Tarixiy o'lkashunoslik fani shakllanishiga doir dastlabki ma'lumotlar - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	16000UZS
Размер	625.3KB
Покупки	2
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

88 Продаж

Tarixiy o'lkashunoslik fani shakllanishiga doir dastlabki ma'lumotlar

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. TARIXIY O'LKASHUNOSLIK FANI SHAKLLANISHIGA DOIR
DASTLABKI MA'LUMOTLAR ...................................................................5
1.1 O‘lkashunoslik fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan .............................5
1.2 O`lkashunoslikning turlari ................................................................ ..............9
II BOB. O'LKASHUNOSLIK ISHLARI VA KEYINGI AHVOLI.................15
2.1 XX asrning 20-30 yillaridagi o`lkashunoslik ishlari ...................................15
2.2 Tarixiy o`lkashunoslikning 1917 yildan keyingi ahvoli ....... ........................22
XULOSA ...............................................................................................................31
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................32
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. TARIXIY O'LKASHUNOSLIK FANI SHAKLLANISHIGA DOIR
DASTLABKI MA'LUMOTLAR
1.1 O‘lkashunoslik faning shakllanishi va rivojlanishi tarixidan
Tarixiy o‘lkashunoslik fanining fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi.
Avesto vaqadimgi manbalarda o‘lkamizning nomlari. Arab manbalarida o‘lkamiz
haqidagima’lumotlar va ularning ahamityai. IX-XII asrlarda o‘lkadagi siyosiy va
iqtisodiy hayot.Amir Temur va temuriylar davrida o‘lkamiz. SHayboniylar davrida
o‘lkadagi ijtimoiyiqtisodiy jarayonlar. Xonliklar davri o‘lkashunosligi.Tarixiy
o‘lkashunoslikning tarix fani tizimida tutgan o‘rni. Tarixiy o‘lkashunoslik fanining
tadqiqot ob’ektlari, Turkistonda dastlabki ilmiy jamiyatlarning tashkil etilishi,
Tarixiy o‘lkashunoslik fanining rivojlanishida ilmiy jamiyatlarning o‘rni.
Rossiyasiya imperiyasining o‘lkamizdagi mustamlakachilik siyosati va o‘lkani
o‘rganish masalasi. Evropa tadqiqotchilari tomonidan o‘lkamizning o‘rganilishi.
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini o‘rganishga
bo‘lgane’tibor.
O‘lkamizda shaharsozlik urbanizatsiyasi va davlatchilikning qaror
topishi. O‘lkamizda qadimgi davlatlar va shaharlar to‘g‘risida yozma manbal
ar,Vatanimizning janubiy hududlarida qadimgi shahar madaniyatining shakllan
ishi vataraqqiyoti, o‘rta asrlar davrida yaratilgan manbalarda “shahar” tushu
nchasi. XXIIasrlarda shahar madaniyatining ravnaqi, Amir Temur va Temuriy
lar davridashaharsozlikning rivojlanishi. So‘nggi o‘rta asrlarda o‘lkamizda urb
anizatsiyajarayonlarning taraqqiy etishi kabi jihatlarni o‘rganishga etibor
qaratilgan.SHuningdek, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko‘rsatib o‘tilga
n talabayoshlarning tarixiy dunyoqarashini boyitish, ularda mustaqil fikrni qaror t
optirish, tarixnimukammal darajada bilish, har bir yosh avlodda o‘z o‘lkasi tarixini
o‘rganish va vatannisevish hisini o‘yg‘otish, Bugungi kunda o‘lkamizda olib
borilayotgan barcha xayirli
5

ishlarni yoshlar ongiga singdirish,o‘z tuprog‘i, onzamin vao‘lkasini qadrlashga und
ashkabi masalalarni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. O‘lkamizning tarixiy-
madaniy viloyatlari Baqtriya, Maarg‘iyona, Sug‘diyona,
Xorazm, Ustrushona, CHoch, Farg‘onaning geografik o‘rni. Antik davrida
o‘lkamizning qadimgi davr tarixiy geografik o‘rni. Kushonlar davri tarixiy
geografiyasi. Ilk o‘rta asrlar davrida o‘lkamiz tarixiy geografiyasi. IX-XIII asrlar
tarixiy geografiyasi. Amir Temur, temuriylar va shayboniylar davri tarixiy
geografiyasi. Xiva, Qo‘qon xonliklari va Buxoro amirligining geografik o‘rni.
O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy bo‘linishi va relefi. Iqlim
sharoitlari. Suv resurslari. Tabiiy o‘simliklar qatlami va hayvonot olamining o‘ziga
xosligi. Tabiiy iqlim sharoitlari va landshaftlar tipi. O‘lkamiz tarixini o‘rganishda
arxeologiya fanining tutgan o‘rni va ahamiyati. Modidiy manbalar va tabiiy
manbalar. Tosh davri xususiyatlari. Tosh xo‘jaligi va moddiy madaniyati. Tarixiy-
madaniy jarayonlar. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalik shakllariga (dehkonchilik,
chorvachilik, hunarmandchilik) o‘tish va ularning keyingi taraqqiyoti. Bronza va
temir davrlari xususiyatlari. O‘troq dehkonchilik va ko‘chmanchi qabilalarning
tarqalishi. Ularning xo‘jaligi va moddiy madaniyati. O‘lkamizda Antik davri
me’morchiligi va san’ati, ilk o‘rta asrlar davri shaharlari va me’moriy obidalari.
O‘zbekistonning XI-XIII asr boshlarime’moriy yodgorliklari va me’morchiligi.
O‘zbekistonning Amir Temur, Temuriylar va SHayboniylar davri memorchiligi
asrlar davri me’morchiligi. Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonligi me’morchiligi.
Mustaqillik davrida O‘zbekistonda olib borilgan arxeologik tadqiqot ishlari va
ularning asosiy natijalari. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik
palatasi tomonidan 2009 yilda qabul qilingan "Arxeologiya merosi ob’ektlarini
muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunining o‘lka tarixini
o‘rganishdagi o‘rni. O‘lkashunoslikni o‘rganishda paleontropologik
ma’lumotlarning o‘rni. Antropologiya va etnologiya fanining tadqiqot obe’ktlari.
O‘zbekistonning qadimgi odam tarqalgan hudud ekanligi (Teshiktosh, Samarqand
topilmalari). O‘zbekiston hududida zamonaviy odamlarning paydo bo‘lishi va
voha bo‘ylab tarqalishi. Qadimda o‘lkamizda majud bo‘lgan irqlar, mongoloid
6

irqining o‘lkamizga kirib kelishi. O‘lkamiz qadimgi aholisining antropologik
shakllari va tipi. Toshkent vohasining qadimgi aholisi. Kushon Baqtriya aholisi,
Zarafshon vohasi aholisi, Farg‘ona vodiysining qadimgi aholisi. O‘lkamizdagi
etnik guruhlar. (So‘g‘dlar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massagetlar) Antik
davri migratsiyalari va etnik jarayonlari. O‘rta asrlarda turkiy tilli xalqlarning kirib
kelishi masalalari va uning bosqichlari. Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining
etnik tarkibi 2
. O‘lkamiz etnografiyasining o‘rganilishi. Dastlabki etnografik
ma’lumotlar. Qadimgi va o‘rta asrlarda yaratilgan manbalarda etnografik
ma’lumotlar. Rossiya va Evropa tadqiqodchilari tomonidan o‘lkamiz
etnografiyasining o‘rganilishi. Qadimgi diniy tasavvurlar, urf-odat va irimlar.
YOzma manbalarning ahamiyati va ularning turlari. O‘lkamiz tarixi to‘g‘risidagi
dastlabki ma’lumotlar: «Avesto», qadimgi fors manbalari, yunon-rim
mualliflarining asarlari. Xitoy manbalari. Qadimgi yozuv yodgorliklari so‘g‘d,
baqtriya va xorazm yozuvlari. O‘rta asrlar davri arab va mahalliy mualliflarining
asarlari, ularda o‘lkashunoslikga oid ma’lumotlar. Turkiy o‘zbek tilidagi tarixiy
manbalar. XIV-XVII asrlarda yaratilgan manbalar va ularning tahlillari. Arxiv
manbalarining o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati. Arxivshunoslik to‘g‘risida
umumiy ma’lumotlar. Qadimgi va o‘rta asrlar davri arxivlari. Arxiv hujjatlarini
hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanish to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar.
Tarixiy jarayonlarni yoritishda va o‘lkashunoslikni o‘rganishda arxiv hujjatlarining
o‘rni. Mustaqillik davrida arxiv hujjatlarining o‘rganilishi. O‘zbekistonning
mustaqilligi davrida arxiv ishlari tizimi. 2010 yil “O‘zbekiston Respublikasi
arxivlar ishi to‘g‘risidagi” qonunning o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati.
Toponimika tushunchasi va uning maqsadi. Geografik joy nomlarini o‘rganishda
toponimikaning o‘rni. Toponimikaning fan sifatida shakllanishi. Toponimikaga oid
asosiy ilmiy terminlar mazmuni. Toponimikaning 2 qismga: mikro va makro
toponimlarga bo‘linishi. Ularning farqli xususiyatlari. O‘zbekiston toponimikasiga
oid atamalarning yozma manbalarda qayd etilishi. O‘zbekistonda toponimik
tadqiqotlar tarixi. Toponimik ma’lumotlar to‘plash uslublari. Toponimikada
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996
7

