• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 59.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi

ishorasini qiladi, xalifa kar bo'lganidan «boshini ol» deb tushunib al- Hakimning boshlarini qilich bilan kesadi. Shunda al-Hakimning kesilgan boshi tilga kirib Dorulomonga «Biz tirikmiz» debdi. Ul ulug' zotning qabrlariga yig'lab borgan kishilarga «Biz tirikmiz» deb ovoz eshitilibdi, o'shandan buyon shahar nomi tirimiz, ya'ni Tirmiz bo'lib ketgan emish. Boshqa bir rivoyatda Termiz so'zi “termos” so'zidan olinganligi aytiladi, go'yo Aleksandr Makedonskiy jazirama issiq paytlari shaharga kelgan emish va havoning o'ta issiqligi tufayli, bu yer xuddi termosning o'zi ekan debdi. “Termos” so'zining fonetik tarkibi-fonemalar miqdori hozirgi yunon va o'zbek tillarida saqlangan. Yuz bergan tovush o'zgarishlarini o'zbek tilining fonetik qonunlari tasdiqlaydi. «o»ning «i»ga «s»ning «z»ga o'tishi turkiy tillar fonetik qonuniyati me'yori talabiga mosdir. Termo-yunoncha, issiq, issiqlik, harorat, termometr-issiqlik o'lchaydigan asbob, termografiya-issiqlikni yozib oluvchi asbob, idish, joy, makon tushunchalariga ega. Termiz toponimini qadimgi turkiy tildagi Tarmut so’zi bilan bog’lash maqsadga muvofiq keladi. Mahmud Qoshg’ariy “Devoni lug’otit turk”asarida bu so’zni “tog’larning tepalik va soyliklari”ma’nosida izohlaydi. Olimlardan V.L.Kozlovskiyning Termiz shahri tarixi» (1959) 1968 yil, J. Omonturdiyev, E. Pardayevlarning «Hoja Hakim Termiziy» (Viloyat gazetasi, 1968), G. A. Pugachenkovaning «Termez. Shahrisabz. Xiva.» (1976), T.Nafasovning «O'zbekiston toponimlarining izohli lug'ati», SH.Safarovning «Termiz va termiziylar» (1993) kitoblarida - Termiz atamasi baqtriycha, yunon-baqtriycha yoki sanskritcha Taramastha so'zidan kelib chiqqan deyiladi. G.A. Pugachenkova o'z tadqiqotlarida Termiz nomini sanskritcha (qadimgi hind tili) Taramata so'zi va Yunon- 29 Baqtriya podshosi Demetriya (Dermid-Termit-Termiz) nomi bilan bog'laydi. Termizning qadimiy ekanligini isbotlovchi arxeologik moddiy- tarixiy ashyolar nihoyatda ko'p manbalarni bermoqda. Termiz shahri yoshini to'liq ilmiy o'rganish uchun 1980 yilda O'zFA Arxeologiya institutida Termiz tarixi va madaniyatini o'rganish uchun maxsus arxeologik otryad tashkil etildi. Termizni arxeologik-ilmiy o'rganishda professorlar B. P. Denike, M. YE. Masson, V. A. Shishkin, V. D. Jukov, akademiklar A. P. Okladnikov, B. B. Petrovskiy, L. I. Albaum, B. YA. Staviskiy, A. Asqarov, arxeolog olimlardan dosent SH. Pidayev, T. Annayev kabilar haqida iliq fikrlar aytish mumkin. S.Tursunovning “Surxondaryo viloyati toponimlari” asarida ham Termiz nomining kelib chiqishi haqida bir qancha taxminlar keltiriladi. Jumladan, Termiz eramizgacha IV-III asrlarda paydo bo’lgan. Kushonlar davrida (I-IIIasrlar) madaniyati taraqqiy etgan shahar bo’lgan. Hofiz Abru esa Iskandar Zulqarnayn qurgan, deydi.Xitoy manbalarida Tami. XIX asr oxirida rus shakli Termiz-Termez-Tarmiz.Termiz Amudaryo bo’yidagi tabiiy tik qoya,qirg’oq bo’yida joylashgan qo’rg’on. Temir kabi qattiqmiz, Temirmiz. Termiz temirdek qattiq, yoy o’qi, o’tkir qilich o’tmaydigan shahar ma’nosida izohlanishi turkiy toponimiyaga mos bo’ladi,deb keltiriladi. Temirmiz so’zida “miz”,”biz” olmoshining fonetik o’zgarishga uchragan shakli deb hisoblansa, Ter shakli “temir”shaklining qisqarishi natijasida Termiz holatiga o’tgan bo’lishi mumkin. Termiz shahri o’z tarixi davomida turli nomlar bilan atalgan. Shaharning tarixga kirgan eng qadimgi nomi Tarmid (trmd-Tarmid) bo’lgan. Bu nom dastlab 1969-yili Afg’onistonning Lag’mon vodiysidan topilgan hind podshosi Ashokaning oromiycha bitigida tilga olinadi. 30 chekkadagi shahri bo`lib, uni Buxoro amirining eng yaqin kishilaridan bo`lgan bek boshqargan. M.R Abduvahobova ma lumotiga ko`ra, Rossiya podsholigiga siyosiy‟ tobe bo`lgan davrda Buxoro amirligida, Rossiya imperiyasining siyosiy ‟ agentligi tuzilib, amirlikning tashqi munosabatlari, ichki ijtimoiy vaziyati Buxoroda tashkil qilingan Siyosiy agentlik tomonidan nazorat qilingan. Buxoroning bosib olingan hududlari shuningdek, Sharqiy Buxoroda ham boshqaruv tizimi asosan an anaviy viloyat, tuman, qishloq, guzar va ‟ boshqa ma muriy pog„onalar tizimi sifatidagi ko`rinishini saqlab qoldi. ‟ Amirlikdagi viloyatlarni boshqaradigan beklar amir tomonidan lavozimga tayinlangan va faoliyati davomida sustkashlikka yo`l qo`ygan beklar ishdan olingan. Viloyat boshqaruviga tayinlangan beklar hududni mustaqil ravishda boshqarib, bekliklar amlokliklarga bo`lingan. Buxoro amirligi tarkibidagi viloyat boshliqlari hisoblangan beklar hokimiyati meros tariqasida nasldan naslga o`tmagan. Bek boshqaruv vaqtida ma lum sabablarga ko`ra vafot etgan taqdirda, uning mol-mulki ‟ amir xazinasiga o`tar va uning merosxo`rlariga bekga tegishli mulkdan ulush ajratilmas edi. 6 A.B.Xoliqulovning ma lumotiga ko`ra, amirlik tarkibida bo`lgan ‟ bekliklar orasida Shahrisabz, Hisor, va Qarshi bekliklari eng yirik bekliklar bo`lib, Sherobod, Denov, Kitob, Chiroqchi, G„uzor, Karki, Karmana va Chorjo`y bekliklari o`zining ahamiyati jihatdan keyingi o`rinlarda turgan. Bekliklarni boshqarish uchun amirning yaqin qarindoshlari yoki uning ishonchli kishilari tayinlangan. Boysun Buxoro amirligi davrida Surxon vohasidagi uchta beklikdan 6 Mirakmalov M.T., Avezov M.M. O‘lkamiz o‘simlik va hayvonot dunyosini o‘rganishda joy nomlarining o‘rni // Orol dengizi mintaqasida yuzaga kelgan ekologik ofatning atrof-tabiiy muhitga ta’siri. Respublika ilmiy- amaliy konferensiyasi materiallari. –Buxoro, 2015. 21 kutali, Kutali Zarrin, Oqqutag. Sangdoki kutali, Karokuba kutali. Dara nomlari: Darai Boy, Darai Bot,. Darai Gaz, Darai Zang, Darai Zindon, Darai Hyp, Darai Suf, Darai Xush, Kamrud darasi, Pashgroi darasi, Puromin darasi, Tutumdara, Obdara. Dovon nomlari — Itmak dovoni, Kandislik dovoni, Muxammad pix dovoni. 2 Bobur ―Boburnoma da oronimlar xaqida to xtalganda o sha tog ,‖ ʻ ʻ ʻ dara, kutallarning joylashgan o rni, foydali qazilmalari, o simliklar va ʻ ʻ hayvonot olami, yo llari, iqlimi, gidrografiyasiga oid muhim ma lumotlarni ʻ ʼ keltirib o tadi. Chunonchi, Xo jand yaqinida joylashgan tog xususida ʻ ʻ ʻ shunday deb yozadi:, ―…daryoning shimol tarafida bir tog tushubtur, ʻ Munugip otliq, derlarkim, bu tog da firuza koni va ba zi konlar topilur. Bu ʻ ʼ tog da bisyor yilon bor . ―Boburnoma ni o qir ekanmiz, unda ko plab ʻ ‖ ‖ ʻ ʻ geografik nomlarning etimologiyasiga doir asosli ilmiy fikrlar bayon qilinganligini ko ramiz. Darhaqiqat, Bobur joy nomlarini tilga olganda, ʻ ba zan ularning qanday ma no anglatishiga, nima uchun shunday nom ʼ ʼ olganligiga e tibor beradi, bu haqda o z mulohazalarini kitobxon bilan ʼ ʻ o rtoqlashadi. Chunonchi, Boburning Kandibodom shahri nomining ʻ ma nosi to g risidagi fikri diqqatga loyiqdir. Konibodom xozirda ʼ ʻ ʻ Tojikiston Respublikasi hududiga qarashli bo lib, Konibodom shaklida ʻ yoziladi va shunday talaffuz qilinadi. Mahalliy aholining fikriga ko ra, ʻ Konibodom toponimi ikki qismdan: kon va bodom so zlaridan tarkib ʻ topgan bo lib, ―bodom koni ma nosini bildiradi. Aslida mazkur ʻ ‖ ʼ oykonimik nomning birinchi qismidagi kon so zining ―ko p, mo l, serob ʻ ʻ ʻ ma nosiga hech qanday aloqasi yo qligini, u aslida «kand so zi bo lib, ʼ ʻ ‖ ʻ ʻ ―shahar ma nosida qo llanganligi, binobarin, Kandibodom ―bodom ʼ ʻ shahri , ―bodomli shahar ma nosini anglatishini biz ―Boburnoma ‖ ‖ ʼ ‖ 2 Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyati geografik joy nomlarining o‘rganilish tarixi // O‘zGJ axboroti. 46-jild. –T., 2015. 