Tashkilotlar va ular faoliyatining tahlili. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	76000UZS
Hajmi	290.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Sentyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

53 Sotish

Tashkilotlar va ular faoliyatining tahlili.

Sotib olish

Mavzu:Tashkilotlar va ular faoliyatining tahlili.
Mundarija:
KIRISH
I.BOB.TASHKILOTLAR TASNIFI.
1.1.Tashkilotlar tushunchasi va tasnifi.
1.2. Tashkilotning ichki va tashqi muhiti
II.BOB. TASHKILOTLAR FAOLIYATINING TAHLILI.
2.1.Tashkilotlar faoliyatini turkumlashtirish.Tashkiliy tuzilmalarning
turlari.
2.2.Asosiy tashkiliy- huquqiy shakllar.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Jamiyat har xil tashkilotlarning juda katta miqdoridan
tashkil topadi. Ko'pchilik kishilar o'zlarining butun ongli hayotlari davomida o'zlari
a'zosi bo'lgan yoki ular bilan aloqaga kirishgan u yoki bu tashkilotlar bilan
bog'langandirlar.
Ammo tashkilotning o'zi nima va ushbu tashkilot uchun qaysi umumiy
alomatlar xosdir?
Tashkilotni vazifalarni hal qilish va ma'lum maqsadlarga erishish uchun
birlishgan shaxslar guruhi sifatida belgilash mumkin.
Tashkilot deb atalishi uchun qandaydir guruh quyidagi majburiy talablarga
javob berishi kerak:
 juda bo'lmaganda, o'zini ushbu guruhning a'zosi deb hisoblaydigan ikkita
shaxsni mavjud bo'lishi;
 juda bo'lmaganda guruhning barcha a'zolari o'zlari uchun umumiy deb qabul
qilingan bitta maqsadni mavjud bo'lishi;
 maqsad (maqsadlar)ga erishish uchun birgalikda ishlaydigan guruh a'zolarini
mavjud bo'lishi.
Alohidagi, hususiy jihatlardan abstraktlashtirilgan holda aytish mumkinki, har
qanday tashkilotning asosiy tashkil qiluvchilari unga kiruvchi odamlar, u amalga
oshirishi uchun tashkil qilingan va mavjud bo'lgan maqsadlar va tashkilot
salohiyatini shakllantiruvchi va harakatga keltiruvchi boshqaruvdan iboratdir.
Zamonaviy tashkilotni tashqi muhit bilan resurslarni almashtirishga qodir
ochiq tizim sifatida tasavvur etish mumkin. Kirishda u tashqi muhitdan resurslarni
oladi, chiqishga yaratilgan mahsulotni beradi. SHuning uchun har qanday tashkilot
uchta jarayonni amalga oshiradi:
-tashqi muhitdan resurslarni olish;
-mahsulotni ishlab chiqarish;
-uni tashqi muhitga topshirish.
2

Bu jarayonlar tashkilot uchun hayotiy muhimdirlar.Buning ustiga,
tashkilotning muvaffaqiyatli faoliyati uchun ular o'rtasidagi ma'lum muvozanatni
ushlab turish zarur. Bunda asosiy rol boshqaruvga tegishlidir.
Tashkilotni boshqarish asosan u amalga oshirishga qaratilgan belgilanish bilan
belgilanadi. Ichki tashkiliy hayotda boshqaruv tashkilot resurslarini u o'z
maqsadlariga erishishi uchun shakllantiruvchi va harakatga keltiruvchi
muvofiqlashtiruvchi boshlanish rolini o'ynaydi. Boshqaruv tashkilotning ichki
muhitini va hammadan avval uning tuzilishini shakllantiradi va, kerak bo'lganda,
uni o'zgartiradi. Boshqaruv tashkilotda o'tayotgan vazifaviy jarayonlarga
rahbarlikni amalga oshiradi.
Gap shundaki, har qanday tashkilotning fao liyati ko'p sonli har xil jarayonlar
va jarayonchalardan tashkil topadi. Bunda jarayonlar va jarayonchalarning har bir
guruhiga rahbarlikni umuman tashkilotni boshqarish bo'yicha ishning alohida turi
sifatida ko'rib chiqish mumkin. Bu ishning nisbatan mustaqil uchastkalari bo'lib,
ular boshqaruvdagi mehnat taqsimotida ob'yektiv xarakterga ega bo'lgan jarayon
sifatida ajralib turadilar.
Mavzuning maqsadi - Tashkilotlar faoliyatining tahlili va rivojlanishidagi
roli ,asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy mohiyati haqida tushunchaga ega
bo lish va ular haqida umumiy xulosa chiqarish.ʻ
Mavzuning ob'yekti - Tashkilotlar va ular faoliyatining tahlil ko’rsatkichlari
va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish istiqbollari tarkibiy qismilarini
hisoblash tizimini tashkil etish
Ishning predmeti - Tashkilotlar va ular faoliyatining tahlili ni rivojlantirish
tarkibiy qismilarini o`rganish mazmuni,shakl va usullarini to'liq o'rganish va
mohiyatini ochib berish.
Mavzuni o rganish vazifalari:
ʻ
-Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
- Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
3

- Tashkilotlar va ular faoliyatini tahlil qilishda qo’llaniladigan asosiy
ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish istiqbollari moliyaviy –
iqtisodiy nazariyasini rolini aniqlash.
- Tashkilotlar va ular faoliyatining tahlili ning iqtisodiy sohasini rivojlantirish
istiqbollari nazariyasi bo’yicha jahon tajribasidan foydalanish.
Kurs ishining tuzilish tarkibi :Mazkur kurs ishi kirish ikkita bob va ular
tarkibiga kiruvchi to’rtta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan
tarkib topgan.
I.BOB.TASHKILOTLAR TASNIFI.
1.1. Tashkilotlar tushunchasi va tasnifi.
4

XX asr menejmenti sohasidagi yirik mutaxassislardan biri Ch.Bernardning
fikriga ko'ra, odamlarni tashkilotlarga birlashish va ular doirasida o'zaro hamkorlik
qilishga har bir kishiga alohida holda xos bo'lgan jismoniy va biologik
cheklanishlar undaydi. Tashkilotda odamlar bir birlarini to'ldiradilar, o'z
qobiliyatlarning vujudga keltiradilar, bu ularni yashab qolish uchun kurashda
kuchli kiladi. Eng soddasi, chamasi, ibtidoiy to'da bo'lgan, tashkilot birlashmasdan
odamzotni yashab qolishi va sivilizatsiyani yaratishi mumkin bo'lmagan.
Tashkilotni faoliyat yuritishning asosida quyidagilardan tashkil topgan sinerg
etik (hamkorlikdagi harakatning) samarasi yotadi. Tashkilotning yagona bir butun
sifatidagi salohiyatlari va imkoniyatlari uning alohida elementlari, salohiyatlari va
va imkoniyatlari summasidan oshib ketadi, bu ularning o'zaro bir birlarini qo'llab
quvvatlashlari va o'zaro to'ldirishlari bilan asoslanadi. Shunday qilib, tashkilotlarga
birlashishdan uning a'zolari uchun haqiqiy yutuq mavjud, u ularning mustaqilliklari
tufayli cheklanishlaridan yo'qotishlarni qoplaydi.
Bunda sinergetik samara hammadan avval quyidagilar hisobga tashkil bo'ladi:
- xo dimlar va bo'linmalar mehnatini taqsimlanishi va ixtisoslashishi;
- tashkiliy korporativ madaniyatni shakllanishi;
- xodimlar tomonidan kasbiy tajriba va bilimlar bilan almashish, ulardan
yaxshiroq foydalanish;
- birlashtirilgan moddiy va moliyaviy resurslardan yaxshiroq foydalanish va
ular bilan manerv qilish;
- har bilan kishi uchun uning shaxsiy va ishga doir sifatlariga mos keluvchi ish
joyi va lavozimni tanlab olish, ulardan har birining bilimlari va kasbiy
ko'nikmalaridan yaxshiroq foydalanish;
- har xil odamlarnnig tajribasi, bilimlari va malakalarini bitta tashkilot
(bo'linma)da birlashtirish va h.k.
Shuning bilan birga odamlarni tashkilotga birlashtirish hamma vaqt ham
sinergetik samarani olishni kafolatlamaydi, ba'zida esa salbiy samara beradi.
Tashkiliy uyushmaganlik buning asosiy sababi bo'ladi.
5

Tashkilot o'z navbatida, o'z tomonidan birlashtirilgan odamlarning
imkoniyatla ridan o'zini mustahkamlash va rivojlantirish uchun foydalanadi.
Shuning uchun o'z a'zolaridan ma'lum tajriba, bilimlar, malakalarini mavjudligini,
ishlarda faol ishtirok etishni, ijrochilikni, javobgarlikni, intizomlilikni, o'rnatilgan
qoidalar va xulq me'yorlariga bo'ysunishni, o'z maqsadlari va boyliklarini
taqsimlashlarini kutadi.
Ideal holda inson va tashkilot o'rtasidagi o'zaro munosabatlar muvofiqlashtiril
gan bo'lishlari kerak, ammo muvozanat u yoki bu tomonidan suiiste'molliklar
natijasida buzilishi mumkin, bunda yo tashkilot odamlarni kichkina vintchalar
darajasiga tushuradi yoki odamlar tashkilotdan o'zlarining g'arazli maqsadlari yo'li
da foydalanadilar va shuning bilan uning salohiyati va obro'siga ziyon
yetkazadilar. Ushbu va boshqa holda ham natija bilan xil bo'ladi -tashkilot
kuchsizlanadi va o'z vazifalarini normal bajarishdan to'xtaydi.
Tashkilot a'zolari erishishga harakat qiluvchi maqsadning mavjudligi uning
muhim alomati hisoblanadi. Maqsad ularni birlashtiradi va jipslashtiradi,
tashkilotni mavjud bo'lishiga ma'no, uning harakatlariga aniqlik, aniq yo'nalish
beradi. Maqsadsiz tashkilot bo'lmaydi va bo'lish ham mumkin emas, chunki
odamlar o'z faoliyatlari erkinligini oddiygina yo'qotishni va o'zlari ichlaridan rozi
bo'lmagan umumiy talablarga bo'ysunishga rozi bo'lmaydilar. Shuni nazarda tutish
kerakki, tashkilotning maqsadlariga faqat kuchlari va qobiliyatlarini birlashtirilishi
kerakli hosillarni beruvchi, ishtirokchilarning ba'zi bir "jiddiy" soni
mavjudligidagina erishish mumkin.
Tashkilot faoliyatini o'zini o'zi boshqarish tamoyili asosida amalga oshirish
uning muhim alomati bo'ladi, u qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun mavjud
qonunchilik doirasida har qanday qarorlarni mustaqil qabul qilish va amalga
oshirish imkoniyatini ko'zda tutadi. " O'zini o'zi boshqarish" atamasi o'zini o'zi
boshqarishning mustaqilligi va shaxsiy atamashunosligini aks ettiradi. Tashkilotlar
ning o'zini o'zi boshqarishi asosida ularning iqtisodiy va boshqa manfaatlari yotadi.
Tashkilotning yashash davrini ko'rib chiqish mumkin. Uning eng keng
tarqalgan varianti 1-rasmda berilgan.
6

