning tahlilini amalga oshirish orqali о ’rganib chiqilishi natijasida 28$

quyidagi xulosalar yuzaga keldi: Birinchidan, tadqiqotning ilmiy farazi sifatida
q о ’yilgan Q о ’qon xonligi siyosiy tarixining asosiy masalalarini s о ’nggi yillarda
chop etilgan ilmiy tadqiqotlar asosida umumiy tavsifini keltirib о ’tish va bunda
asosiy e’tibor xonlikning tashkil topishi jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-
yillarigacha b о ’lgan davr mobaynidagi siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki
siyosiy hayoti va tashqi siyosiy jarayonlardagi ishtiroki, q о ’shni mamlakatlar
bilan о ’zaro siyosiy munosabatlarining asosiy xususiyatlarini yoritib berish
vazifasidan chiqqan holda quyidagilarni k о ’rsatib о ’tish mumkin:
-XX asrning s о ’nggi о ’n yilligi va XXI asrning dastlabki о ’n yilligi
mobaynida Q о ’qon xonligi tarixiga oid о ’nlab ilmiy tadqiqot amalga oshirilgan,
yuzlab ilmiy va uslubiy ishlar nashr ettirilgan. Amalga oshirilgan ilmiy
tadqiqotlarning asosiy tadqiqot obyektlari sifatida xonlikning tashkil topishi
jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-yillarigacha b о ’lgan davr mobaynidagi
siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki siyosiy hayoti va tashqi siyosiy jarayonlardagi
ishtiroki, q о ’shni mamlakatlar bilan о ’zaro siyosiy munosabatlarining asosiy
xususiyatlarini k о ’rish mumkin.
II.BOB: “TARIXI TURKISTON” ASARIDA QO’QON XONLIGI DAVLAT
TUZUMI VA BOSHQARUVINING YORITILISHI
2.1: Xonlikning boshqaruv tizimi, mansab va unvonlari
XVIII asr manbalarida Qo‘qon xonligi beklik, ba’zan viloyat va
sarkorlik sifatida tilga olingan ma’muriy – hududiy qismlarga bo‘lingan
hamda ularni xon tomonidan tayinlanadigan beklar, hokimlar va
sarkorlar boshqargan. Ayrim manbalar (A. Kun) Qo‘qon xonligidagi 15
ta beklikning nomini keltiradi. Bular: Qo‘qon va uning atrofi, Marg‘ilon,
SHahrixon, Andijon, Namangan, So‘x, Mahram, Buloqboshi, Aravon,
Baliqchi, CHortoq, Navkat, Koson, CHust va Bobo darhon.
29

“Turkestanskie vedomosti” (1876, №13) to‘plamida esa Asaka,
Marg‘ilon, Baliqchi O‘sh, So‘x, Koson va O‘zgan sarkorlik sifatida ham
tilga olinadi. Hokimlar va hududiy bo‘linma boshliqlari xon oilasi
a’zolari, unga yaqin guruhlar, yuqori tabaqa vakillari hamda etakchi
qabilalar sardorlari orasidan tayinlangan. Misol uchun, Xudoyorxon
davrida ettita beklik xonning o‘g‘illari va yaqin qarishdoshlari
tomonidan boshqarilgan. O‘z navbatida hokimlar viloyat hududlarini
o‘zlarining farzandlari va qarindoshlariga bo‘lib berganlar. Qo‘qon
xonligining ma’muriy-hududiy boshqaruv tizimida bek (hokim, voliy) va
uning o‘rdasi alohida o‘rin egallagan. Xon tomonidan tayinlangan
hokim va qozi ko‘plabvakolatlarga ega bo‘lgan.
O‘zbeklarning ming qabilasi (urug‘i) boshliqlaridan biri
Shohruhbiy asos solgan Qo‘qon xonligidagi davlat boshqaruv tizimi
o‘rta asrlarda Movarounnahrda hukm surgan musulmon davlatlari
boshqaruv tizimidan farq qilmas edi. Xonlikda Buxoro amirligida
bo‘lgani kabi Amir Temur davrida shakllangan hamda Shayboniylar
davrida qisman islohot qilgan davlat boshqaruvi va tizimi mavjud
bo‘lgan. Xonlikda eng oliy va markaziy unvon xon unvoni bo‘lib, uning
hukumati cheklanmagan. Farmon berish va uning bajarilishini nazorat
etish salohiyatlari xonning qo‘lida bo‘lgan. 31
Xonlikning ming qabilasidan bo‘lgan hokimlar turli yillarda
Shahrisabz, Urgut, Mog‘iyon, Urmitan viloyatlari va bekliklarida ham
hukm surganlar. Olimxon davrigacha (1798-yil) ming urug‘i boshliqlari
XIX asrning boshlarida biy unvoni bilan hokimiyatni boshqarganlar.
31
Ahmedov B.R.O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil.
30