antrotoponimlarning o‘rni. Respublika viloyatlari joylarining toponimikasi.
Toponimikaning xronologik davrlarga bo‘lib o‘rganilishi. Toponimikaning
bo‘limlari: gidronimika, oykonimika, oronimika, urbanomika, etnonimlar,
patronimlar, xronimlar, zoonimlar, religonimlar, teonimlar va boshqalar.
Muzeylarning o‘lkamiz tarixini o‘rganishdagi ahamiyati. Fan tizimida
muzeyshunoslik. O‘zbekiston Respublikasidagi muzeylar va ularning o‘lkamiz
tarixini o‘rganishdagi ahamiyati. Moddiy va ma’naviy merosni asrash hamda
targ‘ib etishda muzeylarning o‘rni. Muzey turlari, ilmiy tadqiqot, madaniy –
ma’rifiy ishlar olib boriladigan muzeylar, faqat bir soha bo‘yicha ilmiy – tadqiqot
ishlarni olib boriladigan muzeylar. Muzeylarning o‘quv-tarbiyaviy ishlarda tutgan
o‘rni. Turkistonda tashkil etilgan
dastlabki muzeylar. Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar faoliyati.
O‘zbekistonda 1917-90 yillarda tashkil etilgan muzeylar faoliyati. Mustaqillik
yillarida O‘zbekistonda yangi tashkil etilgan muzeylar va ularning faoliyati.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvarda qabul qilingan
«Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida»gi
Farmoni. «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonun va qarorlarning qabul qilinishi va uning
ahamiyati. SHahar tarixiy kategoriya sifatida. Ierarxiya funksiyalari.O‘rta asr
shaharlarining tarkibiy qismlari.O‘rta Osiyo o‘rta asr shaharlarini o‘rganishda
tadqiqotchiorientalistlarning hissasi. SHaharlarning tarixiy topografiyasini
o‘rganish uslubiyatiga kirish. O‘rta Osiyoda ishlab chiqaruvchi xo‘jalik shaklining
qaror topishi sivilizatsiya shakllanishining ildizi sifatida. Eneolit davri texnologik
o‘zgarishlar. Janubiy Turkmanistonda manzilgohlar ierarxiyasi. Yirik
manzilgohlarning paydo bo‘lishi. Nomozgohdepa, Oltindepa, Qoradepa Bronza
davri yirik markazlarning shakllanishi va ularning protoshahar xarakteri. So‘nggi
bronza davri protoshahar madaniyatining Baqtriya, Marg‘iyona va So‘g‘dning
hududlarida rivojlanishi. Sarazm, Gonur, Jarqo‘ton, Dashli 3 va boshqalar. O‘rta
Osiyoning ilk temir davri qadimgi shahar markazlari taraqqiyoti. Afrosiyob,
Ko‘ktepa, Erqo‘rg‘on, Uzunqir, Qiziltepa, YOzdepa va boshqalar.
8

1.2 O`lkashunoslikning turlari
O`lkashunoslik uch turga bo`linadi: 1) ilmiy, ya`ni davlat o`lkashunosligi; 2)
jamoat o`lkashunosligi; 3) maktab o`lkashunosligi. O`lkashunoslikning har uchala
turi o`zaro bir-biriga aloqador bo`lib, biri ikkinchisini to`ldiradi. Davlat
o`lkashunosligi bilan respublika tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish
hamda ulardan foydalanish qo`mitasi, muzeylar, respublika Fanlar akademiyasi
qoshidagi tarih arxeologiya ilmiy-tadqiqot institutlari shug`ullanadi. Jamoag
o`lkashunosligi qishloq, ovul, qo`rg`on, tuman, shahar, viloyat hududidagi tarixiy
obidalarni saqlash va asrash ishlariga boshchilik qilish bilan birga joylarda
istiqomat qilib turgan xalqlarning kelib chiqishlari (etnogenezi), urf-odatlarini
o`rganadi hamda ilg`or mehnatkashlar, Mehnat qahramonlari xotirasini
abadiylashtirish uchun haykallar, mangu olovlar, hurmat taxtalari tashkil qiladi.
Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil ravishda tanga pullarni
o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni o`rganuvchilar sfragistlar,
tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh, metall, sopol va
yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski asbob-uskunalar
va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham uyushadi. Maktab
o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani o`qituvchilarining
bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab o`lkashunosligining a`zolari V-X
(XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka
materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda to`playdilar. To`plangan arxeologik,
etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari maktab o`lkashunoslik va tarix
muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush,
ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi.
O`qitish jarayonida o`lka materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z
o`lkasi tarixini bilib olishga, chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan
qiziqishini orttiradi va kelgusi hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi. Maktab
o`lkashunosligi fanlar o`rtasidagi aloqani mustahkamlaydi hamda o`qituvchi
zimmasiga katta mas`uliyat yuklaydi. U dastur asosida, o`z a`zolarining bilim
9

darajasi hamda ijodiy qobiliyatlarini hisobga olgan holda (iloji boricha
mutaxassislarning maslahatlari va ko`rsatmalari asosida) tadqiqot o`tkazish
ishining rejasi va ish hajmi hamda uslubini ishlab chiqadi. O`lkashunoslikning
butun muvaffaqiyati shu ishga raxbarlik qilayotgan o`qituvchining bilimiga va
tashkil qila olishiga bog`liq. Agar o`qituvchi o`z o`lkasini yaxshi bilsa, bu haqdagi
og`zaki va yozma manbalarni muntazam o`rganish bilan birga o`quvchilarning ota-
onalari, keksalar, o`lkashunoslik tashkilotining xodimlari bilan suhbatlar olib
borib, pedagogik mahoratini ishga solsa, o`quvchilarning faolligi ortib boradi,
o`tilgan materiallarni to`liq o`zlashtirish bilan birga uni hayotga xam tatbiq qila
boshlaydi. Natijada o`quvchilarning puxta bilim olish bilan birga o`z o`lkasiga
bo`lgan mehr-muhabbati ortadi va tarixiy tasavvuri hamda tarixiy tushunchasi
shakllanib boradi.
Maktab o`lkashunosligi ikkiga bo`linib, o`quv jarayonida (o`quv dasturi
asosida) va dasturdan tashqari (maktabning tarbiyaviy ishlar rejasiga asoslangan
holda) amalga oshiriladi. O`quv jarayonida (sinfda) olib boriladigan o`lkashunoslik
ishlari ham ikki maqsadni ko`zlaydi. Biri – o`z o`lkasining o`tmishini arxeologik,
etngorafik, toponomik, qo`lyozma asarlar va arxiv xujjatlari asosida o`rganish va
o`lkashunoslik materiallarini bir tizimga solish; ikkinchisi — to`plangan
o`lkashunoslik materiallaridan tarix hamda inson va jamiyat darslarida
foydalanish. Sinfda olib boriladigan o`lkashunoslik ishlariga barcha
o`quvchilariing ishtirok etishi majburiydir. Maktabdan tashqari olib boriladigan
o`lkashunoslik ishlari, ya`ni sayohatlar, arxeologik ilmiy safarlarda O`zbekiston
Fanlar akademiyasi tarix hamda arxeologiya institutining tavsiyasi bilangina shu
ishga layoqatli o`quvchilar ixtiyoriy ravishda ishtirok etadilar 3
. Maktab
o`lkashunosligi tarix hamda inson va jamiyat fanlaridan olgan bilimlarni
oydinlashtiradi, kengaytiradi hamda har xil fanlarning o`zaro aloqasini ta`minlaydi.
Maktab o`lkashunosligi tarixiy obidalarni saqlash va himoya qilish, qadimiy
manzilgohlarni topishda ham katta rol’ o`ynaydi. U jamoa bo`lib yashash, ishlash
3
Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma). – T., 2007.
10