13 Kirish Mavzuning dolzarlbigi: Ma’lumki, joy nomlari hududning o‘tmishdagi tabiiy sharoiti, relyefi, o‘simlik va hayvonot olami, qazilma boyliklari kabilar haqida ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Bundan tashqari, etnotoponimlar tarkibida ishtirok etgan etnonimlar orqali ma’lum bir hududda qaysi qabila, urug‘ vakillari yashaganligi, ularning turmush tarzi haqida ma’lumotga ega bo‘lish ham mumkin. Toponimning ma’nosini bilib olish orqali muayyan hudud haqida ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘lish uchun topo nimik tadqiqotlar olib bo-rish va joy nomlari lug‘atini tuzish kerak bo‘ladi. Bugungi kunda bunday lug‘atlarga ehtiyoj nihoyatda katta. Keyingi yillarda respublikamizda o‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obro‘-e’tiborini tubdan oshirish, unib- o‘sib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash, O‘zbekistondagi millat va elatlarning tillarini saqlash va rivojlantirish, davlat tili sifatida o‘zbek tilini o‘rganish uchun shart-sharoitlar yaratish, o‘zbek tili va til siyosatini rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yo‘nalish va vazifalari hamda istiqboldagi bosqichlarini belgilash maqsadida til siyosatiga oid ko‘pgina hujjatlar qabul qilindi. Bular ichida Respublikamiz Prezidenti- ning ikkita farmoni tilimiz taraqqiyotini belgilashda muhim rol o‘ynayotganini ta’kidlab o‘tish joiz. Birinchisi, 2019-yil 21-oktabrda qabul qilingan “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-son Farmoni bo‘lib, unda 2 yoki alohida pista va archa daraxtlari, qattiq o`rmonlar mavjud. Masalan. Kavkaz tog„larida, tasvirlangan tog„larda, ushbu holat umuman uchramaydi. XVIII arsning ikkinchi yarimi - XIX asrda amirlikning boshfa hududlari kabi Surxon vohasi ham ya niy Buxoroning sharqiy qismi‟ Boysun, Sherobod, Denov va Yurchi bekliklariga bo`linib, Boysunda-10, Sherobodda-6, Denovda-6, Yurchida-4 amlokdorlik mavjud edi. XIX asrning 50-yillariga qadar yarim mustaqil bekliklar sifatida faoliyat yuritgan Surxon vohasi hududlari, 1868 yil Rossiya-Buxoro shartnomasidan keyin, Buxoro amirligining eng asosiy siyosiy hududiga aylandi. Amirlik siyosatidan norozi bo`lganlar Hisor, ya niy Surxon vohasi ‟ yerlariga borib joylashdilar. XIX asrning 70-yillari Hisor va Surxon vohasi Buxoro amirligiga to`liq bo`ysundirilganidan so`ng, bu yerlar amir Muzaffar tomonidan Boysun, Sherobod, Denov, Yurchi, Hisor, Qobodiyon va Qo`rg„ontepa kabi yettita beklikka bo`lindi XIX asrning 70-90 yillarida Sharqiy Buxoroning barcha hududlari Chor hukumatining harbiy yordami bilan amir amirlikka bo`ysundirilgan Bu voqealar Sharqiy Buxoro aholisi mavqeini o`zgartira olmadi. 5 Buxoro amirligi Surxon vohasi bekliklarini amirlik tarkibiga qo`shib olinishi natijasi shunga olib keldiki, dastlab, mahalliy beklar vazifasidan ozod qilinib, ularning o`rniga Buxoro amiriga sodiq kishilar bek sifatida qo`yila boshlandi. N.Mayev ma lumotiga ko`ra «Denov endilikda Buxoro xonligining ‟ 5 Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Shamuratova N.T. Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugidagi fitonim va zoonimlar // Zamonaviy geografiya va O‘zbekiston tabiiy-resurs potensialini baholash. Iqtidorli talabalar va yosh olimlarning ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –T., 2015. 20 ayerodromlar, portlar, pristanlar, ko‘priklar, raz’ezdlar, yo‘llar, kanallar, suv omborlari, to‘g‘onlar, dambalar); tabiiy ob’ektlar (daryolar, ko‘llar, o‘zanlar, muzliklar, tekisliklar, tog‘lar, tog‘ tizmalari, g‘orlar, cho‘llar, vodiylar, daralar, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar, yonbag‘irlar, foydali qazilmalar konlari) va boshqa shu kabi ob’ektlar mavjud. Turli sohalar yordamida ushbu ob’ektlarni to‘liq o‘rganish ishlari amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga O’zbekiston Respublikasining barcha hududlari hamda Toshkent shahrining tarixiy toponimlarini o‘rganishga katta e’tibor qaratildi. Toshkent shahrining ko‘p asrlik tarixga egaligi va uni yoritishda joy nomlarining ham o‘ziga xos ahamiyatini ta’kidlash zarur. I.A.Karimov “Toshkent barchamiz uchun avvalo mustaqil davlatimizning go‘zal poytaxti, mamlakatimizning yuragi, ta’bir joiz bo‘lsa, Vatanimizning muqaddas ostonasidir. Jahon ahli uchun ona diyorimiz bilan tanishuv avvalambor ana shu ostonadan boshlanadi” degan 6 . Toshkent shahri tarixiy va tabiiy jarayonlar ta’sirida topografik va toponimik jihatdan o‘zgarib borgan. Bunday o‘zgarishlar shahar tarixini yoritishda alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir tarixiy davrda o‘ziga xos tarixiy toponimik qiyofasi yaratilgan. Masalan, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Toshkent hududi kengaygan va uning hududida yangi turdagi joy nomlari paydo bo‘lgan. Bunday holat 1967 – yilga to‘g‘ri keladi. Toshkent Turkiston general-gubernatorligining markaziga aylantirilgani bilan bog‘liq. Mazkur davrda Anhor arig‘idan Salor kanaligacha bo‘lgan yerlarda yevropalik aholi uchun yangi shahar bunyod etilib, unda radial-halqa tizimida ko‘chalar o‘tkazilgan, aholining turar joylari bilan birga turli muassasalar uchun binolar qurilgan. Ularga yevropacha (asosan, ruscha) nomlar berilgan. Ayni vaqtda Toshkentning 8 o‘quvchilar vatanparvar, ma’naviy va ahloqiy tarbiyasidagi ahamiyati juda katta ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib ayatdigan bo'lsak, Zaxiriddin Muxammad Boburning mashhur ―Boburnoma si o lkamiz va undan tashqaridagi hududlar —‖ ʻ Afg oniston, Hindiston mamlakatlaridagi joy nomlarini o rganishda boy ʻ ʻ material beruvchi muhim asar hisoblanadi. Unda keltirilgan toponimlarning turlari, ma nosi, kelib chiqishiga oid fikr-mulohazalar ʼ g oyat qimmatli ahamiyatga ega. ʻ Buning boisi shuki, Omuyya (Omul, Chorjo‘y) shahri Eron bilan Turkiston o‘rtasidagi eng muhim savdo yo‘lida, eng qulay daryo kechigi ustida joylash-gan yirik manzil bo‘lganligidan nomi og‘izdan og‘izga o‘tib, boshqa nomlar-ga nisbatan mashhurroq bo‘lgan. Ba’zan Amu nomiga beriladigan izohlar – “o‘jar daryo”, “jo‘shqin daryo”, “quturgan daryo”, “jinni daryo” uning lug‘aviy ma’nosi emas, balki laqabi, xulqi, epitetidir. Daryo so‘zi – yer osti va yer usti suvlardan hosil bo‘lib, o‘zi hosil qilgan o‘zandan oqadigan katta suvlarga nis-batan qo‘llaniladi. Amudaryo tumanining ma’muriy markazi Mang‘it shahri (1957- yildan). O‘zbekistonning ko‘plab hududlarida mang‘it etnonimi joy nomlari hosil qilgan. Mang‘it qabilasining nomi aholi punktlari nomiga aylanishiga, etnik guruh vakillari respublikaning barcha hududlariga tarqalishi sabab bo‘lgan. Mang‘itlar XII asrda Dashti Qipchoqda, katta bir qismi esa Volga va Ural daryolari oralig‘ida yashashgan. Ular qipchoqlar ta’sirida o‘z tillarini unutib, turk – qipchoq tilini qabul qilganlar. 