Olimxon 1805-yilda o‘zini rasman xon deb e’lon qildi. Xon unvoni bilan
hokimiyatni boshqargan Umarxon (1810-1822-yy.) 1818-yilda o‘zini
“amir ul-muslimin” deb e’lon qildi. 1822-yilda Muhammad Alixon ham
xon unvoni bilan taxga o‘tirgan 32
.
Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to‘ra deb
atalganlar. Xonlikdagi davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo‘lib,
xonning o‘zi cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lsa-da, ma’lum tarixiy
davrlarda uning salohiyati va hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari
hamda qo‘shin boshliqlarining xonga ta’siri kuchli bo‘lgan. Bunga
Musulmonqulining mingboshi va otaliq bo‘lgan davrini (Xudoyorxon
davrida, 1844-1852-yy.) yoki Aliqulining amirlashkarlik va vazirlik
davrini (Sulton Sayidxon, 1863-1865-yy.) misol qilib keltirish mumkin.
Bu holat xonning siyosiy kuch qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga
hamda ma’lum ijtimoiy guruhlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan deyishga
asos bo‘ladi.Mamlakatda xon eng katta va yirik mulkdor bo‘lib, xonlik
hududidagi barcha boyliklarga, yer, suv, qo‘riq yerlar, ko‘l-u anhorlarga
egalik qilgan. Ulardan keladigan zakot, xiroj, tanobona va boshqa
soliqlar shaklidagi daromadlar xon xazinasini muntazam ravishda
to‘ldirib turgan. Xon va uning qarindoshlari, saroy ahli va ma’muriyat,
qo‘shinlar va qo‘shin boshliqlari asosan soliqlar hisobidan
rag‘batlantirilgan. 33
Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, xon saroyida mingboshi
boshchilik qiladigan Kengash tuzilgan bo‘lib, bu kengash saroydagi
davlat ahamiyatiga molik muhim ishlarni ko‘rib chiqqan. Dasturxonchi,
32
Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012
33
Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995
31

$risolachi va boshqa muhim amaldorlar a’zo bo‘lgan ushbu kengash davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga ega edi. Xonlikda mansablar ko’pincha xonning yaqin qarindoshlaridann tayinlanar edi va bu bo’yicha “Tarixi Turkiston” asarida quyidagi fikrlar keltirildi “Hukmdor yaqinlariga beriladigan yana turt amal bor. Bulardan birinchisi koʼkaldoshdir. Viloyat ishlaridan, dustu dushmandan xabardor boʼlmoq, josuslik ishlarini nazorat qilmoq uning vazifasidir. Ikkinchi qoʼshbegii kull. Ov ishlari, asbob anjomlari, qush va toziy itlarga mutasaddiy amaldor. Uchinchi inoqikalondir. Podshoh tomonidan amir bulmagan shaxslar va shogirdpeshalarga beriladigan mansab va amallar xabarini sohiblariga yetkazadi. Turtinchi xojayi kalon.Saltanat saroyidagi barcha xojalarning boshligi. Sulton haramidagi zeb-ziynat, oziq-ovqati va boshqa yumushlar uning zimmasida bulgan. Mazkur amaldorlarning darajalari a\li salam namoyandalariga teng. Biroq ahli qalamdan faqat devoni kalon hukmdorning saroyiga otga minib kirishi mumkin.Quyidagi amallar ham hukmdorning yaqinlariga beriladi va ular baʼzan oliy hukmdorning amriga binoan saroyga otga minib kelishlari mumkin. Bu turt amal koʼkaldosh, qoʼshbegi va saroy xojayi kalonidan keyin turadi va darajasi ulardan nacrpoiywp. Birinchi inoqi xurd(kichik inof, ikkinchisi mehtari kalon(katta mehtar). Biror ariza yoki elchi (ning xati) saroyga kelsa avval ino^i xurdga beriladi va u xatni ochib, podshohning roziligi bilan munshiyga baland ovoz chiharib oʼqish uchun beradi. Mehtari kalonning vazifasi zakot, moʼminlarning ushri (dahyak soligʼi) dan toʼrtini, zimmiylar ushrining 32$

yarmini, harbiylarning ushrini, mol va nakd pullar, chorva va gʼalla
luqtasi (topib olingan egasiz narsalar) ni oʼz egalariga topshirishdan
iborat. Uchinchisi devoni sarkor. Sulton yerlari, tegirmon, podsholik
doʼkonlarini foydalanishga va ijaraga beradi, kirim chiqimi haqida xos
sarkorga hisobot beradi. Sulton darami, xazinasi, koʼrunish vaqtidagi
taom va shunga oʼxshash xarajoti unga tegishli. Toʼrtinchi
dasturxonchi. Uning xizmati podshoh dasturxonini toʼshash va uni
tartibga solishdan iborat 34
”.
Qo‘qon xonligida unvonlar va mansablar ular ijrochilarining
vazifalari hamda martabalariga qarab harbiy, harbiy-ma’muriy, saroy
unvon va mansablari hamda ma’muriy vazifalari, diniy mansab va
unvonlar hamda diniy qozixona amallariga bo‘linar edi .Xon saroyida
quyidagi harbiy mansab va unvonlar joriy etilgan:
A mir ul-umaro – amirlar amiri. Xon tomonidan keng vakolatlar
berilgan (davlatdagi muhim ishlar, amaldorlarni amalga qo‘yish va
olish, davlatdagi ichki tartibni saqlash, saroydagi tartib – intizom
kabilar) shaxs bo‘lib, xondan keyingi eng yuqori mansab hisoblangan;
A mirlashk ar – amir ul-umarodan keyingi mansab. Qo‘qon
xonligida mingboshi harbiy unvonining vazifalari, darajasi
amirlashkarlikka teng bo‘lgan;
Mingboshi – ma’mur sifatida ming nafar otliq askar beradigan
mulkning hokimi. Bu unvondagi shaxs harbiy yurishlar vaqtida
qo‘shinni boshqarib, lashkarboshi unvonini olgan. Bu unvonning egasi
34
Mirzo Olim Maxdum hojining “Tarixi Turkistin”asaridan. 239-bet
33

