Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.6MB
Покупки	1
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Tarixiy o'lkashunoslik fanining asosiy manbalari

xos narsa edi. SHunday qilib, XIX asrning birinchi yarmida tarix fani ham, boshqa
fanlar singari, hukmron sinfning manfaati uchun xizmat qildi. X1X asrning 30-
yillarida Buxoro saroy tarixchisi Muhammad YOqub yozgan «Gulshan ul-muluk»
nomli asar o`sha davr tarixiy manbalaridan biri hisoblanadi. Bu asar fors-tojik
tilida yozilgan bo`lib, unda qadimgi zamonlardan to XIX asrning 30- yillarigacha
bo`lgan Buxoro amirligidagi siyosiy voqealar bayoni beriladi. Asarda saroy
voqeliklari, xukmron sinflar tarixi, o`zaro urushlar, unda erishilgan g`alabalar,
xonlikning keyingi sulolasining genealogiyasi (nasabnomasi) ifodalanib,
jamiyatning rivojlanishida asosiy kuch bo`lgan xalq ommasining ahvoli, uning
tilak-orzulari, xalq harakatlari va bu harakatning tub mohiyatini yoritishga bo`lgan
intilishni deyarli ko`rmaymiz. YAna o`sha davrda fors-tojik tilida yozilgan
ikkinchi manba Buxoro saroy tarixchisi Muhammad Mir Olim ning «Tarixi amir
Nasrullo» nomli asaridir. Bu asar Buxoro amiri Nasrulloning (1826—1860)
topshirig`i bilan yozilgan. Asar XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro amirligida
yuz bergan siyosiy voqealarni, ichki va tashqi voqeliklarni tasvirlash bilan
boshlanib, amir Nasrulloning hokimiyatga kelishi, uning dastlabki yillardagi
davlatni boshqarishda tutgan siyosati bilan tugallanadi. Asarda Buxoro
amirligidagi 1821 — 1825 yillarda bo`lib o`tgan xitoy-qipchoqlar qo`zg`oloni va
uning bostirilishi haqida so`zlanadi. Ammo asarda qo`zg`olontshg asosiy sabablari
va mohiyati ochib berilmagan, bu tabiiy hol bo`lib, saroy tarixchisidan buni kutish
mumkin emas edi.
Yana shu yo`nalishda yozilgan tarixiy manbalardan biri mulla Ibodulla va
mulla Muhammad SHariflar tomonidan fors-tojik tilida yaratilgan «Tarixi amir
Haydar» nomli asardir. Asarda ashtarxoniylar bilan mang`itlar sulolasi tarixi, amir
Haydarning otasi amir SHoh murodning tug`ilishidan boshlab, to amir Haydar-
ning o`limi (1826) gacha Buxoro amirligida bo`lib o`tgan siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy voqealarga to`xtalib o`tilgan. SHu bilan birga, asarda 1820 yilda A. F.
Negri boshliq Rossiyadan Buxoroga yuborilgan elchilik tashrifi to`g`risida xam
ma`lumotlar berilgan'. Muhdmmad SHarifning xuddi o`sha davrni aks ettiruvchi
«Toj ut-tavorix»—(«Tarixlar toji») nomli asarida mang`itlar nasabnomasi, turkiy
11

2.2 Tarixiy o’lkashunoslikni rivojlantirishda arxivshunoslikning o’rni
Ulka tarixini o`rganishda arxeologiya, etnografiya, yozma va moddiy
madaniyat yodgorliklari bilan bir katorda arxivshunoslik, ya`ni arxiv xujjatlaridan
foydalanishning axamiyati benixoya kattadir. Arxiv xujjatlarini kidirib topish, ular
ustida ishlash va olingan ma`lumotlarni xayotga tadbik kilish bu juda murakkab
ishdir. Arxivda tashkilotlar, muassasalar, korxonalar, kolxoz, sov-xozlar, ayrim
shaxslarning kup yillik faoliyatlari xaqida ma`lumot va xujjatlar saklanadi. Ulka
materiallaridan va uning asosiy manbalardan biri bo`lgan arxiv xujjatlaridan
foydalanish metodikasi bilan shugullanish juda muhim axamiyatga ega. Arxiv
ishlarini o`rganish maktab va Oliy ukuv yurtlarida jonajon vatanimiz tarixidan
ukilayotgan lektsiya va seminar mash-gulotlarida faktik material bo`lib xizmat
kiladi va maktab o`lkashunoslik muzeyini tashkil kilishda yordam beradi. Xozirgi
kunda O`zbekiston respublikasida juda kup arxivlar mavjud bulib, ularni shartli
ravishda 2 guruxga bulish mumkin: muassa arxivlari va davlat arxivlari.
Respublikamiz xududida faoliyat kursatayotgan markaziy va maxalliy boshkaruv
organlari (vazirliklar, xokimiyatlar va boshkalar) turli tashkilotlar, korxona va
jamoat tashkilotlari xaqida joriy arxivlar mavjud.bunday arxivlar muassasa
arxivlari deb ataladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar ma`lum muddat saklanadi.
SHu boisdan bu arxivlarda saklanayotgan xujjatlarning tarkibi uzgarib turadi.
Belgilangan muddatdan sung muassasa arxivlaridagi xujjatlar davlat arxivlari
fondlariga topshiriladi 5
. Muassasa arxivlari-ning faoliyati, bu arxivlarda
saklanayotgan xujjatlarning davlat arxivlariga topshirish tartibi tegishli nizomlar
asosida amalga oshiriladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar turli muddatlar davomida
saklanadi. Xujjatlarning saklanishi mazkur muassasalr faoliyati bilan boglikdir.
Davlat arxivlari shaxobchalari respublikaning ma`muriy tu-zilishi nizomida tashkil
kilingan. Respublika davlat arxivlari tizismiga kuyidagi arxivlar kiradi. 1.
Korakalpogiston respublikasi va viloyatlar davlat arxivlari xamda ularning
joylardagi organlari. 2. Respublika markaziy davlat arxivlari. Xozirgi kunda
korakalpagiston respublikasi Markaziy Davlat arxivi, Andijon, Buxoro, Jizzax,
5
SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001
18

va Mo`g`ul qabilalari, CHingizxon, uning avlod-ajdodlari, shayboniylar,
ashtarxoniylar sulolasining tarixi beriladi. Umuman, asar ashtarxoniylar, ayniqsa
mang`itlar sulolasi vaqtida Buxoro amirligidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
voqeliklarni o`rganishda muhim rol’ o`ynaydi. XIX asrning 40-yillarida yozilgan
yirik tarixiy manbalardan biri Muhammad Hakimxon to`raning «Mun taxab VI•
takorix» nomli asaridir. Asarda XVIII asrn ing 70 millaridan to Qo`qon xoni
Umarxonning vafoti (1822), undan so`ng taxtga o`tirgan Madalixongacha bo`lgan
davrdagi Qo`qon xonligi tarixiga doir siyosiy voqealar tasvirlagan. Hakimxon
to`ra xon bilan birga yurib, XIX asrning birinchi choragidagi voqealarga
aralashadi. U saroydagi fisq-fujur, viloyaxlardagi siyosiy tortishuvlar, xonlikning
tashqi va ichki siyosatini, Buxoro amirligidagi siyosiy hodisalarni o`z ko`zi bilan
ko`rib, ularni o`z asarida aks ettirgan. Ashtarxoniylardan so`ng taxtga o`tirgan
o`zbeklarning ming sulolasi haqida, Umarxonning hukmronlik qilgan (1810—
1822) vaqtdagi siyosiy voqealar aniq va izchillik bilan ifodalangan. Asarning
qimmati shundaki, Rossiyaning O`rta Osiyoga nisbatan tutgan siyosati va o`sha
vaqtdan O`rta Osiyoliklarning Rossiyaga bergan bahosini aniqlashda u muhim
o`rin tutadi, chunki muallif Rossiyada bo`lib, u erdagi hayot bilan bevosita
tanishgan, Rossiya bilan bog`lanish masalasida ilg`or fikrlarni bayon qilgan.
Muallif o`z asarida 1821 — 1825 yillarda Buxoroda bo`lib o`tgan xitoy-qipchoqlar
qo`zg`olonida qatnashganlarni «xoin kishilar» deb qoralaydi. Bu esa muallif tutgan
yo`lni yaqqol ko`rsatib turibdi. Qo`qon xonligi tarixiga oid manbalardan biri mulla
Avaz Muhammadning fors-tojik tilida yozilgan «Tarix jahonnumai» asari bo`lib,
o`z ko`zi bilan ko`rganlarining bayoni xamda tarixiy manbalar asosida yozilgan
ikki kitob va geografik qo`shimchadan iborat. Asarning birinchi qismida insonning
paydo bo`lishidan boshlab, to XVI asrgacha bo`lgan hukmdorlar tarixi berilgan.
Asarning ikkinchi qismida Qo`qon xoni Olimxon (1798-1810) va Umarxon (1810-
1822) hukmronligi davri siyosati to`liq berilgan. Asarda Buxoro amirining xitoy-
qipchoqlar va qoraqalpoq xalqlariga nisbatan tutgan siyosati, Qo`qon xonligi bilan
Buxoro amirligi o`rtasidagi munosabatlar, rus askarlari tomonidan Samarqand va
Kattaqo`rg`on erlarining bosib olinishi, yo`l va imoratlar qurilishi, ayrim
12

