• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 130.5KB
Покупки 4
Дата загрузки 04 Апрель 2024
Расширение doc
Категория История

Продавец

eldor

Дата регистрации 02 Апрель 2024

4 Продаж

Tarixni o'qitishda aqliy hujum klaster murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyalaridan foydalanish

Yuqorida ko‘rib o‘tilgan dars turlarining hammasi o‘z tuzilishiga ega bo‘lganidek, ma’lum bosqichlarga ham ajraladi. Boshlang‘ich va V - IX sinflarda ko‘pincha aralash dars, mustahkamlash va bilim, ko‘nikma, malakalarni tekshirish kabi dars turlari qo‘llaniladi. Yuqori sinflarda esa ko‘pincha yangi bilimlarni bayon qilish, takroriy- umumlashtiruvchi dars turlari qo‘llaniladi. Takroriy-umumlashtiruvchi dars, odatda, dasturning ma’lum bir qismi yoki yirik mavzu o‘tib bo‘lganidan keyin ishlatiladi. Bunda o‘tilgan materiallarni takrorlash - qayta esga tushirish va mustahkamlash maqsadida o‘tilgan materiallarni qamrab olgan va bir- biriga bog‘liq bo‘lgan savollar orqali umumlashtirish nazarda tutiladi. Odatda, takroriy- umumlashtiruvchi darsni o‘tishda, o‘quvchilarning tayyorlanishlari uchun vaqt berilishi, mashg‘ulotdan oldingi material yuzasidan savollar berib ko‘rilishi, foydalanish lozim bo‘lgan adabiyotlarning ro‘yxati berilgan bo‘lishi lozim. YUqori sinflarda ba’zan o‘quv materiallarining ma’lum qismi yoki yirik mavzuni boshlash oldidan kirish darslari ham olib borilishi mumkin. Bunday darslar, odatda, gumanitar fanlar bo‘yicha o‘tkaziladi. Bunda, albatta, o‘quvchilarning mustaqil ish olib borishlari nazarda tutiladi. Adabiyot darslarida ko‘pincha o‘quvchilardan o‘quv dasturida belgilangan yirik badiiy asarni o‘qib chiqishlari, mavzuga oid sahna asarlari, kinofilmlarni ko‘rgan bo‘lishlari talab qilinadi. Har bir darsning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan mashg‘ulotni to‘g‘ri tashkil etishga bog‘liq. Maktablarimizda darsning boshlanish davrini - darsning tashkiliy daqiqalari deb yuritiladi. To‘g‘ri, darsning shunday bir kichik tashkiliy qismi ham bo‘lmog‘i lozim. Biroq, bu dars shaklining biror bosqichi yoki tuzilishiga kirmasligi kerak Tashkiliy daqiqada sinfning tayyorgarligini sinchiklab kuzatish muhimdir. Tajribali o‘qituvchilar fursatni qo‘ldan bermay, o‘quvchilar diqqatini chalg‘itmay, darhol ish boshlab yuboradilar. Ayni paytda o‘qituvchi oldida ikki vazifa - butun sinf o‘quvchilari diqqatini o‘ziga jalb qilish va butun sinf o‘quvchilarini tezlik bilan mashg‘ulotga faol kirishishlarini ta’minlash vazifalari 26 so’zi, ko’rsatmalilik va tekstlar) ni o’qitish metodlariga asos qilib olishga katta o’rin berildi. O’qitish metodlarini bilish manbalari bo’yicha klassifikatsiyalash masalasi Leningrad olimlarining 1966 yilda nashr qilingan asarlarida aniq ta'riflab berildi. 50-yillarning oxirlariga kelib tarix o’qitish metodikasida ham o’qitish metodlari klassifikatsiyasiga o’quvchilarning bilish manbalari asos o’qilib olina boshladi. Metodist P.S.Leybengrub ta'lim manbalari, ya'ni bilish manbalari asosida o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimidada shaxs va jamiyat o’qitishning quyidagi metodlarini ko’rsatadi. 1) hikoya metodi va o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida lektsiyasi: 2) suhbat metodi; 3) ko’rsatmali metod; 4) darslik bilan ishlash metodi; 5) tarixiy hujjatlar bilan ishlash metodi; 6) badiiy adabiyotlardan foydalanish metodi. P.S.Leybengrub nimagadir, og’zaki bayon qilish metodlarining hammasini hikoya va lektsiyadan iborat qilib qo’yadi. U o’qitish metodlarini quyidagi uch gruppaga bo’ladi: 1) jonli so’z: hikoya, tavsiflash, harakteristika, problemali bayon ; 2) ko’rsatmali metodlar: rasmlar va boshqa ko’rsatmali qurollar, doskaga chiziladigan grafik yozuvlar, texnika vositalari va boshqalar; 3) tekstlar bilan ishlash metodlari. A.Vagin o’qitish metodlari klassifikatsiyasiga bilim manbalari va bilish usullarini asos qilib olish bilan birga, bilish manbalari didaktik vazifalarga muvofiq o’qitish protsessining asosiy bosqichlarida qay tarifa konkret amalga oshirilishini jadval shaklida beradi. Bu jadval har bir darsda o’tiladigan materialning mazmuniga qarab o’qitishning turli xil metod va usullaridan foydalanish zarurligini aniq ko’rsatadi. Keyingi yillardagi o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida da tarix o’qitish tajribasi A. Vagin tavsiya etgan o’qitish metodlarining juda real ekanligini ko’rsatdi. Prof. P.V.Gora o’zining «Ta'lim metodlari va metodik usullari sistemasiga doir masala» nomli maqolasida pedagogikasi nazariyasi va praktikasidasida erishilgan yutuqlarga suyanib, o’qituvchining o’qitishi va o’quvchilarning o’rganishi (bilish faoliyati) bilan o’zaro organik bog’langan metod va metodik usullarni tavsiya qiladi. O’qitish metodlarining shu taxlilda klassifikatsiya qilinishi o’qitishuvchilarni puxta bilim va zarur malakalar bilan qurollantirish imkoniyatini beradi. Shuningdeq o’qituvchini o’quv materialining 20 etuvchi tarixiy musobaqalar, ishchanlik, timsolli o’yinlar kiradi. SHularning ichida tarixiy timsolli o’yinlar o’quvchilarning bilish faoliyatini jamoa tarzida tashkil qilish shakli va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan o’quv o’yin turidan biridir. Jumladan, mazkur o’yin mobaynida o’quvchilar o’yin syujeti hamda o’zlariga taqsimlangan timsollar asosida tasavvur qilingan o’tmish va zamonaviy voqealarni aniq maqsadga qaratilgan o’yin harakatlari orqali amalga oshiradilar. O’quvchilarda tarixiy sharoitni yaxshi bilishi, o’rganilayotgan voqealarning sabab- oqibatlari va ahamiyatini tahlil qilish hamda mohiyatini teran tushunish ko’nikmasining shakllanganligi ushbu o’yin muvaffaqiyatini ta’minlaydigan muhim omil sanaladi. Shu bilan birga o’qituvchi o’quvchilarni o’yinga psixologik jihatdan tayyorlashi ham muhim ahamiyat kasb etadi. O’quvchilar bu kabi topshiriqlarni qiziqish bilan qabul qiladilar va bajaradilar. Timsolli o’yinlarning yana bir turi tarixiy voqeaning sahna ko’rinishi bo’lib, unda o’quvchilar tarixiy shaxslar timsolida qatnashib, ularning xarakterlari, ma’lum vaziyatlarda tutgan yo’llari, yo’l qo’ygan xatolarini o’z fikrlari yordamida ifodalaydilar. Masalan, Iskandari Soniy, deb nom olgan Xorazmshoh Sulton Muhammad saroyida Chingizxon boshliq mo’g’ullar hujumiga nisbatan ko’riladigan chora masalalarida harbiy kengash chaqiriladi. Harbiy kengashda turli fikr-mulohazalar bildiriladi. Jumladan, saroy arboblaridan Shahobiddin Xivaqiy bor qo’shinni Sirdaryo bo’yiga to’plab, uzoq yo’ldan toliqib kelgan mo’g’ullarga qarshi, to’satdan zarba berishni taklif qiladi. Lekin, Xorazmshoh Muhammad bo’lajak urushda mudofaa taktikasini qo’llash sabablari, Jaloliddin Manguberdi va boshqa kengash qatnashchilarining bu boradagi fikrlari sahnalashtirilgan holda ko’rsatiladi. Bular o’quvchilarni tarixiy voqea va hodisalarga to’g’ri baho berishga o’rgatish bilan har ikkala tarix kursidan yaqin bo’lgan mavzu materiallari mazmunini uzviy bog’lab, keyin yuzaga keladigan muammolarni oydinlashtirishga yordam beradi. Tarix ta’limida sinxron (bir vaqtda, o’zaro mos ravishda) aloqa va o’tgan voqealar bilan izchil bo’lgan aloqalarni turli yo’llar bilan amalga oshirish mumkin. Jumladan, sinxron va uzviy xronologik jadvallarni o’quvchilarning o’qituvchi topshirig’iga ko’ra to’ldirishlari tarix kurslarida mavjud bo’lgan bir turdagi tarixiy asoslar haqidagi bilimlarini 15 bilim berishga qaratilgan bo‘lsa, butun didaktik usullar shunga bo‘ysundiriladi. SHuning uchun ham bunday dars yangi bilim berish darsi deb ataladi.Ma’lum dars turi bilan ish olib borilayotganda boshqa bir dars elementlari asosiy dars turidan o‘rin olishi va ayni paytda asosiy dars turining tuzilishini tashkil qilishi mumkin. Demak, dars tuzilishi u yoki bu dars turining tuzilishini, uning qismlarini anglatadi. Biroq, dars turlari tuzilishidagi har qanday qism-didaktik usul, dars tuzilishi bo‘lavermaydi. U o‘qitish usuli bilan bog‘langandagina dars tuzilishini tashkil qila oladi. YA’ni dars tuzilishiniig o‘zgarishi bilanoq dars olib borish usuli ham o‘zgaradi. Demak, darsning shu qismiga kelib, darsning shakli ham, usuli ham o‘zgaradi, yangilanadi. Bu bilan darsning yangi bosqichi boshlanadi.Dars tuzilishini biridan ikkinchisiga o‘tishi va shu orqali-darsning shakli hamda usullarining o‘zgarishi dars bosqichi deb yuritiladi. Masalan, aralash dars turining tuzilishi: 1) uy vazifalarini so‘rash, tekshirib ko‘rish; 2) yangi materiallarni bayon qilish; 3) yangi materiallarni mustahkamlash; 4) uy vazifalari topshirishni o‘z ichiga oladi. Bunda: a) uy vazifalarini ko‘rish suhbat (savol-javob), misol va masalalar ishlatish yo’li bilan olib borilishi mumkin. Bu dars tuzilishining 1-qismi, darsning birinchi bosqichi; b) yangi materiallarni bayon qilish jarayonida o‘qituvchi tushuntirish, hikoya qilish, ma’ruza, suhbat kabi usullardan foydalanishi mumkin. Bu - dars tuzilishining ikkinchi qismi, darsning ikkinchi bosqichi; v) yangi materiallarni mustahkamlash jarayonida suhbat, mashq qildirish, kitob bilan ishlash usullaridan fondalanish mumkin. Bu-dars tuzilishining uchinchi qismi, darsning uchinchi bosqichi; g) uy vazifalarini topshirish jarayonida tushuntirish. Suhbat usulidan foydalanish mumkin. Bu - dars tuzilishini to‘rtinchi qismi, darsning to‘rtinchi bosqichidir. 