va ijod qilishga o`rgatadi. O`quvchilarda sinchkovlik, tirishqoqlik, tevarak-atrofga
havas bilan boqish, tadqiqotga qiziqish, Vatanni sevish va uni ardoqlash hislari
shakllanib boradi. Darhaqiqat, maktab o`lkashunosligi o`quvchilarda o`z Vataniga
mehr uyg`otish bilan birga, ularni estetik ruhda tarbiyalashga xdm munosib hissa
qo`shadi. Vatanga bo`lgan mehr tuyg`usi o`z o`lkasini o`rganishdan boshlanadi.
Maktab o`lkashunosligida ana shunday tuyg`u shakllanadi. 2. Tarixiy
o`lkashunoslikning rivojlanishi. 1917 yilga qadar o`lkani o`rganish masalasi. Rus
olimi M. V. Lomonosov o`z o`lkasini mukammal o`rganish maqsadida 1761 yili
30 savoldan iborat javob varaqasi tuzib, aholi o`rtasida tarqatgan edi. Ayni vaqtda
bu bilan o`lkashunoslik faniga asos solingandi. O`lkani o`nganish masalasi O`rta
Osiyo, shu jumladan O`zbekiston hududida Rossiyadan anchagina keyinroq, ya`mi
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Rus olimlari O`rta Osiyoning chorizm
tarafidan bosib olishidan ancha ilgari bu o`lkani o`rganish bo`yicha bir qancha
ishlar qilgan edilar. Biroq, XIX asrning birinchi yarmidagi o`lkani o`rganish, ya`ni
mahalliy tarixchilik ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotdagi biqiqliqka
mos bo`lib, feodal tuzum manfaatlari uchun xizmat qilar edi. Tarix fanidan feodal
sinfining manfaatlari, xonlar va ular sulola-sining taxtga egaligi va «odilligi»ni
mafkuraviy jihatdan asoslash uchun foydalanib kelindi. Saroy tarixchilari
o`zlarining asosiy e`tiborlarini siyosiy voqeliklarni xonlarning faoliyati va o`z
raqiblari ustidan qozongan g`alabalarini ko`klarga ko`tarib maq-tash, saroydagi
an`analarni tasvirlashga qaratdilar. CHunki zamon o`zi shunaqa edi. Natijada bu
davr tarixchiligining mavzui jahon tarixchiligi mavzusidan bir qadar ajralib qoldi.
X—XV asrlardagi mahalliy tarixchilar Muhammad Narshaxiy, Tabariy,
Rashididdin, Nizomiddin Jomiy, Abulg`ozixon va boshqalarning asarlari o`zining
mazmundorligi, faktik materialga boyligi bilan bu davrda yozilgan tarixiy
asarlardan sezilarli darajada ajralib turadi. SHarqshunos A. A. Romaskevich
Rashididdinning «Jome ut-tavorix» nomli asari ustida so`z yuritar ekan, haqli
ravishda bu asar o`zining mazmuni va hajmi jihatidan muhimligini ko`rsatib, biz
bu asardan keyin eron tarixchiligida voqealarni bu xilda bayon qilish uchun
bo`lgan intilishni ko`rmaymiz, deb yozgan edi. Bu O`rta Osiyo tarixchiligiga ham
11

xos narsa edi. SHunday qilib, XIX asrning birinchi yarmida tarix fani ham, boshqa
fanlar singari, hukmron sinfning manfaati uchun xizmat qildi. X1X asrning 30-
yillarida Buxoro saroy tarixchisi Muhammad YOqub yozgan «Gulshan ul-muluk»
nomli asar o`sha davr tarixiy manbalaridan biri hisoblanadi. Bu asar fors-tojik
tilida yozilgan bo`lib, unda qadimgi zamonlardan to XIX asrning 30- yillarigacha
bo`lgan Buxoro amirligidagi siyosiy voqealar bayoni beriladi. Asarda saroy
voqeliklari, xukmron sinflar tarixi, o`zaro urushlar, unda erishilgan g`alabalar,
xonlikning keyingi sulolasining genealogiyasi (nasabnomasi) ifodalanib,
jamiyatning rivojlanishida asosiy kuch bo`lgan xalq ommasining ahvoli, uning
tilak-orzulari, xalq harakatlari va bu harakatning tub mohiyatini yoritishga bo`lgan
intilishni deyarli ko`rmaymiz. YAna o`sha davrda fors-tojik tilida yozilgan
ikkinchi manba Buxoro saroy tarixchisi Muhammad Mir Olim ning «Tarixi amir
Nasrullo» nomli asaridir. Bu asar Buxoro amiri Nasrulloning (1826—1860)
topshirig`i bilan yozilgan. Asar XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro amirligida
yuz bergan siyosiy voqealarni, ichki va tashqi voqeliklarni tasvirlash bilan
boshlanib, amir Nasrulloning hokimiyatga kelishi, uning dastlabki yillardagi
davlatni boshqarishda tutgan siyosati bilan tugallanadi. Asarda Buxoro
amirligidagi 1821 — 1825 yillarda bo`lib o`tgan xitoy-qipchoqlar qo`zg`oloni va
uning bostirilishi haqida so`zlanadi. Ammo asarda qo`zg`olontshg asosiy sabablari
va mohiyati ochib berilmagan, bu tabiiy hol bo`lib, saroy tarixchisidan buni kutish
mumkin emas edi.
Yana shu yo`nalishda yozilgan tarixiy manbalardan biri mulla Ibodulla va
mulla Muhammad SHariflar tomonidan fors-tojik tilida yaratilgan «Tarixi amir
Haydar» nomli asardir. Asarda ashtarxoniylar bilan mang`itlar sulolasi tarixi, amir
Haydarning otasi amir SHoh murodning tug`ilishidan boshlab, to amir Haydar-
ning o`limi (1826) gacha Buxoro amirligida bo`lib o`tgan siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy voqealarga to`xtalib o`tilgan. SHu bilan birga, asarda 1820 yilda A. F.
Negri boshliq Rossiyadan Buxoroga yuborilgan elchilik tashrifi to`g`risida xam
ma`lumotlar berilgan'. Muhdmmad SHarifning xuddi o`sha davrni aks ettiruvchi
«Toj ut-tavorix»—(«Tarixlar toji») nomli asarida mang`itlar nasabnomasi, turkiy
12

va Mo`g`ul qabilalari, CHingizxon, uning avlod-ajdodlari, shayboniylar,
ashtarxoniylar sulolasining tarixi beriladi. Umuman, asar ashtarxoniylar, ayniqsa
mang`itlar sulolasi vaqtida Buxoro amirligidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
voqeliklarni o`rganishda muhim rol’ o`ynaydi. XIX asrning 40-yillarida yozilgan
yirik tarixiy manbalardan biri Muhammad Hakimxon to`raning «Mun taxab VI•
takorix» nomli asaridir. Asarda XVIII asrn ing 70 millaridan to Qo`qon xoni
Umarxonning vafoti (1822), undan so`ng taxtga o`tirgan Madalixongacha bo`lgan
davrdagi Qo`qon xonligi tarixiga doir siyosiy voqealar tasvirlagan. Hakimxon
to`ra xon bilan birga yurib, XIX asrning birinchi choragidagi voqealarga
aralashadi. U saroydagi fisq-fujur, viloyaxlardagi siyosiy tortishuvlar, xonlikning
tashqi va ichki siyosatini, Buxoro amirligidagi siyosiy hodisalarni o`z ko`zi bilan
ko`rib, ularni o`z asarida aks ettirgan. Ashtarxoniylardan so`ng taxtga o`tirgan
o`zbeklarning ming sulolasi haqida, Umarxonning hukmronlik qilgan (1810—
1822) vaqtdagi siyosiy voqealar aniq va izchillik bilan ifodalangan. Asarning
qimmati shundaki, Rossiyaning O`rta Osiyoga nisbatan tutgan siyosati va o`sha
vaqtdan O`rta Osiyoliklarning Rossiyaga bergan bahosini aniqlashda u muhim
o`rin tutadi, chunki muallif Rossiyada bo`lib, u erdagi hayot bilan bevosita
tanishgan, Rossiya bilan bog`lanish masalasida ilg`or fikrlarni bayon qilgan.
Muallif o`z asarida 1821 — 1825 yillarda Buxoroda bo`lib o`tgan xitoy-qipchoqlar
qo`zg`olonida qatnashganlarni «xoin kishilar» deb qoralaydi. Bu esa muallif tutgan
yo`lni yaqqol ko`rsatib turibdi. Qo`qon xonligi tarixiga oid manbalardan biri mulla
Avaz Muhammadning fors-tojik tilida yozilgan «Tarix jahonnumai» asari bo`lib,
o`z ko`zi bilan ko`rganlarining bayoni xamda tarixiy manbalar asosida yozilgan
ikki kitob va geografik qo`shimchadan iborat. Asarning birinchi qismida insonning
paydo bo`lishidan boshlab, to XVI asrgacha bo`lgan hukmdorlar tarixi berilgan.
Asarning ikkinchi qismida Qo`qon xoni Olimxon (1798-1810) va Umarxon (1810-
1822) hukmronligi davri siyosati to`liq berilgan. Asarda Buxoro amirining xitoy-
qipchoqlar va qoraqalpoq xalqlariga nisbatan tutgan siyosati, Qo`qon xonligi bilan
Buxoro amirligi o`rtasidagi munosabatlar, rus askarlari tomonidan Samarqand va
Kattaqo`rg`on erlarining bosib olinishi, yo`l va imoratlar qurilishi, ayrim
13