Balog'at
1-rasm . Tashkilotning yashash davri
Birinchi bosqich - tashkilotni tashkil qilinishi , uni vujudga kelishi . Bunda
asosiy vazifalar - bozorga chiqish , yanada rivojlanish uchun ko ' proq foyda olishdir .
Ikkinchi bosqich - tashkilotning o ' sishi . Bu bosqichning asosiy maqsadi -
qisqa muddatli foyda va jadal o ' sish . Asosiy vazifa -bozorning bir qismini qamrab
olish.
Uchinchi bosqich - tashkilotning balog'ati. Bunda asosiy maqsad barcha
yo'nalishlar bo'yicha samaradorlikni oshishidan iborat bo'ladi. Eng muhim vazifa -
korxonaning obro'sini oshirish. Bu korxonaning tuzilishiga davriy ravishda
o'zgartirishlar kiritishni talab qiladi.
To'rtinchi bosqich - tanazzul, tashkilotni qarishi. Raqobat, bozorni qisqarishi
natijasida tashkilot o'z mahsulotiga talabni kamayishiga duch keladi. Tashkilotning
asosiy maqsadi mavjud o'rinlari saqlab qolish hisobiga barqarorlikni ta'minlashdan
iboratdir.
Tashkilot hayotining yana bir pallasini ajratish mumkin. Tashkilotdagi
ishlarning holati va menejmentning hulqiga ko'ra quyidagi variantlar bo'lishi
mumkin; tashkilotning qaytadan tiklanishi yoki uni tugatilishi. Ko'pgina hollarda
tashkilotni boshqarishning asosiy maqsadi uni qaytadan tiklashdan iborat bo'ladi.
Bunda tashkilot faoliyatini o'zgartirish, uni qayta tashkil qilish va innovatsiyalarni
tadbiq etish asosiy vazifa bo'ladi.
7

Tashkilotning bevosita va kundalik boshqaruvida menejerlar va, ayniqsa,
ularning yuqori darajasi muhim rol o'ynaydi. Bunda mulk egasining o'zini o'zi
boshqarishi daslabki boshqaruv munosabati bo'ladi.
Zamonaviy tashkilotlar katta turli-tumanliklari bilan ta'riflanadilar va ma'lum
alomatlar bo'yicha bo'linadilar.
Masalan, shakllantirish alomatlari asosida quyidagilarga ajrati ladilar:
Rasmiy tashkilotlar , ular aniq quyilgan maqsad, shakllantirilgan qoidalar,
tuzilma va aloqaga egalar; bu guruhga biznesning barcha tashkilotlari, davlat va
halkaro institutlar va idoralar kiradi. Ushbu o'rganishning predmeti asosan rasmiy
xo'jalik tashkilotlari-yuridik shaxslardan iboratdir;
Norasmiy tashkilotlar , ular aniq ma'lum maqsadlar, qoidalar va tuzilmalarsiz
faoliyat yuritadilar; ularga oila, do'stlik, odamlar o'rtasidagi norasmiy
munosabatlarning barcha institutlari kiradi.
Iqtisodiy faoliyatning turlari bo'yicha. 5.1. - jadvalda O'zbekiston korxonalari
va tashkilotlarining iqtisodiy faoliyat turlari bo'yicha taqsimlanishi berilgan.
Mulkchilik shakllari bo'yicha tashkilotlar odatda xususiy, davlat, oilaviy va
h.k. bo'linadilar. 5.1. - jadvalda O'zbekiston korxonalari va tashkilotlarini
mulkchilik shakllari bo'yicha taqsimlanishi berilgan.
jadval
O'zbekiston Respublikasi yalpi ichki maxsulotining mulkchilik shakllari
bo'yicha tarkibiy o'zgarishi* (foizda) 1
1995 y 2000 y 2005 y 2010 y
Davlat sektori 41,6 27,4 23,6 18,3
Nodavlat sektor 58,4 72,6 76,4 81,7
Jami 100,0 100,0 100,0 100,0
Foydaga munosabat bo'yicha korxonalar tijorat va notijoratlarga bo'linadilar.
Birinchilar o'z faoliyatlarining asosiy maqsadi sifatida foyda olishni
mo'ljallaydilar, ikkinchilari foyda olish yoki olingan foydani ishtirokchilar o'rtasida
taqsimlashga harakat qilmaydilar, ammo tadbirkorlik faoliyatini, agar ularni tashkil
1
Almanax O'zbekiston 2021, Iqtisodiy tadqiqotlar markazi, Toshkent 27-bet.
8

qilish maqsadlariga erishishiga xizmat qilsa, va ushbu maqsadga mos kelsa,
amalga oshirishlari mumkin.
1- jadval
O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyot tarmoqlari bo'yicha yalpi ichki maxsulot
ishlab chiqarish (joriy baxolarda mlrd. so'm) 2
2018* 2019 2020 2021 2022
Yalpi ichki maxsulot 61,5 302,8 3255,6 15923,4 61831,2
Shu jumladan
Sanoat 16,2 51,8 462,3 3359,8 14777,7
Qishloq xo'jaligi 22,9 85,1 979,9 4187,9 10820,5
Transport va aloqa 6,4 21,5 195,3 764,3 3957,2
Qurilish 2,6 22,1 250,7 1687,9 7667,1
Savdo va umumiy 2,8 23,0 351,6 1401,3 5564,8
ovqatlanish
Boshqa soxalar 10,7 59,7 608,8 2834,4 14221,2
Mahsulotlarga soliqlar -0,2 39,7 407,0 1687.9 4822,8
* 2018 yil- mlrd. rublda.
Ishlab chiqarishning har xil sektorlarida ishtirok etish bo'yicha tashkilotlar
to'rtta turga bo'linadilar, ularning har biriga texnologik davrdagi o'zining o'rni
bo'yicha bir turdagi bo'lgan bir necha sohalar kiradi:
 xom ashyoni olish bilan shug'ullanuvchi birlamchi davra sohalari o'z ichiga
qishloq va o'rmon xo'jaligi, ko'mir sanoati va h.k.oladi;
 ikkilamchi davra sohalari tarkibiga qayta ishlovchi sanoat, masalan,
mashinasozlik, matallni qayta ishlash, avtomobilsozlik va h.k.korxonalari va
tashkilotlari kiradi;
 uchlamchi davra sohalari korxonalari va tashkilotlariga birinchi va ikkinchi
sektor sohalari normal faoliyat yuritishlari uchun zurur xizmatlarni ko'rsatuvchilar
2
Almanax O'zbekiston 2021, Iqtisodiy tadqiqotlar markazi, Toshkent 25-bet.
9

kiradilar. Bular banklar, sug'urta kompaniyalari, ta'lim muassasalari, turistik
vakilliklar, chakana savdo va boshqalardir.
 inson faoliyatining ilg'or va tez rivojlanayotgan sohasi axborot texnologiyasi
bilan shug'ullanuvchi tashkilotlar va institutlar bu turtinchi davra sohasidir. Bu
sektor nisbatan yaqinda shakllangan, ammo uning ahamiyati va solohiyati butun
dunyoda katta va murakkab tizimlarni boshqarishda axborotlarning roli o'sgani
kabi, tez o'smoqda.
1.2. Tashkilotning ichki va tashqi muhiti
Har bir tashkilotni faoliyat yuritishi va rivojlanishi ma'lum bir muhitda (ichki
va tashqi) amalga oshiriladi. Tashkilot faoliyati faqat muhit uni amalga oshirishga
yo'l qo'ygan holdagina bo'lishi mumkin. Vaqtning har qanday paytidagi
tashkilotning holati va faoliyati - uning ichki omillarining harakati va tashqi muhit
omillarining ta'siri natijasidir.
Tashkilotning ichki muhiti uning hayotiy kuchining man'basi bo'ladi. U o'z
ichiga tashkilotga faoliyat yuritish va zamon, vaktning ma'lum oralig'ida mavjud
bo'lish va yashab qolish imkoniyatini beruvchi salohiyatni oladi. Ammo u agar
uning kerakligicha faoliyat yuritishini ta'minlamasa, uning muammolar va hattoki
halokatining manbasi bo'lishi mumkin.
Bozor munosabatlarini shaklanishida tashkilot ichki muhitining o'zgarishlari,
uni bozorga moslashishi sodir bo'lishi kerak.
Tashkilotning ichki muhiti quyidagi tashkil qiluvchilarning uzviy
bog'lanishidan iborat bo'ladi (2-rasm).
-tashkiliy tuzilma;
-tashkilot ichidagi jarayonlar;
-texnologiya;
-xodimlar;
-tashkiliy madaniyat.
10