25 Tarixni o'qitishda aqliy hujum klaster murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyalaridan foydalanish Mundarija: Kirish........................................................................................................................2 Asosiy qism I Bob O'zbekistonda tarix fanini o'qitishga bo'lgan yangicha metodlar 1.1 Tarixni o'qitishda aqliy hujum texnologiyasidan foydalanish............................4 1.2 Tarixni o'qitishda klaster texnologiyasidan foydalanish ..................................11 II Bob Tarixni o'qitishda murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyasidan foydalanish 2.1 Tarix o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari va ular o‘rtasidagi aloqalarrning yangicha munosabatlari...........................................................................................18 2.2 Tarix darslari mavzularining uzviyligi va didaktik jihozlanishi. Dars rejasi va uning tarkibiy qismlarini o’rganishning yangicha metodlarini qo’llash.................23 Xulosa.....................................................................................................................31 Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................................32 1 turadi. Dars mashg‘ulotdan ko‘zlangan maqsadni ravshan va aniq qilib uqtirish bilan boshlanadi. Dars yangi materialni bayon qilishga qaratilgan bo‘lsa, dars mavzusi aytiladi. Darsda rejada mo‘ljallangan materialni o‘tib bo‘lingach, u albatta yakunlanishi, xulosalar chiqarilishi kerak. Darsni tashkil etish va olib borishdagi bosh maqsad-ta’lim jarayonining samaradorligini ta’minlashdir. Buning uchun: a) o‘tilayotgan mavzudan ko‘zlangan maqsadnn uqtirish bilan bir vaqtda, o‘quvchilar materialni faol idrok qilishga safarbar etilgan bo‘lishlari kerak YA’ni o‘qituvchi bayon qilayotgan materiallar o‘quvchilarni mustaqil fikr yuritishga, ongli o‘zlashtirishga intilishlarini ta’minlamog‘i lozim; b) ajratilgan vaqt ichida o‘qituvchi materiallarni tizimli va izchil bayon qilish bilan bir vaqtda, o‘quvchilarni ham, albatta, mavzuga oid mustaqil ish olib borishlarini ta’minlash juda muhimdir. O‘qituvchi dars materiallarini bayon qilish jarayonida o‘quvchilarga muammoli vaziyat tug‘diradigan savollar bersin va axtarish, fikrlash va izlanishlar yo’li bilan bayon materiallarni puxta o‘zlashtirib oladigan bo‘lsinlar. Bunda umumsinf jamoasi va har qaysi o‘quvchining o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olingan bo‘lmog‘i lozim; v) endilikda darsda uzoqdan-uzoq vaqt sarflab o‘quvchilarning bilimini aniqlash va baholash, bilimlarni bayon qilish va mustahkamlashda o‘quvchilar ishtirokini cheklab qo‘yish kabi hollarga barham berilmoqda. Bilimlarni bayon qilish jarayonida o‘quvchilar faolligi (og‘zaki va yozma mashqlar, laboratoriya- tajriba ishlari, mustaqil ijodiy ishlar) ishga solinmog‘i lozim. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning oldindan o‘zlashtirgan bilimlarini ham ishga tushirishga xizmat qiladi va to‘g‘ri baholash uchun katta imkoniyat tug‘diradi; g) o‘quvchilarning mustaqil mantiqiy fikr qilishlari, qunt, irodalarini tarbiyalash hamda nutq madaniyatini rivojlantirish, tegishli ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirishda mustaqil ishning ahamiyati hamisha diqqat markazida bo‘lishi, dars jarayonini shu maqsadga muvofiq qurish nazarda tutilmog‘i lozim; 27 O‘zbekiston tarixi fani boshqa ijtimoiy fanlardan farqli o‘laroq mustaqil fan. Bu uning o‘rganish predmeti hamda vazifasida to‘la namoyon bo‘ladi. U fan sifatida o‘zining butun diqqat e’tiborini faqat o‘tmishga qaratadi, undan saboq beradi, xulosi chiqaradi, ajdodlarimiz yaratgan madaniy, ma’naviy-mafkuraviy qadriyatlarni o‘rganadi. O‘zbekiston tarixi fanining o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. O‘zbekiston tarixini o‘rganish predmetiga Vatanimiz hududidagi jamiki xilma-xil voqea va hodisalar, ulardagi umumiy aloqadorlik va yaxlit birlik hamda qonuniyatlar va jarayonlar, umuman, xalq va insonning yaratuvchanlik faoliyatiga kiradi.Aniq tarixiy davr, makon, zamon va geografik mintaqaviy chegaralar, ma’lum bir xalq, mamlakat tarixi bilan bog‘liq bo‘lib, shular doirasidagi voqea va hodisalarni yaxlitlikda o‘z ichiga oladi. Predmet esa mana shu bir butun zamon va makon ichidagi aniq tarixiy-madaniy jarayondir.Har qanday fan kabi O‘zbekiston tarixi fani ham o‘zining g‘oyaviy nazariy asoslari, ilmiy ta’limotlari, usuli va uslubiy talab va tamoyillarga ega. Bular bu fanning asosini tashkil etib, uning maqsad va vazifasini to‘laroq ro‘yobga chiqarishga yordam beradi va tarixiy haqiqatni yuzaga chiqarishga xizmat qiladi.O‘zbekiston tarixi fanining ilmiy-nazariy uslublari v uning tamoyillari quyidagilardan iborat:Tarixiy hodisa va voqealarni, hujjat va faktlarni ilmiy, xolisona o‘rganish va tahlil qilish;tarixni milliylik va umuminsoniylik asosida o‘rganish va tahlil qilish; tarixni haqqoniy, tarixiy-falsafiy mantiqiylik asosida o‘rganish va yozish;tarixga milliy va umuminsoniy xotira va qadriyat sifatida hurmat va ehtirom bilan e’tiborli bo‘lish;xalq, buyuk davlat arboblari va rahbarlari, iste’dodli va qobiliyatli, fidokor va qahramon kishilarning tarixda tutgan o‘rniga alohida e’tibor berish;tarixiy voqea va hodisa, hujjat va faktlarning to‘g‘ri va noto‘g‘riligini aniqlashda tarixiy- tanqidiylik usuliga amal qilish;tarixni o‘rganishda tarixiy izchillikka amal qilish;tarixni ilmiy-ijodiy qiyoslash va tanqidiy asosda o‘rganish;etnografiya, arxeologiya, antropologiya, geneologiya va boshqa fanlarning yutuqlari hamda usullaridan foydalanish;tarixni o‘rganishga vorisiylik va uzviylikka, eng muhimi mantiqiylikka amal qilish.O‘zbekiston tarixi jahon tarixi bilan hamda dinlar bilan bog‘liq. Ijtimoiy hayotni dindan ajratib bo‘lmaganidek, tarixni dindan ajratib 7 bog’lanishlarga oid tarixiy materialni tahlil qilib, xulosalarini asoslash ko’nikmasini rivojlantirishga qaratilgan “Mantiqiy mushohada!” rukni ostida berilgan quyidagi savol va topshiriqlarga e’tibor qaratiladi: Anqara jangini g’alaba bilan yakunlagan Amir Temurdan Evropa hukmdorlari minnatdor bo’lishining boisi nimada deb o’ylaysiz? Boburiylar davrida o’zbek madaniyatining Hindistonga ko’rsatgan ta’siri nimalarda ko’rinadi? O’rta asrlarda Sharqda mashhur bo’lgan quyidagi iborani sharhlab bering: “Samarqand sayqali ro’yi zamindur, Buxoro qudrati islomi dindur”. Taqqoslash usuli o’quvchilarning zamon va makon tasavvurlarini hosil qilishda, ularni tarixiy voqealar, hodisalar va jarayonlarning mohiyati, sabablari hamda natijalarini tushunishga olib kelishida muhim o’rin tutadi. “Rus pedagogi K.D.Ushinskiy, o’rganilayotgan hodisalarni taqqoslash didaktikada qo’llaniladigan eng muhim bir usul, deb hisoblagan edi”. Bu yo’nalish bo’yicha tarix kurslarini o’qitish jarayonida quyidagilar taqqoslanishi mumkin: 1) bir vaqtga yoki turli tarixiy davrlarga taaluqli bir turdagi ob’ektlar (moddiy-ma’naviy madaniyat yodgorliklari, tarixiy-geografik ob’ektlar); 2) turli vaqtda turli mamlakatlarda bo’lib o’tgan bir turdagi voqea va hodisalar, ularning sabablari va natijalari; 3) bir mamlakatda yoki bir necha mamlakatda ayni bir vaqtda bo’lib o’tgan, bir-biriga o’xshash hamda bir-biridan farq qiladigan voqealar va hodisalar; 4) turli mamlakatlardagi ijtimoiy taraqqiyotning bir-biriga o’xshab ketadigan yoki aynan o’xshaydigan jarayonlari. Jahon va O’zbekiston tarixi o’quv mashg’ulotlarida sayyor darslarni tarixiy o’quv o’yinlari vositasida amalga oshirish yaxshi samara beradi. Tarix o’qitishning shakl va usullari tizimida o’quv o’yinlari alohida o’rinni egallaydi. U yangi pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, o’quv o’yinlaridan foydalanish o’quvchilarning mustaqil mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va bilimini puxta bo’lishiga zamin yaratadi. Tarixiy o’quv o’yinlarini ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga 2-6 o’quvchiga mo’ljallangan kichik tarixiy o’yinlar: muammoli o’yinlar, chaynvord, xronologik topshiriqlarning javobini topish, tarixiy loto, turli viktorina savollariga to’g’ri javob berish va hokazolarni kiritish mumkin. Ikkinchi guruhga esa sinfdagi barcha o’quvchilarni, ba’zida bir necha sinf o’quvchilarining