voqealarning sanalari va h. k. lar berilgan. SHu bilan birga, asarda 1842 yili
Qo`qonda ko`tarilgan xo`ja qalandar' boshchiligidagi qo`zg`olon, 1847 yilda
Toshkent hokimiga qarshi ko`tarilgan harakat kabi muhim voqealar xaqida ham
so`z boradi. Asarda keltirilgan bu dalillar tarixni o`rganish uchun muhimdir. Biroq
bu xildagi asarlar o`sha davr hukmron feodal sinf mafkurasi ruhida yozilgan bo`lib,
unga tanqidiy ko`z bilan qarash talab qilinadi. Qo`qon xonligi tarixchiligida Mulla
Niyoz Muhammadning «Tarixi SHohruhiy» degan asari ham diqqatga sazovordir.
Muallifning bu asari Qo`qon xonligining XVIII va XIX asrning 70-yillarigacha
bo`lgan tarixiga oid muhim ma`lumot beradi. Bu ma`lumotlar shu davr
tadqiqotchilari uchun juda qimmatlidir 4
.
Toshkentdagi qoryog`di mahallalik Muhammad Solih Qoraxo`ja o`g`lining
1880—1885 yillar orasida yozgan «Tarixi jadida-i Toshkand» («Toshkentning
yangi tarixi») nomli 1200 betdan iborat asari ham juda muhim ahamiyatga ega
bo`lib, u O`rta Osiyoda o`tgan uch xonlikda yozilgan tarixiy asarlardan birmuncha
farq qiladi. Asar fors-tojik tilida yozilgan. U hukmdorlar o`rtasidagi urushlar
tarixidan iborat bo`lib, ikkinchi qismi Qo`qon xonligi va Toshkent tarixiga
bag`ishlangan. Bunda muallifning yangicha tarix yozish niyatida ish boshlagani va
A. Kundan
maslahatlar olganligi seziladi. SHuningdek, asarda Qo`qonning siyosiy hayotida
ustunlik rolini o`ynagan guruhlar va shaxslar, Toshkentda bo`lib o`tgan siyosiy
harakatlar, xalq qo`zg`olonlari, shu qo`zg`olonlarning yo`nalishi va sabablari
haqida (bu masala boshqa hech bir asarda bunchalik yoritilmagan) mufassal
ma`lumotlar berilgan. Bu asar yangi davr tarixchiligida yangi intilish edi. Asar
O`zbekiston Fanlar akademiyasining SHarqshunoslik institutida nodir asarlar
qatorida saqlanmoqda.
II BOB. O'LKASHUNOSLIK ISHLARI VA KEYINGI AHVOLI
4
Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
14

2.1 XX asrning 20-30 yillaridagi o`lkashunoslik ishlari
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz dunyoqarashini milliy
istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson tug`ilib o`sgan o`lkasi
tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat yodgorliklarini
muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi qomusimizda
o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy ukuv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
kup millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
O`lkashunoslikning asosiy manbalari:
15

1. Tarixiy yodgorliklar,
2. Arxeologik yodgorliklar,
3. Etnografik yodgorliklar,
4. Toponimik va arxiv xujjatlari,
5. Muzey materiallariga tayanib ish kuradi.
O`zbekiston xalqlari tarixiy va madaniy yodgorliklari jaxon madaniy
me`rosining tarkibiy qismi bulib, mamlakatimiz xalqla-rining jaxon
tsivilizatsiyasining rivojlanishiga xissa kushganli-gidan dalolat beradi. Mana
shunday tarixiy, moddiy va ma`naviy yodgorliklarning xar tomonlama chukur :
ilmiy va amaliy jixatdan urganadigan fan- bu o`lkashunoslikdir.
O`lkashunoslik deganda ilmiy o`lkashunoslik , jamoat o`lkashu-nosligi, va
maktab o`lkashunosligi tushuniladi.
I. Ilmiy, ya`ni davlat o`lkashunosligi bevosita davlat ilmiy tashkilotlari,
ilmiy tadkikot institutlari, Respublika tarix va madaniyat yodgorliklarini muxofaza
kilish va undan foydalanish, regional, maxsus muzeylar, Respublika Fanlar
akademiyasi koshi-dagi tarix, arxeologiya ilmiy tadkikot institutlari, ilmiy xodim-
lari tomonidan respublika va viloyatning o`lkashunoslik muzey-larida ekpozitsiya
sifatida namoyish kilinadi.
2. Jamoat o`lkashunosligi xalq deputatlari, ijroiya kumita-larining bevosita
raxbarligida tegishli joydagi arxeologik, etno-grafik, toponimik va arxiv xujjatlari
mutaxassislari yordamida urganiladi.
3. Maktab o`lkashunosligi esa manbalarda tarix va jamiyatshu-noslik
ukituvchilarining bevosita raxbarligida tashkil kilinadi.
Maktab o`lkashunosligi maktabni, ya`ni ta`lim-tarbiyani tur-mush bilan,
ishlab chikarish bilan uzviy boglashdagi eng muhim vo-sitalaridan biridir. Ukitish
jarayonida ukuv materiallaridan urinli foydalanish ukuvchilarning uz o`lkasining
16

tarixini bilib olishga, mustakil ijod kilishga bulgan kizikishini orttiradi va kelgusi
xayot yulini tanlab olishga yordam beradi.
Maktab o`lkashunoslik predmetlararo aloqani mustaxkam-laydi. Maktab
o`lkashunosligi ukuvchilarda uz vataniga bulgan cheksiz mexr-muxabbat uygotish
bilan birga ularni estetik ruxda tarbiyalashga xam munosib xissasini kushadi.
O`lkashunoslik fani rivojlanishi tarixida mashakkatli va shonli yulni bosib utdi.
XIX- asrning urtalarida Buxoro saroy tarixchisi Muxammad Yokub yozgan
“Gulshan ul-mulk” nomli usha asari davr tarixiy manba-lardan biri xisoblanadi. Bu
asar tojik tilida yozilgan bulib, unda qadimgi vaktdan to XIX-asrning 30-
yillarigacha bulgan Buxoro amirligidagi siyosiy vokealar tarixi berilad 5
i.
Yana shu davrda tojik tilida yozilgan ikkinchi manba Buxoro saroy
tarixchisi Muxammad Mir Olimning “Tarixi amir Nasrullo” nomli asaridir. Bu asar
Buxoro amiri Nasrulloning topshirigi bilan yozilgan. Asar XVIII-asrning ikkinchi
yarmida Buxoro amirligida yuz bergan siyosiy kurashlarni, ichki va tashki
vokeliklarni tasvirlash bilan boglanib, amir Nasrulloning xokimiyatga kelishi uni
dastlabki yillardagi davlatni boshkarish-da tutgan siyosat bilan tugaydi.
Mulla Ibodulla va Mulla Shariflar tomonidan tojik tilida yaratilgan “Tarixi
amir Xaydar” nomli kul yozmadir. Asarda ashtarxoniylar bilan mangitlar sulolasi
tarixi, Amir Xaydar-ning otasi shox Murodning tugilishidan boshlab to Amir
Xaydarning ulimi (1826) gacha Buxoro amirligida bulib utgan siyosiy-sotsial-
iktisodiy xarakatlarga xam tuxtalib utilgan. Shu bilan asarda 1820 yilda A.F.Negri
boshlik Rossiyadan Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya xakida xam
ma`lumotlar berilgan.
Muxammad Sharifning xuddi usha davrni aks ettiruvchi “Toji tavorix”
(Tarixlar toji) nomli asari maydonga keladi. Asarda mangitlar, Chingizxon uning
avlodlari, shayboniylar, ash-tarxoniylar sulolasining tarixi beriladi.
5
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973
17

XIX asrning 40 yillarida yaratilgan asarlardan biri Muxammad Xotimxon
“Muntaxabad tavorix” nomli asaridir. Asarda XVIII asrning 70 yillaridan to Kukon
xoni Umarxonning vafoti (1822) undandan sung taxtga utirgan Madalixongacha
bulgan davrdagi Kukon xonligi tarixiga doir siyosiy vokealar tasvirlan-gan.
Kukon xonligiga tarixiga oid manbalardan yana bir mulla Avaz
Muxammadning tojik tilida yozilgan “Tarix jaxonnoma” asari bulib, u uz kuzi
bilan kurganlarining bayoni xaUzRMDA tarixiy manbalar asosida yozilgan ikki
kitob va geografik kushimchadan iborat.
Kukon xonligi tarixchiligida Mulla Niyoz Muxammadning “Tarixi
Shoxruxi” degan asari xam dikkatga sazovordir. Muallif-ning bu asari Kukon
xonligining XVIII va XIX asrning 70 yillarigacha bulgan tarixiga oid muhim
ma`lumotlarga ega bulib va shu davrni urganuvchi tadkikotchilar uchun juda
kimmatlidir.
XIXasrning 1-yarmida Xiva xonligida yozilgan tarixiy manba-lardan eng
muhimi Munis, Ogaxiy asari xisoblanadi. Munis Eltuzarning topshirigi bilan uzini
“Firdavsul ikbol” nomli mashxur tarixiy asarini yozdi. Mirxondning mashxur asari
“Ravzat us safo”ni fors tilidan uzbek tiliga ugirish topshiriladi. Munis bu kitobning
birinchi qismini tamomlab , ikkinchisini yozayotgan vaktida tusatdan vafot etadi.
Muxammad Rizo Ogaxiy Xiva xoni Ollokulixon topshirigi bilan bu asarni davom
ettirib, 1827 yilgacha bulgan vokealarning yozadi.
Ogaxiy bu asarni tugatgandan sung uzining quyidagi asarini yozadi:
“Riyozud davlat” 1826-42 yillardagi vokealarni, “Zubdat it-tavorix” 1842-45
yillardagi tarixiy vokealarni, “Gulshani-davla” 1856-65 yillardagi vokealarni uz
ichiga oladi. Ogaxiy “SHoxidi ikbol” nomli beshinchi asarini Xiva xoni
Muxammad Raxim II davriga bagishlaydi.
Ulkani o`rganishda statistik komitetlar xam muhim rol uy-naydi. 1868
yil yanvarida Turkiston statistika komiteti tuzildi. Komitetining tashabbusi bilan
18