33 toponimlar paydo bo‘ldi. Bu davrda Toshkent shahri tarixiga qiziqish kuchaydi, turli yo‘nalishlarda – arxeologik, topografik, toponimik ilmiy- tadqiqot ishlari amalga oshirila boshlandi. Misol uchun N.G.Mallitskiyning maqolasida 7 1920-yillardagi shaharning mahalla va mavzelari ro‘yxati berilgan va bu hozir ham Toshkent tarixi, ayniqsa uning toponimiyasi bo‘yicha muhim manba sanaladi. Toshkent shahrining tarixiy toponimiyasiga bevosita daxldor tadqiqotlar jumlasiga H. Hasanovning “O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan” 8 nomli kitobini kiritish mumkin. Uning “Toshkent bo‘ylab sayohat” bobida “Toshkent” toponimining kelib chiqishi haqida aytilgan fikrlar bayon etilgan, ayrim toponimlar tasnif qilinib, shahar mikrotoponimiyasi – mahalla, ko‘cha, maydon, guzar, ko‘prik, mavzelar nomlarini tartibga solish to‘g‘risida takliflar ilgari surilgan; shuningdek, shahardagi ko‘xna nomlar – Chorsu, Xadra, Anhor, Beshog‘och, Darxon, Jangob kabilar xususida mulohaza yuritilgan. Misol uchun: “Chorsu” – ko‘chalar kesishgan joy. Odatda Chorsu shahar markazi bo‘lib, o‘sha yerdan asosiy ko‘chalar boshlangan. Shundan turkiy tillarda “chorsu” so‘zidan “bozor”, “chorsuvchi-baqqol” degan ma’nolar yasalgan. Toshkentning Chorsusi shunday joy edi. “Eski Juva” – xon arkining chekkasida bo‘lib, harbiy aslahalar (sovut, qalqon, qilich, nayza kabilarning – bular “jo‘ba”, talaffuzda “jo‘va” deb yuritilgan) ombori jo‘vaxona edi. Umuman juva (jo‘ba) bozor degan ma’noni anglatadi. “Xadra” – xon o‘rdasining chegarasidagi yo‘l – “haddi roh” so‘zlaridan hosil bo‘lgan. Salor arig‘i – shu ariqni sipoh salor, ya’ni bosh qo‘mondon qazdirganidan dalolat beradi. “Anhor” arabcha “nahr” (daryo) so‘zining ko‘plik shakli bo‘lib, Toshkentda ariq, kanal ma’nosida ishlatiladi. “Jangob” – XVIII asr oxirida Toshkent dahalari o‘rtasida bo‘lgan janglarning yodgorligi. Beshog‘och – 10 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil. 4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil. 5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Abduvahobova M.R. Qo`shbegi arxivida tarixiy toponimlar va Buxoro amirligining ma muriy-hududiy tizimi. – Toshkent, 2006. –B. 3‟ 34 Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi . Mundarija: Kirish ....................................................................................................................................................... 2 I.Bob..Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi . ....................................................................................... 6 1.1.Toponimikaning mohiyati va terminologik tushunchalar xususida ................................................... 6 1.2. "BOBURNOMA"da joy nomlari toponimikasi ................................................................................. 12 II.Bob.Surxon vohasi va Termizning tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi .......................................... 16 2.1.Surxon vohasining tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi. ............................................................. 16 2.2.Termiz shahrining nomi va uning kelib chiqishi .............................................................................. 25 Xulosa ................................................................................................................................................... 31 Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................................................... 34 1 “beshinchi yog‘och”, ya’ni beshinchi stansiya ma’nosidandir. Yog‘och – masofa o‘lchovi, tosh, farsang qatorida, taxminan, 7–8 km. Bu ehtimol, Eski Toshkentdan hisoblaganda beshinchi karvonsaroy bo‘lgandir. “Darxon” – soliqdan ozod qilingan joylar. H.Hasanovning tadqiqotida keltirilgan joy nomlari etimologiyasida shaharning rel’efi, ijtimoiy- iqtisodiy, ma’muriy, etnik holati, siyosiy tarixi, madaniyati aks etgan. Shuningdek, Toshkent shahri tarixiy toponimlari haqida A.O’rinboyev va O.Bo‘riyevlarning “Toshkent Muhammad Solih tavsifida”9 nomli risolada ham ma’lumot bor. Unda Muhammad Solihning “Tarixi jadidayi Toshkand” asarida ko‘rsatilgan shahar topografiyasi, shahar atrofidagi joylar geografiyasiga oid ma’lumotlar keltirilgan. Shaharning to‘rt dahasi, madrasa, masjid, mahallalari, qabriston va maqbaralari, hammomlari, bozorlari, shuningdek, shahar devorlari, qo‘rg‘onlari va o‘n ikki darvozasi haqida yozilgan. Jumladan: 1. Qiyot darvozasi – qiyot qabilasi nomidan, qadimda Parkent darvozasi deb atalgan. 2. Turklar darvozasi – turkt qabilasi nomidan. 3. O’zbek darvozasi – o‘zbek qabilasi nomidan. 4. Taxtapul darvozasi. 5. Qorasaroy darvozasi – qorasaroy qabilasi nomidan. 6. Chig‘atoy darvozasi – Chingizxon avlodidan bo‘lmish Chig‘atoy ulusi nomidan. 7. Su’boniyon darvozasi – bu ham qabila nomidandir. 8. Ko‘kcha darvozasi – bu ham qabila nomidandir. 9. Kamondaron darvozasi – kamondaronlar buzuq qabilasidan bir toifaga mansub. 10. Qang‘li darvozasi – bir qabilaning nomidan. 11. Beshog‘och darvozasi – bu ham qabila nomidan. 12. Qatag‘on darvozasi – qatog‘on qabilasi nomidan. Muhammad Solihning yozishicha bu darvozalar Sohibqiron Amir Temur tomonidan qurdirilgan bo‘lib, nomlar o‘sha paytda berilgan 11 I.Bob..Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi . 1.1.Toponimikaning mohiyati va terminologik tushunchalar xususida Insoniyat paydo bo’lganidan beri uning tafakkuri, ongi, saviyasi o’sdi, rivojlandi, bevosita ma’naviyati, madaniyati, ma’rifati oshib bordi. Kishilik jamiyati taraqqiyotining bugungi kungacha bosib o’tgan yo’lini aniqlashda, ayniqsa, etimologik-tarixiy nuqtai nazardan bo’lgan izlanishlar katta ahamiyatga ega, insonning kelib chiqishi, qadimdan hozirgi kungacha yashash tarzi, tadrijiy rivojlanishi haqidagi xulosalarga kelish uchun muhim tadqiqot usullaridan biri bo’lib qoldi. I.A.Karimov ta’kidlaydiki, “Ma’naviyat o‘z xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi. Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi” 2 . Insonning manaviy jihatdan yuksalishi, ruhiyati, aql zakovati, o‘z- o‘zini anglashi, ongli faoliyatini shakillantirish, Vatan va ota-ona oldidagi burchi, muhabbati, sadoqati, insonparvarlik fazilatlarini shakillantirish, milliy urf-odatlar, qadriyatlar asosida barkamol avlodni tarbiyalash va voyaga yetkazishda o’zlikni anglash muhim o‘rin tutadi. Bu o‘z navbatida ota-bobolar tomonidan bunyod etilgan tarix, uning ajralmas bo’lagi hisoblangan mamlakatdagi milliy-madaniy moddiy- nomoddiy meroslar, obidalar, joy-makonlar va hokazolarni yaratilish tarixiga bo‘lgan qiziqish kun sayin ortayotganida ham ko’rinadi, nafaqat 6 va tadqiq etish ham muhim sanaladi. O`rta Osiyo xonliklari ichida Buxoro xonligi boshqa hududlarga nisbatan alohida mavqeiga ega bo`lgan, katta hududlarni egallagan davlat edi. Buxoro xonligi boshqaruvi mang„itlar sulolasidan bo`lgan Muhammad Rahimbiyga o`tgandan boshlab mamlakatda yakka tartibdagi boshqaruv tartibi joriy etildi. Muhammad Rahimbiyning markazlashtirish siyosatini, o`sha davrdagi Buxoro ruhoniylari, mahalliy hunarmand kosiblar va savdoganlar orasidagi badavlat kishilar ham qo`llab quvvatlaganlar. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo`lib, birinchi – amir, saroy amaldorlari, o`zbek urug„lari va qabila boshliqlari hamda e tiborli din‟ peshvolaridan tashkil topgan markaziy davlat boshqaruvi va ikkinchi mahalliy davlat boshqaruvidan iborat bo`lgan. 4 Buxoro amirligi tarkibida bo`lgan hududlar ma muriy jihatdan ‟ bekliklarga bo`lib idora etilgan. Manbalarga ko`ra, XVIII asrning o`rtalariga kelib Buxoro amirligi hududlarida ham birmuncha o`zgarishlar sodir bo`ladi. XX asr boshlarida amirlik 24 ta beklik, 7 ta alohida amloklik va 10 ta tumanga bo`linganligi keltirilsa, 1915-yildagi hujjatlarda mamlakat 27 ta beklik hamda 11 ta tumandan iborat bo`lganligi keltiriladi]. Buxoro amirlari hokimiyatining bosqichma- bosqich kuchayishi bilan o`tgan asrning 50-80 yillarida amirlik bekliklari bo`ysundirilib, ularning mulklari Buxoroga qo`shib olindi. Amaldorlar o`rniga amirlar o`zlari ishongan shaxslarni bek lavozimiga tayinlaganlar va hozirda bek lavozimini vazifasiga ko`ra hokimlarga, bekliklarni esa viloyatlarga tenglashtirish mumkin. Butun Buxoro amirligi 27 ta beklikga bo`lingan bo`lib, ularning asosiy shaharlari nomi quyidagicha atalgan: 1) 4 Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Asrorov D.Q. Vobkent tumani toponimlari (monografiya). –T., “MUMTOZ SO‘Z”, 2017. 