Tashkilotning tashkiliy tuzilma si alohida bo'linmalarning vujudga kelgan
ajratilishi, ular o'rtasidagi aloqalar va bo'linmalarning yagona bir butunga
birlashishini aks ettiradi.
2-rasm. Tashkilot ichki va tashqi muhitining
omillari va o'zgaruvchanlari 3
Texnik vositalar va ularning tashkilot tomonidan yaratilayotgan yakuniy
mahsulotni olish uchun kombinatsiyalash va foydalanish usullarini o'z ichiga
oluvchi texnoligiya menejment tomonidan eng diqqatli e'tiborning predmeti
bo'ladi. Boshqaruv texnologiyalari va ulardan samaraliroq foydalanishni amalga
oshirish masalalarini hal qilish kerak. Keyingi vaqtlarda borgan sari ilg'orroq
texnologiyalarni paydo bo'lishi munosabati bilan menejmentning tegishli vazifalari
yetarlicha murakkabroq va ahamiyatliroq bo'lib bormoqda, chunki ularni hal qilish
tashkilot uchun kelajakda jiddiy va g'oyatda ijobiy oqibatlarga olib kelishi
mumkin. Shuning bilan bir vaqtda ular tashkilotning ichki xayotida salbiy
jarayonlarga olib kelishi, uning tashkiliy tuzilmasini buzib yuborishi,
xodimllardagi motivatsiyani yo'qqa chiqarishi mumkin.
3
Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU, 2021.- 433 b.
11

Xodimlar har qanday tashkilotning asosi bo'ladilar Odamlarsiz tashkilot yo'q.
Tashkilot faqat unda odamlar bo'lgani uchun yashaydi va faoliyat yuritadi.
Odamlar tashkilotda uning mahsulotini yaratadilar, tashkilotning madaniyati, uning
ichki muhitini shakllantiradilar, tashkilotning nima ekanligi ularga bog'likdir.
Shuning munosabati bilan tashkilotdagi odamlar menejment uchun "birinchi sonli
predmet" bo'ladilar.
Tashkiliy madaniyat - bu tashkilot a'zolari tomonidan taqsimlanadigan eng
muhim boyliklar (nomoddiy), niyatlar va belgilarning yig'indisidir.Tashkilotning
hamma yoqqa kirib boruvchi tashkil qiluvchisi bo'lgan holda, u ham tashkilotning
ichki hayotiga va ham uning tashqi muhitdagi holatiga kuchli ta'sir ko'rsatadi.
Tashkiliy madaniyat quyidagi tashkil qiluvchilardan vujudga keladi:
tashkilotni mavjud bo'lishining ma'nosini va uning xodimlar va mijozlarga
munosabatini beruvchi falsafa;
• tashkilot asoslanadigan, va uning mavjud bo'lish maqsadlariga yoki ushbu
maqsadlarga erishish usullariga tegishli bo'lgan ustivor qadriyatlar;
tashkilot xodimlariga taqsimlanadigan va tashkilotdagi o'zaro munosabatlar
tomoyillarini belgilab beruvchi hulq me'yorlari;
• tashkilotda "o'yin" olib boriladigan qoidalar;
• tashkilotda mavjud bo'luvchi va tashkilotda kanday atmosfera mavjudligi
va tashkilot a'zolari tashqaridagi shaxslar bilan qanday o'zaro hamkorlik
qilishlarida nomoyon bo'luvchi muhit;
tashkilotda ma'lum tadbirlarni o'tkazish, ma'lum ifodalar, belgilar va
h.k.dan foydalanishda aks ettiriladigan hulqiy urf - odatlar.
Tashkilot xodimlari ko'proq menejment tomonidan va xususan yuqori
rahbariyat tomonidan ishlab chiqiladigan va shakllantiriladigan tashkiliy
madaniyatning manbalari bo'ladilar Tashkiliy madaniyat tashkilotning barcha
resurslarini uning maqsadiga erishishga jalb qilishda juda katta rol o'ynashi
mumkin. Ammo maqsadga erishish yo'liga katta to'siq ham bo'lishi mumkin,
ayniksa, u buning uchun o'zgarishlar o'tkazishni talab qilsa.
12

Shuning uchun menejment tashkiliy madaniyatni shakllanishi, qo'llab
quvvatlanishi va rivojlanishi masalalarini hal qilinishiga katta e' tibor qaratishi
kerak.
Tashkilotning ichki hayoti ko'p sonli har har harakatlar, jarayonchalar va
jarayonlardan tashkil topadi. Tashkilotning turi, uning o'lchami va faoliyat turiga
ko'ra bir xil jarayonlar va harakatlar unda yetakchi o'rinni egallashlari, boshqalari
yo yo'q bo'lishlari yoki kichikroq hajmda amalga oshirilishlari mumkin. Ammo
harakatlar va jarayonlarning katta turli-tumanligiga qaramasdan, vazifaviy
jarayonlarning beshta guruhlarga ajratish mumkin, ular har qanday tashkilotning
faoliyatini qamrab oladilar va menejment tomonidan boshqaruv ob'yekti bo'ladilar.
Ular quyidagilardan iborat:
• ishlab chiqarish;
• marketing;
• moliya; xodimlarni boshqarish;
• ekkaunting (xo'jalik fao liyatini hisobga olish va tahlil qilish).
Menejment tashkilotda o'tayotgan vazifaviy jarayonlarni boshqarishni amalga
oshiradi, zarur bo'lgan hollarda, tashkilotning ichki muhitini shakllantiradi va
o'zgartiradi.
Tashkilot bozor munosabatlari sharoitlarida atrof-muhit bilan har xil
axborotli, ashyoviy jihatlarda o'zaro hamkorlik qilishga qodir bo'lgan ochiq
tizimdan iborat bo'ladi.
Tashqi muhit tashkilotni resurslar bilan ta'minlovchi manba bo'ladi. Bunda
tashkilot ham, o'z navbatida, buning uchun to'lov sifatida tashqi muhitga o'z
faoliyatining natijalarini berishi kerak. Shunday qilib, tashkilot tashqi muhit bilan
doimiy ravishda o'zaro almashish holatida bo'ladi. U bilan aloqa uzilishi bilan,
tashkilot ham tugaydi. Tashkilotning tashki muhit bilan o'zaro hamkorligi mavjud
bo'lish imkoniyati, tashkilotning faoliyati, kerakli darajada ichki solohiyatini,
hamda vujudga kelgan chetga chiqarishlarni bartaraf qilish va unga
ko'rsatilayotgan xunik ta'sirlardan keyin ham quyilgan maqsadlarga erishishni
ta'minlaydi.
13

II.BOB. TASHKILOTLAR FAOLIYATINING TAHLILI.
2.1.Tashkilotlar faoliyatini turkumlashtirish.
Tashkiliy tuzilmalarning turlari.
Mehnatni taqsimlanishi tashkilotning eng muhim ta'riflari bo'ladi.Hatto agar
ikkita kishi bir maqsadga erishish uchun birgalikda ishlayotgan bo'lsalar ham, ular
o'zaro mehnatni taqsimlashlari kerak. Ishni tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarga
bunday taqsimlanishi mehnatni gorizontal bo'linishi deb ataladi. Ishning katta
hajmini kichikroq ixtisos- lashtirilgan vazifalarga taqsimlash odamlarning ushbu
miqdori mustaqil ishlaganlariga qaraganda ancha ko'proq mahsulotni ishlab
chiqarish va sotishga imkon beradi, ya'ni mehnatning kattaroq unumdor-ligini
beradi. Kichikroq tashkilotlarda mehnatni gorizontal taqsimlanishi ancha
kuchsizroq kuzatiladi. Masalan, umumiy ovqatlantirish korxonalarining bir vaqtda
boshqaruvchilari ham bo'lgan egalari, ovqat tayyorlashlari va keluvchilarga xizmat
ko'rsatishlari mumkin 4
.
Yirik va o'rtacha tashkilotlarda gorizontal taksimlanish yetarlicha aniq
kuzatiladi. U o'ziga xos vazifalarni bajaruvchi va aniq maqsadlarga erishuvchi
bo'linmalarni tashkil qilish yo'li bilan amalga oshiriladi. Ular bo'limlar, xizmatlar,
sektorlar va h.k. deb ataladilar. Tashkilot kabi, uning bir qismi bo'lgan bo'linmalar
ham odamlar guruhidan tashkil topadilar va bu odamlar faoliyatini umumiy
maqsadlarga erishish uchun muvofiqlashtirish kerak. Buning uchun muhnatni
vertikal taqsimlanishi kerak, bunda bitta bo'linma rahbari boshqa bo'linmalar
rahbarlarining ishini muvofiklashtiradi, ular ham, o'z navbatida, keyingi
bo'linmalar rahbarlarinig ishini muvofiqlashtiradilar. Mehnatni bunday vertikal
taqsimlash natijasida boshqaruv bosqichlari tashkil bo'ladilar.
Demak, tashkilotda mehnat taqsimotining ikkita ichki uzviy shakllari mavjud.
Birinchisi - bu mehnatni umumiy faoliyatning qismlarini tashkil qiluvchi tarkibiy
qismlarga taqsimlash, ya'ni gorizontal taqsimot, ikkinchisi - harakatlarni
4
Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2022=Y.-150 b.
14

muvofiqlashtirish bo'yicha ish, ya'ni vertikal taqsimot. Bu harakatlarni
muvofiklashtirish bo'yicha faoliyat boshqaruvning mohiyatini tashkil qiladi.
Tashkilotni rivojlanishi jarayoni, uning faoliyatini turkumlashtirish oltita
bosqichdan tashkil topadi.
I bosqich . Boshqaruv ishlarining hajmi kichik: ishlab chiqarish (tijorat)
vazifalarini bajaruvchi xodimning o'zi boshqaruvchi bo'ladi.
II bosqich . Boshqaruv ishlari hajmini bajarish uchun ishlab chiqarish
(tijorat) vazifalaridan ozod qilingan maxsus xodimni ajratish talab qilinadi (master,
seksiya mudiri);
III bosqich . Boshqaruv bo'yicha ishlarning hajmi shunchalik o'sadiki,
boshqaruv xodimlari faoliyatini muvofiklashtirish zaruriyati paydo bo'ladi (to'g'ri
chiziqli ierarxiya vujudga keladi (sex boshlig'i).
IV bosqich . Boshqaruv ishi hajmini bunday keyingi o'sishi
munosabati bilan boshqaruv xodimlarini alohida vazifalarni bajarish
ixtisoslashishlari talab qilinadi: rejachilar, nazoratchilar va h.k.
mutaxasislar paydo bo'ladilar.
V bosqich . Boshqaruv ishining hajmi va bu ish bilan band bo'lgan xodimlar
soni ko'payadi, shuning uchun ularning harakatlarini muvofiqlashtirish zaruriyati
vujudga keladi (tavtish komissiyasi raisi).
VI bosqich . Boshqaruv faoliyatini rivojlanishi vazifaviy va to'g'ri
chiziqli ierarxiyani umumiy rahbarlik ostida birlashtirish zaruriyatiga
olib keladi, u esa faoliyatning ixtisoslashgan turi bo'lib qoladi (korxona
direktori).
Bu bosqichlar har xil tashkiliy tuzilmalar, lavozimlar, bo'linmalar
ko'rinishidagi ma'lum tashkiliy rasmiylashtirishga egalar 5
.
Tashkilot (korxona) ning tashkiliy tuzilmasini tashkilotni boshqa-rish
tuzimini o'zaro bog'langan va bo'ysinish tartibida joylashtirilgan, maqsadga
qaratilgan holda faoliyat yuritish va uni rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan
elementlarning tartibga solingan yig'indisi sifatida belgilash mumkin.
5
Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2022=Y.-151 b.
15