1872 yil 1-yanvardan boshlab Sirdaryo (Toshkentda), Samarqand (Samarqandda),
Fargona (Yangi Margi-londa) oblastlari statistik komitetlari tuzildi.
Urta Osiyo xalqlarining turmushiga bagishlangan ilmiy va o`lkashunoslikka
doir turli xabarlar (1870- 1917 yy) maxalliy matbuotda muntazam bosilib turildi.
1870 yilda Toshkentda ochilgan Turkiston xalq kutubxonasi (Xozirgi
A.Navoiy nomli O`zbekiston davlat kutubxonasi). o`lkani o`rganish bilan
shugullanuvchi barcha tadkikotchilar, ayniksa maxal-liy xodimlar uchun katta
axamiyatga ega buldi.
Kutubxona ochilishi vaktida 1700 jild kitob bor edi.
1917 yilga borib undagi kitoblar soni 80000 jildga yetdi. Bu tuplamni tuzish
ishlarini kuzga kuringan rus bibliografi V. I. Metov Petergburgda 1868 yildan
boshlab, 20 yil davomida olib borgan edi.
1872 ylda A. L. Kun va boshka sharkshunoslar mashxur “Turkis-ton
albomi”ni tuzib tamomladilar. Albom 1262 dona rangli sur`at va fotosur`atlar
yopishtirilgan 447 betdan iborat bulgan.
Urta Osiyo tarixiga oid eng muhim manbalardan biri X asr muallifi
Muxammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari N.S. Likoshin tomonidan rus
tiliga ugirilib, 1897 yilda nashr etili-shi (V. V. Bartold tarixi ostida) juda katta
axamiyatga ega buldi.
Kiska muddat ichida Turkiston ilmiy jamiyatlari o`lkani ur-ganishixida
mustaxkam urin oldilar.
1870 yilda Urta Osiyo olimlari jamiyati paydo buldi. Bu ja-miyat uz oldiga
Urta Osiyo tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, sta-tistikasini, iktisodiga oid
ma`lumotlarni tuplash, ishlash va tar-katishni maksad kilib quygan edi. Uning 1chi
ochik majlisi 1871 yil 28 yanvarda buldi.
19

Ulkada ishlab turgan xavaskor arxeologlar 1895 yilda Turkiston
arxeologiyasi xavaskorlari tugaragiga a`zolari tomonidan Fargona tog tizimlaridagi
Saymalitosh degan joyda toshga uyib solingan juda kup suratlarni topishi fanga
muhim ilmiy kashfiyotlar bulib kirdi.
Urta Osiyo tarixi va arxeologiyasi XX asr boshidan chukurrok tekshirila
boshlandi. Bunda birinchi va raxbarlik urinida shubxa-siz, goyat bilimdon olim
shaxs sharkshunos V. V. Bartold (1869-1930) turgan edi.
U shark tillarini juda yaxshi bilganidan, xamisha uning ilmiy faoliyati
markazida turgan Urta Osiyo tarixchiligi emas, shu bilan birga bugun
“Musulmonlar Sharki” tarixiga xam oid juda kup birinchi manbalarni o`rganish
imkoniyatiga ega buldi.
Uning “Turkiston mugullar xujumi davrida” (1898-1900)
monografiyasiUrta Osiyo tarixini o`rganishda muhim urin tutadi.
V.V.Bartoldning “Ulugbek va uning zamoni”, “Turkistonning sugorish
tarixiga oid”, degan tadkikotlari va boshka kup kitob, makola, tadkikot va
muloxazali goyat kimmatli va uz axamiyatini yukotmagan asarlardir.
V.V.Bartoldda katta tashkilotchilik ilmiy kobiliyati xam bor edi. Darxakikat, Urta
Osiyoning tarixi va arxeologiyasinin o`rganish soxasidagi biron kattarok tadbir
Bartoldning ishtirokisiz bulmagan. Maxalliy arxeologlardan V. P. Vyatkinning
(1869-1932 yy) kilgan ishlari dikkatga sazovordir. Bu olim (1908 yilda
Samarqanddagi mashxur Ulugbek rasadxona-sining koldiklarini o`rganish va
saqlash bilan shugullanadi.)Bartold uzining 1894 yilda bosilib chiqqan
“Turkistonda arxeologik tadkikotlar masalalariga oid” kitobida o`lkani jiddiy
ravishda o`rganish xali oldimizda turibdi, bu ishda bosh rolni maxalliy ilmiy
kuchlar uynamogi lozim degan edi. Uning taklifi bilan 1895 yil oktyabr oyida
Turkiston arxeologiyasi xavaskorlar tugaragi va uning ustavi tasdiklandi. Ustavni
jumladan:
1. Turkiston o`lkasining qadimgi yodgorliklarini o`rganish.
20

2. Tugarak faxriy va xakikiy a`zolardan tuziladi.
3. Tugarakning xakikiy va xavaskorlik a`zoligiga maxalliy arxeologik
masalalari bilan kizikuvchi, unga a`zolik badallarini tulab turuvchi xar bir kishi
saylana oladi. Saylanuvchining unvoniga, kelib chikishiga, millatiga va jinsiga
karalmaydi.
4. Xakikiy a`zolar uz ichidan bir yil muddatga boshkarma saylanadi.
5. Boshkarma tugarakdagi ishlarni olib boradi, kaysi yodgorliklarni kazib,
tadkik kilishni aniklaydi. Maxalliy idoralar va Rossiya arxeologiya komissiyasi
bilan aloka ishlarini olib boradi.
6. Tugarakning umumiy majlislariga xar bir kizikuvchi kishi katnasha oladi.
7. Tugarakning bulimlarini boshka shaxarlarda xam ochish.
8. Tugarak mablagi xakikiy a`zolari xakikiy bulmagan a`zo-laridan xamda
arxeologiya xavaskorlari tomonidan beriladigan xayriyalardan tashkil topadi
N.N.Veselovskiy raxbarligida Akrom Askarov kabi xavaskor tarixchi va
arxeologlar yetishib chikdi. U uzining xarakatchanligi va ishchanligi bilan
Turkistondagi fan axillariga tanila boshlaydi. “Turkestanskiy vedomosti”
gazetasining 1892 yilda bosilib chikqan saxifasida A. Askarovning 1370 dona
kumush pul, 13274 dona mis pul, Neolit davriga oid tosh, bolta, yasalgan plug, jez
oyna kabi turli buyumlar tuplaganligi xakida ma`lumot beradi. Ular orasida
sopoldan yasalgan odam xaykallari, bir bulak misriy isirga, baldok, tumor, mis va
sopol idish xamda shunga uxshash tarixiy buyumlar bor.
2.2 Tarixiy o`lkashunoslikning 1917 yildan keyingi ahvoli
21