vazirlikka ham da’vogar bo‘lgan. Bu unvon Sheralixon davrida (1842-
1844 yy.) yuqori darajadagi vazifaga aylanib ketgan;
Bot irboshi – botir bahodirlar boshlig‘i. Besh yuz kishidan ko‘p
lashkarga boshchilik qilgan. Viloyatlarda botirboshi harbiy va qo‘shin
ishlariga mas’ul edi. Botirboshi ba’zan qurilish hamda sug‘orish
ishlariga ham boshchilik qilgan. (Ulug‘ nahr arig‘i, Otabek botirboshi).
Qo‘shbegi – harbiy qo‘shinning boshlig‘i. Bu mansab yurish va
jang vaqtlarida berilib, uning egasi mingboshi unvonini olishga
da’vogarlik qilgan hamda alohida viloyatga ham hokim bo‘lishi mumkin
edi.
Voli y ok i v oliy (noib, muov in) – tobe etilgan viloyat va
tumanlarda xonning o‘rinbosari. Viloyatlarda lashkar unga itoat etgan
hamda u viloyatning harbiy ma’muriy ishlariga boshchilik qilgan.
Qal’abon y ok i k ut v ol – Qo‘qon xonligining chegaralarida
joylashgan qal’a va istehkomlarining hokimi bo‘lib, shu hududlarning
harbiy-ma’muriy, xiroj va boj olish ishlariga javobgar bo‘lgan. Harbiy
maqsadga ko‘ra, qal’abon vazifasiga dodxohdan qushbegigacha
bo‘lgan shaxslar tayinlangan.
Qo‘rboshi – qo‘rxona ya’ni aslahaxona boshlig‘i. Bu mansab egasi
xon va mingboshiga itoat etgan. Qo‘rboshi qo‘rxona, miltiqxona,
to‘pxonalarga boshchilik qilib,xomashyo topib kelishdan tortib to
tayyor mahsulot ishlab chiqarish va ularni xon qaroriga binoan
tarqatib berish jarayoniga javobgar bo‘lgan.
Y ofar – soqchilar boshlig‘i. Bu mansab egasining guruhi yuz nafar
askardan iborat bo‘lgan. Yofar o‘z guruhining hisob-kitobi, yillik
34

xarajatini askarlari uchun xazinadan olib bergan. Manbalarda yofarlar
g‘allagir (g‘alla oluvchi), javgir (bug‘doy oluvchi) va sarpo oluvchi
sifatida ham qayd etilgan.
To‘pchiboshi – to‘pchilar, zambarakchilar guruhi boshlig‘i.
To‘qsabo – o‘zlarining tug‘iga ega bo‘lgan harbiy guruhning
boshlig‘i.
Ponsadboshi – besh yuz nafar askardan iborat guruh rahbari.
Y uzboshi – yuz kishilik harbiy dasta boshlig‘i.
Panjohboshi – ellikboshi, ellik nafarli harbiy guruh boshlig‘i.
Dahboshi – o‘n kishilik harbiy guruh boshlig‘i.
Qorov ulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig‘i.
Harbiylar qatoriga askar, sarboz, nukar, sipohi, mergan, mahram,
botur, to‘pchi, zanbarchi, qo‘rchi, qorovul kabilar ham kirib, qo‘shin
safida, nog‘orachi, surnaychi, to‘g‘chi (bayroqdor) kabilar ham xizmat
qilganlar. Bu harbiy unvonlar orasida mingboshidan
ponsadboshigacha bo‘lganlari oliy unvonlar, qo‘rboshidan
qorovulboshigacha bo‘lganlar o‘rta unvonli mansablar, qolganlari esa
past unvonlar hisoblangan. Ellikboshidan mingboshigacha bo‘lgan
harbiy lavozimdagi amaldorlar o‘z xizmatlariga mulozimlar olganlar.
Ponsadboshidan yuqori mansabdagi harbiylarga yana mirzolar va
munshiylar ham hizmat qilgan. Manbalarda harbiylarga saroydan
yiliga turli hajmdagi maosh berilganligi qayd etilgan.Qo‘qon
xonligidagi saroy unvon va mansablari quyidagilar edi: 35
35
Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995
35

Ot aliq – xon yoki xonzodaning murabbiysi, ularning homiylari.
Ular tarbiyalagan xonzoda taxtga o‘tirganidan so‘ng, otaliqlar ham
yuqori mansab va unvonlarni egallaganlar.
Bek larbegi – beklarning begi. Bu unvon xonning vorisiga yoki
ba’zi viloyatlarning hokimiga berilgan.
Biy – turkiy qabilalarning boshliqlari.
Dev onbegi – xon devonining boshlig‘i, Qo‘qon xonligi
viloyatlaridan Toshkent va Dashti qipchoq mulkida ham devonbegi
mansabi bo‘lgan.
X azinachi – davlat xazinasining hisob-kitobiga javobgar shaxs.
Xazinachilar viloyat markazlarida ham faoliyat yuritgan.
Inoq – xonning xos va sirdosh mulozimi.
Eshik og‘asi y ok i chehraog‘asi – eshik oldidagi soqchi, posbon.
Xon mahramlari va soqchi-mulozimlarining boshlig‘i. Notanish
kishilarni xon huzuriga ijozatsiz qo‘ymaslikka javobgar shaxs.
Parv onachi – bu unvon egasi xon nomiga kelgan xat va arizalarni
saroyga olib kirib, javobini olib chiqqan. Bu unvon boshqa unvon
sohiblariga ham berilgan.
Dodxoh – xon oldiga fuqarolarning xohish-istak hamda
maqsadlarini bayon etish huquqiga ega mansab, saroy unvoni.
Dast urxonchi – xon dasturxoniga, umuman, oshxonasiga
javobgar saroy mansabi.
Saroy qorov ulbegisi – xon o‘rdasining soqchilariga boshliq
bo‘lgan saroy amaldori.
36