17 Termiz zamonaviy yoki tarixiy nom ekanligini ibotlovchi manbalarga e’tibor qaratamiz. Termiz shahri tarixda qanday nomlangan va bu joy haqida tarixiy va ilmiy dalillar nimani isbotlaydi. Qadimgi tarixiy manbalarda katta qiziqish bilan tilga olingan Termiz haqida ko'plab ilmiy fikrlar tarixchilar tomonidan o'rganilmoqda hamda yangi tarixiy ashyoviy manbalar qayd etilmoqda. Ko'hna shahar hozirgi Termizdan 8-9 km janubi- g'arbda Amudaryoning o'ng qirg'og'ida joylashgan bo'lib, qariyb 2500 yillik tarixga ega. Qadimdan Termiz Markaziy Osiyoni Xitoy-Misr bilan bog'lovchi Buyuk ipak yo'lida joylashgan. Yunon- Baqtriya podsholigi davrida katta madaniy bosqichni o'z boshidan kechirganligini tasdiqlovchi manbalarni qayd etish zarur. Uning toponomik kelib chiqishiga e'tibor bersak, mahalliy xalqlar baqtriyaliklar Termiz Taramastxa (baqtrcha, «narigi sohildagi manzil»), Taramata, Taramat, Tami, Tarmit, Tarmiz, Termiz kabi shakllarda uchraydi. Bundan tashqari shaharning nomi IV-V asrlardagi arman manbalarida Drmat-Darmat(ehtimol Darmit), Termiz so'zigacha mahalliy xalqlar-baqtriyaliklar taramastha, Tarameta (narigi sohil, daryoning u beti), Arman manbalarida IV-V asarlarda u «Drmat», VII asr Xitoy manbalarida «Tamo», XIV asr Xitoy manbasida «Tarmiz» va «Tirmiz», IX-XIII asr arab-fors manbasida «Termiz» va «Termiz», XII asrda tarixchi Somoniy Termiz. XIII asrda Yakut lug'atida 2 xil nom «Tarmiz» va «Tirmiz». Qadimgi Tibet kitoblaridan birida taxoristonlik buddizm targ'ibotchisi Dxarmamitraning nomi uchraydi va uning Pak-su (Oksu- Amudaryo) daryosi bo'yida joylashgan Tarmita degan shahardan ekanligi qayd etiladi.Shuningdek, shahar asoschisi-podshoh Demitriy nomi asosida Demitriy, Dermita, Darmita nomi bilan keyinchalik Tarmita, Termid, X asrdan boshlab esa Termiz nomi bilan bog'lanadi. Umuman Termiz 27 hududi XVIII asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida siyosiy jihatdan tarqoq bo`lib mustahkam siyosiy ma muriy boshqaruvga ega bo`lmagan;‟ - Hududlardagi amaldorlar o`rniga amirlar o`zlarinig yaqin qarindoshlari va ishongan shaxslarni bek lavozimiga tayinlagan. Hozirda kunda bek lavozimini vazifasiga ko`ra hokimlarga, bekliklarni esa viloyatlarga tenglashtirishimiz mumkin. 2.2.Termiz shahrining nomi va uning kelib chiqishi Geografik nomlar ma’lum tarixiy davrda yuzaga keladi, tarixiy voqealarning xronologik guvohi hisoblanadi. Toponimlar vaqt davomida shakli va mazmuni bo‘yicha o‘zgarib boradi, aniq tarixiy voqealarga bog‘liq ravishda hududiy tarqaladi. Urushlar, aholi migratsiyasi, etnik jarayonlar mintaqa toponimiyasida o‘zining izini qoldiradi. Har bir tarixiy davr o‘zining ma’lum geografik nomlar qatlamini- stratigrafiyasini yuzaga keltiradi. Bu jihatlari bilan toponimika tarix fani bilan uzviy aloqada rivojlanib boradi. Geografik nomning asl ma’nosini (etimologiyasini) aniqlashda uni tarixiy paydo bo‘lgan davri bilan birga o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Har bir tarixiy davr geografik nomlarning muayyan qatlami ( stratigrafik ) ni hosil qilgan, aniqrog‘i har bir tarixiy qatlamning joy nomlarida o‘ziga xos “izi”, “tamg‘asi” mavjud, bu haqida ikkinchi bobda batafsil to‘htab o‘tiladi. Tarixiy ma’lumotlar har doim ham nomlashning tarixiy jarayonini kuzatish va tiklash imkonini bermaydi. Shu sababdan ko‘pincha toponimik 25 So zangaron, Panjob, Miyoni Duob, Ko haq,Obi Rahmat, Puli Ravon,ʻ ʻ Zarafshon, Oxangaron, Ko xpoya, Dahkat, Obburdon, Pulikoh,Puli Mirzo, ʻ Puli Ra von, Raboti Sarxang, Raboti Xoja, Sangi Buriyda, Saripul, Sarideh Siyaxsang, Surxob, Surx rabot, Tangob, Chilsutun, Chorsu, Shoxidon, Xisor, Xisori Firuza kabilar shunday toponimlar jumlasidandir. 3 II.Bob.Surxon vohasi va Termizning tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi 2.1.Surxon vohasining tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi. Buxoro tarixiga nazar solar ekanmiz, uning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotida Surxon vohasi muhim o`rin tutganligiga guvoh bo`lamiz. “Buyuk Ipak yo`li”ning Markaziy Osiyodan o`tganligi buning isbotidir. Xususan, bu hududlar g„arb va sharqni bog„lovchi asosiy xalqalardan biri bo`lganligi sababli uning strategik o`rniga yuqori baho berilgan. Mamlakatimiz tarixida muhim o`rin tutgan, Buxoro amirligi va Surxon vohasining ma muriy hududiy holati va boshqaruv tizimi hamda ‟ tarixiy toponimlarining tarkibi bo`yicha tasnif qilish asosida o`rganish ko`pgina tarixiy-ijtimoiy muammolarni hal qilish imkonini beradi. Shu bilan birga bu muhim tarixiy material Buxoro amirligi tarkibida bo`lgan Surxon vohasining aholisi, etnik tarkibini ham tasavvur etishga yordam beradi. Surxon vohasining tarixiy toponimikasining ma muriy tizim ‟ bo`yicha qarab chiqish davlat boshqaruvining hududiy asoslarini o`rganish 3 Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Hududiy toponimiya va geografik joy nomlarining rayonlashtirilishi // Farg‘ona vodiysi tabiatidan foydalanish va muhofaza qilishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. II qism. –Namangan., 2014. 16 ma’lumotlarni tarixiy voqea-hodisalarni aniqlashda qo‘shimcha manba sifatida foydalanish yaxshi natija beradi. Geografik nomlar albatta biror xalq tilidan qo‘yiladi, shuning uchun har bir geografik nomning etnologik asosi mavjud bo‘ladi. Bu erda geografik nom etnonim bo‘lishi (xalq, urug‘, qabila) shart emas. U tabiiy, iqtisodiy-geografik toponimlarda ham ma’lum xalq tilidan qo‘yilgan bo‘ladi. Shuni hisobga olib har qanday geografik nomning qaysi xalq tilidan qo‘yilganligiga e’tibor qaratiladi. Bu jihatdan toponimlarni etnologik jihatdan tadqiq etishning ahamiyati juda kattadir. Biroq bu usulni qo‘llashda ham nihoyatda sinchikovlik talab etiladi. Sababi, etnooykonimlar (urug‘, qabila, millat, xalq nomlari bilan atalgan joy nomlari) har doim ham shu erda yashagan xalqning (etnosni) nomini bildiravermaydi. Termiz shahri va Termiz tumani toponimlarini o’rganish jarayonida joy nomlarini to’plash, tasniflash, ularni lingvistik jihatdan tahlil qilishga urinildi. Shu o’rinda bu nomlarning zamonaviy nomlar yoki tarixiy jarayonga xos nomlar ekanligiga ham e’tibor qaratildi. Aynan Termiz so’zining shahar, tuman, mahalla, qishloq va hatto ko’cha nomi sifatida keltirilganligini hisobga olib bu nomning kelib chiqishi haqida ilmiy manbalarda va xalq orasida tarqalgan rivoyat va afsonalarda qanday atalganigi haqida biroz fikr yuritishga harakat qilamiz. manbalarda qanday nomlanganligi,tarixiy jarayonda qanday fonetik o’zgarishlarga uchraganligi ,bu joy haqidagi xalq orasida tarqalgan rivoyatlar haqida fikr yuritiladi. Adabiyot sifatida joy nomlarining kelib chiqishi bilan bog`liq bo`lgan ilmiy adabiyot, monografiya va dissertatsiyalar tahlilga tortilgan. 