1917 yilga qadar o`lkadagi ilmiy jamiyatlar tomonidan hammasi bo`lib Rus
geografiya jamiyatining Turkiston bo`limi «Axboroti»ning 13 jildi (1898—1917
yillar), Turkiston arxeologiya va havaskorlar to`garagining majlisi qarorlari va
axborotlaridan 21 to`plam (1896—1917 yillar), Turkiston qishloq xo`jaligi
jamiyati tomonidan «Turkiston qishloq xo`jaligi», jurnalidan 142 son (1906—1917
yillar), «Turkiston dehqoni» jurnalidan 60 son (1915 — 1917 yillar),
SHarqshunoslik jamiyati Toshkent bo`limi «Axboroti» ning 6 soni (1908—1909
yillar), bundan tashqari yana ilmiy-tibbiyot jamiyatlarining ko`pgina protokol
hamda asarlari va boshqalar bosib chiqarilgan edi. Ozbekistonning va umuman
butun Turkistonning yodgorliklari ko`pdan buyon olimlarning diqqatini o`ziga jalb
qilib kelardi. XIX asr davomida osori atiqalar ustida arxeologik kuzatishlar,
qidiruv ishlari olib borildi. Bu sohadagi ishlar P. I. Lerh N. I. Veselovskiy, V. A.
Jukovskiy, V. V. Bartol’d va mahalliy turkistonshunoslardan M. S. Andreev, V. L.
Vyatkin, A. L. Kun, A. A. Semyonov va boshqalarning nomlari bilan bog`liqdir.
Sobiq Turkistonning qadimiy yodgorliklarini hisobga olish va tekshirishga
markazdagi ilmiy muassasalar imperator arxeologaya komissiyasi, ayniqsa Rus
arxeologiya jamiyatinyng SHarq bo`limi, shuningdek, 1903 yil aprelda tashkil
qilingan o`rta va SHarqiy Osiyoni tarixiy, arxsologik, lingvistik va etnografik
lsihatdan o` rganish qo`mitasi ham e`tibor berdi. Rus havaskor kollektsiyachilari
Barshchevskiy, Vyatkin, Dobromnslov, Kastal’skiy, Komarov, Petrov-Borzna,
Poslavskiy, Stolyarov, Terent’ev, Trofimov va boshqalarning to`plagan ko`pdan-
Ko`p ma`lumotlari hammaga mashhur edi 6
. Arxeologiya yig`malari 1871, 1874,
1889 yillarda Toshkent, Samarqand va Farg`onada ochilgan muzeylarda saqlanadi.
O`rta Osiyo tarixiga oid eng muhim manbalardan biri Muhammad Narshaxiyning
«Buxoro tarixi» (X asr) asari N. S. Likoshin tomonidan rus tiliga tarjima qilinib,
1897 yilda nashr etilishi (V. V. Bartol’d tahriri ostida) katta ahamiyatga ega bo`ldi.
Qadimgi me`morchilik yodgorliklaridan asosan Samarqand yodgorliklari
o`rganildi. 1895 yilda N. I. Veselovskiy rahbarligi ostida va me`mor A. V.
SHchusev va boshqa mutaxassislar ishtirokida Imperator arxeologiya komissiyasi
6
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
22

Go`ri Amirni me`morchilik, dekoratsiya nuqtai nazaridan o`rganish uchun ilmiy
safar uyushtirdi. Bu ilmiy safar ishlarining natijalari 1905 yilda ajoyib al’bom
holida nashr etildi! O`rta Osiyo chor Rossiyasi tarafidan bosib olinganidan keyin
O`zbekistonning tarixi va arxeologiyasini o`rganish bilan birga, butun o`lkani
etnografik jihatdan o`rganish ishlari ham birmuncha kengaytirildi. Bu ishlarda
sharqshunos mutaxassislar bilan bir qatorda, havaskor o`lkashunoslar va
mansabdorlar, ko`proq harbiy-lar orasidan chiqqanlar ham qatnashdilar. O`lar
Turkiston o`lka idora organlaridagi xizmatlarining bergan imkoniyatidan
foydalanib, xalq turmushini o`rgandilar, turli joylarga borib mahalliy aholi bilan
aloqa bog`ladilar. V. V. Bartol’d, N. I. Veselovskiy, V. V. Radlov, A. N.
Samoylovich singari mashhur sharqshunoslarning ayrim asarlari etnografiya nuqtai
nazaridan katta ahamiyatga egadir. Turkistonda mahalliy aholi orasida ishlab
kelgan rus shifokorlarining e`lon qilgan maqola va ma`lumotlarida ham
etnografiyaga oid ko`pgina qimmatli ma`lumotlar bor. Etnografik kuzatishlar bilan
bir qatorda o`zbek xalqining turmushi va maishiy buyumlari (kiyim-bosh,zeb-
ziynat,qurol-yarog`,uy-ro`zg`or buyumlari,ishlab chiqarish qunollari)dan
kollsktsiyalar to`plash ishlari ham olib borildi. Xalq ho`jaligini o`rganish
sohasida ham ba`zi ishlar amalga Oshirildi, L. F. Middsndorfning “Farg`ona
vodiysi” degan asari shunga o`xshash boshqajuda ko`plab asarlar hozirgacha ham
o`zining ilmiy ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Ozbekiston aholisi tarkibini
o`rganishga ham ma`lum darajada e`tibor berildi. A. I. Pashino, P. S. Nazarov, I. I.
Krauze kabi olimlarning` kasb-hunar ishlarini o`rganishga bag`ishlangan asarlari
bosilib chiqdi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O`rta Osiyo gilamlariga Rossiya va Evropa
mamlakatlari juda qiziqib qolishdi. 1908—1909 yillarda A. A. Bogolyubov
tomonidan tuzilgan al’bom bosilib chiqdi. Bu al’bomda juda ko`p xil gilam
nusxalari (Ko`proq turkman gilamlari, qisman o`zbek gilamlari va boshqalar)
ko`rsatilgan edi. Bogolyubov bu al’bomda birinchi marta ularni ilmiy asosda
tasniflashga urinib ko`rgandi. Bogolyubov al’bomidan so`ng A. Fal’kerzam, S. M.
Dudin va boshqalarning O`rta Osiyo gilamlarini mufassal ta`riflagan kitoblari chop
23

etildi. O`lkani o`rganishda zarur talablar olimlar oldiga yangidan-yangi vazifalarni
ko`ndalang qilib qo`ydi. Bu vazifalarni xal qilish uchun katta-katta mablag` kerak
edi. Biroq o`lkada davlat ilmiy-tekshirish muassasalari deyarli butunlay yo`q edi.
Bu xam o`lkadagi olimlarni, umuman rus ziyolilari namoyandalarini Moskva va
Peterburgdagi yirik olimlarning qo`llab-quvvatlashi bilan o`lkada ilmiy jamiyatlar
tuza boshlashga undadi. Ilmiy jamiyatlarning paydo bo`lishi bu erda mahalliy
turkistonshunos xodimlar paydo bo`lganligidan va ularning ishlarini o`zaro
muvofiqlash zarurligidan dalolat berardi. Qisqa muddat ichida Turkiston ilmiy
jamiyatlari o`lkani o`rganish tarixida mustahkam o`rin oldilar. Bulardan ba’zi
birlari faqat mahalliy axdmiyatga ega bo`lgan jamiyatlar (masalan, O`rta Osiyo
olimlar jamiyati, ilmiy-tibbiyot jamiyati) bo`lsa, boshqalari Umumrossiya ilmiy
jamiyatlarining bo`limlari (Rus geografiya jamiyati, Rus texnika jamiyatining
xamda tabiiyot, arxeologiya, antropologiya va etnografiya havaskorlari
jamiyatining Turkiston bo`limlari) edi. 1870 yilda O`rta Osiyo olimlari jamiyati
paydo bo`ldi. Bu jamiyat o`z oldiga O`rta Osiyo tarixi, geografiyasi, etnografiyasi,
statistikasi, iqtisodiyotiga oid ma`lumotlarni to`plash, ishlash va tarqatishni
maqsad qilib qo`ygan edi. O`ning birinchi ochiq majlisi 1871 yil 28 yanvarda
bo`ldi.SHu bilan bir vaqtda A. P. Fedchenkoning faol ishtiroki bilan tabiiyot,
arxeologiya, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyatining Turkiston
bo`limi ochildi. Bo`lim a`zolari orasida N. A. Severtsov, I. V. Mushketov, V. F.
Oshanin kabi rus olimlari bor edi. Bo`lim 1879 yilda «Tabiiyot, arxeologiya,
antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyati Turkiston bo`limining
xotiralari» degan o`zining birinchi va so`nggi asarini bosib chiqardi. Bu to`plamga
kirgan maqolalar orasida N. A. Severtsovning «Pomir umurtqali faunasidan
ma`lumotlar» maqolasi, N. B. Teyxning o`lka iqlimi ta`rifiga bag`ishlangan ishlari
va boshqalar diqqatga sazovordir. Bo`lim bu jamiyatning Moskvada 1872 yilda
tashkil qilingan ikkinchi politexnika ko`rgazmasida Turkiston bo`limining ishtirok
etishiga tayyorgarlik ko`rish yuzasidan katta ishlar olib bordi. O`rta Osiyo olimlar
jamiyatida bo`lgani singari, bu bo`lim majlislarida ham qimmatli ilmiy axborotlar
va ma`ruzalar tinglandi. Jamiyatning 1878 yilda V. F. Oshanin rahbarligi ostida
24