Tashkilotda tuzilmalarning bir necha turlarini ajratish mumkin: texnologik,
ishlab chiqarish, moliyaviy, ijtimoiy, axborot, tashkiliy va h.k. Bunda oxirgisi
alohida o'ringa ega: u sinergetik samara olish va qo'yilgan maqsadlarga erishish
uchun elementlarning o'zaro hamkorligini tartibga soladi, shaxsan tashkiliy
yaxlitlikni yaratadi. Korxonaning tashkiliy tuzilmasi ishlab chiqarish tuzilmasi va
boshqaruv tuzilmasining tashkiliy yaxlitligi sifatida bo'ladi. Ishlab chiqarish
tuzilmasi bazis sifatida boshqaruvning tuzilmasini belgilab beradi.
Boshqaruvning vazifalari va tuzilmasi dialektik yaxlitlikda bo'ladilar. Yangi
tashkilotni tashkil qilishda vazifalar tuzilmalar (bo'linmalar, lavozimlar)ni
shakllantirish, ularga huquqlar, vakolatlar va javobgarliklarni biriktirish uchun asos
bo'ladilar. Ishlab chiqarish va boshqaruvni takomillashtirish va har tomonlama
rivojlantirishda tuzilma vazifalar majmuasining ehtimol bo'lgan o'zgarishlari
diapozoni (darajasi)ni belgilab beruvchi asos bo'ladi. Bunday tuzilma tubdan
o'zgartirilmaydi, ya'ni asosiy bo'linmalar va lavozimlar saqlanib qolinadi.
Tashkilotlar (korxonalar)ni boshqarishning tashkiliy tuzilmasi katta turli-tumanligi
bilan ajralib turadi va qo'yidagi omillar bilan belgilanadi: tashkilot faoliyatining
xarakteri va uning xususiyatlari bilan (ishlab chiqariladigan va sotiladigan
mahsulotlarning tarkibi, texnologik, texnik jihozlarinishi);
• tashkilot ishlab chiqarish yoki tijorat faoliyatining o'lchamlari (hajmlari) bilan;
boshqaruv apparati tuzilishining asosiy faoliyati (ishlab chiqarish, tijorat)ning
ierarxik tuzilishiga mosligi bilan;
• boshqaruvning tashkil qilish shakli bilan ;
-tashkilotni boshqarishning markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan shakllari
o'rtasidagi munosabat bilan ;
• boshqaruvning sohaviy va xududiy shakllari o'rtasidagi munosabat bilan
(mahsulot, mintaqa bo'yicha);
• xodimlar malakasining darajasi bilan;
• tashkilotning strategiyasi bilan;
• tashkilot tashqi muhitining murakkabligi va dinamikligi bilan;
• maqsulotning ta'minoti va sotilishini tashkil qilinishi bilan;
16

• tashkilotni geo grafik joyl ashishi bilan va h.k.
Tashkilotning tashkiliy tuzilmasini shakllantirishda uning oldiga quyidagi
talablarni ko'yish kerak:
 mahsulotni ishlab chiqarish va sotish jarayoni, boshqaruv tuzilmasini faoliyat
yuritishining natijasi sifatida mutanosiblik, uzliksizlik, parallellik, bir maromdalik
talablariga mos kelishi kerak;
 tashkiliy tuzilma tashkilotni rejali ravishda rivojlanishiga yordam berishi kerak;
 tuzilma elementlari (bo'linmalar)ning soni kichik, ammo tashkilot normal
faoliyat yuritishi uchun yetarlicha bo'lishi kerak, bitta darajadagi tarkibiy qismlar
o'rtasidagi gorizontal aloqalar soni ham xuddi shunday bo'ladi. Gorizontal aloqalar
norasmiy munosabatlarni amalga oshirishga imkon beradilar va ko'nikmalarni
uzatishga ko'maklashadilar, bitta darajadagi tarkibiy qismlarning tizim
maqsadlarini bajarish bo'yicha harakatlarini muvofiqlashishini ta'minlaydilar.
Aloqalar sonini kamayishi tizimni faoliyat yuritishining berqarorligi va
operativligini oshishiga olib keladi;
 tashkiliy tuzilma egiluvchan, qat'iy aloqalarning eng kam miqdoriga ega, sodir
bo'layotgan o'zgarishlar , ya'ni vazifalar va yangi xizmatlarni bajarish zaruriyatiga
muvofiq tez yo'lga qo'yishga qodir bo'lishi kerak. Tizimning ixchamligi uni bozor
talablariga tez moslashishining talablaridan biri bo'ladi:
 tashkiliy tuzilma iloji boricha sodda bo'lishi kerak, buning uchun boshqaruv
darajalari miqdorini, tashkilot tarkibiy qismlari o'rtasidagi aloqalar sonini
qisqartirish, ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish zarur;
 tashkiliy tuzilma tashkilotga fan yutuqlari va ilg'or tajribani tadbiq etishga
ko'maklashishi kerak;
 tizim elementlari o'rtasidagi, hamda tizim va atrof muhit o'rtasidagi
kommunikatsiyalar aniq bo'lishlari kerak ;
 tashkiliy tuzilma ishlab chiqilgan va sotilgan tovarlar va xizmatlarning yuqori
sifatini ta'minlashi kerak;
 tashkiliy tizilma tashkilotni faoliyat yuritishining yuqori samaradorligini
ta'minlash kerak.
17

Tashkiliy tuzilmani shakllantirishda yana boshqaruvchanlikni ham hisobga
olish kerak. Shuning munosabati bilan quyidagi tushunchalarni ko'rib chiqish
maqsadga muvofiqdir:
- boshqaruvchanlik ko'lami (M) - bu ma'lum menejer yoki boshqaruv
idorasining haqiqatdan ham bevosita qo'l ostida bo'lgan xodimlar bo'linmalarning
soni;
- boshqaruvchanlik me'yori (N) - bu boshqaruv munosabatlari va boshqaruv
texnikasini rivojlanishining zamonaviy sharoitlarida ma'lum menejer yoki
boshqaruv idorasiga bo'ysunishi maqsadga muvofiq bo'lgan xodimlar yoki
bo'linmalarning soni. Bu, aslida boshqaruvning muvofiq ko'lamidar.
Bunda boshqaruvchanlik me ' yori ( N ) ning boshqaruvchanlik ko ' lami ( M ) ga
nisbatan iborat bo ' lgan boshqaruvchanlik koeffisenti ( Ku ) dan foydalanish
maqsadga muvofiqdir :
Ku = H / M
Ushbu koeffetsientlar boshqaruv sub ' yektining boshqaruvchi qobiliyati va
boshqaruv ob ' yektining murakkabligi o ' rtasidagi nisbatni aks ettiradilar .
Ku > 1 da boshqaruv sub ' yekti salohiyatidan yetarlicha bo ' lmagan holda
( kattaroq yoki kichikroq darajada ) foydalaniladi , boshqaruvga xarajatlar ham
shunday .
Ku < 1 da boshqaruv sub ' yekti ( menejer yoki boshqaruvning ma ' lum
idorasi ) ga ortiqcha ish yuklangan , boshqaruv qiyinlashgan , boshqaruvchanlik
pasaygan .
Ku = 1 miqdori muvofiq bo ' ladi . Bunda boshqaruv sub ' yektining boshqarish
qobiliyati boshqaruv ob ' yekti murakkabligiga mos keladi .
Ba ' zi bir mutaxassislar boshqaruvchanlik me ' yori miqdorini tavsiya qila turib ,
bitta boshliqning quli ostidagilarning soni 7 nafardan oshib ketmasligi kerak
deydilar . Ruhshunoslarni belgilashlaricha , bu bosh miya ishining hususiyatlari
bilan bog ' liqdir . "7" soni inson tafakkurida qandaydir chegaraviy ahamiyatga
egaligi haqida ko ' pgina xalqlar og ' zaki ijodiyotining tahlili darak beradi .
18