Tunqat or – tun bo‘yi uyg‘oq bo‘ladigan soqchi. Xonning dam
olishi va yurishlari vaqtida qo‘riqchilik qilib, xonning yaqin kishilaridan
tayinlanadigan amaldor.
Oft obachi – xonning xos mulozimlaridan bo‘lib, uning yuvinishi
va tahorati vaqtida xizmat qiladigan amaldor.
Sharbat dor – eng oliy va faxriy unvonlardan bo‘lib, xonning xos
majlislari va safarlarida hizmatda bo‘lgan.
Hidoy at chi – xon saroyiga yuborilgan tortiq va sovg‘alarni qabul
qilib olib, xon nazaridan o‘tkazuvchi amaldor.
Shig‘ov ul – saroyga tashrif buyurgan elchilar va choparlarni xon
huzuriga boshlab kiruvchi amaldor. Manbalarga ko‘ra, bu mansabdagi
amaldorning vazifalari keng bo‘lgan.
Sark or – saroydagi xon amaldorlarining boshlig‘i. Bu mansabdagi
shaxs xonga tegishli shifoxonalar, korxonalar hamda qurilish ishlariga
ham boshchilik qilgan.
Qushbegi (mirishk or) – ov paytida xonga hamrohlik qiladigan
mansab egasi. Qushbegining ovchi itlari, lochin va burgutlari bo‘lib, ov
paytidagi xonning dam olish jarayonlariga ham bu shaxs javobgar
bo‘lgan.
Salomog‘asi – xon nomidan xalqqa salom beruvchi.
Kit obdor – saroy kitobxonasi uchun javob beradigan amaldor.
Risolachi – elchilar va ularning xat-xabarlariga javob berish
uchun mas’ul bo‘lgan saroy amaldori.
J amog‘a – xonning suhbati, qabuli hamda bazmlariga ishtirok
etuvchilarga xabar berib, chaqirib keladigan saroy amaldori.
37

J archi – xalq yig‘iladigan ommaviy joylarda xonning farmon va
buyruqlarini jar solib (baland ovoz bilan) e’lon qiladigan shaxs.
Chopquchi – pichoq yasovchi, xon saroyidagilar uchun qurollar
(pichoq, xanjar qilich) yasab, qo‘rchi vazifasini ham bajargan.
Shot ir – xon rikobi oldida yuradigan hizmatchi, odamlarni xon
kelishidan xabardor etib, ularni ta’zimga chorlab turgan.
Uday chi — xon rikobi oldida yurib, uning sha’niga baland ovoz
bilan maqtovli so‘zlar va hamdu sanolar aytib boruvchi hizmatchi.
Yuqoridagi amal va mansab egalari o‘z xizmatlari evaziga yillik
maosh (pul, ot, qo‘y, g‘alla ko‘rinishida) olganlar. Bundan tashqari,
ularga tegishli yer-mulklar ham berilgan.
Butun o‘rta asrlar musulmon davlatlarida bo‘lgani kabi Qo‘qon
xonligidagi musulmon ruhoniylari ham alohida imtiyozlarga ega
bo‘lgan ijtimoiy tabaqa hisoblangan. Xonlikdagi davlat boshqaruvida,
ta’lim – tarbiyada, sud ishlarida hamda jamiyat hayotining turli
sohalarida ularning fikri katta ahamiyat kasb etgan. Qo‘qon xonligida
qo‘yidagi diniy va qozixona mansab, unvon hamda amallari mavjud
bo‘lgan:
Shay x ul-islom – dindorlarning eng oliy unvoni bo‘lib, 1818 yilda
Umarxon tomonidan joriy etilgan.
X oja k alon – fiqh olimi (huquqshunos) ning faxriy unvoni.
X alifa – o‘rinbosar. Qo‘qondagi naqshbandiya, qalandariya,
yassaviya taraqqiyotlarining rahbarlari.
A ’lam – faqih, olim hamda shariat qonun – qoidalarning
bilimdoni.
38

Oxund – bilimli va madrasada o‘qiydigan kishi.
Sudur – vaqf mulklarining daromadlari hamda hisob – kitobiga
javobgar mansabdor.
O‘roq – vaqf erlarining xiroj va soliqlariga mas’ul shaxs, O‘roq
shaklidagi nishonni sallasiga taqib yurgan.
Mudarris – madrasada ta’lim beruvchi ustoz.
Imom v a imom xat ib – masjid imomi hamda juma nomozlarida
xutba o‘qib xizmat qiladigan imom.
Muazzin – musulmonlarni namozga chaqiruvchi, azon aytuvchi.
Qozi ul – qo‘zzot – qozilar qozisi (adliya vaziri).
Qozi k alon – xonlik poytaxti hamda viloyatlar markazlaridagi
qozilar va qozixonalar ustida nazorat qiluvchi amaldor.
Qozii ask ar – qo‘shin qozisi.
Tarak achi – meros qolgan mol-mulklarni merosxo‘rlarga
taqsimlab (taraka) beruvchi shaxs.
Xonlikdagi diniy va qozilik lavozimida bo‘lganlar davlat tomonidan
belgilangan maosh hamda turli ehsonlar hisobidan kun ko‘rganlar.
Madrasa, masjid, mozorlar o‘zlarining vaqf mulklariga ega bo‘lib, shu
mulk daromadidan o‘z xizmatchilariga maosh berganlar. Vaqf
mulklariga muttavali mutasaddi – boshliq edi.
Yuqorida aytib o’tilgan barcha mansab va unvonlar “ Tarixi
Turk ist on” asarida keltirib o’tilgan. “Toʼrt amal borkim, ularning egalari
baʼzan podshoh majlisiga qatnashishlari mumkin. Birinchisi
toʼpchiboshi kalonktl, toʼpxona (ar tilleriya) ishlariga, kutvol, yaʼni sulton
imoratlari va qurilishla- riga ham mutasaddiy amaldor. Ikkinchisi
39