tashkil qilingan ilmiy safari natijasida Buyuk Pyotr tizma tog`lari ochildi, Mug`suv
daryosining manbalaridagi muzlik topilib, unga A. P. Fedchenko nomi berildi.
Mablag` yo`qligi tufayli bo`lim juda katta qiyinchiliklarni boshidan kechirdi va
taxminan 1893 yilda o`z faoliyatini to`xtatishga majbur bo`ldi. O`lkada ishlab
turgan havaskor arxeologlar 1895 yilda Turkiston arxeologiya havaskorlari
to`garagiga birlashdi. Fanning boshqa sohalarida bo`lgani singari bunda ham
tadqiqot ishlari rejali tashkil qilinmasdi, mutaxassislar yo`qligi tufayli tadqiqot
ishlarini olib borishga imkor ham yo`q edi. Arxeologiya ishlari asosan yozuv
manbalariga qarab qadimgi zamon yodgorliklarini o`rganishdan, ayrim
arxeologiyaga oid manzillarni tekshirib, aniqlashdan iborat bo`lardi, ahyon-
ahyonda arxeologiyaga oid qazishmalar o`tkazilardi. Turkiston arxeologiya
havaskorlari to`garagi a`zolari tomonidan Farg`ona tog` tizmalaridagi
Soymaylitosh degan joyda toshga o`yib solingan juda ko`p suratlarning togshlishi,
mashhur Biyanayman ossuariylari va hokazolarning ochilishi fan solnomalariga
juda ham muhim ilmiy kashfiyotlar bo`lib kirdi 7
. To`garak a`zolarining to`plagan
haqiqiy ma`lumotlari, ilk marta topgan materyallari uidan keyingi tadqiqotchilar
uchun yordamchi ma`lumot bo`ldi va o`tmish yodgorliklarining zamonlar o`tishi
bilan yo`qolib ketgan ko`plab tafsilotlarini, shu yodgorliklar bilan bog`liq bo`lgan
fol’klor va yozma manbalarni qayd qilishga imkon berdi.
To`garak a`zolarining o`rtaga qo`ygan masalalari va mulohazalari, garchi
munozarali va zamon sinoviga bardosh bera olmagan bo`lsada, x.ar holda butun
davr uchun shubhasiz, katta ahamiyatga ega edi. Ularning bu ishlari tadqiqotchilik
fikrining rivojlanishiga turtki bo`ldi, unga ilmiy jamoat diqqatini tortdi. Mashhur
rus sharqshunosi V. V. Bartol’d to`garak ishlariga katta yordam ko`rsatdi.
Mahalliy ilmiy xodimlardan bir guruhi (V. F. Oshanin, S. I. Jilinskiy va
boshqalar)ning tashabbusi bilan 1897 yil boshida rus geografiya jamiyatining
Turkiston bo`limi tashkil qilingan edi. Bu jamiyat bo`limi orqdli Orol dengizi va
Balxash ko`li, Turkiston muzliklari va hayvonot dunyosini o`rganish singari juda
muhim ishlar olib borildi. Foydali qazilmalar qidirib topilib tekshirildi, O`rta
7
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
25

Osiyoda zilzila sabablari va oqibatlarini aniqlash ishlari olib borildi va hokazo.
Turkiston qishloq xo`jalik jamiyati mahalliy qishloq xo`jalik ishlab chiqarishini
rivojlantirishga kattagina hissa qo`shdi. Jamiyat hozirgi zamon agrono miya bilimi
va usullarini tashviqot qildi, paxtachilik, ipakchilik, asalarichilik va
shunga.o`xshash sohalarga oid yangi adabiyotlar tarqatdi. Jamiyatning o`lkada
yangi, yaxshilapgap g`o`za navlarini o`rganish, kashf qilish va yoyishda na
umuman, paxtachilik xo`jaligini samarali usulda olib borish sohasida qilingan
ishlarni qayd etib o`tmoq kerak. Jamiyat ko`pdan-Ko`p qishloq xo`jalik-sanoat
ko`rgazmalari tashkil qildi, qish^.oq xo`jalik xodimlarini s`ezdlarini uyushtirdi.
(1900 yilda Toshkentda qishloq xo`jalik muzeyi ochildi, kontrol urug`chilik
stantsiyasi va boshqa yordamchi muassasalar tashkil etdi. O`lkada hammasi bo`lib
15 ga yaqin ilmiy jamiyat ish olib bordi (faol ish olib borib, fanda iz qoldirgan
ilmiy jamiyatlar nazarda tutiladi). Ular geologiya, geografiya, zoologiya, botanika,
iqtisodiyot (qishloq xo`jaligi, sanoat), tarih sharqshunoslik, arxeologiya,
etnografiya, antropologiya, ilmiy tibbiyot va shu kabi bilim tarmoqlari va
yordamchi ilmiy fanlar sohasida tadqiqot ishlarini olib borganlar. Mustamlaka
Turkiston sharoitida ilmiy jamiyatlarning faoliyati mahalliy aholi o`rtasiga
yoyilmadi. Ilmiy tibbiyot jamiyatlari bundan bir qadar mustasnodir. O`lkada
Farg`ona tibbiyot jamiyati (1892—1910 yillar), Turkiston shifokorlar jamiyati,
(1899 — 1909 yillar), Turkiston tibbiyot jamiyati (1900—1908 yillar), Turkiston
o`lka tibbiyot, tabiatshunoslar va shifokorlar jamiyati (1913 — 1922 yillar) ish olib
bordi.)Bu jamiyatlar maxsus tibbiyot kutubxonalari barpo etdi, shifokorlik ishlarini
tashkil etish va yaxshilash masalasini, kishilarning sog`lig`i va hayotiga zararli
bo`lgan o`rta asrchilik qoldiqlariga qarshi kurash olib borish masalalarini o`rtaga
qo`yib, ularni muhokama qildi. Toshkentda, Andijonda va o`lkaning boshqa
shaharlarida (garchi mablag` yo`qligidan juda oz miqdorda bo`lsada) yangi tibbiyot
markazlari, erkak va ayollar uchun ambulatoriyalar, kasalxonalar ochilganligi,
ularda tekinga yoki juda arzon narx bilan mahalliy aholiga tibbiyot xizmati
ko`rsatilganligi tibbiyot jamiyatlarining xizmatidir. SHu tibbiy muassasalar o`n
minglarcha betoblarga xizmat ko`rsatdi, bularning ko`pchiligi umrida birinchi
26

marta jur`at etib malakali tibbiy yordam so`rab murojaat qilgan edi. Ilmiy
jamiyatlar huzurida faol o`lkashunoslar, mahalliy muxbirlar paydo bo`ldi.
Masalan, o`tgan asrning 80-90-yillaridayoq Turkistonda ko`proq rus
tadqiqotchilari, kollektsiyachilari va ilmiy jamiyatlarning ta`siri ostida osori atiqa
xavaskorlari, qadimgi yodgorliklarni to`playdigan xavaskorlar etishib chiqdi. Bular
orasida samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdulalarning nomi alohida ajralib
turadi. Mirzo Buxoriy juda ko`p arxeologik-numizmatik kollektsiyalar to`plagan
bo`lib, bularning bir qismi ermitaj kollektsiyalariga kirgan. Ajoyib san`atkor-xattot
Mirzo Barot Mullo Qosimov Samarqand va uning atroflaridagi ko`pdan-Ko`p
qadimgi zamon yodgorliklari suratini chizgan. Ulug`bek madrasasining g`oyat aniq
eskizini tayyorlagan edi. A.L.Kunning Iskandarko`l ilmiy safarida qatnashgan
Mirzo Abdullo Abdurahmon fanga qadimgi toshlarga va qabr toshlariga yozilgan
xatlar qayd qilingan ajoyib kundalik daftar qoldirib ketgan. Buxoroda qadimgi
gilamlar, qo`lyozmalar, nodir sopol idishlar to`plagan Muxdmmad Vafo tez orada
mashhur bo`lib ketdi. Havaskor geograflardan Olimxo`ja YUnusov, Mirza Hakim
va boshqalar Rus geografiya jamiyati Turkiston bo`limining xodimlari bo`lib
ishlashardi (Bular haqida batafsilroq ma`lumot keyingi bandlarda beriladi).
Turkiston o`lkasida tug`ilib o`sgan kishilardan ancha-munchalari foydali
qazilmalar topish va ularni tavsiflash, qadimgi zamon yodgorliklarini qidirib topish
va shu kabi ishlarda qatnashdilar. XX asr boshlarida ham Turkistondagi ilmiy
jamiyatlar o`z faoliyatini davom ettirdi. Rus geografiya jamiyatining Turkiston
bo`limi o`lkani tabiiy-tarixiy jihatdan o`rganish, uning o`simlik va hayvonot
dunyosini, iqlimini tadqiq etish borasida kattagina ishlar qildi. Jamiyat bo`limi
tomonidan, olib borilgan ishlar orasida L.S.Bergning (1876—1950) tadqiqotlari
katta o`rin tutadi. U 1899—1903 yillar ichida O`rta Osiyoning eng katta suv
havzalari — Orol dengizi bilan Balxash ko`lini tadqiq qilib chiqdi. 1908 yilda L. S.
Bergning «Orol dengizi» degan monografiyasi bosildi. Unda bu katta ko`lni xdr
taraflama o`rganish natijalari bayon qilingan va ulardan xulosalar chiqarilgan.
L.S.Berg asarida suv rejimi o`zgarishi va dengiz sathi o`zgarib turishi munosabati
bilan Amudaryo va Orolbo`yi sohillariga aholi joylashtirilishiga oid boy tarixiy
27