ishtirokini talab 14 quyidagicha turkumlanadi: a) nazariy jihatdan – tarix sinflar kurashidan iborat emas, balki u insoniyat jamiyatining taraqqiyoti haqidagi fan ekanligi. Inson tarixni yaratuvchisi, ishtirokchisi ekanligi, insoniyat doim oldinga intilganligi, bu esa tarixiy taraqqiyotning asosi bo’lganligi, butun borliq muvozanatdan, ya’ni o’zaro bog’liqlikdan iborat ekanligi va h.k.; b) tarixiy dalillar – bilimlarning eng oddiy turlaridan hamda tahlil qilish va umumiy xulosa chiqarish uchun manba material hisoblanib, murakkabroq bilimlar tarkibi birliklari– tarixiy tushuncha, g’oya, nazariya, qonuniyatlarni o’zlashtirishda asos bo’lib xizmat qiladi. Masalan, 1402 yilda Amir Temurning tarixiy Anqara jangida Boyazidni tor-mor etishi, 1526 yilda Hindistonda Boburiylar imperiyasiga asos solinishi va h.k.; v) tarixiy tushunchalar - inson tafakkuri shakllaridan, predmet va hodisalarning umumlashtirish usullaridan biri bo’lib, uning yordamida narsalarning umumiy, muhim belgilari, ob’ektiv voqelik hodisalari bilib olinadi. Insonning tarixiy hodisa, jarayonlar mohiyatini teran anglashi tarixiy tushunchalarda o’z ifodasini topadi. CHunonchi, davlat, feodal tarqoqlik, markazlashgan davlat, mutloq monarxiya, dehqonlar qo’zg’oloni, natural xo’jalik va h.k. 5. Uslubiy tavsifdagi aloqalar - o’quvchilarning jahon va O’zbekiston tarixi bo’yicha tarixiy dalillarni o’rganishi natijasida olamni anglash, jamiyat taraqqiyotining yaxlit mohiyatini tafakkur orqali idrok etishi bilan shakllangan, umumlashgan aniq tasavvurlari, keng tushunchalarida hamda dunyoqarashga oid tamoyillar va g’oyalarda aks etadi (masalan, tarix ta’limidagi etakchi g’oyalar, “O’zbek xalqi va davlatchiligi tarixi” konsepsiyasining etakchi g’oyalari va h.k.). 6. Faoliyatga doir aloqalar ko’nikma va malakalar sistemasida amalga oshiriladi. (masalan, ijodiy fikrlash, o’quv- kommunikativ, tashkiliy, bibliografik va hokazo ko’nikma va malakalar). Mazkur rivojlantiruvchi ta’limning markazida shaxsni ta’lim-tarbiya vositasida maqsadga erishishga yo’naltirilgan umumiy va integrativ qobiliyat va tafakkurini shakllantirish yotadi. SHuningdek, o’quvchilarning kurslararo tarixiy bilimlarni aniqlashtirishlarida bir qator ushbu predmetga xos bo’lgan ko’nikmalar: tarixiy materialni zamon va makonda tahlil etish, taqqoslash kabilarni rivoshlantirish nazarda tutiladi. Ta’lim klasteri asosida dars samaradorligini oshirish o’quv 12 tizimlashtiradi. O’zaro bog’langan va bir-biri o’rtasida nisbat aniqlangan xronologik sanalar tizimi o’quvchilar ongida xronologik asos yaratib, tarixiy dalillarni puxta o’zlashtirishga yordam beradi. Ayniqsa, uzviy xronologik va sinxronik aloqalar, shu jumladan kurslararo aloqalarni takrorlash va mustahkamlash yo’li bilan o’rganish tarix o’qitishning o’ziga xos xususiyatini belgilaydi. Jahon tarixidan qaysi voqea O’zbekiston tarixining ayrim voqealaridan oldinroq yoki boshqa voqealaridan keyinroq bo’lganligini va ular orasidagi farq necha yilni tashkil etishi kabi topshiriqlar o’quvchilarning xronologik bilimini mustahkamlab, tarixiy materialni zamonda tahlil qilish ko’nikmasini rivojlantiradi. Bu borada xronologik boshqotirmalarni echish o’quvchilarda tarixga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi. Demak xulosa qilib shuni aytish mumkinki,ta’lim mazmunini integratsiyalash orqali tarix fanlarini o’qitishda o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalariga ega bo’lishidagi mavjud muammolarni hisobga olgan holda baholashning namunali me’yorlari iste’molchilar talablariga muvofiq ishlab chiqilishi lozim bo’ladi. SHuningdek, tarix kurslarini o’zaro bog’lab o’qitish orqali dars samaradorligini oshirishda maqsadga muvofiq uslubiy usullarni tanlashning asosiy mezonlari ishlab chiqish tavsiya etildi. Bunda ta’lim jarayonida amal qilinadigan qonuniyatlar va undan kelib chiqadigan ilmiy pedagogik tamoyillar asosida tarix fanlarining mazmuni va usullarini integratsiyalash o’qituvchi va o’quvchilarning imkoniyatlariga ko’ra belgilanishi zarur. Keng qamrovli tarix fanini o‘rganish, uni tog‘ri tahlil qilish, biz kabi bo‘lajak tarixchilarning oldidagi eng asosiy va muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Har narsaning tarixi bo lgani kabi, tarix fanini o‘rganishning ham o‘ziga yarasha tarixiʻ mavjud. Xususan yurtimiz tarixini o‘rganish jarayoni ham turli xil davrlarda turlicha tadqiq etib kelingani hech kimga sir emas. Mamlakatimiz mustaqillikni qo lga kiritgach, turli xil sohalarda olib borilgan islohotlar qatorida tarixni tarixiy ʻ haqiqatni to‘g‘ri anglashga ham alohida ahamiyat qaratildi. Xususan birinchi Prizidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov 1998-yil 26-iyunda tarixchilar bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda tarixchilar oldiga birmuncha muhim vazifalarni qo‘ygan edi. Natijada tarixchi olimlar tomonidan keyingi yillarda birmuncha ishlar 16 darsga mo‘ljallangan dastur materiallarining mazmunini bayon qilish uchun didaktik maqsad va talablarga muvofiq ravishda tashkil qilingan mashg‘ulot turi dars turlari deb yuritiladi. Ta’lim tizimida eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlari quyidagilardir: 1. YAngi bilimlarni bayon qilish darsi. 2. O‘tilgan materiallarni mustahkamlash darsi. 3. O‘quvchilarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini tekshirish va baholash darsi. 4. Takroriy-umumlashtiruvchi va kirish darslari. 5. Aralash dars (yuqoridagi dars turlarining bir nechtasini birga qo‘llanish). Har bir dars turining ma’lum tuzilishi va xususiyatlari bor, bu narsa o‘qituvchining o‘quv materialini to‘g‘ri va samarali tushuntirishiga, mustahkam esda qoldirishga, takrorlashga va uning o‘zlashtirilishini nazorat qilib borishiga yordam beradi. Ma’lum bir dars turi bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarda ikkinchi, hatto uchinchi bir dars turining elementlari bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘quv yurtlarimizda eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlaridan biri - yangi bilimlarni bayon qilish darsidir. Bu dars turi quyndagicha tuziladi: a) yangi bilimlarni bayon qilish; b) yangi bilimlarni mustahkamlash; v) yangi bilimlar ustida mashq qilish; g) yangi bilimlarga bog‘liq holda uy vazifalari topshirish. Demak, dars boshdan-oyoq bir dars turi bilan olib borilmaydi, balki shu darsda yangi bilimni bayon qilish bilan birga uni mustahkamlash (ikkinchi bir dars turi elementi- savol-javob o‘tkazish), yangi bilimlar ustida mashq o‘tkazish (uchinchi bir dars turi elementi - masala va misollar echdirish, grammatik tahlil, grafik ishlar olib borish), uyga vazifa (boshqa bir dars elementi-tushuntirish, yo’l-yo’riqlar ko‘rsatish va hakazo) kabi boshqa elementlarning bo‘lishi ham mumkin. Shunga qaramay, darsdan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarga yangi 24 Xulosa O'zbekiston Mustaqil davlat deb e‘lon qilinishi davlatimizning bugungi kunini emas, balki istiqbolini ham belgilab beruvchi asosiy omildir. O'zbekiston Respublikasining istiqlol yo'li avlod-ajdodlarimizning tarixiy an’analari va ma’naviy merosiga suyangan holda tanlab olindi. Tarix o'qitish uslubiyati ilmiy pedagogik fan bo'lib, u o'quvchilarga tarixdan puxta bilim berish, ularni tarbiyalash va kamol toptirishda maktabda o’qitiladigan tarix kursining maqsadini, ta‘lim- tarbiyaviy vazifalarini, mazmuni, uslub-usullarini hamda tarix o'qitishning eng muhim vositalarini belgilab beradi. Tarix o'qitish uslubiyatining asosiy fan sifatida oliy o'quv yurtlaridagi tarix fakul’tetlarining o'quv rejasiga kiritilishi va uni o'rganishdan ko'zda tutilgan maqsad kelgusida o'qituvchi bo'lib chiqadigan talabalarni maktabda tarix o'qitishning ilmiy asoslari bilan qurollantirishdan iborat. “Tarix o'qitish uslubiyati o'zining Mustaqil tekshirish predmetiga ega. Ta’lim muassasalarida tarix fanining o'qitilishi va o'qitish jarayonining o'rganilishi tarix o'qitish uslubiyatining predmetini tashkil etadi. O'qitish jarayonining ob‘ektiv suratda amal qiladigan o'z qonuniyatlari bor. Ularni bilib olish va talim-tarbiya jarayonida bu qonuniyatlarga amal qilish, ulardan oqilona foydalanish maktabda tarix o'qitishni ilmiy asosda olib borishning muhim kalitidir. Zotan, Mustaqil- huquqiy davlat qurishining hozirgi bosqichida tarix o'qitishni yanada takomillashtirib borish, o'qitish jarayonida uning ob‘ektiv ravishda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan komil insonni tayyorlab yetishtirish maqsadida to'g'ri foydalanish zarur”. “Mustaqil O'zbekiston Davlatining tashkil topishining hozirgi bosqichida tarix o'qitishning yanada yaxshilab, yangilab borish, o'q itish jarayonini, uning ob‘ektiv suratda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan huquqiy demokratik davlatning