bakovul. Hukmdor oshxona- siga javobgar amaldor. Somjin
tumanining mirobligi ham unga tegishli. Uchinchisi oʼroqi xurd. Аkobir
va umaro xizmatida boʼlgan xiz- matchilar, yaʼni kafshbardor,
hassabardorlar kabi mulozimlar ustidan nazorat qiladi. Toʼrtinchisi
chehraoqosi. Vazifasi saroy jilov- dorlarning muxtasibligi
(boshqaruvi)dir 36
”- deyiladi asarda
36
Mirzo Olim Maxdum hojining “Tarixi Turkistin”asaridan. 240-bet
40

2 . 2: Asarda harbiy boshqaruv usullarining yoritilishi
XVIII asr boshlarida Buxoro xonligidagi ijtimoyi-siyoiy vaziyat chigalashib
markaziy hokimyat yanada zayiflashdi.Bundan foydalangan Chodak xo’jalari
1709-yilda Buxoro xonligiga tobe hisoblangan Farg’ona vodiysida “bosh ko’tarib
‘’vodiyning bir qismini egalaganlar.XVIII asrda faqat Farg’ona vodiysidagina
iborat bo’lgan bu davlat XIX asr birinchi choragida hozirgi Toshkent
vohasi ,Qozog’iston Respublikasi , Janubiy Qozog’iston va Shimoliy Tojikiston
hududlarini ham qamrab olgan yirik davlatga aylandi.1710-yilda Ming urug’i
siyosiy hokimyatini Chodak xo’jalariga mansub bo’lgan Xo’jag’on jamosidan
kuch bilan tortib olingandan so’ng taxtni Shohuhbiy ibn Ashur Muhammad (1710-
1721) egalagan.Shohruhbiy vafotidan so’ng taxtni uning uch o’g’illari birin ketin
egalladi. Qo’qon xonligiga asos solgan Ming urug’i vakillari Shohruhbiy vorislari
dastlabki yillardanoq mamlakat sarhadlarini kengaytirish, davlat harbiy qudratini
mustahkamlash maqsadida muhum qadamlar qo’ygan. Ular yangi tashkil topgan
davlat tomonida amalga oshirilgan barcha ichki va tashqi siyosatda malum
miqdorda harbiy qo’shinga tayanib ish ko’ranlar.
Ming sulolasi dastlabki yillarda Abdurahimbiy o’z qo’shini sonini 20 ming
kishiga yetkazgan va buni 1725-yilda 20 minglik qo’shin bilan Xo’jand qalasiga
qarshi yurish qilib qalani qo’lga kirtadi 37
. Katta hududlarni hududlatlarni egallash
va mamlakatda harbiy kuchlarni mustahkamlashga qaratilgan bir qator tadbirlarni
amalga oshirgan Olimxon (1798-1810) aynan uning davrida yani 1805-yilda o’q
otar qurollar bilan qurolangan 10 ming kishilik qo’shin tashkil qiladi.
Umarxon (1810-1822) davrida ham harbiy ishga yetarli darajada e’tibor
qaratilgan.Mushrifning asarida “Umarxon davrida ulamo va fuzalo donishlari qadir
topdi.Sipoh va askarlari nizom,aroyish topib,davlatdan xalq ko’nglida ravshanlik
paydo bo’ldi 38
” deb qayt etgan.Umarxon davridagi qo’shin soni haqida
37
Mirzo Olim Maxdum hojining “Tarixi Turkistin”asaridan. 200-bet
38
Mirzo Olim Maxdum hojining “Tarixi Turkistin”asaridan. 432-bet
41