Shu bilan birga, bu son faqat boshqaruvchanlikning o'rtacha me'yori bo'ladi.
Buning ustiga hozirgi sharoitlarda axborot tizimlari va guruhli ishdan keng
foydalanish hisobiga boshqaruvchanlik ko'lamini yanada ko'payishining ehtimoli
bor. Masalan, D.Vudvord korxonalarni tekshirib chiqqandan keyin ishlab
chikarishning uchta har xil turlari uchun quyidagi ma'lumotlarni olgan.
Mehnat ilmiy tadqiqot instituti boshqaruvchanlik me'yorlarining quyidagi
miqdorlarini tavsiya qilgan:
boshqaruvning yuqori darajasi uchun, bunda qul ostidagilar har xil
xarakterdagi vazifalarni bajaradilar, 3-7 nafar kishi;
boshqaruvning o'rtacha darajasi uchun, bunda qo'l ostidagilar o'xshash
vazifalarni bajaradilar, - 8-20 nafar kishi;
boshqaruvning quyi darajasi uchun, bunda qo'l ostidagilar bir xildagi
vazifalarni bajaradilar, -21:40 nafar kishi.
2-jadval
Ishlab chiqarishning tashkiliy ierarxiyasi har xil bo'g'inlari va turlari uchun
boshqaruvchanlik ko'lami 6
Ishlab
chikarishning
darajasi Donali ishlab
chikarish Ommaviy
ishlab
chikarish Sinov tarzida
ishlab chikarish
Yuqori bo'g'in
Quyi bo'g'in 4
23 7
48 10
15
Direktor darajasi ( yuqori daraja ) va brigadir darajasi ( quyi daraja uchun
boshqaruvchanlik darajasidagi katta farq ( uch martadan to o ' n besh martagacha )
shu bilan izohlanadiki , direktor va uning qo ' li ostidagilar ( odatda bular uning
o ' rinbosari va unga to ' g ' ridan to ' g ' ri chiquvchi sexlar va bo ' linmalar boshliqlari )
darajasidagi muvofiqlashtirish nisbati brigadir va ishchilar darajasidagi
muvofiqlashtirish nisbatidan ham amalga oshiriladigan huquqlarning mazmuni
bo ' yicha va ham axborotli almashuvning xarakteri bo ' yicha juda kuchli farq qiladi .
6
Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU, 2021.- 453 b.
19

Agar brigadirga ishchini yuzini , nomini bilish zarur bo ' lsa va u buni qiladi , direktor
uchun o ' zining o ' rinbosari haqidagi bunday ma ' lumotlar u bilan samarali o ' zaro
hamkorlik o ' rnatish uchun yetarli bo ' lmaydi . Shuning uchun tashkiliy ierarxiyaning
pastki qavatlaridan boshqaruvchanlikning muvofiq ko ' lami yoki me ' yorining
yuqorisi tomon harakatlanishi miqdori kamroq bo ' ladi , chunki boshqaruv vazifalari
murakkablashadi .
Boshqaruvchanlik me'yorlariga yana bir qator boshqa omillar ham ta'sir
ko'rsatadilar. Hammadan avval bular ishni bajarish bilan bog'lik o miliar, ya'ni:
• ishlarning o'xshashligi;
• ishlarning xududiy uzoqlashganligi; ishlarning murakkabligi.
Omillarning yana biri kim rahbarlik qilishi va kimning ustidan rahbarlik
qilishga bog'lik: menejer va uning qo'li ostidagilarning kasbiy darajasi va shaxsiy
xususiyatlari.
Omillarning eng ko'p sonli guruhi boshqaruvni tashkil qilishga tegishlidir:
huquqlar va javobgarliklarni boshqalarga topshirishdagi aniqlik darajasi;
• maqsadlarni qo'yilishidagi ravshanlik darajasi;
• tashkilotdagi barqarorlik (o'zgarishlarning tezligi) darajasi;
• ish natijalarini o'lchashdagi ob'yektivlik darajasi; kommunikatsiyalar
texnikasi.
Tashkiliy tuzilmalarning asosiy parametrlarini ajratish mumkin, ya' ni:
- boshqaruvning markazlashganlik (markazlashmaganlik) darajasi;
- mehnatni taqsimlanganlik va ixtisoslashganligi darajasi;
- deportamentlashtirish va kooperatsiyalash;
- har bir darajadagi boshqaruvchanlik ko'lami;
- boshqaruvning shakllantirilganlik darajasi;
- boshqaruv bosqichlarining soni;
- bo'g'inlilik, ya'ni gorizontal (bir darajada) joylashgan bo'linmalarning soni;
- tizimning murakkabligi darajasi.
Tashkiliy tuzilmalarning quyidagi turlari ajratiladi.
20

Tashkiliy tuzilmalarni qo'rish uchun tashkilotlarni boshqarish tizimidagi
tizimchalar, idoralar va xodimlarning hukmronligi, bo'ysundirishning vertikal
nisbatlarini aks ettiruvchi ierarxiyalik tamoyili muhim ahamiyatga ega.
To'g'ri chiziqli tuzilma tashkilot va har bir bo'linmaning boshida barcha
vakolatlarga ega bo'lgan va boshqaruvning barcha vazifalarini o'z qo'liga jamlagan
rahbat turishini ko'zga tutadi (3-rasm). Zanjircha bo'yicha yuqoridan pastga
uzatiladigan uning qarori barcha quyida turuvchi bo'g'inlar tomonidan bajarilishi
majburiydir. Boshqaruvning ushbu tizimi rahbarlarning ierarxiyasi shunday asosda
tashkil qilinadi (masalan, tashkilot tashkilot direktori, sex boshlig'i, master).
Direktor
3-rasm. To'g'ri chiziqli tashkilot tuzilmasi.
Yakka hukmronlik tamoyili shundan iboratki, qo'l ostidagilar faqat bitta
rahbarning farmoyishlarini bajaradilar. Buning ustiga amaldor shaxs qandaydir
ijrochilarga ularning bevosita rahbarini chetlab o'tib, farmoyish berish huqukiga
ega emas.
Ushbu tuzilma ayrim mutaxassislar va xizmat bo'linmalarini mavjud
bo'lishiga yo'l qo'yadiki, ular faqat to'g'ri chiziqli rahbarga axborotlarni yig'ish va
ishlab chiqarish yordam beradilar, ammo o'zlari boshqarilayotgan ob'yektga
ko'rsatmalar yoki yo'riqnomalar beraolmaydilar.
21Direktor
Sex boshlig'i Sex boshlig'i Sex boshlig'i
master master master master master master

Boshqaruvning bu tuzilmasining afzalligi farmoyishlarning yakkaligi va
aniqligi, rahbarning o'zi boshqarayotgan bo'linma faoliyati natijalari uchun
oshirilgan javobgarligi, qarorlar qabul qilishdagi operativligi, ijrochilar tomonidan
bir birlari bilan muvofiklashtirilgan farmoyishlarni olinishidir.
To'g'ri chiziqli tuzilmaning kamchiliklari qo'yidagilardan iborat: rahbarga
nisbatan yuqori talab, u boshqaruvning barcha vazifalari va korxona (bo'linma)
faoliyati turlari bo'yicha keng bilimlar va tajribaga ega bo'lishi, axborotlar bilan
to'ldirilishi, qo'li ostidagilar, yuqori rahbarlar va qo'shni tashkilotlar bilan
aloqaning ko'pliligiga ega bo'lishi kerak.
Boshqaruvning vazifaviy tuzilishi - bu tuzilmada boshqaruv ta'sirlari to'g'ri
chiziqli va vazifaviyga ajraladilar va bu ta'sirlardan har biri ijrochi uchun
majburiydir. Vazifaviy aloqalar boshqaruvning har qanday umumiy va aniq
vazifalari majmuasini amalga oshiradilar.
Ushbu tuzilma umumiy rahbar va bo'linmalar (texnik, iqtisodiy va h.k.)
rahbarlari ijrochilarga o'z ta'sirini vazifalar bo'yicha taqsimlaydilar. Rahbarlar bir
birlarining ishiga aralashmaydilar. Umumiy rahbarlar faqat bo'linmalar
rahbarlarining harakatlarini muvofiklashtiradilar va o'z vazifalarining cheklangan
ro'yxatini bajaradilar (rahbarlar o'rtasidagi muvofiqlashtiruvchi aloqa rasmda
ko'rsatilmagan).
Har bir rahbar faqat vazifalarning aniq ijrochilar tomonidan ishni bajarilishi
uchun zarur bo'lgan zarur qisminigina o'ziga oladi. Bunda rahbarlarni ishni
bajarilishini borishi haqida xabardor qiluvchi teskari aloqa bo'lmasligi mumkin.
Bunday tuzilmada rahbarlar vazifaviy deb ataladilar.
Ijrochi ham o'zining ishlarining bir qismini quyida turuvchi darajaga
topshirishi va unga nisbatan vazifaviy rahbar bo'lishi mumkin. Shunday qilib, bitta
ijrochi bir vaqtda bir necha vazifaviy rahbarlarga bo'ysunishi mumkin.
Boshqaruvning vazifaviy tuzilishining afzalliklari quyidagilar: rahbarlikka aniq
sohadagi omilkor mutaxassislarni jalb qilinishi;
nostandart vaziyatlarni hal qilishdagi operativlik;
22

vazifaviy rahbarlarning kasb mahoratini tez o'sishi; Boshqaruvning vazifaviy
tuzilishining kamchiliklari kuyidagilar:
yakka xukumronlik tamoyilini buzilishi; javobgar shaxsni yo'q bo'lishi;
bo'linmalar faoliyatini muvofiklashtirishni qiyinligi.
To'g'ri chiziqli vazifaviy tuzilma o'z ichiga ham to'g'ri chiziqli va ham vazifali
tashkil qilishlarni oladi, bu ijrochilar uchun ikki tomonlama bo'ysunishni yaratadi.
Boshqaruvning ko'pgina idoralari va ijrochilari boshqaruv faoliyati(vazifalari)ning
alohidagi turlarini bajarishga ixtisoslashadilar, vazifaviy bo'linmalar quyida
turuvchi bo'limlarga ko'rsatmalar va farmoyishlarni (vakolatlari doirasida ) berish
huquqiga egalar (4-rasm.)
Bu tuzilmaning afzalliklari aniq vazifalar uchun javob beruvchi
mutaxasislarning yuqori omilkorligi, to'g'ri chiziqli rahbarlarning ular vazifaviy
faoliyat masalalari bo'yicha ma'lumotlar tayyorlashdan ozod bo'lganliklari
natijasida operativ boshqaruv bo'yicha imkoniyatlarini kengayishidir.
Korxo na direktori
Moliya Xodimlar Rejalashtirish Ta'minot
1-bo'lim 2-bo'lim 3-bo'lim
4-rasm. To'g'ri chiziqli vazifaviy tuzilma
Tuzilmaning kamchiligiga qo'yidagilarni kiritish mumkin:
 harakatlar birligining yo'qligi;
 vazifaviy xizmatlar o ' rtasida doimiy o ' zaro aloqalarni qo ' llab quvvatlash
imkoniyati yo ' qligi ;
 qarorlar qabul qilishning uzoq muddatli tadbirlari ; ijrochilarning ish uchun
javobgarliklarini pasayishi , chunki
 ulardan har biri bir necha rahbarlardan ko'rsatmalar oladilar;
23