faol va ongli quruvchilarini tayyorlab yetishtirish maqsadida to'g'ri foydalanishi zarur. Tarix o'qitish uslubiyatining tadqiq etadigan, talabalarni puxta va mukammal bilim olish amalda suyanishi kerak bo'lgan maxsus kursning umumiy qonuniyatlari nimalardan iborat va ular ta‘lim jarayonida qanday namoyon bo'ladi. 31 keldi. Ko’p hollarda o’qituvchilar o’qitish metodlari va usullarini tanlashda dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarga faqat tayyor bilim berish, ya'ni ularni o’qitish (ta'limning bir tomonini)ni ko’zda tutib, o’quvchilarning o’rganishi (ta'limning ikkinchi muhim tomonini)ni uyushtirish, unga rahbarlik qilish, bilish, malaka va qobiliyatlarini sistemali ravishda o’stirib borish kabi muhim momentlarni e'tibordan chetda qoldiradilar. Shuningdek, o’qitishning metod va usullarini tanlashda o’quv materialining mazmunidagi o’ziga xosliklarni, uning ta'lim-tarbiya vazifalarini , o’quvchilarning bilimi va malakalarini e'tiborga ola bilmaslik hollari ham shunday jiddiy kamchiliklar jumlasidan edi. Bu hol ma'lum darajada o’quvchilarning shaxs va jamiyat predmetiga qiziqishlari pasayishiga, umumiy ta'lim-tarbiya ishlarining natijasiga salbiy ta'sir ko’rsatdi. Shu bilan birga, o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida amaliyotida, ayniqsa keyingi yillarda o’quvchilarni tarix predmeti vositasida tarbiyalashda, uni o’qitishni ilmiy asosda olib borish, ta'lim-tarbiya ishlari samaradorligini oshirish sohasida ko’pgina ilg’or tajribalar to’plandi va umumlashtirildi. Belgilab bergan muhim vazifa — bilimlarning samaradorligi va sifatini oshirishning muhim sharti va vositalaridan biri bo’lgan bu ishlar shaxs va jamiyat o’qitish metodlari sistemasini va metodik usullarini ham ilmiy asosda ishlab chiqish va amalda ulardan muvaffaqiyatli foydalanish imkoniyatini beradi. O’qitish metodlarini ilmiy asosda klassifikatsiyalash masalasi pedagogika fanida o’qitishning turli bosqichlarida turlicha hal qilib kelindi. O’qitish metodlari klassifikatsiyasiga ba'zan analiz va sintez, deduktsiya va induktsiya kabi mantiqiy operatsiyalar asos qilib olinib, o’qitish metodlari induktiv, analitik va boshqa mantiqiy usullar sifatida xarakterlanadi. O’qitish metodlarini ba'zan o’quvchilarning bilish faoliyati , faollik darajasiga qarab klassifikatsiyalash tavsiya qilinadi. Bu tarzda ajratish o’qitish metodlaridan ko’ra, ko’proq o’qitishning umumiy xarakteriga taalluqlidir. Metodlar haqidagi nazariyaning metodologik asosini, ya'ni jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga o’tish tashkil etadi. 60-yillar pedagogikasida o’rganilayotgan fanni bilish manbalari (o’qituvchining jonli 19 qo’yadi, o’quvchilar bilan birga uni hal qilish yo’llarini topadi, boshqacha qilib aytganda, o’qituvchi o’quvchilarga tarixiy bilimlarni tushuntirish bilan birga , ularni shu bilimlar ustida o’ylashga majbur etadi, ularning fikrlash faoliyatini faollashtiradi, qiziqishlari ortadi. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida muammoli va mantiqiy vazifalarni bajarish jarayonida mustaqil mulohaza qilish va mustaqil fikrlashga o’rganadi. Bularning hammasi o’quvchilarning fikrlashiga, tadqiqot ishlarining dastlabki oddiy malakalarini egallab olishlariga yordam beradi. O’quv-tekshirish ishlari ham turli usullar yordamida amalga oshiriladi. O’qitish metodlariga ta'rif berganda birinchi navbatda u o’qituvchining o’qitishi va o’quvchilarning o’rganishi yoki bilish faoliyati usullaridan iborat ekanligini nazarda tutishi keraq Haqiqatan ham, o’qituvchi ko’rsatmali vositalar yordamida so’zlab berish yoki qandaydir amaliy harakatlarni ko’rsatish, ularni tushuntirib borish jarayonida o’zi faol fikrlash bilan birga, o’quvchilarning ham fikrlash faoliyatini qo’zg’atadi va o’quv materialining o’zlashtirilishiga rahbarlik qiladi, ularning bilim va malakalarni o’zlashtirib olishlariga yordam ko’rsatadi. Binobarin, o’qitish metodlariga o’qitish va o’rganish usullari va unga bog’lab o’qituvchi va o’quvchilarning tafakkur qilish faoliyati asos qilib olinadigan bo’lsa, uni quyidagicha ta'riflash mumkin. O’qitish metodlari — o’qituvchilarning aktiv fikrlash asosida o’quvchilarni o’qitishga, o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning ilmiy bilimlarni o’zlashtirishi va amalda qo’llana bilishlariga, dunyoqarash va e'tiqod hosil qilishlariga , aqliy va jismoniy mehnat, ko’nikma va malakalarini egallashlariga, bilish va ijodiy qobiliyatlari o’sishiga yordam berishni ta'minlovchi usullaridan iboratdir. O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida ta'limi metodlari sistemasidan turli foydalanilgan taqdirdagina ta'lim-tarbiya ishlari sohasida yaxshi natijalarga erishish mumkin. O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida ta'limi metodlari sistemasi deb eng muhim umumiy belgilari bilan o’zaro bog’langan, bir-biriga ta'sir ko’rsatadigan metodlar gruppasiga aytiladi. Bu metodlarning umumiy muhim belgilari o’qitish va o’rganish usullari hamda o’qituvchi va o’quvchilarning tafakkur faoliyatidan iboratdir. 22 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abloberdiyevna, Y. N. (2023, June). TARIX DARSLARIDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISH YUZASIDAN METODIK TAVSIYALAR. In Proceedings of International Conference on Modern Science and Scientific Studies (Vol. 2, No. 6, pp. 17-20). 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. (2020 yil 24 yanvar), “Xalq so‘zi”, 2020 yil, 25 yanvar 3. Sh. M. Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”.- Toshkent: 2016.-56b. 4. Sh. M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.- Toshkent: “O’zbekiston”. 2017.-104b 5. Toshpo‘latov T., G‘afforov YA. Tarix o‘qitish metodikasi. (bakalavriat yo‘nalishidagi talabalar uchun o‘quv qo‘llanma). – Toshkent: O‘zMU - Universitet, 2002. – 190 b. 6. HasanboevJ., To‘raqulov X., Haydarov M., Hasanboeva O. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. - Toshkent, Fan va texnologiya, 2008. – 219 b. 7. Sagdiev A., Fuzailova G., Hasanova M. Tarix o‘qitish metodikasi. – T.: TDPU, 2008. Y. 8. Toshpo‘latov T., G‘afforov YA. Tarix o‘qitish metodikasi. (bakalavriat yo‘nalishidagi talabalar uchun o‘quv qo‘llanma). – Toshkent: O‘zMU. - Universitet, 2002. – 190 b. Internet saytlari 1. www. ziyonet .uz 2. uzedu . uz 3. www.pedagog.uz 4. http://www.google.co.uz/ 5. http://www.referat.uz/ 32 2.2 Tarix darslari mavzularining uzviyligi va didaktik jihozlanishi. Dars rejasi va uning tarkibiy qismlarini o’rganishning yangicha metodlarini qo’llash Darsga bo‘lgan talablar. Dars, yuqorida aytib o‘tilganidek, o‘qitishni tashkil etishning o‘zgarmas shakli emas. O‘quv amaliyoti va psdagogik tafakkur doimo uni takomillashtirish yo’llarini izlaydi, Bu sohada turli xil ko‘rik-tanlovlar, respublika miqyosida o‘tkazilayotgan pedagogik o‘qishlarda o‘rtaga qo‘yilayotgan ilg‘or o‘qituvchilarning fikr va mulohazalari diqqatga sazovordir. Turli-tuman fikr va mulohazalarni hisobga olgan holda dars quyidagi umumiy didaktik talablarga javob berishi lozim: 1. Har bir dars ma’lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan va puxta rejalashtirilgan bo‘lmog‘i lozim. 2. Har bir dars mustahkam g‘oyaviy-siyosiy yo’nalishga ega bo‘lmog‘i lozim. 3. Har bir dars turmush bilan, amaliyot bilan bog‘langan bo‘lmog‘i lozim. 4. Har bir dars xilma-xil usul, uslub va vositalardan unumli foydalangan holda olib borilmog‘i lozim. 5. Darsga ajratilgan har bir soat va daqiqalarni tejab, undan unumli foydalanmoq lozim. 6. Har bir dars o‘qituvchi va o‘quvchilarning faolligi birligini ta’minlamog‘i lozim. 7. Darsda o‘quv materiallarining mazmuniga oid ko‘rsatmali qurollar, texnika vositalari va kompyuterlardan foydalanish imkoniyatini yaratmoq lozim. 8. Dars mashg‘ulotini butun sinf bilan yoppasiga olib borish bilan har qaysi o‘quvchining individual xususiyatlari, ularning mustaqilligini oshirish hisobga olinadi. 