faqat 20- yillardan keyingina to`liq amalga oshirila boshlandi. Dastlabki kunlardan
boshlab arxiv ishlarini tartibga solish va qayta qurish tadbirlari amalga oshirildi.
1918 yil 1 iyunda sobiq Sovet hukumatining «RSFSRda arxiv ishlarini qayta
qurish va markazlashtirish to`g`risida» deb chiqargan dekreti asosida Turkiston
ASSRda, so`ng O`zbekiston SSRda ham arxiv ishlari qayta ko`rib chiqildi va
markazlashtirildi. 1931 yil 20 mayda O`zbekiston Markaziy Ijroiya Qo`mitasining
qaroriga asosan O`zbekiston SSR Markaziy davlat arxivi tashkil etildi. O`sha
paytgacha 20 — 30- yillarga doir hujjatlar O`zbekiston SSR Markaziy arxiv ishlari
boshqarmasining xar xil sektsiyalarida saqlanib kelinar edi. Tarix va madaniyat,
yuridik va iqtisodiy bo`limlardagi 122 ta fonddagi 188 710 ta (ed. xr.) ish yoki
hujjat 1926 yilga qadar arxiv ishlari boshqarmasining 3 sektsiyasida saqlanib keldi.
1924 yili O`rta Osiyoda milliy davlat chegaralanishi o`tkazilishi munosabati bilan
Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm Sovet Xalq Respublikalari tugatilib, ularning
o`rnida O`zbekiston SSR tashkil topgach, soha arxivlaridagi barcha hujjatlar
O`zbekiston Markaziy davlat arxiviga topshirildi va arxiv fondlari shu hujjatlar
hisobiga boyidi. SHundan so`ng, O`zbekiston SSRning barcha tashkilotlaridagi
hujjatlar muntazam ravishda Markaziy arxivga kela boshladi. Ministrlar Sovetining
1958 yil 20 noyabrdagi 750- sonli qaroriga asosan Markaziy Davlat arxivi qayta
tuzilib, uning fondlari asosida o`lkani industrlash bo`limi tashkil qilindi. 1959
yilning 1 yanvariga kelib bu bo`limdagi fondlar soni 1527 taga va undagi hujjatlar
soni 503 604 taga etdi. Bu esa O`zbekistonda arxiv ishlarining nihoyatda rivojlanib
ketayotganligidan darak beradi. Hozirgi kunda juda ko`p sonli hujjatlar tartibga
solingan, chiroyli qilib tematika asosida batartib taxlab qo`yilgan har bir fonddan
xech qiynalmay foydalanish mumkin bo`lgan ko`rsatkichlar, har bir mutaxassislik
bo`yicha maxsus sistematik kataloglar tuzib chiqilgan. Har bir fondga obzorlar
berilgan. Xullas, arxivda saqlanayotgan juda ko`p va turli-tuman sohalarga,
tarmoqlarga bo`lingan bu xujjatlardan kerakligini osongina topib foydalanish
imkoniyati yaratilgan. Bu bo`limda Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm Xalq
respublikalari va O`zbekiston SSRning tashkil topgan davrdan boshlab to hozirgi
kungacha bo`lgan, davlat, jamoat va kooperativ muassasalari, respublika
21

ahamiyatiga molik bo`lgan tashkilotlar: sud va prokuratura organlari, ilmiy-
tadqiqot, o`quv-tarbiya, madaniy-maishiy, ma`rifat va maorif, kasaba soyuz va
jamoat tashkilotlari hamda ayrim shaxsiy fondlar ham mavjud qilingan. Bular esa
arxivda saqlanayotgan fondlarning ma`no va mazmunini ochib beradi, hujjatlarni
o`rganuvchilarga qulaylik tug`diradi. Ko`rsatkich 8 bo`limdan iborat bo`lib, ular
tarmoqlar va sohalarga moslashtirilgan. Har bir bo`lim va boblarda voqealar tartib
bilan tavsiflangan va xronologiyaga asoslangan. Ko`rsatkichda ayrim fondlarning
ilmiy jihatdan muhimligigni aks ettiruvchi individual xarakteristikalar ham
berilgan 7
. Har bir individual xarakteristika to`rt qismdan, ya`ni fondning nomi,
fond haqidagi spravka-ma`lumotlar, fondning tashkil qilingan vaqti va
materiallarning sahifalari, fond materiali haqida annotatsiya qismlardan iborat.
Ma`lumotnomadan fondning raqami, fondi saqlanayotgan ishning hdjmi, hujjat
yozilgan yil, ilmiy-axborot apparatlarining hammasi ko`rsatkichga kiritilgan.
Annotatsiyalar fond materiallarining asl mohiyatini, qisqacha mazmunini,
faolligini ochib beradi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivining
«Turkiston ASSRning tashkil topishi» degan bo`limidagi fondlarni, shu davr uchun
nashr qilingan Ko`rsatkich bo`yicha ko`rib va tanishib chiqamiz.
Bu hujjatlar 1917 yil fevral’ oyidan to hozirgi kungacha bo`lgan davrni o`z
ichiga oladi. Markaziy arxiv fondlaridan joy olgan bu hujjatlar faqat o`zbek
xalqining tarixinigina emas, balki turkman, tojik, qirg`iz, qozoq va boshqa qardosh
xalqlar tarixini ham chuqur va har tomonlama o`rganishda katta ahamiyatga egadir.
O`zbekiston Markaziy davlat arxivi fondlarida ham tadqiqotchilarning qo`li
tegmagan Turkiston xalqlarining 1918—1920 yillarda olib borgan milliy ozodlik
va erk uchun kurashlari. Turkiston Sho`rolar hukumatining Turkiston
muxtoriyatini tan olmaganligi, uni ag`darib tashlagani va yo`q qilganligi, milliy
mustaqillik uchun kurash olib borgan Qo`qon, Andijon, Marg`ilon, Namangan kabi
shaharlar aholisining sho`rolar tomonidan shafqatsizlik bilan qirib yuborilganligi,
milliy siyosatni amalga oshirishda sho`rolar hukumatining yo`l qo`ygan xatolari
natijasida birgina Farg`ona vodiysida 180 dan ortiq shaharlarning shafqatsizlik
7
Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994
22