Ma’sumxonning asarida keltirilishicha “O’rta osiyoda tarqalgan an’anaga ko’ra “
Amir al–muslimin” unvoniga ega bo’lish uchun qo’shindaki askarlar soni 12 ming
kishini tashkil qilishi shart edi.1815- yilda Umarxon ushbu unvonga loyiq deb
topilganda , qoidaga ko’ra askarlar ro’yxatga olinib, ularning soni 40 ming kishini
tashkil qilganligi qayd etilgan 39
.Qo’qon xonligida Sheralixon hukimronlik davrida yordamchi bo’lima “Qil
quyruq”tashkil qilingan. Bu haqida Is’hoqxon Junayodulloxoja o’g’li Ibrat o’z
asarida “Toshkand ustig’a yurganida Sheralixon “qil quyruq” degan bir qoida joriy
qilgan ekan , yani ot mingan kishidan qolmay urushga borur ekan,qil quyruq ul
vaqitda chiqqan ekan 40
”deya yozadi. O’z navbatida xonlik harbiy qudratini
oshirishda nomuntazam qo’shin, yordamchi bo’linmalar – qoracherik va qilquyruq
ham muhim ahamyat kasb etardi va harbiy harakatlar vaqtida 20 ming kishi
atrofida to’plangan.
Tarixiy manbalar ma'lumotlariga asoslangan holda Qo'qon xonligida uch
toifadagi - oliy, o'rta, quyi darajadaki harbiy mansab va unvonlar borligini kuzatish
mumkin. Oliy darajadagi harbiy mansab va unvonlar toifasiga Mingboshi,
amirlashkar, qushbegi, botirboshi, voly (noib), qa’labon, quraboshi, yovar,
to’pchiboshi, to’qsoba, ponsodboshilar. O’rta darajali mansab va unvonlar sirasiga
esa yuzboshi, ellikboshi, dahboshi, qorovulbegilarni kiritish mumkin. Quyi
darajadagi harbiy mansab va unvonlar askar, sarboz, navkar, mergan mahram
botur, to’pchi, qo'rchi, qorovullardan iborat edi. Bu mansab va davogarlik unvon
shaxslar tomonidan tayinlangan.Tarixiy manbalar tahlili shuni ko’rsatadiki,
xonlikdagi barcha tabaqa va urug'larni turli harbiy mansab va unvonlarga egalik
qilishlari mumkin bo’lgan.
Qo qon xonligida ma’muri va harbiy mansablarning birinchi darajasidan toʻ
yettinchi darajasigacha asosan o zbeklar tayinlangan
ʻ 41
.Qo’qon xonligi harbiy
39
Mirza Olim Mahmud hoji. Tarixi Turkiston. So zboshi va izoxdar muallifi Sh.Vohidov. -Toshkent: Yangi asr
ʻ
avlodi, 2008. 12b
40
Ибрат Исхокхон Жунайдуллохожа Фаргона тарихи. — Т., 1991. Б. 297.
41
Мирзаолим Мушриф. Ансоб ус —салотин ва таворих ул хавокин... Б. 19.
42

mansab va unvonlar tizimida mingboshidan keying o’rinda qushbegi lavozimi
egalar edi. XIX asr 50-60 yillariga kelib, Qo qon xonlig qo shinida afg’onlardanʻ ʻ
iborat chet ellik yollanma askarlar ham hizmat qila boshlardi. ‘’Asirga olingan
boshqa dinga mansub odamlar musulmon dinini qabul qilish kerak, agar asir
musulmon dinini qabul qilsa, uni askarlar safiga qo'shganlar, agar rad etsa
o'ldirganlar yoki bo'lmasa qul qilib sotib yuborilgan’’Chet ellik yolanma askarlar
va rus asirlarni qo’shinga jalb qilishdan maqsad qo’shini Yevropa uslubida jang
qilishga o’rgatishdan iborat edi. XIX asr 70 yillariga oid tarixiy ma’lumotlar
darolat berishicha, xonlikda harbiy harajatlarni qoplash uchun, aholidan mahsus
soliqlar yig‘ilgan. Bu soliq "miltiq puli" deb nomlangan XIX asr muallifi A.K.
Geyonsning yozishicha, soliq mikdori o'rta hol odamga 2.5 tilla, boy odamga 5
tilladan harbiy yurishlar vaqtida bu soliq miqdori ham oshirilgan. Aholi "miltiq
pulidan’’tashqati qa’lalar qurish va ularni ta'mirlash uchun "qal'a puli", "muhrona",
"ulov puli" ham to’lardi. Qo'qon xonlig qo'shinidagi harbiy mansabdorlardan biri
bo’lgan yuzboshiga 1835-1836 yillarda xon xazinasidan turli kiyim-bosh, oziq-
ovqat mahsulotlari va oylik maosh ajratilgan. Yuzboshiga bir yil davomida
ajratilgan umumiy qiymati 36 tilla 107 tangadan iborat kiyim-bosh, oziq-ovqat,
oylik maosh bilan taminlangan.
Yuzboshining ushbu yillik taminoti rus rubli bo’yicha 158 rubl 20 tiyinni
tashkil qilardi. Qo’shinning asosiy bo’linmalaridan biri hisoblangan piyodalar
sarbozlar ta'minoti talab darajasidan past bo’lgan. Sarbozlarga yilda davlat bitta
po’stin va to’n, bir juft etik berilgan, ular har kuni 2 donadan bug’doy unidan
tayyorlangan non bilan ta'minlanganlar.Bazi bayram kunlarida sovg'alar ham
tarqatilgan. Oylik maosh sarbozlarga o'z vaqtida berilmagan, shu sababdan odatda
maoshiga 2 tanga qo'shib berilgan 42
.Askarlar tinchlik paytida bitta, harbiy
harakatlar vaqtida 2 tadan 3 tagacha to’n kiyganlar.Chunki to’n harbiy safarlar
vaqtida to’shak vazifasini ham bajargan.
Xonlikda harbiy tayyorgarlik oldidan ham askarlarga kiyim-bosh va
qo'shimcha haq to’langan. Yuzboshi 2 till, ellikboshi 1,5 till, oddiy askar 1 till
42
Кокандское ханство (по новейшим известями) // Туркестанский сборник. Т. 23. Спб., 1870. С.25-70.
43

olgan. Jangda jasorat ko’rsatgan askarlar pul va to’n bilan taqdirlanganlar, ayrim
hollarda yuqori vazifatlarga ham tayinlanganlar.