 xodimlar tomonidan "yuqoridan" olinadigan ko'rsatmalar va farmoyishlarni
muvofiqlashmaganligini, chunki har bir vazifaviy bo'linma o'zining masalalarini
birinchi o'ringa qo'yadi.
Boshqaruvning to'g'ri chiziqli - shtabli tuzilmasida 7
birinchi (to'g'ri chiziqli)
rahbarga aniq masalalarni ishlab chiqish va tegishli qarorlar, rejalarni tayyorlashda
shtablar deb atalgan, vazifaviy bo'limlardan tashkil topgan boshqaruvning maxsus
apparati yordam beradi. Bunday bo'linma o'z qarorlarini yuqori rahbar orqali
o'tkazadi yoki (maxsus vakolatlar doirasida) ularni pastda turuvchi daraja
xizmatlari va ijrochilarigacha yetkazadi.Vazifaviy bo'linmalar, qoidaga ko'ra,
ishlab chiqarish (tijorat) bo'limlariga mastaqil ravishda farmoyishlar berish
huquqiga ega emaslar.
Vazifaviy xizmatlar ishlab chiqarishning texnik qo'llab quvvatlanishini
amalga oshiradilar, ishlab chiqarishga rahbarlik qilish bilan bog'lik masalalarni hal
qilish variantlarini tayyorlaydilar, to'g'ri chiziqli rahbarni rejalashtirish, moliyaviy
hisob-kitoblar, moddiy-texnik ta' minot va boshqa masalalardan ozod qiladilar.
Tashkiliy tuzilma boshqaruvning yuqori operativligini ta'minlaydi.
Firma qanchalik yirik bo'lsa, u shunchalik shoxlab ketgan apparatga ega
bo'ladi. Shu munosabat bilan vazifaviy xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirish yoki
o'zining ixtiyorida kompyuter texnikasiga ega bo'lgan yuqori malakali xodimlarga
ega yirik ixtisoslashgan bo'linmalarni tashkil qilish haqidagi masala vujudga
keladi.
2.2.Asosiy tashkiliy- huquqiy shakllar.
Hozirgi sharoitlarda tashkilot (xorij amaliyotida firma) bozordagi raqobot
munosabatlarining asosiy harakat qiluvchi shaxsi bo'ladi.
Tijorat, ya'ni foyda olish uchun harakat qiluvchi tashkilotlar (korxonalar)ning
tarixi tomirlari bilan an'anaviy jamiyatga borib taqaladi. Ularning u yoki bu
shakllari amalda uzoq o'tmishning barcha buyuk siviliziatsiyalarida qayd
etilganlar. Ko'proq savdogarchilik va (bir oz kamroq darajada) hunarmandchilik
7
Kucharov A.S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2021 u. -120 b
24

korxonalari keng tarqalganlar. Ulardan ba'zi birlari katta yutuqlarga erishganlar va
nisbatan murakkab tashkiliy tuzilmaga ega bo'lganlar. Masalan, antik zamonning
yirikroq ustaxonalari - ergasteriyalarda nazoratchilarning ko'p bosqichli ierarxiyasi
nazorati ostida 300 gacha qullar ishlaganlar, mahsulot esa har xil shaharlardagi
ba'zi bir xuddi shunday doimiy sotish tarmog'i orqali sotilgan.
Zamonaviy firmalarda kapitalistik davrgacha bo'lgan tijorat korxonalari,
qoidaga ko'ra, quyidagalar bilan farqlanadilar:
 majburiy mehnatdan foydalanish;
• faoliyatning an'anaviy xarakteri (o'n yillar damomida o'zgarmaydigan texno
logiya, bir xildagi mahsulot, bir marta va butunlay qabul qilingan tuzilma);
• iqtisotdyotagi o'sha vaqtda ustivor bo'lgan xo'jalik yuritishning novator, o'zini o'zi
ta'minlovchi (yoki notural) turiga nisbatan ikkinchi darajali roli.
Birinchi kapitalistik firmalar kichik, yakka shaxsli egalik yoki o'rtoqlik kabi
tashkil qilinganlar (firmalarning keyingi turi sheriklik yoki paylardagi jamiyat deb
ham ataladi). Egasi (yoki egalari) firma faoliyati uchun zarur bo'lgan barcha
sarmoyani kiritgan va kompaniyani shaxsan boshqargan.
Egasi (yoki egalarning tor guruhi)ni firmaning muvaffiqiyatidan manfaatdor
ligi va amalda rasmiyatchilik va byurokratizmni yo'qligida (barcha narsani xo'jayin
ning o'zi hal qiladi) yakka shaxsli kompaniyalar va o'rtoqliklar kichik firmani
tashki lotlarning ideal turi qilganlar. Hozirgi vaqtga qadar rivojlangan kapitalistik
mamlakatlar firmalarining umumiy sonidan 4.3 qismiga yaqini xuddi shu asosda
harakat qiladilar.
Jahon amaliyotida firmalarni quyidagi alomatlar bo'yicha tasniflash qabul
qilingan:
 xo'jalik fao liyatining turi va xarakt eri (sanoat, transport, sug'urta, savdo,
injiniring,sayyohlik va boshqalar);
 huquqiy holati (yakka shaxsli tashkilot va tadbirkorlar birlashmasi);
 mulkchilikning xarakteri (xususiy, davlat, yarim davlat va kooperativ);
 faoliyat sohasi;
 o'lchami.
25

Firmalarni har xil alomatlar bilan tasniflash aniq firmani o ' rganish natijasida
tashkiliy - huquqiy shakli , uning iste ' mol bozoridagi holati , firma ichidagi
munosabatlar , faoliyatning xarakteri va ko ' lamlari haqida to ' liq tassavvur olish
imkoniyatini beradi .
O ' zbekiston Respublikasidagi tashkilotlarni barqaror va samarali faoliyat
yuritishlari uchun hammadan avval ularni boshqarish tizimining huquqiy ta ' minla
nishi yaratilgan . Gap shundaki , har bir tashkilot yuqoriroq darajadagi tizim -
mintaqa , soha , mamlakat , qo ' shma tashkilot esa - jahon hamjamiyatning tuzilmasi
bo ' ladi .
O'zbekiston Respublikasi hozir bozor munosabatlarini shakllanishi bosqichi
dadir. Ushbu jarayonni huquqiy ta'minla-shining ko'pgina yo'nalishilari hozir yangi
langandirlar. Bu eng muhim yo'nalish -tashkilotlar faoliyatini huquqiy tartibga
solishga ham tegishlidir. U hammadan avval O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik
Kodeksining me' yorlariga muvofiq amalga oshiriladi, u korxonalar va tashkilotlar-
yuridik shaxslarning qo'yidagi tashkiliy-huquqiy shakllarini belgilaydi :
- xo'jalik o'rtoqliklari va jamiyatlari;
- ishlab chiqarish kooperativlari;
- davlat unitar korxonalari;
- notijorat tashkilotlar.
O'z navbatida xo'jalik o'rtoqliklari va jamiyatlari quyidagi tashkiliy -huquqiy
shakllarga ega bo'lishlari mumkin:
- to'lik o'rtoqlik;
- ishonchdagi o'rtoqlik;
- ma' suliyati cheklangan jamiyat;
- ko'shimcha javobgarlikka ega jamiyat;
- ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati;
- yopiq turdagi aksiyadorlar jamiyati;
- sho'ba va bog'liq jamiyatlar.
Hammadan avval "yuridik shaxs" tushunchasini ko'rib chiqamiz.
26

Mulkchiligida, xo'jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida ajratilgan
mulkiga ega va o'zining majburiyatlari bo'yicha shu mulk bilan javob beruvchi
tashkilot yuridik shaxs deb ataladi. U o'z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy
huquklarni xarid qilish va amalga oshirishi, majburiyatlarga ega bo'lishi, sudda
da'vogar va javobgar bo'lishi mumkin. Yuridik shaxslar shaxsiy balansga yoki
smetaga ega bo'lishlari kerak.
O'z faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda olishni ko'zlovchi tashkilotlar
(tijorat tashkilotlari ) yoki bunday maqsad sifatida foyda olishni ko'zlamaydigan va
olingan foydani ishtirokchilari ichida taqsimlamaydigan tashkilotlar (notijorat
tashkilotlar) yuridik shaxslar bo'lishlari mumkin.
Tijorat tashkilotlari bo'lgan yuridik shaxslar xo'jalik o'rtoqliklari va
jamiyatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat unitar korxonalari shaklida
tashkil qilinishlari mumkin.
Notijorat tashkilotlari bo'lgan yuridik shaxslar iste'molchilar kooperativlar,
muassasalar mulk egalari tomonidan moliyalashtirilgan ijtimoiy yoki diniy
tashkilotlar (birlashmalar, hayriya jamg'armalari shaklida, hamda qonun tomonidan
ko'zda tutilgan boshqa shakllarda tashkil qilinishlari mumkin. Notijorat
tashkilotlari tadbirkorlik faoliyatini faqat o'zlari tashkil qilinishlari maqsadlariga
erishishga xizmat qiluvchi va ushbu maqsadlarga mos keluvchi miqdorda amalga
oshirishlari mumkin.
Yuridik shaxs adliya idoralarida yuridik shaxslarini ro'yxatga olish haqidagi
qonunda ma'lum tartibda davlat ro'yxatidan o'tishlari kerak. U yo nizom, yoki ta'sis
shartnomasi va nizom, yoki faqat ta'sis shartnomasi asosida harakat qiladi.
Qonunda ko'zda tutilgan hollarda tijorat tashkiloti bo'lmagan yuridik shaxs ushbu
turdagi tashkilotlar haqidagi umumiy qoidalarga asosan harakat qilish mumkin.
Yuridik shaxsning ta'sis shartnomasi uning ta'sischilar (ishtirokchilar)
tomonidan tuziladi, nizom esa tasdiqlanadi. Ushbu kodeksga muvofiq bitta ta'sischi
tomonidan tashkil qilingan yuridik shaxs ushbu ta'sischi tomonidan tasdiqlangan
nizom asosida harakat qiladi.
27