erishishi mumkin. Tadqiqotni toponimikaga oid ma`lumotning yaratilgan davri va
tarixini aniqlashdan boshlash kerak. Hozirgi vaqtda toponimistlar joy nomlarini
faqat etimologik va semantik jihatdangina emas, balki so`z yasalishi jihatidan ham
tahlil qilmoqdalar. Antrotoponim kishining ismi, familiyasi, laqabini (masalan,
Mahmud Koshg`ariy, Munis Xorazmiy), antrotoponimika kishi ismi, shahar,
qishloq, ovul va shu kabi joylarning nomidan olingan toponimlarni (masalan,
Toshkentboy, Qo`qonboy, Xo`jaqul, etnotoponim esa qabila, urug`-aymoq nomiga
qo`yilgan nomlarni (masalan, Qozoqboy, Qirg`izboy, o`zbek) o`rganadi.
Dalvarzin, Qo`ng`irot, Nukus, Mitan va hokazolarni istisno qilganda, barcha
toponimlar ikki va undan ortiq tarkibiy qismdan (komponentdan) iborat. Bunday
qaraganda hech qanday qo`shimchasiz faqat bir so`zdan iboratday tuyuladigan
Jizzah Qo`qon, YOzyovon, G`alcha kabi toponimlar aslida ikki komponentdan
tuzilgan 4
.
Biroq, Qarshi (saroy, qasr), Hisor (qo`rg`on), Buxero (bixara — ibodatxona),
chim (qo`rg`on),
( yon (bekat), yop (kanal) kabi nomlar mustaqil toponimlar
shaklida uchraydi. Ba`zan esa qum, zah supa kabi geografik atamalar ham hech
qanday qo`shimchasiz toponimlar hosyl qilgan. Biroq ana shunday birgina
geografik atamadan tuzilgan nomlar ko`pincha shu toponimlarning xalq og`zida
qisqartirilgan shakli bo`lib chiqadi. Masalan, Qumqishloq deyish o`rniga Qum;
Zaxariq deyish o`rniga Zah Supatepa deyish o`rniga Supa deb qo`ya qodishadi.
Biroq hech qanday qo`shimchasiz Tol, Pidana (yalpiz), YAntoq, Tulki kabi nomlar
ma`naviy jihatdan aslida bu o`simlik va hayvonlarga hech qanday aloqasi
bo`lmasligi, ko`pincha tamomila boshqa so`zlarning fonetik jihatdai o`zgarishi
natijasida shu shaklni olgan bo`lishi mumkip. YUqorida aytilganlardan shunday
xulosaga kelish mumkin: toponimika uch printsipga asoslanadi: 1) toponimlarning
paydo bo`lish tarixini o`rganish; 2) toponimlarning geografiyaga oid
ma`lumotlarini aniqlash; 3) asosiy qidirilayotgan toponimlarning barcha
nomdagilarini ilmiy asosda alohida-alohida o`rganib, ulardan xulosa chiqarishdir.
Bu printsiplar qo`llanmaning muqaddimasidan to xotimasigacha yoritib borilgan.
4
Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari, 1985
17

bilan yo`q qilib yuborilganligi haqida juda qimmatbaho hujjatlar mavjud.
O`zbekiston Markaziy arxivi CHilonzor ko`chasidagi to`rt qavatli hashamatli
binoda joylashgan.
O`lkashunoslik manbalari orasida haqiqiy ilmiy va madaniy-ma`rifiy
muassasaga aylanib qolgan muzeyning o`rni va axamiyati kattadir. U moddiy va
ma`naviy madaniyat yodgorliklarining asl nusxalarini, arxeologiya, etnografiya,
tomonimikaga oid materiallarni to`playdi, saqlaydi va ilmiy asosda o`rganib taxlil
qiladi, natijalarini esa ekspozitsiya sifatida ommalashtiradi. Yig`ilgan va muzeyda
saqlanayotgan barcha materiallar muzeyning ilmiy bazasini tashkil etadi va uning
ijodiy faoliyatida asos bo`lib xizmat qiladi. Mana shu manbalar asosida muzeylar
ilmiy tadqiqot va ilmiy hamda madaniy-ma`rifiy ta`lim-tarbiya ishlarini olib
boradi. 1. O`zbekiston tarixi muzeyi o`tmishi haqida bir necha so`z M. T. Oybek
nomidagi O`zbekiston tarixi muzeyi Turkistonning mashhur olimlari va jamoat
arboblarining harakati bilan va bevosita rahbarligi hamda yordamida 1976 yilda
tashkil etilgan. O`zbekiston va umuman butun Turkistonning yodgorliklari
ko`pdan buyon olimlarning diqqatini o`ziga jalb qilib kelardi. XIX asr davomida
osori atiqalar ustida arxeologik kuzatishlar, qidiruv ishlari olib borildi. Bu sohada
P. I. Lerh N. I. Veselovskiy, V. A. Jukovskiy, V. V. Bartol’d, M. S. Andreev, V.
L.,Vyatkin, A. A. Divaev, L. A. Zimin, V. A. Kallaur, E. F. Kal’, B. N.
Kastal’skiy, A. L. Kun, N. P. Ostroumov, N. N. Pantusov, A, A. Semyonov, E. T.
Smirnovlar to`plagan materiallar O`zbekiston (Turkiston)ning qadimiy
yodgorliklarini hisobga olish, ta`riflash va tekshirish ilmiy muassasalari: Imperator
arxeologiya komissiyasi, Rus arxeologiya jamiyatining SHarq bo`limi, shuningdek,
1903 yil aprelda tashkil qilingan o`rta va SHarqiy Osyyo tarixiy, arxeologiya,
lingvistika va etnografiya jamiyatlarining qimmatbaho materiallari hamda rus
havaskor kollektsiyachilari: Barshchevskiy, Vyatkin, Dobrosmislov, Kastal’skiy,
Komarov, Petrov-Borzna, Poslovskiy, Stolyarov, Terent’ev, Trofimov va
boshqalar to`plagan ko`pdan-Ko`p ajoyib materiallar bu muzeyning asosiy
fondlarini tashkil etadi. Muzeyini tashkil qilishda A. P. Fedchenko faol ishtirok
23

1.2 O`lkashunoslikning turlari
O`lkashunoslik uch turga bo`linadi: 1) ilmiy, ya`ni davlat o`lkashunosligi; 2)
jamoat o`lkashunosligi; 3) maktab o`lkashunosligi. O`lkashunoslikning har uchala
turi o`zaro bir-biriga aloqador bo`lib, biri ikkinchisini to`ldiradi. Davlat
o`lkashunosligi bilan respublika tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish
hamda ulardan foydalanish qo`mitasi, muzeylar, respublika Fanlar akademiyasi
qoshidagi tarih arxeologiya ilmiy-tadqiqot institutlari shug`ullanadi. Jamoag
o`lkashunosligi qishloq, ovul, qo`rg`on, tuman, shahar, viloyat hududidagi tarixiy
obidalarni saqlash va asrash ishlariga boshchilik qilish bilan birga joylarda
istiqomat qilib turgan xalqlarning kelib chiqishlari (etnogenezi), urf-odatlarini
o`rganadi hamda ilg`or mehnatkashlar, Mehnat qahramonlari xotirasini
abadiylashtirish uchun haykallar, mangu olovlar, hurmat taxtalari tashkil qiladi.
Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil ravishda tanga pullarni
o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni o`rganuvchilar sfragistlar,
tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh, metall, sopol va
yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski asbob-uskunalar
va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham uyushadi. Maktab
o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani o`qituvchilarining
bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab o`lkashunosligining a`zolari V-X
(XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka
materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda to`playdilar. To`plangan arxeologik,
etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari maktab o`lkashunoslik va tarix
muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush,
ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi.
O`qitish jarayonida o`lka materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z
o`lkasi tarixini bilib olishga, chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan
qiziqishini orttiradi va kelgusi hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi. Maktab
o`lkashunosligi fanlar o`rtasidagi aloqani mustahkamlaydi hamda o`qituvchi
zimmasiga katta mas`uliyat yuklaydi. U dastur asosida, o`z a`zolarining bilim
8