9. Har bir darsda mavzuning xarakteridan kelib chiqib, xalqimiznpng boy pedagogik merosiga murojaat qilish va undan fondalanmoq imkoniyatini izlamoq lozim. Sinf-dars shaklidagi dars turlari va ularning tuzilishi. Bir soatlik 23 asoslari sinfda o‘tilib, mashg‘ulotning tashkil qilinishiga oid yo’l-yo’riq va ko‘rgazmalar er uchastkasida yoki mashg‘ulotning mazmuniga oid joyda beriladi. Bugungi kunda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida tarix fanini o‘qitishda bir qator muammolar yig‘ilib qolgan .Ular qatoriga quyidagilar kiradi -Tarix fanidan darsliklar mukammal emas . Ayniqsa , O‘zbekiston tarixi darsliklarining ayrim mavzulari o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga mos emas . Bu muammoni hal etish uchun o‘qituvchilar qo‘shimcha manbalardan foydalangan holda ana shunday mavzularni soddalashtirib o‘tishlari kerak; - O‘zbekiston tarixining yangi bosqichida tarix ta’limi mazmuni va dars mashg‘ulotlarining davr talabiga mosligini ta’minlash zarur ; -Tarix darslarida fanlararo integratsiyani yanada takomillashtirish zarur ; - Tarix fanini o‘qitishda xorij tajribasidan foydalanish etarli emas; - Tarix o‘qituvchilarining innovatsion faoliyatini kuchaytirishga qaratilgan uslubiy tavsiya va qo‘llanmalar etarli emas; - Tarix fani o‘qituvchilari O‘zbekiston va Jahon tarixi fanlari bo‘yicha olib borilayotgan fundamental tadqiqotlar bilan tanishtirilib borilishi yo‘lga qo‘yish talab etiladi ; - Tajribali va o‘z maktabiga ega o‘qituvchilar tajribasini o‘rganish va ommalashtirish ham talab darajasida deb bo‘lmaydi ; - Tarix ta’limiga zamonaviy yondashuv masalalarini yanada muvaffaqiyatli hal etish uchun Respublika metodik markazi bilan hamkorlikda samarali ishlarni yo‘lga qo‘yish talab etiladi . Bu masalada dastlabki qadamlar tashlandi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoev tashabbusi bilan O‘zbekiston teleradiokompaniyasida “O‘zbekiston tarixi ” kanalining ochilishi muxim qadam bo‘ldi . Ushbu dasturda e’lon qilinayotgan dasturlarda tariximizning o‘rganilmagan yoki chetlab o‘tilgan qirralari yoritilmoqda. Fikrimizcha, umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchilari ushbu dasturni muntazzam ko‘rish va tahlil etishlari lozim . 30 va sud organlarida muhim o‘rinlarni egallab, chinakam terrorni avj oldirdilar. “Paxta ishi” degan ish to‘qilib, maydonga olib chiqildi. Bu ish biroz vaqt o‘tib, ayniqsa markaziy matbuotda kishining izzat-nafsiga teguvchi “o‘zbek ishi” degan nom bilan ataldi. YUqoridan maxfiy topshiriq bilan yuborilgan Gdlyan va Ivanov boshchiligidagi guruh bir necha yuz minglab halol kishilarni va umuman respublikani badnom qila boshladi. CHunonchi, o‘zbek xalqining baxti-saodati yo‘lida samarali faoliyat ko‘rsatgan, o‘sha yillarda O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining Birinchi sekretari bo‘lgan SH.R.Rashidovning nomi bilan badnom qilindi, u bilan birgalikda esa butun respublikaning sha’ni-shavkati va qadr-qimmati qoralandi. Markazda g‘ayri tabiiy ravishda tug‘ilgan fikr respublikada uning itoatkor ijrochilari bo‘lgan SH.R.Rashidovdan “ranjigan” kishilar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Mustaqillik bizning milliy-madaniy qadriyatlarimizning naqadar boy va teran tafakkur uslubini shakllantirishga imkoniyat ochib berdi. Oqibatda milliy qadriyatlarimiz jamiyatimiz taraqqiyotini tezlashtirish, yoshlarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda hamda ularni milliy iftixor ruhida tarbiyalashda qudratli tarbiyaviy negiz bo'lib xizmat qilmoqda.Inson kamoloti va tarbiyasida muhim ahamiyatga ega bo'lgan jamiyat va shaxs ma'naviyatini yuksaltiruvchi tafakkur rivojida beqiyos ahamiyat kasb etadigan milliy qadriyat shakllarining inson faoliyatiga singib borishi jamiyatning yuksalib borishiga sabab bo'ladi. Demak, ma'naviyat jamiyatning yuksalishi yoki inqirozga yuz tutishiga kuchli ta'sir ko'rsatadi. Ma'naviyat boyib borsa, jamiyat ravnaq topadi va aksincha, ma'naviyat qashshoqlashsa, jamiyat bora-bora tanazzulga yuz tutadi.Fan-texnika taraqqiyoti, zamonaviy kashfiyotlar insoniyatning qudratini oshiradi va yangi imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Bunday holat insondan yanada yuksak ma'naviyat darajasiga ko'tarilishni talab etadi. O’z navbatida, shaxsning ma'naviy yuksalishi uning ijtimoiy faolligini oshiradi va jamiyatning taraqqiyotini tezlashtiradi. 10 amalga oshirildi. Bugungi kunga kelib ham tarix sohasidagi ilmiy tatqiqotlar samaradorligini yanada oshirish maqsadida qator ishlar amalga oshirib kelinmoqda.o‘tgan yillar mobaynida Prizidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning qator chiqishlaridagi so‘zlagan nutqlarida tarix sohasidagi muammo va yutuqlarga alohida ahamiyat qaratib, ushbu sohaga oid qaror va farmonlar qabul qildilar. 2021-yil 19-yanvarda prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev boshchiligida bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda shumday degan edilar. "Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda. Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix fanini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy muassasa etib belgilash kerak Shuningdek, ta’lim muassasalarida tarix fanini o‘qitish va targ‘ib etish ishlarini tubdan yaxshilash bo‘yicha ham aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish lozim. ‘O‘zbekiston tarixi’ telekanali vatanimizning shonli tarixi va ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan beqiyos hissasini to‘laqonli ko‘rsatib beradigan, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz sevib tomosha qiladigan ilmiy- ma’rifiy kanalga aylanishi kerak”. Bundan ko‘rinib turibdiki, tarixchi olimlar va biz kabi bo‘lajak tarixchilardan yanada mas‘uliyatli bo‘lib, nafaqat tarixni tatqiq qilish, balki uni yosh avlod ongiga chuqur singdira olishimiz ham muhim ekanligimi yana bir bor anglab yetdik. 17 nazarlar: Aqliy hujum talabalar uchun o'z fikrlari va g'oyalarini erkin baham ko'rishlari uchun ochiq forum yaratadi. Ushbu inklyuziv yondashuv tarixiy voqealarga turli nuqtai nazarlarni o'rganishga imkon beradi, turli hikoyalar va talqinlarni yanada boyroq tushunishga yordam beradi. Birgalikda o'rganish: Tarix ko'pincha turli shaxslar va jamiyatlar tomonidan to'qilgan jamoaviy gobelendir. Aqliy hujum hamkorlikda o‘rganishga yordam beradi, chunki o‘quvchilar birgalikda g‘oyalarni bog‘laydilar, voqealar o‘rtasida o‘zaro parallellik o‘tkazadilar va tarixiy o‘zgarishlar haqida kengroq tasavvur hosil qiladilar. Ijodkorlik va innovatsiyalar: Tarix ta'limi faqat eslab qolish bilan cheklanmaydi; ijodiy va innovatsion fikrlashni talab qiladi. Aqliy hujum o‘quvchilarni chetda fikrlashga, yangi g‘oyalarni taklif qilishga va tarixiy voqealarga noan’anaviy qarashlarni o‘rganishga undaydi, ularning tahliliy ko‘nikmalarini boyitadi. Ishtirok etish va motivatsiya: Aqliy hujumning interfaol tabiati tarixni talabalar uchun yanada qiziqarli va rag'batlantiradi. Talabalar g'oyalar yaratishda faol ishtirok etganlarida, ular o'z bilimlarini egallab olishadi, tarixiy izlanishlarga qiziqish va ishtiyoqni uyg'otadilar. Tez savol-javob usulining qiyinchiliklari: Talabalarga bosim: Tez so'rovning tez sur'atda o'tishi ba'zi o'quvchilarga bosim keltirib chiqarishi mumkin va bu ularning fikrlarini samarali ifoda etish qobiliyatiga xalaqit berishi mumkin. O'qituvchilar individual ta'lim uslublarini yodda tutishlari va inklyuzivlikni ta'minlash uchun usulni moslashtirishlari kerak. Yuzaki darajadagi tushunish: Tez javob olishga intilishda talabalar chuqurroq tarixiy tahlillarni o'rganishdan ko'ra, yuzaki faktlarga e'tibor qaratishlari mumkin. O'qituvchilar tarixiy voqealarni har tomonlama tushunishni ta'minlash uchun ushbu uslubni boshqa ta'lim strategiyalari bilan to'ldirishlari kerak. Mulohaza yuritish uchun cheklangan vaqt: Tez savol- javob usuli talabalarga murakkab tarixiy masalalar bo'yicha chuqur fikr yuritishlari uchun cheklangan vaqtni berishi mumkin. Mulohaza yuritish yoki keyingi munozaralarni birlashtirish bu muammoni hal qilishga yordam beradi. Tarix ta'limida aqliy hujumning qo'llanilishi: Mavzuni o'rganish: Tarix darsi yoki bo'limini o'quvchilarning ma'lum bir tarixiy mavzu bo'yicha oldingi bilimlari va tasavvurlarini o'rganish uchun aqliy hujumni o'tkazish orqali boshlang. Bu 5 I Bob O'zbekistonda tarix fanini o'qitishga bo'lgan yangicha metodlar 1.1 Tarixni o'qitishda aqliy hujum texnologiyasidan foydalanish Tarixni o'rganish shunchaki sana va voqealarni sanab o'tish emas; bu tanqidiy fikrlash va faol ishtirok etishni talab qiladigan o'tmishni dinamik o'rganishdir. So‘nggi yillarda mashhur bo‘lgan samarali pedagogik yondashuvlardan biri bu tezkor savol-javob usulidir. Bu usul o‘quvchilarga tezkor savollar berish, ularni oyoqqa turib fikrlashga undash va tarixiy tushunchalarni chuqurroq tushunishni o‘z ichiga oladi. Tarixiy tushunchalarni chuqur idrok etishda o‘qitishning innovatsion usullarini qo‘llash juda muhimdir. Ana shunday samarali usullardan biri aqliy hujum bo‘lib, u o‘quvchilarni hamkorlikda g‘oyalar ishlab chiqarishga, istiqbollarni baham ko‘rishga va ijodiy fikrlashga undaydi. Ushbu maqolamizda biz tarix ta'limi jarayonida aqliy hujum va tezkor savol-javob usulidan foydalanishning afzalliklari va qo'llanilishini ko'rib chiqamiz. Tezkor savol-javob usulining afzalliklari: Faol ishtirok: Tez savol-javob usuli faol ishtirok etishga yordam beradi, o'quvchilarni oyoqqa turg'izadi va passiv o'rganishning oldini oladi. Talabalar tez o'ylashga, o'z fikrlarini baham ko'rishga va material bilan faol shug'ullanishga majbur. Bu