Yuridik shaxsning ta'sis hujjatlarida yuridik shaxsning nomi, joylashgan joyi,
yuridik shaxs faoliyatini boshqarish tartibi belgilab beriladi, hamda tegishli turdagi
yuridik shaxslar uchun qonun tomonidan ko'zda tutilgan boshqa ma'lumotlar
bo'ladi. Notijorat tashkilotlari va unitar korxonalarning, qonunda ko'zda tutilgan
hollarda boshqa tijorat korxonalarining ham ta'sis hujjatlarida yuridik shaxs
faoliyatining predmeti va maqsadlari belgilab berishlari kerak. Tijorat tashkiloti
faoliyatining predmeti va ma'lum maqsadlari qonun bo'yicha majburiy bo'lmagan
hollarda ham ta'sis hujjatlarida ko'zda tutilgan bo'lishlari mumkin.
Ta'sis shartnomasida ta'sischilar yuridik shaxsni tashkil qilish majburiyatini
o'zlariga oladilar, uni tashkil qilish bo'yicha qo'shma faoliyatining tartibi, unga o'z
mulklarini topshirish va uni faoliyatida ishtirok etish shartlarini belgilaydilar.
Shartnoma tomonidan foyda va zararlarni ishtirokchilar o'rtasida taqsimlanishi,
yuridik shaxs faoliyatini boshqarish, ta'sischilar (ishtirokchilar)ni uning tarkibidan
chiqishi shartlari va tartibi belgilanadi.
Tashkilotlar aniq tashkiliy-huquqiy sherikliklarining ba'zi bir xususiyatlari,
ularni tashkil qilinishi va faoliyat yuritishi quydagilardan iboratdir.
To'liq o'rtoqlik - o'rtoqlik ishtirokchilari (to'liq o'rtoqlar) ular o'rtasida
tuzilgan shartnomaga muvofiq o'rtoqlik nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug'ullanadilar va uning majburiyatlari bo'yicha o'zlariga tegishli bo'lgan mulk
bilan javob beradilar.
Ishonchdagi o'rtoqlik (kommanditli o'rtoqlik) - bu o'rtoqlik nomidan
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi va o'rtoqlik majburiyatlari bo'yicha o'z
mulklari bilan javob beruvchi ishtirokchilar (to'liq o'rtoqlar) dan tashqari , o'zlari
tomonidan kiritilgan kiritmalari summasi doirasida o'rtoqlik faoliyati bilan bog'liq
zarar ko'rish xatariga ega va o'rtoqlik tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshirishda ishtirok etmaydigan bir yoki bir necha kiritma kirituvchi ishtirokchilar
(kommandititlar) mavjud bo'ladi.
Ma'suliyati cheklangan jamiyat - bir yoki bir necha shaxslar tomonidan ta'sis
etilgan jamiyat, uning nizom sarmoyasi ta'sis hujjatlari tomonidan ma'lum
ulushlarda taqsimlangan. Ma'suliyati cheklangan jamiyat ishtirokchilari uning
28

majburiyatlari bo'yicha javob bermaydilar va o'zlari tomonidan kiritilgan
kiritmalari qiymati doirasida jamiyat faoliyati bilan bog'liq zarar ko'rish xatariga
ega bo'ladilar.
Qo'shimcha ma'suliyatga ega jamiyat - bir yoki bir necha shaxslar tomonidan
ta'sis etilgan jamiyat, uning nizom sarmoyasi ta'sis hujjatlari tomonidan ma'lum
miqdorlardigi ulushlarga taqsimlangan. Bunday jamiyat ishtirokchilari uning
majburiyatlari bo'yicha o'z mulklari bilan hamma uchun bir xil miqdordagi
jamiyatning ta'sis hujjatlarida belgilangan ularning kiritmalarining karrali
qiymatidagi birgalikdagi subsidiyali javobgarlikka egalar. Bitta ishtirokchini
bankrot bo'lishida uning jamiyat majburiyatlari bo'yicha javobgarligi, agar jamiyat
hujjatlari tomonidan javobgarlikni taqsimlashning boshqacha tartibi ko'zda
tutilmagan bo'lsa, qolgan ishtirochilar o'rtasida ularning kiritmalariga mutonosib
ravishda tasdiqlanadi.
Aksiyadorlik (hissadorlik) jamiyati - nizom sarmoyasi aksiyalarning ma'lum
soniga taqsimlangan jamiyat. Aksiyadorlik jamiyati ishtirokchilari (aksiyadorlar)
uning majburiyati bo'yicha javob bermaydilar va o'zlariga tegishli bo'lgan aksiyalar
qiymati doirasida jamiyat faoliyati bilan bog'lik zarar ko'rish xatariga egalar.
Aksiyadorlar umumiy majlisining favqulotida huquq doiralariga quydagilar
kiradilar:
 jamiyat nizomini o'zgartirish, shu jumladan uning nizom sarmoyasini
o'zgartirish;
 aksiyadorlarning ellikdan ortiqroq soniga ega jamiyatda direktorlar kengashi
(kuzatuv kengashi) a'zolarini va jamiyatning taftish komissiyasi (taftishchi)ni
saylash va ularning vakolatlarini muddatidan oldin tugatish;
 jamiyat ijroiya idoralarini tashkil qilish va, agar jamiyat nizomi tomonidan bu
masalalarni yechish direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi)ning huquq doirasiga
kiritilmagan bo'lsa, ularning vakolatlarini muddatidan oldin tugatish;
 jamiyatning yillik hisobotlari, buxgalteriya balanslari, foydalar va zararlar
hisobotini tasdiqlash, uning foydalari va zararlarini taqsimlash;
 jamiyatni qaytadan tashkil qilish yoki tugatish haqida qaror qabul qilish.
29

Aksiyadorlik jamiyatlar haqidagi qonun tomonidan aksiyadorlar umumiy
majlisning favqulotida huquq doirasiga yana boshqa masalalarni hal qilish ham
kiradi. Qonun tomonidan aksiyadorlar umumiy majlisning favqulotlarda huquq
doirasiga tegishli bo'lgan masalalar jamiyat ijroiya idoralariga hal qilish uchun
topshirilishi mumkin emas.
Aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonunga muvofiq jamiyat nizomi
tomonidan direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) tashkil qilingan holda uni
mutloq huquq doirasi belgilanishi kerak. Nizom tomonidan direktorlar
kengashi(kuzatuv kengashi)ni mutloq huquq doirasiga kiritilgan masalalar u
tomonidan jamiyatning ijroiya idoralariga hal qilish uchun topshirilish mumkin
emas.
Sho'ba va bog'liq jamiyatlar. Xo'jalik jamiyati, agar boshqa (asosiy) xo'jalik
jamiyati yoki o'rtoqlik uning nizom sarmoyasidagi ustivor ishtiroki sababli yoki
ular orasida tuzilgan shartnomaga muvofiq yoki boshqa tartibda bunday jamiyat
tomonidan qabul qilinadigan qarorni belgilab berish imkoniyatiga ega bo'lsa,
sho'ba jamiyat deb tan olinadi.
Ishlab chiqarish kooperativi (arteli) - fuqarolarning o'zlarning shaxsiy
mahnatlari va boshqa ishtiroklariga asoslangan birgalikdagi ishlab chiqarish va
boshqa xo'jalik faoliyati (sanoat, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish,
qayta ishlash, sotish, ishlarini bajarish, savdo, maishiy xizmatlar va boshqa
xizmatlarni ko'rsatish) uchun a'zolik va uning a'zolari (ishtirokchilari)ning mulkiy
payli badallarini birlashtirish asosidagi ixtiyoriy birlashmasidir. Qonun va ishlab
chiqarish kooperativining ta'sis hujjatlari tomonidan uning faoliyatida yuridik
shaxslarni ham ishtiroq etishi ko'zda tutilishi mumkin. Ishlab chiqarish kooperativi
tijorat tashkiloti bo'ladi.
Kooperativ a'zolari umumiy majlisining mutloq huquq doirasiga qo'yidagilar
kiradi:
 nizomni o'zgartirish;
30

 kuzatuv kengashini tashkil qilish va uning a'zolari vakolatlarini tugatish,
hamda agar bu huquq nizom bo'yicha uning kuzatuv kengashiga topshirilmagan
bo'lsa, kooperativ ijroiya idoralarini tashkil qilish va vakolatini tugatish;
 kooperativ a'zoligiga qabul qilish va undan chiqarish; kooperativning yillik
hisobotlari va buxgalteriya balanslarini
 tasdiqlash va uning foyda va zararlarini taqsimlash;
 kooperativni qayta tashkil qilish va tugatish haqidagi qarorni qabul qilish.
Davlat unitar korxonalari. Unitar korxona deb davlat mulki bo'lgan va
korxonaga xo'jalik faoliyatini olib borish yoki operativ boshqarish huquqlarida
tegishli bo'lgan, o'ziga biriktirilgan mulkka mulkchilik huquqiga ega bo'lmagan
tijorat tashkiloti tan olinadi.
Notijorat tashkilotlar - bu o'z faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda
olishni ko'zlamaydigan yuridik shaxslardir. Bu tashkilotlar tadbirkorlik faoliyatini
faqat shuning uchun amalga oshirishlari mumkinki, chunki u ularni tashkil qilish
maqsadlariga erishishga xizmat qiladi va ushbu maqsadlarga mos keladi.
Notijorat tashkilotlarga quyidagilar kiradi:
- matlubot kooperativi;
- ijtimoiy va diniy tashkilotlar (birlashmalar);
- jamg'armalar (fondlar);
- muassasalar;
- yuridik shaxslar birlashmalari (assotsiatsiyalar va ittifoqlar).
Matlubot koopera tivi - fuqarolar va yuridik shaxslarning a'zolik asosda
ishtirokchilarning mulkiy va boshqa ehtiyojlarini qanoatlantirish maqsadida, o'z
a'zolarining mulkiy payli badallarini birlashtirish yo'li bilan amalga oshiriladigan
ixtiyoriy birlashuvidir.
Ijtimoiy va diniy tashkilotlar (birlashmalar) - fuqarolarning ma' naviy va
boshqa nomoddiy extiyojlarini qanoatlantirish uchun ularning manfaatlarning
umumiyligi asosidagi ixtiyoriy birlashishidir.
Jamg'arma (fond) - a'zolikka ega bo'lmagan notijorat tashkiloti, u fuqoralar
va(yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy mulkiy badallar asosida ta'sis etiladi
31