26 Buxoro, 2) Nurota, 3) Qorako`l, 4) Kabaklin, 5) Chordjuy, 6) Burdaliq, 7) Kerkin, 8) Kelif, 9 ) Shirabad, 10) Qarshi, 11) Chirakchi, 12) Kermin, 13) Ziyoutdin, 14) Xotirchi, 15) Shahrisabz, 16) Yakkabog„, 17) Kitob, 18) Guzar, 19) Boysun 20) Hisor, 21) Denov, 22) Qo`rg„on - Tyuba, 23) Baldjuan, 24) Ko`lob, 25) Qabadion, 26) Qorategin, 27) Darvaz. XIX asrning 80-yillarigacha Sharqiy Buxoro hududida Hisor, Ko`lob, Qabodiyon va Surxon vohasidagi bekliklar kirgan. O`rganilayotgan davrning oxirlarida Buxoro amirligi 29 ta beklik (manbalarda viloyat deyilgan)dan iborat bo`lgan. Buxoro xonligi shimolda Turkiston general-gubernatorligining Sirdaryo, Samarqand va Farg„ona viloyatlari bilan chegaradosh bo`lib, chegara Amudaryoning Uch-Uchak traktidan boshlanib, sharqqa tomon cho`l makonidan o`tadi. Sirdaryo viloyatining janubiy chekkasi Nurota tog„larigacha, tik yonbag„irdan janubga Shahrisabz tizmasiga burilib, g„arbdan Samarqand viloyatini etaklab, Jom dovoni va Qoratyubinsk (To`xta-Qoracha) dovoni orqali sharqqa o`tadi. Zikr etilgan tizma, so`ngra Hisor va Oloy tizmalari bo`ylab Bokbosh dovonigacha. Bo`qbosh dovonidan (Oloy tizmasida) Buxoro xonligining sharqiy chegarasi boshlanadi, u to`g„ri janubga daryoga boradi. Oloy tizmasi taxminan Garm shahri meridianida joylashgan bo`lib, u uchta tizmaga shoxlanadi(bo`linadi); Turkiston - shimoliy, Zaravshon - o`rta va Hisor -janubiy, dastlabki ikki tizma Rossiya Turkistonining deyarli butun uzunligi bo`ylab joylashgan. Hisor tizmasi dastlab Buxoroning shimoliy chegarasi bo`ylab g„arbiy yo`nalishda cho`ziladi, so`ngra Shahrisabz bekiga yaqinlashib, janubga sekin-asta burilishlar bilan shoxlanadi(bo`linadi), yuqoriga ko`tariladi va nisbatan mayda tepaliklar bilan Amudaryoga yaqinlashadi. Chushkaguzar traktidan biroz pastroqda 18 Shuningdek, O`zbek qishloqlari tog„lar yaqinidagi daryolar bo`ylarida, Sherobod bekligining chegaradagi daryo bo`yi mintaqasida o`troq va yarim o`troq turkmanlar joylashgan. Sherobod bekligi qo`rg„onini baland tog„ tepaligi ostida qurilgan mustahkam ark, ya ni‟ qal a himoya qilib turishi, qal a uch qator devor bilan o`ralgani, bekning ‟ ‟ uyi qal aning markazida joylashgan bo`lib, kichkina mudofaa istehkomi ‟ bo`lgan. N.A.Mayevning asosiy kasbi harbiy soha bo`lib, u arxeologiya, tarix va etnografiya fanlariga qiziqib, beklik nomi bo`lgan Sherobod so`zining kelib chiqishi haqida quyidagicha ma lumot keltiradi: Sherobod nihoyatda ‟ qadimiy shahar bo`lib, mahalliy ziyolilarning aytishlariga ko`ra, uning devorlari Iskandar Zulqarnaynning qo`shinlarini ko`rgan. O`sha paytlarda Sherobod Shahri Xaybar deb atalib, shaharning bu nom bilan nomlanishiga Shahri Xaybar (Sherobod) shahrining birinchi asoschisi Otaullo eshon Mir Xaybar ismli obro`li xalq vakili nomiga qo`yilgan. U yerda otashparist tojiklar yashagan. Islom dinining o`rnatilish jarayonida, Sherobod to`rtinchi xalifa hisoblangan Ali ibn Abu Tolib (656-661)ning jasorat maydoniga aylangan. Uning qo`shinlari Shahri Xaybarni hamla bilan olganda kuzatib turgan Alining o`tirgan joyida sharq musulmonlarining barcha muqaddas joylarida bo`lgani kabi to`g„ ko`tarib qo`yilgan. Ushbu jangda Ali ko`rsatgan jasoratdan so`ng Sherobod ham o`zining haqiqiy nomini olib, Allohning sheri deb atala boshlangan ekan. Shu sababli Shahri Xaybar Alining sharafiga Sherobod, ya ni sher shahri deb atalgan ekan. ‟ Shahri Xaybar (Sherobod) shahrining asoschisi Otaullo eshon Mir Xaybarning qabri hozir ham shahardan ikki verst( uzoqlikda sharqiy 23 1.2. "BOBURNOMA"da joy nomlari toponimikasi "Boburnoma"da joy nomlari toponimikasi haqida so'z yuritar ekanmiz, asarda uchraydigan toponimlar ular ifodalagan obyektlarning turiga ko raʻ bir necha guruhga bo linishini ta'kidlab o'tamiz. Bularning bir qismini ʻ aholi maskanlari nomlari – oykonimlar tashkil etadi. Oykonimlar: 1) mamlakatlar nomlari — Afg oniston, Hindiston, Arabiston, ʻ Mo g uliston, Iroq, Ozarbayjon, Misr, Xitoy, Xuroson; ʻ ʻ 2) shaharlar nomlari — Dehli, G azna, Qobul, Mashhad, Banoras, ʻ Urganch, Toshkand, Andijon, Kesh, Sayram, Xo jand, Qarshi, Buxoro; ʻ 3) qishloq va kentlar nomlari — Muhammad og a kenti, Ho dak kenti, ʻ ʻ Beshkent, Qulba kenti, Archakent, Yorkand, Navkand, Dehi G ulomon, ʻ Yettikent, Dehi Afg on; ʻ 4) qal a va qo rg onlar nomlari: Qal ai Dabusi, Qal ai Zafar, ʼ ʻ ʻ ʼ ʼ Olaqo rg on, Toshqo rg on, Asfidak qo rg oni; ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 5) rabotlar nomlari — Raboti Sarhang, Raboti Zavraq, Surhrabot, Raboti Ro zak kabilarni o z tarkibiga birlashtiradi. ―Boburnoma da qayd ʻ ʻ ‖ etilgan toponimlar tizimida yer sathidan balandda turuvchi obyektlarni atoqli otlar-oronimlar alohida o rinni egallaydi. ʻ Oronimlarni qanday obyekt nomini bildirib kelishiga ko ra bir necha ʻ guruhga tasnif etib o rganish mumkin. Tog nomlari: Olatog , Capetog , ʻ ʻ ʻ ʻ Olg tog i, Mehtar Sulaymon tog i, Murg on tog i, Shovdor tog i, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Shunqorxona tog i, Kirmosh tog i, Xoja Ismoil tog i singarilar. Ba zan bu ʻ ʻ ʻ ʼ xil nomlar tarkibida ―tog ma nosini ifodalovchi tojikcha ―kux .suzi ʻ‖ ʼ ‖ katnashgan Anbarkuh Barokux Domankuh Kuxi Jud, Kuxi Safid, Kuxisof, Kuxpor kabilar. Kutal nomlari — Anbaxor kutali, Bodi kutali, Gunbazak 12 Xulosa Yana bir misol tariqasida AMUDARYO – Markaziy Osiyo va O‘zbekistonning eng sersuv daryosi. Temuriylar davri yozma manbalarida Amudaryo ko‘proq “ Jayhun ” va nis-batan kamroq “ Obi Omuya ”, Xorazm hududida Gurganj shahri yaqinidagi qismi “ Obi Gurlan ” (Gurlan daryosi) va “Jo‘yi Gurlan” (Gurlan arig‘i), yuqori oqimida “Panjob” nomlari bilan uchraydi. Uning “Obi Vaxsh” (hozirgi Vaxsh daryosi), “Surxob”, “G‘und”, “Hisor” va “Chag‘onrud” (hozirgi Surxon daryosi) irmoqlari ham eslatib o‘tilgan. “Boburnoma”da mazkur daryo nomi “Amu daryosi”, “Amu suyi” shakllar-da uchraydi. Zahiriddin Bobur 909 (1503)-yili Movarounnahrdan Qobul to-monga ketayotganida: “Amu suyini Uyoch (hozirgi atalishi Ayvaj ) guzaridin o‘tgandi” (B. 102). Qoraqalpog‘iston Respublikasi tarkibida shu nomdagi tuman mavjud. Tumanga nom bo‘lgan Amudaryo – Markaziy Osiyoning eng sersuv, yirik daryosi. Daryoni yunon va rimliklar Oksus yoki Oksos , arablar Jayxun, yerli xalqlar dastlab O‘kuz , Vaxsh , so‘ngra Amul deb ataganlar. “Avesto” va boshqa tarixiy manbalarda daryoning Arang , Raxa , Ranxa , Aranxa kabi tarixiy nom-lari ham uchraydi. Ayrim mutaxassislar Amudaryoning hozirgi nomini o‘rta asrlarda mavjud bo‘lgan Amul shahri nomi bilan bog‘liq deyishadi. Masalan, H.Hasanovning yozishicha, “Daryoning ayrim qismlari Jaryob, Balx daryosi, Termiz daryosi, Kolif daryosi, Urganch daryosi, Xorazm dar Masalan, H.Hasanovning yozishicha, “Daryoning ayrim qismlari Jaryob, Balx daryosi, Termiz daryosi, Kolif daryosi, Urganch daryosi, Xorazm dar 31 masalala-rini yanada kuchaytirmoqda. Chunki joy nomlari, tarixiy toponimlar, milliy qadriyatlar tilning bebaho boyligi hisoblanishi bot-bot aytilmoqda. Shu bilan birga, joy nomlarining atoqli ot sifatida tilda muqimlashuvi o‘zbek onomastikasining muhim nazariy, amaliy va jiddiy masalasi hisoblanadi. Shu munosabat bilan mazkur lug‘atni butun Respublikadagi ayrim olimlar jamoasi tarqoq holda bo‘lgan joy nomlarini umumlashtirib, aziz kitobxon-larga yetkazishni maqsad qildik. Umuman, joy nomlarining izohli lug‘atiga kirgan nomlarning lug‘aviy tarkibi haqida quyidagilarni ta’kidlash lozim. Kurs ishining maqsadi : Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi . Kurs ishining vazifasi : Toponimikaning mohiyati va terminologik tushunchalar xususida Kurs ishining ob'ekti : Surxon vohasi va Termizning tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi Kurs ishining predmeti : Surxon vohasining tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 5 Eski shahar qismida ham yangi muassasalar tashkil topib, ba’zi ko‘chalarga nomlarberilgan. Shahar hayotida kechgan o‘zgarishlar, undagi joy nomlari sonining ortib, ba’zan o‘zgarib borishiga olib kelgan. Mazkur davr shaharning o‘zigaxos tarixiy rivojlanish bosqichini tashkil qiladi va undagi toponimlarni alohida tadqiqot sifatida o‘rganish ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. 