usul tarixiy izlanishga qiziqish va ishtiyoqni tarbiyalaydi. Tanqidiy fikrlash qobiliyatlari: Tarix faqat faktlarni yodlashdan iborat emas; tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishni talab qiladi. Tezkor savol- javob o‘quvchilarni axborotni tez tahlil qilishga, voqealar o‘rtasida bog‘lanishga va asosli xulosalar chiqarishga undaydi. Bu jarayon ularning tarixiy hikoyalar haqida tanqidiy fikrlash va turli nuqtai nazarlarni baholash qobiliyatini oshiradi. O'z- o'zidan eslab qolish: Tez savol-javob usulining tez sur'atli tabiati o'quvchilarni ma'lumotni tezda eslab qolishga majbur qiladi. Bu asosiy tarixiy faktlar va tushunchalarni mustahkamlashga yordam beradi, talabalar kelgusi darslarda foydalanishlari mumkin bo'lgan bilimlarning yanada mustahkam poydevorini qo'llab-quvvatlaydi. Sinf dinamikasini targ'ib qilish: Bu usul o'quvchilar va o'qituvchi va talabalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni rivojlantirib, dinamik sinf muhitini yaratadi. Bu hamkorlik, munozara va fikr almashishni rag'batlantiradi, jonli ta'lim hamjamiyatini yaratadi. Aqliy hujum usulining afzalliklari: Turli nuqtai 4 jarayonlarida ta’limning turli shakl va usullarini amaliyotga tatbiq etishni talab etadi. O’quvchilarni qisqa vaqt ichida kurslararo bog’lanish yordamida faol ravishda bilimlarini jalb qilib, materialni idrok etishlari uchun pedagog oddiy uslubiy usullarni qo’llashdan murakkabga qarab borishi lozim bo’ladi. Bular jumlasiga quyidagilar kiritildi: eslatish (misollar, dalillar keltirish va h.k.), topshiriq va savollar (mantiqiy, muamoli va h.k.) berish, taqqoslash, tarixiy sayohat (tarixga nazar tashlash, o’tmishga sayohat), turli xil jadvallar tuzish, kurs mavzularini birlashtirib integratsion dars o’tish, yangi o’rganilayotgan materialni boshqa kursdan ma’lum bo’lgan material (tarixiy tushunchalar) bilan bog’lash orqali tahlil qilib umumlashtirish, yangi pedagogik texnologiya asosida dars o’tish, qo’shimcha manbalardan foydalanib dars o’tish, umumlashtiruvchi – takrorlash darslarida kurslararo aloqalardan foydalanish va b. Ushbu qo’llanilgan uslubiy usullarning har birini didaktik jihatdan sharhlab o’tish mumkin: Jahon va O’zbekiston tarixi fanlaridan o’quvchilarga ilgari ma’lum bo’lgan o’quv materiallariga murojaat qilib eslatish asosan umumlashtiruvchi– takrorlash darslarida qo’llaniladi. Uni qo’llanilishi o’quvchilarning yangi materialni o’zlashtirishini osonlashtirish bilan birga bilimlarini yanada mustahkamlash omili bo’ladi. SHuni ta’kidlash kerakki, o’tilgan o’quv mashg’uloti axborotlarini o’quvchilarning yodiga tushirish bilan muammoli vaziyat yaratish orqali, ulardagi mustaqil mushohada rivojlantirilib, yangi materialni uzviy bog’lagan holda puxta o’zlashtirishga zamin tayyorlash mumkin. Masalan, VII sinf jahon tarixi o’quv- uslubiy ta’minotidan quyidagilarni keltirish o’rinli: Arab xalifaligi madaniyatini uning tarkibida bo’lgan barcha xalqlar yaratgan. Uni yaratishda qaysi mintaqa eng ko’p hissa qo’shgan deb hisoblaysiz? Ilk uyg’onish davriga qadar g’arb dunyosida: Ptolomey, Aristotel, Evklid, Gippokrat, Galen, Arximed kabi mashhur olimlar asarlari arabchadan lotinchaga o’girilgan holda o’rganilganligini qanday izohlaysiz? Salb yurishlari oqibatlarini xotirangizga keltiring. Bularni eslasangiz Sharqning G’arbga ko’rsatgan ta’sirini yaxshi anglaysiz. Turli topshiriqlar va savollar yordamida o’zaro bog’lanishlardan foydalanishda o’quv ta’minotidagi savol va topshiriqlarni keltirish maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, o’quvchilarning 13 oldindan baholash vazifasini o'taydi va o'quvchilarning qiziqishlari va noto'g'ri tushunchalari haqida tushuncha beradi. Muammolarni yechish mashqlari: Aqliy hujumni tarixiy masalalarni yechish mashqlariga birlashtirish. Murakkab tarixiy savollar yoki stsenariylarni qo'ying va talabalarni tarixiy kontekstni tushunishlari asosida potentsial echimlar yoki tushuntirishlar haqida birgalikda fikr yuritishga undash. Hujjatlarni tahlil qilish: tarixiy hujjatlar yoki asosiy manbalarni tahlil qilish uchun aqliy hujum seanslaridan foydalaning. Talabalarni tarixiy manbalarga xos bo'lgan murakkabliklarni chuqurroq tushunishga yordam berib, ishtirokchilarning mumkin bo'lgan motivlari, tarafkashliklari va istiqbollari haqida fikr yuritishga undash. Tematik aloqalar: Turli tarixiy davrlarni o'rganayotganda, vaqt bo'yicha tematik aloqalar va naqshlarni aniqlash uchun aqliy hujumdan foydalaning. Ushbu yondashuv talabalarga umumiy mavzular va tendentsiyalarni tan olishga yordam beradi, tarixiy voqealarni yanada yaxlitroq tushunishga yordam beradi. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, tezkor savol-javob usuli tarix ta'limiga dinamik va jozibador yondashuvni taklif qiladi, faol ishtirokni, tanqidiy fikrlashni va o'zo'zidan eslashni rivojlantiradi. Bu qiyinchiliklarga duch kelgan bo'lsa-da, o'qituvchilar tomonidan o'ylangan holda amalga oshirish va moslashtirish ushbu muammolarni hal qilishi mumkin, bu esa yanada boyitilgan va samarali o'rganish tajribasini ta'minlaydi. Ushbu usulni tarix kabinetlariga kiritish orqali o'qituvchilar tarixga bir umrlik ishtiyoqni uyg'otishi va o'quvchilarni tobora murakkablashib borayotgan dunyoda harakat qilish uchun zarur bo'lgan ko'nikmalar bilan jihozlashi mumkin. Aqliy hujum usulini tarix ta’limiga kiritish talabalarga o‘z ta’lim yo‘lida faol ishtirok etish imkoniyatini beradi. Hamkorlik, ijodkorlik va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish orqali bu yondashuv tarixni o'rganishni boyitadi, uni o'tmishni dinamik va qiziqarli o'rganishga aylantiradi. Aqliy hujumni pedagogik vosita sifatida qabul qiladigan o'qituvchilar tarixiy chuqurroq tushunish imkoniyatlarini ochib beradi va bizning umumiy insoniyat tariximizning murakkabliklari va nozik tomonlarini umrbod qadrlashga ilhomlantiradi. Tarixiy haqiqat to‘la ro‘yobga chiqishida, haqqoniy tarix yozilishida tarix fani predmetining to‘g‘ri belgilanishi o‘ta muhim ahamiyatga ega. 6 qo‘g‘irchoq rasmiy bir tashkilotga aylanib qolgandi. Davlatning taqdirini hal etuvchi kuch KPSS, uning Markaziy qo‘mitasi, Siyosiy byurosi edi. Ichki va tashqi siyosatga oid barcha masalalar, yillik va besh yillik rejalar, kadrlar tanlash va joy- joyiga qo‘yishlargacha dastlab KPSS MK Siyosiy Byurosida hal bo‘lardi va so‘ng sovetlarning mas’ul organlari uni shunchaki tasdiqlar edi. Ish shu darajaga borib etgandiki, partiya safidan chiqarilgan xodim o‘z ish vazifasidan ketishi u yoqda tursin, u albatta jazolanar edi. Kommunistik partiyaning yakkahokimlikdan iborat ish uslubi shaxsga sig‘inishidan iborat ijtimoiy-siyosiy hodisalarni keltirib chiqarib qolmasdan, ayni paytda sovetlar jamiyatining ichdan emirilishini tezlashtirgan omillardan bo‘ldi. XX asrning 80-yillari o‘rtalarida respublikada o‘zboshimchalik va qatag‘onlarning yangi davri aniq-ravshan ko‘rinib qoldi. Endi ijodiy ziyolilargina emas, balki asosan ilmiy ishlab chiqarish va siyosat bilan band bo‘lgan kadrlar, respublikaning milliy manfaatlarini bo‘g‘ib kelayotgan, mavjud ijtimoiy-itisodiy tizimning yaramas va umidsizligini tobora tushunib borgan milliy ziyolilar ham ta’qib ostiga olindi. O‘zbek xalqining istiqloli va mustaqilligi to‘g‘risidagi fikr hech qachon, hatto totalitar tizim “gullab yashnagan” davrda ham O‘zbekiston milliy ziyolilarining miyasidan nari ketmagan o‘zbek xalqi istiqlol va mustaqillikka erishish uchun garchi oshkora ravishda bo‘lmasa ham, doimo kurash olib borgan. Tish-tirnog‘i, joni va qoni zo‘ravonlikdan iborat bo‘lgan tizim yangi narsalarning hammasiga, xalq orzu qilib, dilida saqlab kelgan narsalarning barchasiga jon-jahdi bilan qarshilik ko‘rsatar edi. Bu tizimning mafkurachilari o‘zlarining tamomila nochorligi va mahkumligini sezib, “gaykalarni qattiqroq burashdek” necha qayta sinab ko‘rilgan yo‘lga kirdilar va O‘zbekistonni yangi qatag‘onlar maydoniga aylantirdilar. Markaziy partiya-sovet apparati cheklanmagan oliy hokimiyatni saqlab qolishga urinib, xalqning taqdirini bundan keyin ham hal qilib borish uchun O‘zbekiston rahbariyatining mavjud ijtimoiy- siyosiy tartibotini o‘zgartirish va respublikaning milliy mustaqilligini qaror toptirish zarurligini tushungan muxolif kayfiyatdagi qismini shu respublika oliy partiya organlarining qo‘li bilan badnom qilishga, ularga tuhmat toshlarini yog‘dirishga urindi. Respublikaga har xil yugurdaklar yuborildi, ular partiya, sovet 9 va ular ta‘lim jarayonida qanday namoyon bo'ladi, u tarix o'qitish jarayonining tarkibiy qismlari (maqsadi, mazmuni, o'qitishning metod va usullari hamda natijalari) o'rtasidagi qonuniyatli aloqalar quyidagicha nomoyon bo'ladi. Tarix o'qitishning asosiy maqsadi, maktabda o'qitiladigan boshqa fanlar singari, o'zligini anglash