va ijtimoiy, hayriya, madaniy, ta'lim yoki boshqa ijtimoiy foydali maqsadlarni
ko'zlaydi.
Muassasa - mulk egasi tomonidan boshqaruv, ijtimoiy-madaniy yoki boshqa
notijorat xarakteridagi vazifalarni amalga oshirish uchun tashkil qilingan va u
tomonidan to'liq yoki qisman moliyalashtiriladigan tashkilotdir.
Yuridik shaxslar birlashmalari (assotsiyatsiyalar, uyushmalar). Tijorat
tashkilotlari o'zlarining tadbirkorlik faoliyatlarini muvofiqlashtirish, hamda
umumiy mulkiy manfaatlarini taqdim etish va himoyalash maqsadida o'zaro
shartnoma bo'yicha notijorat tashkilotlari bo'lgan assotsiyatsiyalar yoki uyushmalar
ko'rinishidagi birlashmalarni tashkil qilishlari mumkin. Bunda qandaydir
vazifalarni birgalikda bajarishdagi tashkilotlarni muvofiqlashuvi va muvofiq o'zaro
harakati va tashkilotlar faoliyatini taqsimlanishi ta'minlanishi kerak.
Ijtimoiy va boshqa tijorat tashkilotlar, shu jumladan muassasalar, ixtiyoriy
ravishda bu tashkilotlarning notijorat assotsiatsiyalari (uyushmalari)ga
birlashishlari mumkin.
Assotsiatsiya (uyushma) a'zolari o'zlarining mustaqilliklari va yuridik shaxs
huquqlarini saqlab qoladilar Assotsiatsiya a'zolari uning majburiyatlari bo'yicha
assotsiyatsiyaning ta'sis hujjatlarida ko'zga tutilgan miqdor va tartibda subsidiyali
javobgarlikka egalar.
Shuni ta'qidlash kerakki, assotsiyatsiyalar va uyushmalarda, boshqa tashkiliy
tuzilmalarga nisbatan, birlashgan ishtirokchi tashkilotlarning erkinligi va
tashabbusi cheklanmaydi, ularda ishtirok etishdan aniq foyda ko'zda tutiladi, ayrim
tashkilotlarning mustaqilligi xo'jalik vazifalarni bajarishdagi jamlanish afzalliklari
bilan muvofiq ravishda biriktiriladi.
Joriy vazifalarni amalga oshirish uchun assotsiyatsiya ishchi idoralar va
apparatga ega bo'lishi kerak, ular unga kiruvchi tashkilotlarga nisbatan yuqorida
turuvchi bo'lmaydilar, balki assotsiyatsiya a'zolari tomonidan o'ziga barilgan
vazifalarni bajaradilar.
Jahon va mamlakatimiz iqtisodiyotida sodir bo'layotgan o'zgarishlarning
ta'siri ostida tashkilotlarni integratsiyalashuvining yangi shakllari paydo bo'ladilar,
32

ular tashkilotlarning raqobat-bardoshligini oshiradilar va ularni inqirozli holatdan
chiqishiga ko'maklashadilar. Bunday tashkilotlar-birlashmalar maqsadlari,
ishtirokchilar o'rtasidagi xo'jalik munosabatlarining xarakteri, ularga kiruvchi
tashkilotlarning mustaqiligi darajasiga ko'ra farqlanadilar. Ularga kartellar,
sindikatlar, pullar, trestlar, konsernlar, konsorsiumlar, sanoat xoldinglari,
moliyaviy guruhlar kiradilar.
XULOSA
Keyingi yillarda tashkilotlarni faoliyat yuritishi va rivojlanishida yangi jahon
tendensiyalari kuzatilmoqda.
Ularda eng muhimi - bu ierarxiyaning ahamiyatini tubdan pasayishi, qat' iy
(vertikal) tuzilmalardan foydalanuvchi tashkilotlardan kattaroq avtonomligi bilan
ta'riflanuvchi yumshoqroq, o'zini o'zi tashkil qiluvchi tashkilotlarga o'tishdir. O'zini
o'zi tashkil qilishning xududiy, gorizontal tizimi, o'zini o'zi rivojlantirish va o'zini
o'zi boshqarish va, shunga ko'ra gorizontal bo'yicha menejmentning ustivorligi
mavjuddir.
O'zbekistonda bozor munosabatlarini rivojlanishi va o'zini o'zi tashkil
qilishning tubdan yangi sharoitlari yumshoq tizimlarnng o'zini o'zi rivojlantirishi
jarayonlarini ba'zi bir jadallashuvini va o'tgan yillarda vujudga kelgan
qat'iy(ierarxik) va egiluvchan(dasturiy-maqsadiy) tuzilmalar va tashkilotlarni
"yumshatilishini" "ko'zg'atdi", shunday bo'lsa ham gorizontal tuzilmalar va
tashkilotlar amaliyotida hali g'oyatda kamroq qo'llaniladilar, buni ularning o'zini
o'zi tashkil qiluvchi(yuqoridan tartibga solinmaydigan) boshlanishi bilan izohlash
mumkin. Kelajakda, balki, ular O'zbekiston iqtisodiyotida ham ustivor bo'lsalar
kerak.
Keyingi yillarda tashkilotlarning o'zini o'zi tashkil qiluvchi tizimlar sifatidagi
chegaralarining shaffofligi oshmoqda, bu aslida chegaralarini amalda aniqlash
mumkin bo'lmagan chegarasiz tizimlarni tashkil qiladi. Bu tizimlarning xronik
nomutanosibligini yaratadi, chunki resurslar tizimining ichiga va tashqarisiga
oqadilar va shuning bilan tizimning tebrangichini muvozanatdan chiqaradilar.
33

Shuning bilan bir vaqtda zamonaviy tashkilotlarning shaffofligi, ochiqligi
quyidagilarga yordam beradi:
- salohiyatli investorlar va ishga doir sheriklarni birgalikdagi faoliyatga jalb
qilish;
- zamonaviy ilg'or ishlab chiqarish, tijorat va axborot texnolo-giyalarini
tarqalishi va tezroq o'zlashtirilishi, ilmiy tadqiqotlarning ma'lumotlari va ilg'or
tajribadan foydalanish;
-tashkilot xodimlarining kasbiy mahoratini oshishi;
- tashkilotlar tomonidan tashqi iqtisodiy aloqalarni yo'lga qo'yilishi;
- xo'jalik yurituvchi sub'yektlar tomonidan qonunchilik va me' yoriy
hujjatlarga rioya qilinishi;
- bozor munosabatlari ishtirokchilari va aholini xo'jalik yurituvchi
sub'yektlarning faoliyati va ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va
xizmatlar haqida xabardor qilinishi.
Bu pirovorida tashkilotlarning raqobatbardashligini oshirilishiga, ular
faoliyatining samaradorligini ko'tarilishiga yordam beradi.
Keyingi o'n yillar yana jamiyatni axborotlashganligini oshganligi bilan ham
ta' riflanadilar. Bu tashkilotlarni yakkalanib qolishini buzib yubordi, ulardan bu
sifatni(mexanik, korporativ) ta'minlovchi tuzilmalaridan foydalanadiganlarini
kamroq samaraliroq qilib qo'ydi. Shuning bilan bir vaqtda axboratlashtirish tashqi
muhit o'zgarishlarini hushyorlik bilan his qiluvchi, iste'molchilar so'rovlariga
jadallik bilan javob qaytaruvchi tashkilotlarni tashkil bo'lishiga ko'maklashdi.
Ishlab chiqaruvchini iste'molchi bilan ancha yaqinlashuvi buning muhim
oqibatlaridan biri bo'ladi. Bu esa, o'z navbatda, ishlab chiqaruvchini iste'molchi
talablaridagi o'zgarishlarga jadallik bilan javob qaytarishga majbur qildi, ko'proq
darajada tashkilot tuzilmasini belgilab bera boshladi. Vujudga kelayotgan
sharoitlardagi raqobat kurashida o'z tashkilotini axborotli jamiyat tomonidan
shakllantirilayotgan, tashqi muhitning yangi talablariga yaxshiroq moslashtira
olaganlargina g'alaba qozonishi mumkin.
34

Ko'rsatib o'tilgan jarayonlar keyingi vaqtlarda shakllanayotgan
tashkilotlarning yangi turlarida aniq nomoyon bo'lishlari mumkin, ularga
edxokratik, ko'po'lchamli, partisipativ, tadbirkorlik tashkilotlari va bozorga
qaratilgan tashkilotni kiritish mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU,
2021.- 433 b.
2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 202 2= Y.-150 b.
3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2021 u. -12 0 b.
4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2021.-464 b.
5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va
marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2022 y. -258 b.
6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.:
Eksmo, 2022.-432 s.
7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. -
M.: Prospekt, 2021. - 120 s.
8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye
posobiye. - M.: Prospekt, 2020. - 360 s.
9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы ,
metod ы i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod
red. M.M. Kane. - SPb.: Piter, 2022. - 560 s.
10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2020 y
11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2022-y
12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2020y
13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2020y
14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2021
15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2021 y
16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2021 y.
35

Internet saytlar
1. www.gov.uz
2. www.press-service.uz
3. www.mfer.uz
4. www.UzA.Uz
5. www.review.uz
6. www.cisstat.org
7. www.cer.uz
8. www.mfa.uz
9. www.stat.uz
10. www.eucentralasia.eu
11. www.ved.gov.ru
12. www.wto.org
13. www.unctad.org
14. www.imf.org
15. www.economist.com

36

30

Sotib olish