2 - BOB BO’YICHA XULOSA
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning r о ’y berishidagi
asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil
qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Ayniqsa, turli
davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda mualliflarning tadqiqot masalalariga
turlicha yondashuvlari va fikrlari, xulosalarning turlichaligi, ularni ilmiy jihatdan
chuqur tahlil qilish va tarixiylik, ilmiylik hamda xolislikka asoslanilgan eng
t о ’g’ri xulosalarni chiqarish bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan
muhim vazifalardan sanaladi.
Xulosa o’rnida aytish lozimki Qo'qon xonlari Olimxon, Umarxon,
Madalixon davrlariga oid manbalardan askarlarning turmush tarzi bir oz yaxshiroq
bo’lganini Qo’qon hukimdorlari qo’shini har tamonlama tamin etishga harakat
qilganligidan dalolat beradi. Undan tashqari xonlikda mansablarning xon yaqin
qarindoshlariga berilishi hokimyat markazlashishi uchun asosiy yordam bo’lgan
44

UMUMIY XULOSA
Mustaqillika erishganimizdan so’ng, barcha sohalar qatori ilm-
fanga ham alohida e’tibor berila boshlandi. Xususan Vatanimiz tarixini
o’rganish, tadqiq etish, ochilmagan qirralarni kashf etish asosiy
masalalardan biri sifatida ko’tarildi. Jumladan xonliklar tarixini
o’rganish ham dolzarb masalalardan bo’lib qolgan edi. Yangi davrga
kelib Yevropa mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy
jihatdan yuksalish jarayonini boshdan kechirdilar. O’rta Osiyo xonliklari
esa aksincha chuqur tanglik holatiga tushib qoldilar. XVII-XIX asrlarda
O rta Osiyo va undagi davlatlar jahon sivilizatsiyasi jarayonidan tobora chetdaʻ
qolaverdi, ilg`or davlatlardan orqada qoldi. Yurtboshimiz Islom Karimov xonliklar
davri tarixigayangicha nazar tashlar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi
savollar bilan murojat qildi: ― ”Nega jahonda Axmad Farg`oniy Muxammad
Xofiziy, Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Imon Buxoriy, Amir Temur, Mirzo
Ulug`bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu millat XVII-
XIX asrlarga kelib to shu chog`gacha erishgan yuksalish jarayonlaridan tushib
ketdi? Nega so ngi uch asr mobaynida boshimiz qaloqlikdan chiqmay qoldi?
ʻ
Ajdodlarimizning qattiq qarshiligiga qaramay chor Rossiyaning o lkamizni
ʻ
nisbatan oson zabt etishida mana shu qaloqlikning ham o rni bo lmaganmikin”.
ʻ ʻ 43
Bu jarayonlardan Qo’qon xonligi ham chetda qolmagan. To’g’ri,
xonlik dastlabki davrlarda ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy jihatdan bir
muncha yuksalish jarayonini boshdan kechirdi. Bunga yuqoridagi
ma’lumorlarning ba’zilarini keltirib o’tishimiz mumkin. Mamlakatda
savdo-sotiq, hunarmandchilik, yer egaligi munosabatlari rivojlangan
edi. Bundan tashqari qishloq xo’jaligida ham birmuncha yuksalish bor
edi.Ammo bu yuksalishlar yuqori darajada emasdi. Buni xonlikning
43
Karimov. I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q T., ―Sharq, 1998-yil
45

ko’p jihatdan Rus imperiyasiga bog’lanib qolganligidan bilib olishimiz
mumkin. Bu esa oxir-oqibat xonliklarning, jumladan Qo’qon
xonligining imperiya tomonidan zabt etilishiga sabab bo’lgandi.
Bunday jarayonni faqatgina Qo’qon xonligi emas, balki O’rta Osiyodagi
qolgan xonliklar ham boshdan kechirganlar. Shuning uchu ham
xonliklar davri Vatanimiz tarixida chuqur tushkinlik davri sifatida e’tirof
etiladi. Xulosa sifatida yana shuni qo’shimcha qilish mumkinki, bu davr
xalqimizning bir muncha xatolari bilan esda qolarli desak mubolag’a
bo’lmaydi. Buni bugungi davr ham ko’rsatib turibdi.
Adabiyotlar tahlili shuni k о ’rsatadiki, asosiy tadqiqotlar Q о ’qon
xonligining siyosiy tarixi masalalariga bag’ishlangan, xonlikning tarixshunosligi
masalalariga bag’ishlangan ishlar esa umumiy tadqiqotlarning unchalik katta
qismini tashkil qilmaydi. Q о ’qon xonligi tarixshunosligining davrlashtirilishi
masalalari, mustaqillik yillarida Q о ’qon xonligi siyosiy tarixining о ’rganilishi va
tarixshunoslikning rivojlanishi masalalarining tadqiq etilishi ilmiy tadqiqot ishida
k о ’zlangan eng asosiy vazifalardan biri sifatida belgilanib, bunda tadqiqot
jarayonida xonlik siyosiy tarixi tarixshunosligining eng muhim jihatlari tahlili
etish, mustaqillik yilarida chop etilgan ilmiy adabiyotlar, t о ’plamlar, ilmiy
tadqiqot ishlari va ularning natijalari, xulosalarining tahlilini amalga oshirish
natijasida quyidagilarni k о ’rsatib о ’tish mumkin. О ’zbekiston Respublikasining
mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar avvalgi asrda amalga
oshirilgan ilmiy tadqiqotlardan Q о ’qon xonligi tarixini, uning ichki va tashqi
siyosatini atroflicha va keng yoritib berilganligi, ilmiy tadqiqotlarda va ilmiy
nashrlarda xonlik tarixining obyekitv ravishda, tarixiylik va ilmiy asosida
yoritilganligini bilan mukammal tadqiqotlar hisoblanadi:
- Q о ’qon xonligining xorijiy mamlakatlar tarixshunosligida
siyosiy tarixining yoritilishi va tarixshunoslikning asosiy jihatlarining tahlili
natijalari shuni k о ’rsatadiki, Mustaqillik yillarida Q о ’qon xonligi tarixining
46