ma`lumsuglar berilgan. Jamiyat bo`limi Turkiston muzliklarini o`rganish sohasida
katta ishlar olib bordi. G.B.Leonov Talas Olatovi muzliklarini, N.L.Korjenevskiy
Seldara va qorasel muzliklarini tadqiq qildi (bulardan birinchisiga Fedchenko
nomi, ikkinchisiga Mushketov nomi berilgan), V. G. Gorodetskiy Zailiy Olatov
muzliklarini tadqiq qildi. V.F.Oshanin o`lka hayvonot dunyosini tadqiq qylishni
davom ettirdi; N. A. Zarudniy Turkiston parrandalarini o`rgandi; B. A. Fedchenko
va uning onasi O. A. Fedchenko o`lkaning o`simlik dunyosini tadqiq qildi. Bu
ishlar natijasida jamiyat bo`limining asarlarida o`simlik va hayvonot dunyosining
80 xil yangi urug`, tur va kichik turlarini ta`riflovchi ma`lumotlar e`don qilindi.) B.
A. Fedchenkoning 1915 yilda e`lon qilingan «Turkiston o`simliklari» degan
asarida O`rta Osiyoda ma`lum bo`lgan 5030 dan ko`proq o`simlik xillari ko`rsatib
o`tilgan. Turkistonda bo`lgan zilzilalarni B. YA. Korolenko, G. B. Leonov va
boshqalar o`rgangan. (SHarqshunoslik jamiyati Toshkent bo`limining faoliyati
(1901 — 1913) ham diqqatga sazovordir. Bu bo`lim tashabbusi bilan o`lkada tub
joy aholining rus tilini o`rganishi uchun bepul kechki kurslar tashkil qilingan. Bu
kurslarda hunarmand-kosiblar va shahar aholisining quyi tabaqasidan bo`lgan
boshqa kishilar o`qigan) 1906 yilda jamiyat bo`limi SXX asr boshidan chuqurroq
tekshirila boshlandi. Bunda birinchi va rahbarlik o`rnida, shubhasiz, g`oyat
bilimdon olim, mashhur sharqshunos akademik V. V. Bartol’d (1869-1930) turgan
edi. U sharq tillarini yaxshi bilganidan xamisha uning ilmiy faoliyati markazida
turgan. O`rta Osiyo tarixinigina emas, shu bilan birga, butun «musulmonlar
SHarqi» tarixiga ham oid juda ko`p birinchi manbalarni puxta o`rganish
imkoniyatiga ega bo`ldi.
l M. Solov’yovning «Boshlang`ich o`qish uchun rus
solnomasi»ni nashr qildi, buni o`zbek tiliga N. S. Likoshin tarjima qilgandi. Bu
asar 2700 nusxada bo`lib, rus-tuzem maktablariga bepul tarqatildi. Bunda, albatta,
umumiy ta`lim maqsadigina emas, shu bilan birga, siyosiy maqsadlar ham ko`zda
tutilgan edi. Toshkentda sharqshunoslik o`quv yurti ochish yo`lida qilingan
xdrakatlardan natija chiqmadi. 1907 yilda bibliograf I. V. Dmitrovskiy rahbarligi
ostida «Turkiston to`plami»ni tuzish ishlari yangidan boshlandi. 1917 yilga qadar
28

to`plam jildlarining soni 394 ga etkazilgan edi (hozir to`plam Alisher Navoiy
nomli O`zbekiston Davlat xalq kutubxonasida saqlanadi 1
). YUqorida ko`rsatib
o`tilganidek, bu to`plam juda hdm qimmatli va nodir yodgorlik hisoblanadi. Unda
1952 yilda Mosqvadagi Davlat xalq kutubxonasida «Turkiston to`plami»ning yana
29 jildi topildi. O`rta Osiyo va unga qo`shni bo`lgan SHarq mamlakatlarining
tarixi, arxeologiyasi, etnografiyasi, adabiyoti, iqtisodiyoti, madaniyat tarixi va
boshqa masalalariga oid keng ma`lumotlar bor. O`rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi 8
Uning «Turkiston Mo`g`ullar xuruji davrida»"(1898 — 1900 yillar) singari
asarlari puxta to`plangan, tadqiq qilingan, asl nusxali ma`lumotlarga boyligi
jihatidan O`rta Osiyoning o`tmishini o`rganishda fanga qo`shilgan g`oyat katta
hissadir. V. V. Bartol’dning «Ulug`bek va uning zamoni», «Turkistonning
sug`orish tarixiga doir» nomli asarlari va boshqa ko`p kitob, maqola, tadqiqot va
mulohazalari g`oyat qimmatli va o`z axamiyatini yo`qotmagan asarlardir. V. V.
Bartol’dda katta tashkilotchilik qobiliyati ham bor edi. Darhaqiqat, O`rta
Osiyoning tarixi va arxeologiyasini o`rganish sohasidagi biron kattaroq tadbir V.
V. Bartol’d ishtirokisiz bo`lmagan. Polkovnik A. G. Serebrennikov to`plagan O`rta
Osiyoni zabt etish tarixiga oid 70 ta katta-katta jilddan iborat ma`lumotlar O`rta
Osiyoning 1839 yildan 1876 yilgacha o`tgan davr tarixini o`rganishda ma`lum
darajada qiziqarli manbadir. Bular Peterburg, Moskva, Orenburg, Tiflis va Omsk
arxiv ma`lumotlari asosida tanlab olingan. Bulardan faqat 14 jildi nashr qilingan,
xolos.Mahalliy arxeologlardan V. L. Vyatkinning (1869 — 1932) ishlari diqqatga
sazovordir. Bu olim 1908 yilda Samarqanddagi mashhur Ulug`bek
rasadxonasining qoldiqlarini ochdi, Samarqand yodgorliklarini o`rganish va
saqlash bilan shug`ullandi, qadimgi Afrosiyob qo`rg`oni va uning atroflarini tadqiq
qildi. V V. Bartol’d o`zining 1894 yilda bosilib chiqqan «Turkistonda arxeologik
tadqiqotlar masalasiga doir» kitobida o`lkani jiddiy ravishda o`rganish hali
oldimizda turibdi, bu ishda bosh rolni mahalliy ilmiy kuchlar o`ynamog`i lozim,
degan edi. Uning taklifi bilan 1895 yili oktyabr’ oyida Turkiston arxeologiya
8
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
29

xavaskorlari to`garagi va uning nizomi tasdiqlandi. Nizomda jumladan shunday
deyilgan edi:
1. Turkiston o`lkasidagi qadimgi yodgorliklarni o`rganish;
a) ularni ta`riflab, o`lkaning arxeologik xaritasida aks ettirish; b) arxeologik
yodgorliklarni saqlash; v) hudud egalarining ruxsaty bilan undagi arxeologik
yodgorliklarni qazish; g) arxeologik materiallarni nashrga tayyorlash. 2. To`garak
faxriy va xdqiqiy a`zolardan hamda hamkor (xodim)lardan tuziladi. 3.
To`garakning hdqiqiy va hamkorlik a`zoligiga mahalliy arxeologiya masalalari
bilan qiziquvchi, unga a`zolik badallarini to`lab turuvchi har bir kishy saylana
oladi. Saylanuvchilarning unvoniga, kelib chiqishiga, millatiga va jinsiga
qaralmaydi. 4. Haqiqiy a`zolar o`z ichidan bir yil muddatga boshqarma saylaydi.
Boshqarma rais, kotib va xazinachidan iborat bo`ladi. 5. Boshqarma to`garakdagi
ishlarni olib boradi, qaysi yodgorlikni qazish, tadqiq qilish kerakligini aniqlaydi,
mahalliy idoralar va Rossiya arxeologiya komissiyasi bilan aloqa ishlarini olib
boradi va hokazo. 6. To`garakning umumiy majlislariga har bir qiziquvchi kishi
qatnasha oladi. 7. To`garakning bo`limlarini boshqa shaharlarda ham ochish
mumkin. 8. To`garak mablag`i xdqiqiy a`zolar, hamkorlar to`laydigan badallardan
hamda arxeologiya havaskorlari tomonidan beriladigan hadyalardan tashkil topadi.
To`garakka Turkiston general-gubernatori baron B. A. Vrevskiy faxriy rais qilib
saylangandi. To`garakning 108 a`zosi bo`lib, bular ichida V. V. Bartol’d, D. M.
Levshin, N. S. Likoshin, K. V. Aristov, V. F. Oshanin va boshqa mashhur kishilar
hdm bor edi. To`garakda ilg`or kayfiyatdagi rus ziyolilarining ta`siri kuchli edi.
Ular O`rta Osiyo tarixi va qadimgi yodgorliklarga hurmat bilan qarab, jiddiy ilmiy-
tekshirish ishlarini jonlantirib yuborgan edilar.
30

XULOSA
Tarixiy o'lkashunoslik fani shakllanishiga doir dastlabki ma'lumotlar va
O `zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida muhim
inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish yasadi. Shu
munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotida,
ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y bermoqda. Bu
yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga qiziqish, uni
keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning kuchaya borishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishning
ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib bormoqda. Birinchi prezidentimiz
I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh
qilishni talab qilmoqda. Har bir inson tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal
o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan
foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
31

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
32

Tarixiy o'lkashunoslik fani shakllanishiga doir dastlabki ma'lumotlar

Купить