hokimiyatining o`rnatilishiga doir, fukarolar urushi xalq xo`jaligini qayta tiklash,
mamlakatda elektrlashtirish rejasining amalga oshirilishiga doir materiallar ham
muzey eksponatlari ichida joy olgan. Hozirgi kunga qadar shu materiallar asosida
200 dan ortiq dissertatsiya yoqlandi. O`zbekiston Fanlar akademiyasi tarmx va
arxeologiya instituti ilmiy xodimlari to`rt jildli «O`zbekiston SSR xalqlari tarixi»ni
arxiv hujjatlari asosida yaratdilar 10
. «O`zbekiston xalqlari tarixi» ning uch jildligini
yaratishda ham arxiv hujjatlaridan keng foydalanadilar. Nashrdan chiqqan
ko`pgina yirik ilmiy ishlar shu arxiv hujjatlaridan foydalangan holda maydonga
keldi. O`tgan davrda o`zbek xalqi erishgan yutuq va kamchiliklar haqida
ma`lumotlar olishda arxiv materiallaridan juda ko`p foydalanildi va yirik ilmiy
ishlar qilindi. Arxiv hujjatlaridan foydalanish va o`rganishga bo`lgan qiziqish
kundan kunga ortib bormoqda. Hozirgi kunlarda pedagogika institutlarining tarix
fakul’tetlariga «O`lkashunoslik» kursining kiritilishi talabalarning arxiv hujjatlarini
o`rganishga bo`lgan qiziqishini yanada kuchaytirdi. Ko`pgina talabalar o`zlarining
kurs ishlari va diplom ishlarini mana shu arxiv materiallari asosida yozmoqdalar.
10
SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001
26

darajasi hamda ijodiy qobiliyatlarini hisobga olgan holda (iloji boricha
mutaxassislarning maslahatlari va ko`rsatmalari asosida) tadqiqot o`tkazish
ishining rejasi va ish hajmi hamda uslubini ishlab chiqadi. O`lkashunoslikning
butun muvaffaqiyati shu ishga raxbarlik qilayotgan o`qituvchining bilimiga va
tashkil qila olishiga bog`liq. Agar o`qituvchi o`z o`lkasini yaxshi bilsa, bu haqdagi
og`zaki va yozma manbalarni muntazam o`rganish bilan birga o`quvchilarning ota-
onalari, keksalar, o`lkashunoslik tashkilotining xodimlari bilan suhbatlar olib
borib, pedagogik mahoratini ishga solsa, o`quvchilarning faolligi ortib boradi,
o`tilgan materiallarni to`liq o`zlashtirish bilan birga uni hayotga xam tatbiq qila
boshlaydi. Natijada o`quvchilarning puxta bilim olish bilan birga o`z o`lkasiga
bo`lgan mehr-muhabbati ortadi va tarixiy tasavvuri hamda tarixiy tushunchasi
shakllanib boradi.
Maktab o`lkashunosligi ikkiga bo`linib, o`quv jarayonida (o`quv dasturi
asosida) va dasturdan tashqari (maktabning tarbiyaviy ishlar rejasiga asoslangan
holda) amalga oshiriladi. O`quv jarayonida (sinfda) olib boriladigan o`lkashunoslik
ishlari ham ikki maqsadni ko`zlaydi. Biri – o`z o`lkasining o`tmishini arxeologik,
etngorafik, toponomik, qo`lyozma asarlar va arxiv xujjatlari asosida o`rganish va
o`lkashunoslik materiallarini bir tizimga solish; ikkinchisi — to`plangan
o`lkashunoslik materiallaridan tarix hamda inson va jamiyat darslarida
foydalanish. Sinfda olib boriladigan o`lkashunoslik ishlariga barcha
o`quvchilariing ishtirok etishi majburiydir. Maktabdan tashqari olib boriladigan
o`lkashunoslik ishlari, ya`ni sayohatlar, arxeologik ilmiy safarlarda O`zbekiston
Fanlar akademiyasi tarix hamda arxeologiya institutining tavsiyasi bilangina shu
ishga layoqatli o`quvchilar ixtiyoriy ravishda ishtirok etadilar 2
. Maktab
o`lkashunosligi tarix hamda inson va jamiyat fanlaridan olgan bilimlarni
oydinlashtiradi, kengaytiradi hamda har xil fanlarning o`zaro aloqasini ta`minlaydi.
Maktab o`lkashunosligi tarixiy obidalarni saqlash va himoya qilish, qadimiy
manzilgohlarni topishda ham katta rol’ o`ynaydi. U jamoa bo`lib yashash, ishlash
2
Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma). – T., 2007.
9

V bo`lim «Ilmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan. O`rta
Osiyo ilmiy jamiyati haqida 591-fondda; Toshkent ximiya laboratoriyasi 73-
fondda; 1878 yili Toshkentda tashkil qilingan qishloq xo`jaligi va sanoati
ko`rgazmasi materiallari (575-fondda); Turkiston qishloq xo`jaligi jamiyati (103-
fondda); Turkiston Harbiy okrugi qoshidagi astronomiya va fizika rasadxonasi
xaqidagi ma`lumotlar (70- fondda); Turkiston arxeologiya havaskorlari to`garggi
(71-fondda); rus imperator geografik jamiyati Turkiston bo`limi (69-fondda);
imperator SHarqshunoslik jamiyati Toshkent bo`limi (361-fondda); Turkiston
entomolog stantsiyasi haqida (231- fondda;; polkovnik Serebrennikovning
Turkiston o`lkasi haqida to`plagan hujjatlari (715-fondda); Turkiston o`lkasidagi
oliy va o`rta maktablarni boshqaruv haqidagi hujjatlar (47- fondda); Sirdaryo
viloyati xalq o`quv yurti direktori haqida (48- fondda); Toshkentdagi 8 yillik
erkaklar gimnaziyasi (50- fondda); Toshkentdagi real bilim yurti (64-fondda):
Toshkent harbiy gimnaziyasi (51-fondda); Toshkent savdo bilim yurti (56-fondda);
Toshkentdagi birinchi xotin-qizlar gimnaziyasi (52-fondda); Toshkentdagi rus-
tuzem maktabi (61-fondda); Toshkentdagi birinchi razryadli quyi qishloq
gidrotexnika maktabi (65- fondda); O`rta Osiyo temir yo`l Bosh boshqarmasiga
qarashli Toshkent temir yo`l bilim yurti (254- fondda); Samarqand xotin-qizlar
gimnaziyasi (55-fondda); Skobelev xotin-qizlar xalq kutubxonasi (267- fondda) va
Turkiston xalq muzeyi haqidagi hujjatlar Markaziy arxivning 72- fondida
saqlanmoqda. VI bo`lim «Jamoat tashkilotlari» deb nomlangan va bu hujjatlar 596,
27, 81, 268, 611, 34, 8, 595, 76, 490 va 279- fondlarda saqlanmoqda. VII bo`lim
«Diniy nazorat fondi» deb nomlangan. Bu haqdagi ma`lumotlar arxivning 182, 85-
fondlarida saqlanmoqda 6
. Ko`rsatkichga ilova sifatida VIII bo`limda geografik va
shaxsiy ko`rsatkichlar, sharq tillaridagi ayrim so`z va terminlarga izohlar ham
berilgan. O`zbekiston Markaziy davlat arxivida saqlanayotgan bu bebaho hujjatlar
XIX asrning ikkinchi yarmidan to XX asrning boshlarigacha bo`lgan O`rta Osiyo,
shu jumladan, o`zbek xalqlari tarixini, ayniqsa jonajon o`lka tarixini o`rganishda
katta manba bo`lib xizmat qiladi. Arxiv ishlari, uni tartibga solish va rivojlantirish
6
Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari, 1985
20

bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston
tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo
bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib, so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha
O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Tarixni
davrlashtirish masalasining qo`yilishi tarixchilar va arxeologlarni ishga solib
yubordi. Birinchi besh yillik oxiridayoq sobiq SSJI tarixini, shu jumladan,
O`zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi yuzasidan yozma manbalarni
o`rganishga kirishish bilan birga, arxeologiya yodgorliklarini qazib topishga ham
jiddiy e`tibor berila boshlandi. Bu ishning boshida Moskva, Sankt-Peterburg va
O`zbekiston arxeologlari: A. YU. YAkubovskiy, G. V. Grigor’ev, S. P. Tolstov,
M. E. Masson, V. A. SHishkin, YA. g`. G`ulomov va boshqalar 23 turdilar.
Birinchi ish O`zbekistonning alohida rayonlarida arxeologiyaga oid qidirish
o`tkazishdan boshlandi. Masalan, 1925-1930 yillarda Samarqandda V. L. Vyatkin,
1926—1928 yillarda Termizda B. P. Denike, 1929—1930 yillarda A. A.
Potapovlar Farg`ona vodiysida hamda 1932 — 1933 yillarda Namangan
viloyatining o`chqo`rg`on rayoni Norin daryosi bo`yida elektrostantsiya qurish
tayyorgarligi munosabati bilan Sankt-Peterburg arxeologlaridan B. A. Latinin
Farg`ona vodiysining shimoli-sharqiy rayonlarida; 1934 yili Sankt-Peterburg
arxeolog G. V. Grigor’ev YAngiyo`l rayonida; o`sha yili professor A. YU.
YAkubovskiy boshliq Sankt-Peterburg va O`zbekiston arxeologlari Buxoro
viloyatining sharqiy qismida, yana o`sha yili arxeolog M. E. Masson boshliq
arxeologlar Ohangaron vodiysida jiddiy arxeologik qidiruv ishlarini o`tkazdilar.
1936 — 37 yillarda bu ish kengayib, qadimgi Termiz shahrini qazish yuzasidan
ilmiy ishlar kuchaytirilishi bilan birga prof. S. P. Tolstov boshchiligida Xorazmda,
V. A. SHishkin boshchiligida Buxoro viloyatining g`arbiy qismida yangidan
tekshirishlar boshlandi. Bu ilmiy safarlar katta miqyosda uyushtirilib, bularning
hammasida Moskva, Sankt-Peterburg va O`zbekiston arxeologlari hamkorlik
qildilar. Bu ilmiy safarlar 1939 — 1940 yillarda O`zbekistonda sug`orish soxasida
xalq qurilishlari boshlanishi munosabati bilan arxeologiya kuzatishlari o`tkazdi, bu
borada Farg`ona vodiysida katta natijalarga erishildi.
7

II BOB. TOPONIMIKA VA FANNI RIVOJLANTIRISHDA
ARXIVSHUNOSLIKNING O'RNI
2.1 Toponimika
1917 yilga qadar toponimika mustaqil fan sifatida o`rganilmay, uning
vazifasini tarixiy geografiya fani bajarib kelardi. Toponimika geografik nomlar,
kishi ismlarini o`rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin
tili», ya`ni er tili deb ham atashadi. Toponimika atamasi lotin tilidan olingan
bo`lib, «topos» — joy, «onom» yoki «onima» — nom, umuman joy nomini
o`rganadigan fan degan ma`noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa`rida
o`rganilmayotgan nomlar, insonlarga qo`yilgan ismlar toponimikaning o`rganish
manbai hisoblanadi. Toponimika ikki ob`ektdan: mikro va makro toponimlardan
iborat bo`lib, mikrotoponimika — grammatik jihatdan mayda ob`ektlarni, ya`ni
«turdosh otlarni», mikroob`ektlarning` nomlarini, makrotoponimika esa atoqli
otlar, ya`n yirik ob`ektlarning nomlarini tadqiq qiladi. Hozirgi vaqtda toponimika
faqat katta va yirik ob`ektlarning: tog`lar, o`rmonlar, vodiylar, vohalar,
shaharlarning nomlarinigina emas, balki kichik ob`ektlarning — mahallalar,
daralar; jarliklar, anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko`llarning nomlarini
Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar toponimika tarkibiga to`lig`icha kirmaydi,
ammo ular toponimikani o`rganishda katta ahamiyatga egadir. Nomsiz «ob`ekt» —
toponim emas. Toponimika geografiyaga oid joylarni emas, balki ularning
nomlarini o`rganadi. Toponimikaning tilshunoslik, tarih geografiya, arxeologiya va
boshqa fanlarga aloqadorligi uning muhim xususiyatlaridandir. Toponimikaga oid
ma`lumotlar tadqiq qilinayotganda tarixiy ma`lumotlarga, ayniqsa arxeologiyaga
oid tekshirish natijalariga suyangan holda ish ko`rish zarur. CHunki toponimika
ko`pincha tarixiy dalillarga va isbotlarga muhtoj. Masalan, biror yodgorlmkning
nomini o`rganish uchun, albatta, uning qaysi davrda yaratilganligini va nima
sababdan shu nom berilganligini tarixiy davr sharoiti muhiti nuqtai nazaridan
tadqiq qilish talab etiladi. Tadqiqotning yozma manbalarga ko`pincha
arxeologiyaga oid ma`lumotlarga suyangan holda ish ko`rish usuli nomlarning
14

I BOB. O'LKASHUNOSLIK FANINING ASOSIY MANBALARI VA
TURLARI
1.1 Fanning asosiy manbalari
O`lkashunoslik besh asosiy manbaga: arxeologiya, etnografiya, toponimika
va arxiv hujjatlari xamda muzey materiallariga tayanib ish tutadi. Qishloq, rayon,
shahar yoki viloyat hududining tarixini o`rganishda shu manbalardan birontasi ham
diqqat-e`tibordan chetda qolmasligi lozim, busiz o`lka tarixini mukammal o`rganib
bo`lmaydi. O`sha besh manbadan biri bo`lgan arxeologiya to`g`risida gap
borganda, avvalo maktab tarixi kursining qaysi qismida, qaysi sinfda va qanday
qilib, qachon arxeologiyaga oid materiallardan foydalanish mumkin degan savolga
javob berish kerak bo`ladi. CHunonchi, V sinf tarixi kursida O`zbekiston
xalqlarining eng qadimgi ibtidoiy jamoa davri: odamlar to`da holda yashagan davr,
ona urug`i (patriarxat) davri, ona urug`ining rivojlanishi, kaltaminorliklar chaylasi,
ota urug`i (patriarxat) davri, temirning tarqalishi, sug`orishning kelib chiqishi
davridan 21 boshlab, quldorlik jamiyati, feodalizm davri, nihoyat XVIII asrning
ikkinchi yarmida feodalizmning emirilishi va kapitalistik munosabatlarning
rivojlanishigacha bo`lgan juda katta tarixiy davr o`z ifodasini topgan. Demak, bu
kursda ayrim mavhum tarixiy tushunchalar haqida o`quvchilar ma`lum tasavvur
hosil qilishida, tarixiy faktlarni ishonarli qilib tushuntirishda arxeologiyaga oid
materiallardan o`rinli foydalanish juda muhimdir. «Arxeologiya» so`zi lotin tilidan
olingan bo`lib, «arxayos» — qadimgi, «logos» — fan, ya`ni qadimgi davrni
o`rganuvchi fan degan ma`noni bildiradi. Arxeologiya — o`lkashunoslik va tarix
fanlarining asosiy manbalaridan biridir. Dunyo xalqlarining bir necha yuz ming
yillardan beri davom etib kelayotgan tarixi bor. Lekin shu uzoq tarixiy
taraqqiyotning eng keyingi 5 — 6 minginchi yillaridan boshlabgina yozma asarlar
bo`lib, undan avval xalqlarda yozuv va yozma tarix bo`lmagan. YOzuv paydo
bo`lgandan keyin xam ko`pgina voqealar yozilmay qolgan, podsholarning
buyruqlari, ruhoniylarning diniy ta`limotlari, xazinalarning hisob-kitoblari hamda
turli urushlar haqidagi yozma asarlar esa o`z zamonasining ishlab chiqarish usullari
5