tarbiyasidan iboratdir. Bu maqsad bir butun, qator ta‘lim-tarbiya vazifalaridan tashkil topadi. Maktabda tarix o'qitish vazifasi o'quvchilarda ongli dunyoqarashini shakllantirishdan iboratdir. Tarix o'qitish jarayonida bu bosh vazifa bilan birga yoshlarni mehnatga ongli munosabatda bo'lishi ruxida, o'zbek xalqining tarixiy o'tmishi, o'zligi ma‘naviyati ruxida, huquqiy tarbiyalash, ularni bilish va ijodiy ishlash va malakalarini ham amalga oshirib boriladi. Kurs ishining maqsadi : Tarix o'qitish deganda, tarixiy materiallar vositasida o'quvchilarga bilim berish ularni o'zligini anglash bu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko'tarish ruxida tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan jarayonni, ya‘ni o'qituvchi va o'quvchilarning ilmiy (ichki) o'quv xarakatlari (tashqi) jarayoni tushuniladi”. Kurs ishining vazifasi : Tarix kursining mazmuni deganda birinchi navbatda tarix dasturi va darsligada belgilab berilgan tarixiy bilimlar ko’lami o'quv metariallari: uning mazmuni, tarixiy faktlarni taxlil qilish asosida kelib chiqadigan xulosalar va umumlashtirishlar, o'quvchilarning tarixiy materiallarni o'zlashtirish va olgan bilimlardan foydalana bilish sohasidagi o'quv usullari, ko'nikma va malakalari sistemasi, shu jumladan, ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy formalarini egallashlari ko'zda tutiladi. Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragirif, Xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi . O'zbekiston Mustaqil davlat deb e‘lon qilinishi davlatimizning bugungi kunini emas, balki istiqbolini ham belgilab beruvchi asosiy omildir. O'zbekiston Respublikasining istiqlol yo'li avlod-ajdodlarimizning tarixiy an’analari va ma’naviy merosiga suyangan holda tanlab olindi. Tarix o'qitish uslubiyati ilmiy pedagogik fan bo'lib, u o'quvchilarga tarixdan puxta bilim berish, ularni tarbiyalash va kamol toptirishda maktabda o’qitiladigan tarix kursining maqsadini, ta‘lim-tarbiyaviy vazifalarini, mazmuni, uslub-usullarini hamda tarix o'qitishning eng muhim vositalarini belgilab beradi. Tarix o'qitish uslubiyatining asosiy fan sifatida oliy o'quv yurtlaridagi tarix fakul’tetlarining o'quv rejasiga kiritilishi va uni o'rganishdan ko'zda tutilgan maqsad kelgusida o'qituvchi bo'lib chiqadigan talabalarni maktabda tarix o'qitishning ilmiy asoslari bilan qurollantirishdan iborat. “Tarix o'qitish uslubiyati o'zining Mustaqil tekshirish predmetiga ega. Ta’lim muassasalarida tarix fanining o'qitilishi va o'qitish jarayonining o'rganilishi tarix o'qitish uslubiyatining predmetini tashkil etadi. O'qitish jarayonining ob‘ektiv suratda amal qiladigan o'z qonuniyatlari bor. Ularni bilib olish va talim-tarbiya jarayonida bu qonuniyatlarga amal qilish, ulardan oqilona foydalanish maktabda tarix o'qitishni ilmiy asosda olib borishning muhim kalitidir. Zotan, Mustaqil-huquqiy davlat qurishining hozirgi bosqichida tarix o'qitishni yanada takomillashtirib borish, o'qitish jarayonida uning ob‘ektiv ravishda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan komil insonni tayyorlab yetishtirish maqsadida to'g'ri foydalanish zarur”. “Mustaqil O'zbekiston Davlatining tashkil topishining hozirgi bosqichida tarix o'qitishning yanada yaxshilab, yangilab borish, o'q itish jarayonini, uning ob‘ektiv suratda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan huquqiy demokratik davlatning faol va ongli quruvchilarini tayyorlab yetishtirish maqsadida to'g'ri foydalanishi zarur. Tarix o'qitish uslubiyatining tadqiq etadigan, talabalarni puxta va mukammal bilim olish amalda suyanishi kerak bo'lgan maxsus kursning umumiy qonuniyatlari nimalardan iborat 2 d) dars jarayonida o‘tilayotgan o‘quv materiallarining boshqa fanlarning aloqador mavzulari bilan bog‘lanishini ko‘rsatish ham muhim ahamiyatga molikdir. Seminar mashg‘ulotlari o‘quvchilarning mavzudagi muhim masalalarni chuqur o‘rganish yuzasidan mustaqil ishlashini, keyinchalik ularni jamoa bo‘lib muhokama qilishini tashkil etish shaklidir. Mavzu o‘rganilgunga qadar o‘qituvchi o‘quvchilar uchun savol va topshiriqlar tuzib chiqadi. Kirish mashg‘ulotida u o‘quvchilarni materialning mazmuni, qilinadigan ishning xarakteri bilan qisqacha tanishtiradi, ularga har qaysi seminar uchun topshiriq beradi va tayyorlanish uchun adabiyot ko‘rsatadi. Bir xil vazifalar hamma uchun umumiy bo‘ladi, boshqa vazifalar ayrim o‘quvchilarga yoki 3 - 4 kishidan tuzilgan guruhga beriladi. Bunda hamma o‘quvchilar seminar uchun dasturdagi majburiy materiallar minimumini ishlab chiqishlari kerak. Seminarlarga 2-3 hafta tayyorgarlik ko‘riladi. O‘quvchilar adabiyotni o‘rganadilar, material yig‘adilar, har xil kuzatishlar o‘tkazadilar, o‘z axborotlari yuzasidan tezislar tuzadilar. Seminarlar o‘qish vaqtida o‘tkaziladi. Bunday mashg‘ulotlar miqdori mavzuning mazmuniga va uni o‘rganish uchun ajratilgan vaqtga bog‘liq. O‘quvchilar mashg‘ulotlarda axborot beradilar; ularga turli xil namoyish etiladigan narsalarni ilova qiladilar. Masalani muhokama qilishda hamma o‘quvchilar ishtirok etishadi. Seminarga puxta tayyorlanish uchun o‘qituvchi ayni bir vazifani hammaga yoki bir necha o‘quvchiga berishi, ma’ruzachini esa mashg‘ulot boshlanishida tayinlashi mumkin. Seminar mashg‘uloti o‘qituvchi rahbarligida o‘tkaziladi, u o‘quvchilar ishini yo’naltirib turadi, mavzu savollari muhokamasini yakunlaydi, zarur qo‘shimcha, tuzatishlar kiritadi, materialni tizimga soladi. Ma’ruza qilgan, muhokamada qatnashgan o‘quvchilarga baho qo‘yiladi. Bu usulning afzalligi o‘quvchilar e’tiborini darsga jalb etish bilan ularning qiziqishini orttirish, o‘z ustida mustaqil ishlashga, fikrlashga o‘rgatish, darsni faollashtirish va o‘quvchilar qobiliyatini o‘stirishdir. Amaliy tajriba mashg‘ulotlari sinf - dars tizimi shaklida olib borilmaydigan mashg‘ulot turi bo‘lib, u maxsus jihozlangan xona yoki alohida ajratilgan tajriba uchastkasida, 28 II Bob Tarixni o'qitishda murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyasidan foydalanish 2.1 Tarix o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari va ular o‘rtasidagi aloqalarrning yangicha munosabatlari O’qitish metodi deganda ta'lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning ma'lum maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyat usullari tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, o’qitish metodlari har ikkala faoliyatning, ya'ni o’qituvchi tomonidan o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, ahloqiy jihatdan tarbiyalash, ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamda o’quvchilar tomonidan o’sha nazarda tutilgan ilmiy bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish faoliyatida ko’llaniladigan usullarni o’z ichiga oladi. O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimini isloh qilishning asosiy yo’nalishlarida ta'lim mazmunini takomillashtirish, uning tarbiyaviy yo’nalishini kuchaytirish bilan birga, o’qitish metodlarini ham aktivlashtirish asosiy vazifa qilib qo’yildi. Endilikda, ta'lim mazmuni insoniyat to’plagan tayyor bilimlar , ko’nikma va malakalarni puxta egallash bilan birga, o’quvchilarning mustaqil fikr yuritish, ijodiy ishlash qobiliyatlarining o’sishini ta'minlay oladigan ijodiy faoliyatni ham o’zida birlashtirmog’i lozim. Ta'limning rivojlanish prinsiplariga ko’ra, o’quvchilarni mustaqil fikrlash va ijodiy ishlay bilishga o’rgatish va ularda zarur ko’nikma, malakalarni yuzaga keltirishda ta'lim mazmuni bilan birga o’qitish metodlari ham muhim rol o’ynaydi. O’qitish metodlari murakkab muammo bo’lib, o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida oldiga qo’yilgan mas'uliyatli vazifalarning hal etilishi ko’p jihatdan uning to’g’ri hal qilinishiga bog’liqdir. Biroq, hozircha o’qitish metodikasining bu muhim problemasi, xususan tarix o’qitish metodlari sistemasi yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Metodik adabiyotda metodistlar tomonidan «Metod», «Metodik usullar» tushunchasi turlicha talqin etiladi va klassifikatsiya qilinadi. O’qitish metodikasida shaxs va jamiyat ta'limi metodlari tizimining yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi va bu sohada yagona fikr bo’lmaganligi o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitish amaliyotida jiddiy kamchiliklarga olib 18 mazmuni, o’quvchilarning bilimi, malakalari va qobiliyatlarini ham hisobga olish va rahbarlik qilishiga yordam beradi. P.V.Gora o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida da tarix o’qitish tajribasiga asoslanib, tarix o’qitish metodlarini klassifikatsiya qilishda masalaga faqat didaktik nuqtai nazardan qaramasdan, tarixiy-metodik nazardan ham yondashish , o’quv tarixiy materialning ta'lim- tarbiyaviy vazifalarini hamda uning mazmunidagi o’ziga xos