1 Toshkent Chirchiq daryosining sohilida joylashgan qadimiy shaharlardan biri bo‘lib, ikki ming yil oldin vujudga kelgan. Toshkent shahri O’rta Osiyoning janubiy darvozasi hisoblangan. Toshkent shahri V- VIII asrlarda Shoshkent, Binkent, Shosh, Choch, deb nomlangan. Shuningdek, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlar o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Shuning uchun Toshkent shahri tarixiy toponimiyasini ilmiy o‘rganish ancha ilgari boshlangan va yuz yildan ortiq davrni o‘z ichiga oladi. Toshkent shahrini siyosiy tarixida o‘zgarishlarini hisobga olib uch bosqichga bo‘lish mumkin. Bu davrlardagi o‘zgarishlar shahar toponimiyasida o‘z ifodasini topgan. Birinchisi XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlariga to‘g‘ri kelsa, ikkinchisi sovet davri to‘g‘ri keladi, shuningdek, uchinchisi 1991-yil mustaqillikdan keyingi davri o‘z ichiga oladi. Bunday jarayonni o‘rganishga vazifalar qo‘yildi. O’rganishlar jarayonida Toshkentning XIX asrdagi qiyofasi, undagi ma’muriy-hududiy bo‘linmalar, qurilmalar, tabiiy ob’ektlar va ularning nomlanishi haqida ko‘p manbalarda uchratish mumkin. Siyosiy o‘zgarishlar natijasida undagi joy nomlariga ham ta’sir ko‘rsadi. Shahar hududining kengayishi, yangi tumanlarning tuzilishi, yangi ko‘chalarning paydo bo‘lishi natijasida yangi 1 Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyatidagi xorologik va xronologik oykonimlar // O‘zGJ axboroti. 47-jild. –T., 2016. 9 o‘zbek halqi balki, butun dunyo sayohatchilarining e’tibori kuchayganidan ham bilish mumkin. Shuningdek, bugungi kunda toponimlar – joy nomlarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ham ortib bormoqda. Toponim so‘zi (yunoncha topos – joy, makon, onima – nom, ism) – har qanday geografik ob’ektning atoqli oti, nomi, jumladan, gidronim, oykonim, oronim, urbanonim, agroonim va boshqalardan tarkib topadi 3 . Hozirda geografik ob’ektlarning nomlarini o‘rganadigan fan bu – toponomika hisoblanadi. Zamon rivojlanishi natijasida joylarning soni va nomi o‘zgarib borishi mumkin. Atrofdagi geografik nomlar insoniyat taraqqiyoti bilan bog‘liq o’zgarib turuvchi ob’ektlar hisoblanadi. Joy tushunchasi, bu – yer yuzasida joylashgan barcha ob’eklar va bu ob’ektlar o‘z ustida joylashtirgan relefni o‘zida mujassam etgan yer yuzasining kichik bir qismidir. Toponimlar tarixini yoritish orqali biror hududning o‘tmishdagi tabiiy sharoiti, siyosiy holati, etnik jarayonlari, iqtisodiy mavqei, xalqaro aloqalari, aholining ijtimoiy va madaniy hayoti kabilar haqida ma’lumot olish mumkin. Zero, “toponimlar – bu yerning tili” 5 , ularda ma’lum hududning tarixi aks etadi. Bu o‘z navbatida tarixni mukammallashtirish imkonini berish bilan birga, unga aniqliklar kiritadi, har bir viloyat, shahar, qishloqlar tarixining o‘z o‘rni bor va uni manbalarga tayanib o‘rganish zarurati tug‘ildi. Shunga ko‘ra, O’zbekiston Respublikasi hududida ma’muriy-hududiy birliklar (viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovullar); aholi punktlari va ularning tarkibiy qismlari (mahallalar, shohko‘chalar, ko‘chalar, maydonlar, bog‘lar, xiyobonlar, bulvarlar); transport va muhandislik-texnika infratuzilmasi ob’ektlari (temir yo‘l stansiyalari, avtostansiyalar, metropoliten stansiyalari, vokzallar, ayeroportlar, 7 2. Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата ( Восточная Бухара и Зап Темур в конце XIX в).-М.: Восточ. Лит, 1958.-С.7. 3. Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб., 1911. – Т.I. –С. 240. 4. Маев Н.А. Очерки Бухарского ханства. – Санк-Петербург, 1879. С . 180. Buxoro xonligi ocherklari. Rus tilidan Ismoil Botirov tarjimasi.-Toshkent: Fan va texnologiya, 2012. – B.84. 5. Покотило П.П. “Путешествие в Центральную и Восточную Бухару в 1886 г.”. – Ташкент: Окружного штаба, 1888-c 30. 6. Qabulov E.A. Surxon vohasi xo`jaligi. –Toshkent: Akademnashr, 2012. –B. 69. 7. Rtveladze E. Aminov M. Surxondaryo. .”. – Toshkent: Qomuslar, 1996-B 206. 8. Surxondaryo VDA, 252-jamlanma, 2-ro`yxat, 109-ish, 19 varaq. 9. Xoliqulov A.B. XIX-XX asr boshlarida Qashqadaryo bekliklari. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiyasi. -Toshkent, 2011. B-120. (Полк. Галкин. Краткий военного-статистический очерк района полевой поездки офицеров Генерального Штаба Туркестанского военного округа в 1889 году в Бухарском ханстве в южной части Самаркандской области // Сборник географических, топографических и статических материалов по Азии. – СП.б.: Военная типография ) 10. O`zMA. 1-jamg„arma, 34-ro`yxat, 791-ish, 32-orqa varaq. 11. O`zMA. 2-jamg„arma, 1-ro`yxat, 251-ish, 99-varaq. 12. O`zMA. 126-jamg„arma, 1-ro`yxat, 51-ish, 43- varaq. 13. O`zR MDA. I-126-jamg„arma, 1-ro`yxat, 69-ish, 1, 2-varaq. 14. O`zR MDA, I-126-jamg„arma, 2-ro`yxat, 71-ish, 93-varaq. 35 qorachig‘iday saqlashimiz zarur”. Davlatimiz rahbari tomonidan joy nomlari bo‘yicha ta’kidlab o‘tilgan muammolarni bartaraf qilish uchun toponimlarni tarixiy-lisoniy jihatdan tadqiq qilish va toponimik lug‘atlar yaratish lozim bo‘ladi. “Davlat tili haqida”gi Qonunning 22-moddasida: “Geografik obyekt- larning nomlari davlat tilida aks ettiriladi”, – deb yozib qo‘yilgan bo‘lsa- da, yangi qurilgan, qurilayotgan aholi punktlari yoki ko‘ngilochar maskanlarga nom berishda bir qismi yoki to‘laligicha xorijiy tilga oid so‘z bilan ifodalanuvchi Toshkent siti, Olmazor siti, Nukus siti, «Magic City» kabi so‘zlar paydo bo‘la boshlagani ijobiy hodisa emas, albatta. Mazkur lug‘atda asosiy e’tibor tarixiy nomlarga, shuningdek, yirik toponimik obyektlar nomini izohlashga qaratilganki, ular xalqimizning tafakkuri, dunyoqarashi va turmush tarzini o‘zida aks ettiradigan onomastik birliklar bo‘lib, yuqoridagi kabi sun’iy ravishda yoki boshqa tillarga taqlidan qo‘yilmagani bilan qimmatlidir. Bugungi kunda joy nomlarining ma’nolarini, ularning xalq tafakkuri asosida shakllangani, milliy mentalitetimizni aks ettirishini o‘sib kelayotgan avlodga tushuntirmas ekanmiz, yuqoridagi kabi nomlar paydo bo‘lishda davom etaveradi. Ma’lumki, joy nomlari yurtimizning qadimiy tarixi, geografik sharoiti, xalqimizning orzu-umidlari, madaniy-ma’naviy, siyosiy, diniy-falsafiy, es- tetik qarashlari, ona tilini e’zozlash va uning boyliklarini asrab-avaylash usullarini o‘zida ifoda etgan ulkan xazina, lisoniy birliklardir. Shu kunlarda xalqimizning ma’naviy qadriyatlarini tiklash, xalqning o‘zligini anglash, davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar- ning chinakamiga sezish ishiga juda katta e’tibor va mas’uliyat bilan yon- dasha boshladi. Ana shu e’tibor va mas’uliyat joy nomlariga bo‘lgan muno-sabatni, ularning tartibga keltirish, ilmiy jihatdan tadqiq etish 4 biri bo`lgan. Sherobod bekligi Surxon vohasi bekliklar orasida o`zining hudud va aholi soni jihatidan ajralib turgan. Beklikning hududi, sharqda Surxondaryoning o`ng qirg„og„i, shimoli-g„arbda Istara arig„idan Tallashqon va Xo`jaianqo tog„ etaklari, janubda Amudaryoning Qorakamar kechuvidan Pattakesar(gacha bo`lgan hududlarni egallagan. Bu davrda beklik tarkibida 7 amloklik: Talashqon, Saidobod, Gilambob, Salavot, Jarqo`rg„on, Tallimaron va Sherobod shahri atrofi aholi maskanlaridan iborat bo`lgan.N.A.Mayev Dahqorakent dovonining Serobga (Sayrob) qadar yo`lida. Buzg„oloxona bulog„i mavjudligi, Sherobod shahri Sherobod vohasining ma muriy va qisman‟ butun Sherobod vohasining savdo markazi ekanligi, 1868 yilga qadar Amudaryoning tekis qirg„oqlari bo`ylab qo`ng„irotlar joylashganligi haqida yozadi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Termiz o`zaro urushlar natijasida deyarli butunlay vayron bo`lgan. Faqat Pattakesar va Solihobod qishloqlarigina saqlanib qolgan. 