va vositalarini, xalqning maishatini etarlicha aks ettirmagan. Demak, qadimgi
shahar va qishloqlar qazib ko`rilganda, u erlardan qadimgi xalqlarning uy-joy
qoldiqlari, uy-ro`zg`or asboblari, zeb-ziynat buyumlari, e`tiqod yodgorliklari
topiladi; bu narsalar esa yozma tarixdagi ma`lumotlarga qaraganda o`sha davr
turmu-shini har taraflama va aniqrok, yoritib berishga yaraydi. YOzma tarix paydo
bo`lgungacha o`tgan bir necha yuz ming yillik davr tarixini hamda yozma tarix
chiqqandan keyingi davr hayotini to`la o`rganish zaruriyati o`sha davr xalqlaridan
qolgan buyumlarni tekshirib ko`rishni taqozo etadi. Bunday yodgorlik buyumlarini
tekshiruvchi fan arxeologiyadir, Arxeologiya ibtidoiy odamlar yashagan
makonlarni, sinfiy davrdan qolgan shahar, qishloq va mozorlarni qazib ko`rib,
tarixni aniqlaydi. Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa
yozuvlar paydo bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida
topilgan buyumlar to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda
keng yoritib boriladi. Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida
arxeologiya buyumlariga ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar
o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga
karamasdan, dunyoda katta e`tibor qozongan va hammani qiziqtirgan fandir.
Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan
belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda
ishlab chiqarish munosabatlarining turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi
fanda e`tirof etilgach, tarixni ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash
masalasi kun tartibiga qo`yildi. Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi
davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1. Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3.
Feodalizm davri. 4. Kapitalizm davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik
jamiya-ti tarixi bir million yilga yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i
ming yillaridangina sinfiy jamiyat, ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib,
unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar
o`tgan davrni o`z ichiga oladi. O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar,
birinchidan, tarixni ishlab chiqarish usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi.
O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha
6

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'LKASHUNOSLIK FANINING ASOSIY MANBALARI VA
TURLARI.................................................................................................................5
1.1 Fanning asosiy manbalari...............................................................................5
1.2 O`lkashunoslikning turlari ................................................................ ..............8
II BOB. TOPONIMIKA VA FANNI RIVOJLANTIRISHDA
ARXIVSHUNOSLIKNING O'RNI.....................................................................14
2.1 Toponimika ............................... .. .................................................................14
2.2 Tarixiy o’lkashunoslikni rivojlantirishda arxivshunoslikning o’rni ....... ......18
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................30
1

qo`yilgan davrini aniqlashga va nomlarning paydo bo`lishini o`rganishga qo`l
keladi. Bir nomning o`zgarishini kuzatmoq uchun birmuncha vaqt ketadi. SHuni
unutmaslik kerakki, geografik nomlar ijtimoiy hodisa bo`lib, jamiyat taraqqiyoti
bilan mustahkam bog`liqdir. Ma`lum bo`lishicha, har bir rayon toponimikasi
murakkab tarixiy jarayon bilan bog`liq bo`lib, er ostida ko`plab madaniy qatlamlar
mavjudligi uni siichiklab tadqiq qilishni talab etadi. Toponimika mstodologiyasiga
muvofiq uni fan sifatida o`rganish uchun toponimlarning paydo bo`lishiga doir
ma`lumotlardan foydalanish, nomlarning mavjud bo`lgan barcha formalarini
aniqlash, nom va atamalarni o`sha joy bilan bog`liq holda tanlash va eng
muhimlarini o`rganish zarur.
Toponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo`nalishlar bo`yicha joylarga
aholining ko`chishi, o`rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo`lib, u
aholining ko`chishi, madaniy, iqtisodiy vatil munosabatlari bilan vujudga keldi,
so`ng tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo`lgan tilni,
uning iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy taraqqiyotini o`rganish jarayonida
o`sib, rivojlanib boradi. Toponimik nomlar manbai va ularni o`rganishda
qo`llanilgan uslub va usullarning to`g`riligini aniqlash maqsadida yozma va
boshqa manbalar qo`lyozmalar, akt materiallari, aholi joylashgan chegaralarni aks
ettiruvchi bosh (asosiy) va maxsus xaritalar hamda ilmiy safar xaritalari bilan
solishtirib chiqiladi 3
. Toponomikada xam, moddiy va madaniy yodgorliklar
o`rganilganidek, oddiydan murakkabga, ya`ni bugungi kundan asrlar ichkarisiga
kirib borish zarur. Bilish murakkab dialektik jarayondir, chunki bu usul bilan
madaniy qatlamlarning eng qadimiysidan boshlab, to navqironigacha momlarning
manbai asta-sekinlik bilan ochiladi nomlarning «yoshi» aniqlanadi. O`z navbatida
toponimik nomlar tarix uchun ham bebaho manbadir. Geografik nomlar uzoq
muddatli bo`lib, ma`lum hududdagi u yoki bu xalqning tili haqida guvoxlik beradi.
Nomlar ma`lum bir aholining hamjihatligi yoki tarqoqligiga ham bog`liqdir.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida nomlar juda kam bo`lgan, keyinchalik aholi paydo
bo`lib, qo`yilgan nomlar xam ko`p vaqtlar o`tishi bilan boshqa nomlarga
3
Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994
15

voqealarning sanalari va h. k. lar berilgan. SHu bilan birga, asarda 1842 yili
Qo`qonda ko`tarilgan xo`ja qalandar' boshchiligidagi qo`zg`olon, 1847 yilda
Toshkent hokimiga qarshi ko`tarilgan harakat kabi muhim voqealar xaqida ham
so`z boradi. Asarda keltirilgan bu dalillar tarixni o`rganish uchun muhimdir. Biroq
bu xildagi asarlar o`sha davr hukmron feodal sinf mafkurasi ruhida yozilgan bo`lib,
unga tanqidiy ko`z bilan qarash talab qilinadi. Qo`qon xonligi tarixchiligida Mulla
Niyoz Muhammadning «Tarixi SHohruhiy» degan asari ham diqqatga sazovordir.
Muallifning bu asari Qo`qon xonligining XVIII va XIX asrning 70-yillarigacha
bo`lgan tarixiga oid muhim ma`lumot beradi. Bu ma`lumotlar shu davr
tadqiqotchilari uchun juda qimmatlidir.
Toshkentdagi qoryog`di mahallalik Muhammad Solih Qoraxo`ja o`g`lining
1880—1885 yillar orasida yozgan «Tarixi jadida-i Toshkand» («Toshkentning
yangi tarixi») nomli 1200 betdan iborat asari ham juda muhim ahamiyatga ega
bo`lib, u O`rta Osiyoda o`tgan uch xonlikda yozilgan tarixiy asarlardan birmuncha
farq qiladi. Asar fors-tojik tilida yozilgan. U hukmdorlar o`rtasidagi urushlar
tarixidan iborat bo`lib, ikkinchi qismi Qo`qon xonligi va Toshkent tarixiga
bag`ishlangan. Bunda muallifning yangicha tarix yozish niyatida ish boshlagani va
A. Kundan
maslahatlar olganligi seziladi. SHuningdek, asarda Qo`qonning siyosiy hayotida
ustunlik rolini o`ynagan guruhlar va shaxslar, Toshkentda bo`lib o`tgan siyosiy
harakatlar, xalq qo`zg`olonlari, shu qo`zg`olonlarning yo`nalishi va sabablari
haqida (bu masala boshqa hech bir asarda bunchalik yoritilmagan) mufassal
ma`lumotlar berilgan. Bu asar yangi davr tarixchiligida yangi intilish edi. Asar
O`zbekiston Fanlar akademiyasining SHarqshunoslik institutida nodir asarlar
qatorida saqlanmoqda.
13