xorijlik tarixchilarning
tadqiqotlarida yoritib berilishi va uning tarixshunoslik masalalari tadqiq
etilganligini bir qator tadqiqotlarda qisman kuzatish mumkin
Xulosa o’rnida shuni ayta olamizki, “Tarixi Turkiston” asari Qo’qon
xonligi tarixini har tomonlama chuqur o’rganishda eng muhim dastur-
ul amal bo’lib xizmat qiladi desak mubolag’a bo’lmaydi
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Asosiy manbaa: MIRZA OLIM MAHMUD HOJI. “TARIXI TURKISTON”
QO’SHIMCHA MANBAALAR
1. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. - Toshkent.: Sharq, 1998. 24b ʻ
2. Yuksak ma naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent.: Ma naviyat, 2008. 53b
ʼ ʼ
3. Uzbekistonning o z istiqlol va taraqqiyot yo li. 1-jild. T.: “O zbekiston”, 1996.
ʻ ʻ ʻ
14b 4. O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari
ʻ ʻ ʻ
va taraqqiyot kafolatlari. - T.: “O zbekiston”, 1997. 21b
ʻ
5. O zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi materiallari. O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Markaziy davlat arxivi 1- jamg arma Turkiston general-
ʻ
gubernatorligi mahkamasi; 17- jamg arma - Sirdaryo viloyati boshqarmasi, 19-
ʻ
jamg arma - Farg ina viloyati boshqarmasi. 41b
ʻ ʻ
6. Ibrat. Farg ona tarixi. Meros. - T.: Kamalak, 1991.-B. 268-327. 33b
ʻ
7. Mirza Olim Mahmud hoji. Tarixi Turkiston. So zboshi va izoxdar muallifi
ʻ
Sh.Vohidov. -Toshkent: Yangi asr avlodi, 2008. 12b
8. Muhammad Yusuf Bayoniy. Shajarayi Xorazmshohiy. Meros. T: Kamalak,1991.
9b 9. Hofiz Tanish Al-Buxoriy. Abdullanoma. (Sharafnomayi shohiy). Toshkent:
Sharq, 2000. 288b.
10. Abduraximova N.A., Ergashev F.R. Turkistonda Chor mustamlaka tizimi. -
Toshkent: Akademiya, 2002. 240b.
11. Alimova R.R. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi (o‘rta asrlar). 0 ‘quv qo‘llanma.
47

—T.: ToshDSHI, 2013. 180b.
12. Ahmadjonov G .A. Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. (Chorizmning ʻ
Turkistondagi mustamlakachilik siyosati tarixi va tarixnavisligi). -Toshkent: 2003.
270b.
13.O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari. Tarixiy xotirasiz
ʻ
kelajak yo q. - Toshkent.: Sharq, 1998. 24b
ʻ
14.Yuksak ma naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent.: Ma naviyat, 2008. 53b
ʼ ʼ
15 . Uzbekistonning o z istiqlol va taraqqiyot yo li. 1-jild. T.: “O zbekiston”, 1996.
ʻ ʻ ʻ
14b
16. O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va
ʻ ʻ ʻ
taraqqiyot kafolatlari. - T.: “O zbekiston”, 1997. 21b
ʻ
17. O zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi materiallari. O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Markaziy davlat arxivi 1- jamg arma Turkiston general-
ʻ
gubernatorligi mahkamasi; 17- jamg arma - Sirdaryo viloyati boshqarmasi, 19-
ʻ
jamg arma - Farg ina viloyati boshqarmasi. 41b
ʻ ʻ
18.. Ibrat. Farg ona tarixi. Meros. - T.: Kamalak, 1991.-B. 268-327. 33b
ʻ
19. Mirza Olim Mahmud hoji. Tarixi Turkiston. So zboshi va izoxdar muallifi
ʻ
Sh.Vohidov. -Toshkent: Yangi asr avlodi, 2008. 12b
20.Muhammad Yusuf Bayoniy. Shajarayi Xorazmshohiy. Meros. T:
Kamalak,1991. 9b
21.Hofiz Tanish Al-Buxoriy. Abdullanoma. (Sharafnomayi shohiy). Toshkent:
Sharq, 2000. 288b.
22.Abduraximova N.A., Ergashev F.R. Turkistonda Chor mustamlaka tizimi. -
Toshkent: Akademiya, 2002. 240b.
23.Alimova R.R. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi (o‘rta asrlar). 0 ‘quv qo‘llanma. —
T.: ToshDSHI, 2013. 180b.
24.Ahmadjonov G .A. Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. (Chorizmning
ʻ
Turkistondagi mustamlakachilik siyosati tarixi va tarixnavisligi). -Toshkent: 2003.
270b.
25. Sh.Vohidov. Qo qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995
ʻ
48

26.N.Norqulov, U.Jo rayev. O zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010.ʻ ʻ
27.R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O . Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003.
ʻ
Ahmedov B.R. O‟zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil.

49

Kurs ishi tayyor

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tarixi turkiston asarida qo'qon xonligi boshqaruvi

O'xshash dokumentlar