1894 yili Termiz xarobalaridan 8 km narida joylashgan Pattakesar qishlog„ida ruslar qal a qurgan. Mahalliy ‟ aholi uni “Tuproqqo`rg„on” deb atagan. Hozirgi Termiz ana shu Tuproqqo`rg„on atrofida bunyodga kelgan. Termizda kasalxona tipidagi birinchi davolash muassasasi 1902 yilda qurilgan. Dastlab qabulxona va 10 o`rinli bo`limi bo`lgan. Doimiy ishlaydigan bo`limida ikki feldsherdan tashqari harbiy gospitalning vrachlari har yakshanba kuni ko`ngilli ravishda bemorlarni qabul qilgan. 1910 yili Termizda birinchi sanoat korxonasi – paxta tozalash zavodi va bir necha ustaxonalar qurildi. 1916 yil Buxoro – Qarshi – Termiz temir yo`li qurilib, Termiz obodonlasha boshladi. 22 Keltirilgan ilmiy dalillar va tarixiy manbalarning malumotlariga tayangan holda xulosa qilib aytish mumkinki, Termiz nomining kelib chiqishi shaharning paydo bo’lishi bilan tengdosh desak xato bo’lmaydi. Ma’lumotlar xilma-xilligiga qaramasdan Termiz nomining qaysi shakli ifodalanishidan qat’iy nazar aynan bir joy haqida Amudaryoning o’ng sohilida joylashgan shahar nomi ekanligi ilmiy manbalarda isbotlangan. Toponimlarni lingvistik jihatdan o’rganish asosida tarixiy va geografik ma’lumotlarga tayangan holda va yerli aholining bu joy haqidagi qadimiy rivoyatlariga asoslansak, Xoja al –Hakim haqidagi rivoyatni haqiqatga yaqinroq deb aytish mumkin. Chunki bu rivoyatda g’ayrioddiy tuyilgan jihatlar bo’lishiga qaramasdan,xalq orasida juda ko’p variantda mavjudligi bu rivoyatda biroz bo’lsa-da haqiqat mavjudligidan dalolatdir. Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, O‘zbekiston Respubliksida ta’lim dargohlarida o‘quvchilarga tarixni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini orttirish hamda davlatimiz tarixiga oid bo‘lgan bilimlarini rivojlantirish, boyitish va kelajak avlodga yetkazish lozim. Fanining, nazariy va amaliy tomonlari, predmetlari, fanlar ichida tutgan o‘rni va geografik nomlarni ilmiy tadqiq etish usullarini o‘rganish hamda ilmiy ishlar olib borish lozim. Yosh avlodga geografik nomlarni tasniflash tamoyillari va mezonlari chuqur o‘rganish va yosh avlodga tariximiz haqida bilimlarni yetkazish lozim. Boshlang‘ich bilimlar bilan birga geografik nomlarning yasalishi, grammatik tuzilishi, imlosi, transformatsiyasi, etimologiyasi, geografik obektlarni nomlashning asosiy qoidalarini va geografik terminlarni chuqur o‘rganish lozim. Shuningdek, ta’lim tizimida geografik nomlarni o‘rgatish usullari, o‘qitish jarayonida va o‘qishdan tashqari vaqtlarda ta’lim jarayonida mahalliy geografik nomlarni o‘rganish hamda joy nomlarining 32 shahrining Tara Mastha yoki Tara Maetha -narigi sohildagi shahar, yanada to’g'rirog'i daryoning narigi sohilidagi shahar, shahar nomining Yunon- Baqtriya podshohi Demetriya (Dmitrius) bilan bog'lanishlari isbotini topmaganidek, uning yunoncha “termos” so'ziga aloqadorligi ham asosli emas. Iskandar Zulqarnayn Termiz shahrini mustahkam tayanch qal'a sifatida mustahkamlab, unga «Oks bo'yi Aleksandriyasi» nomini berganligi ingliz olimi V. Tarn asarlarida qayd etilgan. Iskandar-daryo bo'yidagi bu manzilgohni mahalliy xalq g'alayonlaridan saqlanish uchun muhim harbiy istehkom shaharga aylantirish rejasi bilan uni qayta qurdiradi. Sh.Safarovning “Termiz va termiziylar”asarida quyidagi rivoyat keltiriladi: “Bir kuni Xoja al-Hakim shogirdlarisiz masjidga namoz o’qigani keladi.U yerda bir kishiga otni ushlab turishni buyuradi. U al- Hakim namoz o’qib turgan paytida pinhona kirib,u kkkishining boshini kesadi va ko’zdan g’oyib bo’ladi. Xalq qayg’u-alamga botadi.Uni an’anaga ko’ra dafn etishadi.Kunlarning birida shogirdlari va qarindoshlari uning qabri boshiga yig’ilganda qabrdan “Tirik biz”degan ovoz eshitilgan emish.Shu kundan boshlab hamma halok bo’lgan ustoz xojani”Ali al- Hakim tirikbiz”,deb ataydigan, keyinchalik shahar nomini ham” Shahri Ali al-Hakim tirikbiz”deb ataydigan bo’lishdi.” Termiz shahrining nomi va uning kelib chiqishi haqida ko'plab rivoyatlar yuradi, shu xil rivoyatlardan yana birida Balxlik mashhur shayx Dorulomon termizlik al-Hakimning g'oyibot olami bilan bog'lana olishdagi ruhiy quvvatini sinamoq niyatida Termizga yo'l oladi. Dorulomon o'z xalifa(yordamchi)si bilan suvga tushganda, buni oldindan bilgan al-Hakim Amudaryoga tushib daryoning yarmigacha borib Dorulomonni kutib oladi. Hayratda qolgan Dorulomon xalifasiga- «Bu zotni daryodan ko'tarib o't» 28 mutolaasi orqali bilib olamiz. Asarda hozirgi Qashqadaryo viloyatidagi Shahrisabz shahrining nomlanishi shunday izohlanadi: ―Bahorlar sahrosi va shahri va bomi va tomi ho b sabz bo lur uchun Shahrisabz… derlar . Demak, Shahrisabz —ʻ ʻ ‖ ―ko kalamzor shahar , ―yashil — bog -rog larga boy shahar ʻ ‖ ʻ ʻ ‖ ma nosidadir. ―Boburnoma da Hindiston hududidagi Kashmir ʼ ‖ oykonimiga tubandagicha izoh berilgan: ―…bu tog elini Kas derlar. ʻ Xotirga yettikim, Hinduston eli «shin ni ―sin talaffuz qilur. Chun bu ‖ ‖ tog da mo tabar shahr Kashmirdur, balki Kashmirdin o zga bu tog da yana ʻ ʻ ʻ ʻ shahri eshitilmaydur. Bu jihattin bo la olurkim, Kashmir demish ʻ bo lg aylar». Darhaqiqat, geograf olim Hamidulla Hasanov ta kidlaganidek ʻ ʻ ʼ ―kas aslida ―kash bo lib chiqadi va Kashmir shu tog dagi qabila nomi ‖ ‖ ʻ ʻ bilan bog liq oykonim hisoblanadi. Shuningdek, Bobur Afg onistondagi ʻ ʻ viloyatlardan biri Lamg on to g risida yozar ekan, uning besh tuman va ʻ ʻ ʻ ikki bo lakdan iborat ekanligini ta kidlaydi hamda nomning kelib chiqishi ʻ ʼ xususida mana bu fikrlarni bayon kiladi: ―Hazrati Nuh payg'ambarning otasi Mehtar Lomning qabri Alishang tumanidadur. Ba zi tarixta Mehtar ʼ Lomni Lamak Lamkon debturlar. Ul elni xili mulohaza qilibturkim, ba zi ʼ mahal «kof o runiga ―g ayn ta ‖ ʻ ʻ ‖ laffuz qilurlar, bu jihattin g olibo bu ʻ viloyatni Lamg on debturlar». Demak, muallifning tushuntirishicha, ʻ Lamkon nomi ―k harfining ―g deb aytilishi tufayli Lamg on shakliga ‖ ʻ‖ ʻ kelib qolgan: Lamkon > Lamg on. Aytilganlardan anglashiladiki, Kashmir ʻ kas etnonimiga aloqador holda vujudga kelgan etnooykonim, Lamg on ʻ shahri nomi bilan yuritilgan antropotoponim sanaladi. Bobur yana Hindistondagi Ko hi Jud, Savo lak parbat, ʻ Afg onistondagi Shohi Qobul tog lari haqida to xtalganda, ularning ʻ ʻ ʻ ma nosiga e tibor beradi. Ko hi Jud tog ida ellardan biri jud qabilasi ʼ ʼ ʻ ʻ 14 15. Mirakmalov M.T. Xalq tabiiy geografik terminlari. –T.: "Fan va texnologiya nashriyoti", 2009. 16. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyatidagi xorologik va xronologik oykonimlar // O‘zGJ axboroti. 47-jild. –T., 2016. 17. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyati geografik joy nomlarining o‘rganilish tarixi // O‘zGJ axboroti. 46-jild. –T., 2015. 18. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Hududiy toponimiya va geografik joy nomlarining rayonlashtirilishi // Farg‘ona vodiysi tabiatidan foydalanish va muhofaza qilishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. II qism. –Namangan., 2014. 19. Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Asrorov D.Q. Vobkent tumani toponimlari (monografiya). –T., “MUMTOZ SO‘Z”, 2017. 20. Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Shamuratova N.T. Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugidagi fitonim va zoonimlar // Zamonaviy geografiya va O‘zbekiston tabiiy-resurs potensialini baholash. Iqtidorli talabalar va yosh olimlarning ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. – T., 2015. 21. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. O‘lkamiz o‘simlik va hayvonot dunyosini o‘rganishda joy nomlarining o‘rni // Orol dengizi mintaqasida yuzaga kelgan ekologik ofatning atrof-tabiiy muhitga ta’siri. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –Buxoro, 2015. 36 yashaganligini aniqlaydi va bu tog shu qabilaning nomi bilan atalganliginiʻ e tirof etadi: ―Bu tog ni juda mansub qilib, Ko hi Jud debturlar . Shohi ʼ ʻ ʻ ‖ Qobul oronimining kelib chiqishini shunday tushuntiradi: "Qal aning ʼ g arb-janub tarafi kichikraq parcha tog tushubtur. Ul tog ning qo llasida ʻ ʻ ʻ ʻ Shohi Qobul imorat kilgani uchun bu tog ni Shoxi Qobul derlar". ʻ Anglashiladiki, Shohi Qobul tog i Qobul shohi nomi bilan atalgan. Bobur ʻ ba zi hollarda joy nomlarini izohlashda aholi orasida tarqalgan turli afsona, ʼ rivoyat, aqidalarni — xalq etimologiyasini ham bayon etadi. Afg onistondagi Xoja Seyoron chashmasining nomlanishini quyidagi ʻ mazmundagi rivoyat bilan bog laydi. Boburning yozishicha, bu ʻ chashmaning atrofi uch nav daraxtlar bilan o ralgan. Chashmaning o rtasida ko plab chinor daraxtlari, ikki ʻ ʻ ʻ tarafida balut daraxtlari, old tomonida esa arg uvonzor bo lgan. ʻ ʻ ―Derlarkim, bu uch jins daraxt uch azizning karomatidur. Seyoronga vajxi tasmiya muni derlar . Anglashiladiki, Seyoron ―uch do st, uch aziz ‖ ʻ ‖ ma nosini ifoda etar ekan. Hodarvesh toponimiga berilgan izohni xam xalq ʼ etimologiyasi namunalaridan biri deyish mumkin. ―Ho jand bila ʻ Kandibodom orasida bir dasht tushubtur, Hodarveshga mavsumdir. Hamisha bu dashtga yel borur. …Derlarkim, bir necha darvesh bu bodiyada tund yelga yo luqub, bir-birini topolmay, «Ho, darvesh , ʻ ‖ ―Hodarvesh , deya halok bo lubturlar, andin beri bu bodiyani Hodarvesh ‖ ʻ derlar». Hodarvesh xozirgi Qayroqqum cho lining avvalgi nomidir. ʻ Asarda uchraydigan bir qator joy nomlarining zamirida o zlashma ʻ qatlamga oid forscha-tojikcha, arabcha so zlar yotadi. Bunday toponimlar ʻ turli ma nolarni ifodalovchi leksemalardan tarkib topgan. Garmchashma, ʼ Bog i kalon, Botsafid, Dug oba, Darbandi Oxanin, Ko xiston, Sangzor, ʻ ʻ ʻ Chorju, Childo xtaron, Surxob, Regiravon, Obdara, Charmgaron, ʻ 15 tilni rivojlantirishga qaratilgan ko‘pgina masalalar qatorida geografik va boshqa toponimik obyektlarga qonun hujjatlariga muvofiq nom berilishi borasidagi faoliyatni monitoring qilish va muvofiqlashtirish ko‘zda tutilgan. Qo‘lingizdagi ushbu lug‘at ana shu monitoringni yuritish va tartibga solish yo‘lidagi samarali ishlarning ajralmas qismi sifatida maydonga keldi hamda joy nomlarini to‘plash va tartibga solishda muhim manba bo‘lib xizmat qilishi tabiiy. Ma’lumki, Respublikamizdagi joy nomlarining barchasini insonda este-tik zavq uyg‘otadigan, milliy mafkura va qadriyatlarimizga mos keladigan, hududning xususiyatlarini o‘zida aks ettiradigan deb bo‘lmaydi. Ayrim nomlarni o‘zgartirish ehtiyoji bor, shuningdek, imlo xatolari mavjudligi, o‘zlashmagan so‘zlar bilan ifodalanganlari tilimizga putur yetkazmoqda. Prezident Sh.Mirziyoyev shu kabi holatlar haqida quyidagi fikrlarni bildirgan edi: “Afsuski, jamoat joylarida, ko‘chalarda, binolar peshtoqida toponimik belgilar, turli lavha va reklamalar ko‘pincha xorijiy tillarda, ma’naviyatimizga yot mazmun va shakllarda aks ettirilmoqda. Bu davlat tili talablariga, milliy madaniyat va qadriyatlarimizga bepisandlikdan, umumiy savodxonlik darajasi esa tushib ketayotganidan dalolat beradi. Shu munosabat bilan, Vazirlar Mahkamasi Atamalar komissiyasi bilan birgalikda, ushbu masalalarni keng jamoatchilik ishtirokida jiddiy o‘rganib chiqish va tartibga solish zarur. Chunki ijtimoiy obyektlarga nom berish – bu shunchaki shaxsiy yoki xususiy ish emas. Bu barchamizning vatanparvarlik va ma’naviy saviyamizni yaqqol ko‘rsatadigan o‘ziga xos mezondir. Buni hech kim hech qachon unutmasligi kerak. Biz xalqimizning taqdiri, ertangi kuni haqida o‘ylar ekanmiz, eng avvalo, millatimizning asl fazilatlarini, go‘zal urf- odatlarimiz, betakror san’atimiz va adabiyotimiz, ona tilimizni ko‘z 3 (Shirobodning janubida). Hisor tizmasidan g„arbiy yo`nalishda Shahrisabiz tog„lari nomi ostida past tog„ tizmasi ajralib, Buxoroning Samarqand viloyati bilan chegarasini tortib, asta-sekin pasayib boradi. Hisor tizmasining tog„ dovonlarining balandligi g„arbga qarab asta-sekin pasayadi. Hisor tizmasi janubga qarab, Kofirnagon va Surxonning Surxob (Vaxsh yoki Qizil-su) oqimidan hosil bo`lgan Hisor vodiysi deb ataladigan vodiyga tik pastga tushadi. Janubdan bu vodiy yuqorida qayd etilgan daryolar vodiylarini ajratib turuvchi va shimoldan janubga umumiy yo`nalishga ega bo`lgan tog„ tizmalari bilan chegaralangan. Hisor vodiysi Feyzobod shahridan boshlab ko`zga tashlanadi, avvalroq (sharqda) daryo darasini ifodalaydi. G„arbga qarab vodiy kengayib, asta-sekin pasayib, Hisor shahri yaqinida maksimal kengligi 20 verst (1 verst =1066,8 metr) gacha yetadi. Surxon, Kofirnagan, Vaxsh va Qizilsu (Ko`lob daryosi) daryolarining tor vodiylari Hisor vodiysidan boshlanib, Amudaryo va Panjda tugaydigan past tog„ tizmalari bilan bir- biridan ajralib turadi. Ushbu tizmalarning har biri parallel zanjirlar massasidan iborat bo`lib, ularning har biri ba zan hatto bir nechta nomlar beradi, shuning‟ uchun ularning har biriga umumiy nom berish juda qiyin, lekin ularni asosiy tizmalarga ko`ra nomlash odat tusiga kiradi: tog„lar orasidagi tog„lar. Surxon va Kofirnagan - Bobotog„, Kofirnagan va Vaxsh oralig„ida -G„azi-Malek va Vaxsh va Qizilsu o`rtasida - Qoratau. Bu tizmalarning dovonlarining balandligi 3-4 ming fut(dan oshmaydi, Bobotog„ tizmasi eng baland balandlikka etadi. Buxoro tog„larining, umuman, deyarli barcha O`rta Osiyo tog„larining o`ziga xos xususiyati o`rmonning yo`qligidir. Bundan tashqari, juda kam uchraydigan yoki kichik bog„lar, 19 tomondagi shaharni o`rab turgan tog„lar tepasida joylashgan. Shuningdek, N.A.Mayev Sherobodning tarkibida 5 ta amlokdorlik bo`lib, har bir amloklikda 3-5 tadan qishloqlar mavjudligi haqida to`xtaladi. V.V.Bartold yozishicha, Sherobod hozirgi nomini XVIII asr boshlarida olgan bo`lib, Sheroboddaryoning o`ng sohilida qal a qurgan‟ qo`ng„irot urug„idan hukmdor – SHer Ali (SHeralixon) nomi bilan atalgan. Yana bir taxmin shuki, Sherobod – “bosh rabot”, ya ni ”bosh ‟ bekat” ma nosini anglatadi. ‟ Sheroboddaryo oqib keladigan tog„ darasi yoqalab Turkistonni Afg„oniston va Hindiston bilan bog„lovchi muhim savdo yo`li o`tgan. Sheroboddan 3 km shimolda mahkam istehkomli Nondahana (non yo`li) inshooti joylashgan. XIX asr – XX asr boshlarida bu yer maxsus boj yig„iladigan joy bo`lganligi uchun shu nom bilan atalgan. Bu yerda Sheroboddaryodan ko`p kanal va ariq shaxobchalari chiqqan. Binobarin, Nondahana faqat karvon yo`lini emas, suv taqsimotini ham nazorat qiladigan joy bo`lgan. XIX asr – XX asr boshlarida Sherobod Buxoro amirligiga qarashli katta bekliklardan hisoblangan. Xulosa qilib aytganda, XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro amirligi va Surxon vohasi ma muriy-boshqaruv tizimida an anaviy xususiyatlar ‟ ‟ saqlanib, ammo mahalliy muarrixlar va arxiv manbalarida amirlik ma muriy tizimda o`zgarishlar ham bo`lgan. Amirlik ma muriy-boshqaruv ‟ ‟ tizimidagi o`zgarishlar markazdagi ichki iqtisodiy-siyosiy o`zgarishlar bilan bog„liq holda o`zgarib turgan. Amirlikda yangi aholi manzillarining paydo bo`lishi va shakllanishi daryo bo`ylari va vohalarda vujudga keldi. - Shuningdek, Buxoro amirligi tarkibiga kirgan hozirgi Surxon vohasi 24

Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi .

Купить