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

1. Mirziyoyev Sh.M. Miliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. Asarlar 1-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng
oliy bahodir. Asarlar 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
3. Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va
kelajagi farovon bo’ladi. Asarlar 3-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2019.
4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. Asarlar 4-jild.
–T.: “O’zbekiston”. 2020.
5. Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998.
6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”,
2008.
7. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma).
– T., 2007.
8. SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001.
9. Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari,
1985.
10. Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi.
«O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
30

o`zgartirilib yuborilgan yoki butunlay yo`q bo`lib qetgan. Ezma manbalardagi
toponimikaga oid ma`lumotlar tahlil qilinganda buni yaqqol ko`rish mumkin. Bu
noqeani hozirgi vaqtda xam aniq ko`rishimiz mumkin. Ayrim shahar va
qishloqlarning eski nomlari o`rniga yangi nomlar qo`yiladi, bu eski nom nima
uchun yo`qotildi-yu, nima uchun yangi nom qo`yildi, buning sabablarini ham
aniqlash mumkin. O`tmishda esa yangi zamindor (er egasi) paydo bo`lishi bilan
ko`pincha aholi eski geografik nomlar o`rniga shu zamindorning nomini
qo`yishgan. Dialektologiyadan farqli o`laroq toponimikaga oid ma`lumot
to`plashda, joylarning nomlarini o`rganishda aholidan yoppasiga so`rash uslubi
qo`llaniladi. Faqat shunday uslub bilangina turli daralar, kichik soy va anhorlar,
jarliklar, ko`llar va boshqa shunga aloqador bo`lgan nomlarning miqdorini aniqlash
mumkin, xolos. SHunday joylarning hammasi aholi yashaydigan joylarning
kartasiga yoki aholi joylari ro`yxatiga kiritilmagan, ehtimol kiritilmasa ham kerak.
Toponimikaning eng katta xizmati shundaki, u hujjatxona hujjatlarini sinchiklab
o`rganish, xalq og`zaki ijodi asosidagi ayrim tomonlar va nihoyat hech qanday
manbalarda aks ettirilgan noma`lum joylarni bizga ma`lum qiladi. Toponimikaga
oid ma`lumotlar yig`ishda va joy nomlarining kelib chiqishini o`rganishda
etnografiya ham katta rol’ o`ynaydi. Toponimikaning ayrim toifalari va tizimlari
o`rtasidagi o`zaro aloqalarni o`rganish yo`li bilan toponimlarni tavsiflash
toponimik tadqiqotlarning asosini tashkil etadi. Ko`pgina mutaxassis toponimistlar
mahalliy toponimlarni har tomonlama regional tadqiq qilishga katta e`tibor
beradilar. Bunda, albatta, mikro va makro toponimikani o`zaro taqqoslash zarur.
Toponimika vazifalarini aniqlar ekanmiz, ma`lum joyning geografik nomi tarixi
to`laroq, shu o`lkada yashagan xalqlar tarixi bilan bog`liq xolda aniqlanishini
uning asosiy maqsadi qilib olishimiz zarur. Bundan tashqari, toponimikaga oid
tadqiqog ma`lumotlaridan foydalanilayotganda o`sha o`lka xalqlarining tilini
o`rganish, arxeologiya va etnografiyaga oid ma`lumotlarni hisobga olish maqsadga
muvofiqdir. Toponimikaga oid tadqiqot olib borilayotgan rayonning tabiiy
geografiyasini, o`tmish tarixini, til tarixini yaxshi bilish shart. Toponimikani
o`rganishda yuqoridagilarga amal qilingan taqdirdagina tadqiqotchi o`z maqsadiga
16

etgan. U tabiiyot antropologiya va etnografiyaga oid materiallar to`plagan. Bu
materiallar dastlabki eksponat sifatida muzeyga qo`yilgan. Fedchenko vafotidan
so`ng bu ishga N. A. Severtsev, I. V. Mushketov, V. F. Oshanin kabi mashhur rus
olimlari katta hissa qo`shdilar 8
. Birinchi mahalliy arxeolog Akrom polvon
Asqarovning xizmatlari ham kattadir. Akrom polvon Asqarov o`zi to`plagan juda
ko`p ajoyib yodgorliklar (faqat tanga-chaqalardan 15 mingdan ko`prog`ini mana
shu muzeyga topshirgan) muzey fondini ancha boyitgan. Umuman, bu muzeyning
ochilishi va uning faoliyati o`lkaning madaniy hayotida muhim voqea bo`ldi.
Muzey eksponatlari xalqaro ko`rgazmalarda namoyish qilindi, unda tuzilgan
kataloglar esa hozircha o`z ahamiyatini yo`qotgan emas.
Asrimizning boshlarida, ya`ni 20- yillardan keyin bu muzey haqiqiy ilmiy va
madaniy-ma`rifiy muassasaga bo`lib qoldi. Muzey jamoasi O`zbekiston
xalqlarining qadim zamonlardan buyongi tarixini o`rganish yuzasidan ilmiy
tekshirish ishlari olib bormoqda. Muzey fondi
respublikaning hamma viloyatlariga yuborib turiladigan arxeologiya, etnografiya
ilmiy safarlarining materiallari bilan doimiy ravishda boyitilmoqda. Hozirgi vaqtda
muzeyda 40 mingdan ortiq arxeologiyaga oid eksponatlar, 44 ming qadimgi pul
nusxalari, 10 mingdan ortiq turli-tuman etnografiyaga oid buyumlar, 2 mingdan
ortiq noyob yodgorlik buyumlar mavjud. Muzey fondidagi materiallar orasida
qo`shni respublikalar — Turkmaniston, Tojikiston va Qirg`izistonga taalluqli
ma`lumotlar ham ko`p. Muzeyda asosan materiallarning asl nusxalari, shuningdek,
maketlar, badiiy va grafik tasvirlar, chizmalar, diagrammalar, rasmlar qo`yilgan.
eksponatlar orasida noyob narsalar ko`p. 1917 yildan keyingi davr xronologik
ravishda 1965 yilgacha ko`rsatilgan. Muzey 1967 yilda XIX asrning me`morchilik
yodgorliklaridan biri hisoblangan binoga ko`chdi. Bu binoda 1919 yilda Butun
Rossiya Markaziy Ijroiya Qo`mitasi va RSFSR Xalq Komissarlari Sovetining
Turkiston ishlari bo`yicha komissiyasi (Turkkomissiya) ishlagan edi. Bu binoda 45
ta zal bo`lib, ularda 7 mingdan ortiq eksponat joylashtirilgan. Bu bino arxiv
saqlashga moslab qurilgan o`ning arxiv hujjatlari saqlanayotgan xonalaridan tortib,
8
Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998
24