xususiyatlarni ham yetarli ravishda e'tiborga olish zarur ekanligini ko’rsatadi. P.V.Gora xuddi shu printsipga asoslanadi, unda o’qitishning metod va usullarini tanlashda o’quv materialining mazmunini, uni o’rganishning maqsadini asos qilib olish, masalaga tarixiy-metodik mezon bilan yondoshish va hal etish zarurligi ko’rsatiladi. O’qitishning metod va usullarini tanlashda shuni nazarda tutmoq kerakki, o’quvchilar esda saqlab qolishi zarur bo’lgan bilimlarni shunchaki bayon qilib qo’ya qolish bilan maqsadga erishib bo’lmaydi. O’qitish jarayonida o’quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish, ularni amaliy faoliyatga tayyorlash, o’rgatish ham lozim. Ularda mustaqil ijodiy izlanish, yangilikka intilishni kuchaytirish, hali jamiyatga ma'lum bo’lmagan bilish usullarini qidirib topish va amaliy faoliyatga joriy eta bilish qobiliyatini ham rivojlantirish keraq I.Ya.Lerner o’qitish metodlarini 5 guruhga bo’ladi. 1. Bayon — illyustratsiya metodi , 2. Reproduktiv metod, 3. Ilmiy-tadqiqot metodi, 4. Qisman izlanish yoki evristik metod, 5. Muammoli ta'lim yoki muammoli o’qitish. O’qitishning birinchi va ikkinchi usulida o’quvchilar o’rganiladigan materialni puxta esda saqlab qolishlari va uni qayta so’zlab berishlari mumkin. O’qituvchi tushuntirib beradigan tayyor bilimlarni tushunib olish qiyin emas, ularni faqat esda saqlab qola bilish keraq xolos. Bu usulni muhim tomoni shundaki, u nisbatan qisqa vaqt ichida katta ko’lamdagi tarixiy bilimlarni o’rganish va o’quvchilar dikdatining rivojlanishiga yordam beradi. Ammo bu usul o’quvchilarda, ayniqsa yuqori sinf o’quvchilarida tarixni o’rganishga qiziqish uyg’ota olmaydi, ularning tafakkuri, bilish, malaka va qobiliyatlari rivojlanishini ta'minlay olmaydi. Muammoli ta'lim yoki muammoli o’qitish usuli birinchi usuldan ko’ra samaraliroqdir. O’qituvchi o’quv materialini bayon qila turib, o’quvchilar oldiga muammoli savollar 21 1.2 Tarixni o'qitishda klaster texnologiyasidan foydalanish Tarix predmetini o’qitishda kurslararo aloqalarning shakllanishi va uni amalga oshirish bilan bog’liq uzviylikni ta’minlashning o’ziga xos xususiyati fan asoslari, o’quv predmetining tuzilishi va mazmuni, uning DTS, dastur, o’quv rejasidagi maqsadi va o’rni bilan belgilanadi. Har bir o’quv fani, shu jumladan, tarix alohida bilimlar tizimi - dalil, tushuncha, g’oyalarning o’ziga xos mantiqiy bog’liqligidan iborat. O’quvchilar ularni ob’ektiv voqelikni aks ettirishning barcha shakllari o’rtasidagi bog’lanishlarining ichki tizimini hosil qilish yo’li orqali o’zlashtiradilar. Bunday bog’lanishlarni yaratishda kurslararo aloqalar muhim rol o’ynashi ta’lim klasterida alohida dolzarblik kasb etmoqda. Bunda o’quvchilarning yilma-yil olgan bilimlari bir-biri bilan mantiqan bog’lab borilishi, Davlat ta’lim standartlari va iste’molchilar talablariga javob bera oladigan kompetensiyalar bilan maktabni tugatishi hamda ta’limning keyingi bosqichiga muvaffaqiyatli o’tishini belgilab beradi. SHunga ko’ra umumiy o’rta ta’lim maktablarining o’quvchilari jahon tarixi va O’zbekiston tarixi darslarida kurslararo bog’lab o’rganish orqali ta’lim samaradorligini oshirishga katta e’tibor qaratishi lozim. Tarix darslarini kurslararo uzviylikda olib borishni quyidagi shakllarini ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Xronologik(retrospektiv) aloqalar- yangi mavzuni tushuntirishda har ikkala tarix kursidan ilgari ma’lum bo’lgan o’quv materialiga tayanib o’quvchilarga murojaat qilinishi (masalan, “Arab xalifaligining vujudga kelishi va taraqqiyoti” - “Xalifalik mamlakatlari madaniyati”). 2. Perspektiv aloqalar- kelgusida sistemali o’rganish ko’zda tutilgan materiallarga oldindan murojaat qilish. (chunonchi, insoniyat tarixi-g’oyalar tarixidan iborat ekanligi. Turli g’oyalarning tarixiy jarayonlarga ta’siri, “Kuchbilim va tafakkurda” g’oyasining mohiyati, “Buyuk ipak yo’li”ni tiklash g’oyasi va h.k.). 3. Sinxron aloqalar– tarix kurslarida mazmunan yaqin bo’lgan ikki mavzuni o’rganishning bir vaqtga to’g’ri (mos) kelishi yoki bir vaqtda sodir bo’lgan voqealar (masalan, o’rta asrlarning uchinchi davrida “Evropa xalqlari madaniyati” va “Temuriylar davrida ilm-fan va madaniy hayot”, Temuriylar davri madaniyatining jahonshumul ahamiyat kasb etishi ). 4. Axborot beruvchi aloqalar - nazariy, tarixiy dalil va tushunchalar darajasidagi aloqalar bo’lib, ularga 11 shuningdek, bevosita ta’lim ishiga aloqador ma’lum ob’ektni kuzatish, o‘rganish yo’li bilan olib boriladigan mashg‘ulotdir. Ta’limning bunday mashg‘ulotlarini tashkil qilish ikki xil yo’l bilan olib boriladi: 1. Amaliy tajriba mashg‘ulotlari. 2. Ekskursiyalar. 1. Amaliy tajriba mashg‘ulotlari. V-IX sinflarda o‘tiladigan amaliy tajriba mashg‘ulotlari asosan maktab ustaxonasi va o‘quv- tajriba er uchastkalarida olib boriladi. Amaliy tajriba mashg‘ulotlari ham o‘z xarakteriga ko‘ra ikki turga ega: 1. Maktab ustaxonasida olib boriladigan mashg‘ulotlar. 2. Maktab tajriba er uchastkasida olib boriladigan tajriba mashg‘ulotlari. Amaliy tajriba mashg‘ulotlarining sinf-dars shaklidagi mashg‘ulotdan farqi shundaki, bu mashg‘ulot turida har qaysi o‘quvchini o‘ziga xos ishlatish, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish nazarda tutiladi. Bu mashg‘ulotlar asosiy ish turi bilan birga o‘quvchilarni material, asbob-uskuna bilan ta’minlash, yig‘ishtirib olish, ish o‘rnini toza tutish kabi tashkiliy masalalarni ham o‘z ichiga oladi. V-IX sinflarda amaliy mashg‘ulotlarni olib borishda quyidagilarga rioya qilinadi. O‘qituvchi dastlab mashg‘ulotning mazmunini tushuntiradi, dastlabki ish namunasidan o‘zi ishlab ko‘rsatadi. O‘quvchilarga materiallar va asboblarni tarqatadi. YAkkama-yakka va yoppasiga ish jarayonini boshlaydi, yo’llanmalar beradi, bajarilgan ishlarni yig‘ishtiradi. Mashg‘ulotni yakunlaydi, ish o‘rnini qayta tartibga keltiradi. Maktab tajriba er uchastkasidagi tajriba mashg‘ulotlari V-IX sinflarda o‘quv fanlari, ayniqsa botanika, zoologiya fanlari bilan bog‘liq holda olib boriladi. Uning asosiy mazmuni o‘simlik va hayvonot hayoti, ularning yashash va rivojlanishlarini chuqurroq, o‘rganish va o‘zlashtirish, turli mavzularda tajribalar o‘tkazish, shuningdek, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining oddiy mehnat qurollaridan foydalanib, amaliy mehnat qila olish, ko‘nikma va malakalari hosil qilishni o‘z ichiga oladi.Amaliy mashg‘ulotlarning nazariy 29 bo‘lmaydi. Tarixni soxtalashtirmasdan, qanday bo‘lsa, shundayligicha o‘rganish kerak, degan tushuncha hamisha ustuvor bo‘lishi kerak. Ma’lumki, XX asrning 80-yillarida O‘zbekiston sovet davrining “qayta qurish” davrlarini boshidan kechirdi, jumladan, bu davrga kelib, sobiq Ittifoqning qurollanish poygasi sohasida AQSHga tenglashish, lekin mamlakatda inson huquq va erkinliklarining mavjud emasligi, fuqarolarni qonunlar o‘rniga yakkahokim partiya qarorlari boshqarishi, qayta qurish davrida esa e’lon qilingan demokratik qadriyatlarning qog‘ozlarda qolib ketganligi, millatlararo to‘qnashuv va qirg‘inlarning avj olishi, oziq-ovqat taqchilligi va ekologik halokatlarning boshlanganligi kabi muammolar kelib chiqdi. Sovetlar davrida respublika ijtimoiy- iqtisodiy hayotida etilgan ziddiyatlar va muammolarni hozirgi kunda ijtimoiy va iqtisodiy sohalarini erkinlashtirish bilan qiyosiy taqqoslash yaqin o‘tmishda xalqimiz boshidan o‘tkazgan qiyinchiliklar mohiyatini ochib berishga yordam beradi. O‘zbekistonda “qayta qurish” davrida ham Markaz tomonidan uyushtirilgan “paxta ishi” va “o‘zbek ishi” kabi korrupsiyaga qarshi kurash bahonasida qatag‘onlik siyosati davom etdi. Bu davrda minglab xo‘jalik rahbarlari va partiya xodimlari uyushtirilgan ayblovlar bilan mansablaridan olindi, aksariyati ustidan jinoiy ishlar qo‘zg‘atildi. Mustaqillikning birinchi yilida ulardan 3000 dan ortig‘ining avf etilishi bu ishlarning noqonuniy bo‘lganini ko‘rsatdi. “Paxta ishi” kampaniyasi yuzasidan o‘tkazilgan tergovlarda 20 mingdan ortiq kadrlar aybdor deb topildi. 1985 yil aprelda bo‘lib o‘tgan Markaziy Komitet Plenumida “sotsializm” va “kommunizm” to‘g‘risidagi safsata va yolg‘ondan iborat “nazariya” va “g‘oyalar”ning turg‘unlik holatiga kirib qolganligini, kommunistik partiya strategiyaviy faoliyatining pirovard yakuniy inqirozi ekanligi ta’kidlandi. Bu jarayonning sabablari quyidagilarda namoyon bo‘ldi: Birinchidan, 70 yildan ortiq vaqt mobaynida sovetlar davrida amal qilib kelgan kommunistik partiyaning yakkahokimlikka asoslangan ma’muriy- buyruqbozlik ish yuritish uslubi hayot sinoviga bardosh bera olmadi. Davlatning asosiy siyosiy negizini tashkil etuvchi “sovetlar” endi amalda ikkinchi darajali 8

Tarixni o'qitishda aqliy hujum klaster murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyalaridan foydalanish

Купить