va ijod qilishga o`rgatadi. O`quvchilarda sinchkovlik, tirishqoqlik, tevarak-atrofga
havas bilan boqish, tadqiqotga qiziqish, Vatanni sevish va uni ardoqlash hislari
shakllanib boradi. Darhaqiqat, maktab o`lkashunosligi o`quvchilarda o`z Vataniga
mehr uyg`otish bilan birga, ularni estetik ruhda tarbiyalashga xdm munosib hissa
qo`shadi. Vatanga bo`lgan mehr tuyg`usi o`z o`lkasini o`rganishdan boshlanadi.
Maktab o`lkashunosligida ana shunday tuyg`u shakllanadi. 2. Tarixiy
o`lkashunoslikning rivojlanishi. 1917 yilga qadar o`lkani o`rganish masalasi. Rus
olimi M. V. Lomonosov o`z o`lkasini mukammal o`rganish maqsadida 1761 yili
30 savoldan iborat javob varaqasi tuzib, aholi o`rtasida tarqatgan edi. Ayni vaqtda
bu bilan o`lkashunoslik faniga asos solingandi. O`lkani o`nganish masalasi O`rta
Osiyo, shu jumladan O`zbekiston hududida Rossiyadan anchagina keyinroq, ya`mi
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Rus olimlari O`rta Osiyoning chorizm
tarafidan bosib olishidan ancha ilgari bu o`lkani o`rganish bo`yicha bir qancha
ishlar qilgan edilar. Biroq, XIX asrning birinchi yarmidagi o`lkani o`rganish, ya`ni
mahalliy tarixchilik ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotdagi biqiqliqka
mos bo`lib, feodal tuzum manfaatlari uchun xizmat qilar edi. Tarix fanidan feodal
sinfining manfaatlari, xonlar va ular sulola-sining taxtga egaligi va «odilligi»ni
mafkuraviy jihatdan asoslash uchun foydalanib kelindi. Saroy tarixchilari
o`zlarining asosiy e`tiborlarini siyosiy voqeliklarni xonlarning faoliyati va o`z
raqiblari ustidan qozongan g`alabalarini ko`klarga ko`tarib maq-tash, saroydagi
an`analarni tasvirlashga qaratdilar. CHunki zamon o`zi shunaqa edi. Natijada bu
davr tarixchiligining mavzui jahon tarixchiligi mavzusidan bir qadar ajralib qoldi.
X—XV asrlardagi mahalliy tarixchilar Muhammad Narshaxiy, Tabariy,
Rashididdin, Nizomiddin Jomiy, Abulg`ozixon va boshqalarning asarlari o`zining
mazmundorligi, faktik materialga boyligi bilan bu davrda yozilgan tarixiy
asarlardan sezilarli darajada ajralib turadi. SHarqshunos A. A. Romaskevich
Rashididdinning «Jome ut-tavorix» nomli asari ustida so`z yuritar ekan, haqli
ravishda bu asar o`zining mazmuni va hajmi jihatidan muhimligini ko`rsatib, biz
bu asardan keyin eron tarixchiligida voqealarni bu xilda bayon qilish uchun
bo`lgan intilishni ko`rmaymiz, deb yozgan edi. Bu O`rta Osiyo tarixchiligiga ham
10

O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
29

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Kashkadaryo, Navoiiy, Namangan, Samarkand, Surxandaryo, Sirdaryo, Toshkent,
Farg`ona, Xorazm viloyatlari Davlat arxivlari xamda toshknt shaxar davlat arxivi
mavjud. Joylarda ularning filiallari faoliyat kursatib kelmokda. Farg`ona viloyat
davlat arxivi fondlari, Farg`ona viloyati va Farg`ona shaxar tarixini kisman bir
vaktlar Farg`ona viloyat tarkibiga kirgan Adijon va Namangan viloyatlari tarixini
aks ettiradi. Margilon va Kukon shaxarlarida Farg`ona viloyat davlat arxivning
organlari faoliyat kursatmokda. Respublika markaziy davlat arxivlari tizimiga
kuyidagi uchta arxiv kiradi. 1. O`zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi.
2. O`zbekiston Respublikasi ilmiy texnikaviy va meditsina xujjatlari markaziy
davlat arxivi (1962 ymilda tashkil etilgan). 3. O`zbekiston Respublikasi
kinofotofono xujjatlar markaziy davlat arxivi (1943 yilda tashkil etilgan)
Toshkentdagi O`zbekiston Respublikasi MDA saklanayotgan kimmat baxo
xujjatlarning soni va moxiyati jixatidan Urta Osiy respublikalari MDA ichida eng
yirigidir. Unda 19 asrning ikkinchi yarimidan boshlab to xozirgi kunimizgacha
bo`lgan juda kup sonli xujjatlar saklanmokda. Arxivda Turkiston general
gubernatorligiga qarashli xozirgi O`zbekiston, Turkmaniston, Kirgiziston,
Tojikiston va Kozogiston teretoriyasidagi viloyat-lar uezdlar, volostlar muassasa
va korxona xamda xamda tashki-lotlarning tarixiy faoliyatlariga doir barcha
xujjatlar manashu markaziy arxivda mujassamlashtiladi. Bu xujjatlarda Turkiston-
da chor xukmmatining olib borgan mustamlakachilik siyosati, O`rta Osiyo
xalqlarning sotsial iktisodiy axvoli tarixi xaqida ma`lu-motlar uchraydi. Arxivda
turkiston ulkasidagi chor xukmatining ma`muriy tashkilotlari faoliyatiga doir
xujjatlar tulaligicha saklanib turibdi. Akademik V. V.
Bartolvning aytishicha bosib olingan joylardagi xonliklarning kutubxonalari
va arxiv xujjatlarni saklab kolish uchun xech qanday tadbirlar kurilmagan. Ular
O`rta Osiyo xalqlarining madaniyat va tarixiy yodgorliklarini saklab kolishga etarli
axamiyat bnrmaganlar. XIX asrning boshlaridan oldingi arxiv fondlari
saklanayotgan xujjatlar uchun tuzilayotgan kursatkich 8 bulimdan iborat. I b o` l i
m «Davlat ma`muriy boshqaruv organlari» deb ataladi. U etti bobdan iborat.
19

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

to o`quv zaligacha hozirgi zamon talabiga javob beradigan qilib jihozlangan. U
erda arxiv ishini yaxshi biladigan malakali kadrlar ishlashadi, qanday material
so`rasangiz aytgan vaqtingizda muhayyo qilishadi. Uning o`quv zali bilimga
tashna bo`lgan odamlar bilan har doim to`la. Arxiv hujjatlari asosida juda ko`p
ilmiy ishlar qilindi. Respublikamiz hududida uch turdagi muzeylar mavjud bo`lib,
birinchi turdagi muzeylarga ilmiy-tadqiqot va madaniy-ma`rifiy ishlarini olib
boradigan muzeylar kiradi. Ular bir vaqtning o`zida ilmiy-tadqiqot va madaniy-
ma`rifiy hamda ta`lim-tarbiyaviy ishlarni olib boradi. Ikkinchi turdagi muzeylarga
faqat bir soha bo`yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib boradigan muzey
laboratoriyalariga ega bo`lgan maxsus muzeylar (masalan, O`zbekiston Fanlar
akademiyasi qoshidagi bakteriologiya va mineralogiya muzeyi) kiradi va nihoyat,
uchinchi turdagi muzeylarga faqat o`quv turidagi" muzeylar kiradi. Bu muzeyning
asosiy maqsadi o`quv jarayonini yaxshilashdan iborat. Muzey turlari ko`p jihatdan
unda saqlanayotgan kollektsiya fondlarining xarakteriga va ular faoliyatining
yo`nalishiga bog`liqdir 9
. SHuningdek, turli fan sohalariga bo`lingan muzeylar ham
bor. Bu muzeylar orasida ko`proq ma`lum bo`lganlari yoki faqat o`sha sohd
mutaxassislarigagina ravshan bo`lgan ma`lum tarmoqni aks ettiruvchi muzeylar
ham mavjud. Masalan, Toshkentdagi M. T. Oybek nomli O`zbekiston tarixi
muzeyini, Tasviriy san`at muzeyini Alisher Navoiy nomli adabiyot muzeyini,
Turkiston Harbiy Okrugi muzeyini, Tabiatshunoslik muzeyini ko`pchilik omma
yaxshi biladi, ammo arxeologiya, etnografiya, harbiy-tarixiy, memorial, regional,
san`atshunoslik, texnik muzeylarni ko`proq o`sha soha mutaxasisslari biladilar.
Bulardan tashqari yana Toshkentda murakkab va kompleks sohali muzeylar xam
mavjud. Toshkentdagi mavjud muzeylar o`zbek va boshqa qardosh xalqlar
tomonidan tashkil etilgan turli-tuman sohalarning uzoq o`tmishdan to hozirgi
kunga qadar bo`lgan rivojlanishini ko`rsatish bilan bir qatorda, O`rta Osiyo
xalqlarining, shu jumladan, o`zbek xalqining ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm
davridagi hamda 1917 yilgacha bo`lgan davrdagi hayot yo`lini aks ettiruvchi
eksponatlar bilan birga to`ntarishdan keyingi Turkistonda Sho`rolar
9
Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma). – T., 2007.
25

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить