Tashqi savdo siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	552.0KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	01 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Murodullayev

Ro'yxatga olish sanasi 01 Aprel 2025

5 Sotish

Tashqi savdo siyosati

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
IQTISODIYOT VA AXBOROT FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
IQTISODIYOT (tarmoqlari va sohalari bo‘yicha) TA’LIM YO’NALISHI
“MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN
K U R S I S H I
MAVZU: TASHQI SAVDO SIYOSATI

Bajardi: _______________
Ilmiy rahbar: ______________
Termiz – 202 5
1

MUNDARIJA
KIRISH ........................................... .........................................................................3
I-BOB TASHQI SAVDO SIYOSATI .................................................................... 8
1.1 Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari...............................................8
1.2 Importga ta’riflar. Importga tariflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari...........11
1.3 Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalari va importni kvotalar orqali tartibga
solish....................................................................................................................... 16
II-BOB XALQARO SAVDO NAZARIYASI.....................................................20
2.1 Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash...........20
2.2 Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartiblash usullari.......................24
2.3 O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining xatti-harakatlarini
erkinlashtirish bosqichlari.......................................................................................28
XULOSA ................................................................................................................31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………..................…........…34
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tashqi savdo siyosati har bir davlatning iqtisodiy
o‘sishi, xalqaro iqtisodiy aloqalar va milliy manfaatlarini ta’minlashdagi asosiy
omil sifatida alohida ahamiyatga ega. Davlatlar o‘z iqtisodiy tizimlarini
rivojlantirish va global bozorlar bilan hamkorlikni mustahkamlash uchun turli
tashqi savdo siyosatlarini ishlab chiqadilar. Bu jarayon esa, iqtisodiyotning global
integratsiyasini tezlashtiradi hamda davlatlar o‘rtasida iqtisodiy va siyosiy
munosabatlarning o‘sishiga zamin yaratadi. Xususan, 21-asrda globalizatsiya
jarayonlari davomida davlatlar o‘rtasidagi savdo munosabatlari tobora
murakkablashib bormoqda. Savdo to‘siqlarini kamaytirish, iqtisodiy integratsiya
va global tijoratning yangi mexanizmlarini ishlab chiqish tashqi savdo siyosatining
dolzarbligini oshiradi. Yaqin o‘tgan yillarda, jumladan, O‘zbekistonning tashqi
savdo siyosatida amalga oshirilgan islohotlar, yangi savdo kelishuvlari va xalqaro
tashkilotlarga qo‘shilish jarayonlari davlatning iqtisodiy rivojlanishiga va xalqaro
aloqalarini kengaytirishga qaratilgan muhim qadamlar bo‘ldi. Shuningdek,
COVID-19 pandemiyasi, geosiyosiy o‘zgarishlar va yangi texnologiyalarning
rivojlanishi tashqi savdo siyosatini qayta ko‘rib chiqish va yangilash zaruratini
tug‘dirdi. Shu bilan birga, savdo siyosati strategiyalari iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash va yangi global iqtisodiy sharoitlarga moslashishda muhim rol
o‘ynaydi. Mazkur mavzu, mamlakatlar o‘rtasidagi savdo aloqalarini tahlil qilish,
xalqaro savdoning jamiyat va iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganish hamda
O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatining rivojlanish yo‘llarini aniqlash borasida
muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Shuning uchun, tashqi savdo siyosatining
dolzarbligi nafaqat iqtisodchilar, balki siyosatchilar, diplomatik vakillar va davlat
boshqaruvi sohasidagi mutaxassislar uchun ham o‘zgaruvchan va murakkab global
sharoitlarda e’tiborga loyiq bo‘lgan mavzu hisoblanadi. Tashqi savdo siyosatining
dolzarbligi shuningdek, mamlakatlar o‘rtasidagi raqobatni kuchaytirish va
resurslardan samarali foydalanishni ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega.
Global iqtisodiy tizimda raqobatbardosh bo‘lish uchun davlatlar tashqi savdo
siyosatini samarali tashkil etishlari zarur. Bu nafaqat milliy iqtisodiyotni
3

rivojlantirish, balki xalqaro bozorlar bilan hamkorlikda o‘z o‘rnini
mustahkamlashga imkon yaratadi. Tashqi savdo siyosati, shuningdek, milliy ishlab
chiqaruvchilarni himoya qilish, importni boshqarish va eksportni rag‘batlantirish
orqali mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlaydi. Shu bilan birga, global
tarmoqdagi yangi xavf-xatarlar va siyosiy o‘zgarishlar, xususan, savdo urushlari,
sanksiyalar, transport va yetkazib berish zanjirlaridagi uzilishlar kabi omillar,
tashqi savdo siyosatining ahamiyatini yanada oshiradi. Bu holatlar davlatlarga o‘z
tashqi savdo strategiyalarini qayta ko‘rib chiqishga va ularga yangicha
yondashuvlarni joriy etishga majbur qilmoqda O‘zbekistonning tashqi savdo
siyosati, o‘zining yangi iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda o‘zgarayotgan
global iqtisodiy sharoitlarga mos ravishda o‘zgarib bormoqda. Respublikada
so‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar, xususan, savdo to‘siqlarini
kamaytirish, tashqi savdo jarayonlarini raqamlashtirish, xalqaro tijoratni
liberalizatsiya qilish kabi choralar, O‘zbekistonning xalqaro bozorlar bilan
aloqalarini mustahkamlashga qaratilgan. Bu jarayonlar mamlakatning iqtisodiy
o‘sishi va raqobatbardoshligini oshirishda muhim qadam bo‘ldi. Tashqi savdo
siyosatining dolzarbligi nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy, ijtimoiy va strategik
jihatlardan ham katta ahamiyatga ega. Davlatlar o‘rtasidagi savdo aloqalari
o‘rnatilishi va yaxshilanishi, mamlakatlarning milliy xavfsizligini, barqarorligini
va iqtisodiy farovonligini ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning tashqi
savdo siyosatini chuqur o‘rganish va tahlil qilish, mamlakatning rivojlanish
strategiyalarini shakllantirishda, shuningdek, global iqtisodiyotda o‘z o‘rnini
topishda muhim omil hisoblanadi. Shuningdek, tashqi savdo siyosatining
o‘zgarishi va zamonaviy talablarga moslashuvi, mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy
hamkorlikni yanada chuqurlashtirish imkonini yaratadi. Global savdo tizimida
raqobat kuchayib borayotgan sharoitda, davlatlar o‘z iqtisodiy siyosatlarini
muvofiqlashtirish, savdo tartibotlarini takomillashtirish va innovatsion
yondashuvlarni joriy etish zaruriyatini his qilishmoqda. Tashqi savdo siyosati,
ayniqsa, eksportni rivojlantirish, texnologik transfer va xalqaro investitsiyalarni
4

jalb qilish orqali davlat iqtisodiyotining global bozorlar bilan integratsiyasini
ta’minlaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi, tashqi
savdo siyosatini o‘rganish, uning milliy iqtisodiyotga, xalqaro aloqalar va
integratsiya jarayonlariga ta’sirini tahlil qilishdan iboratdir. Shuningdek,
O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatidagi asosiy islohotlar va o‘zgarishlarni
o‘rganish, uning global bozorlar bilan o‘zaro aloqalarini rivojlantirishdagi
ahamiyatini aniqlashdir. Mavzu bo‘yicha ilmiy izlanishlar, tashqi savdo
siyosatining davlatning iqtisodiy strategiyasida o‘rni va uning kelajakdagi
istiqbollari haqida amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga yo‘naltiriladi. Tashqi savdo
siyosati bugungi kunda global iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylangan va har bir
mamlakatning iqtisodiy o‘sishi, siyosiy mustahkamligi hamda xalqaro aloqalari
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu mavzu asosida amalga oshirilayotgan
kurs ishining vazifalari ko‘plab muhim aspektlarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan,
tashqi savdo siyosatining nazariy asoslarini o‘rganish, uning iqtisodiy va siyosiy
jihatlarini tahlil qilish, savdo siyosatining mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy
aloqalarni qanday shakllantirishi va xalqaro bozorlar bilan integratsiyani qanday
ta’minlashini anglashni maqsad qilganmiz. Buning uchun, avvalo, tashqi savdo
siyosatining mohiyatini va uning xalqaro savdo tizimidagi o‘rnini o‘rganish zarur.
Ikkinchidan, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatini chuqur tahlil qilish, so‘nggi
yillarda amalga oshirilgan islohotlar, yangi savdo kelishuvlari va xalqaro
hamkorlikdagi o‘zgarishlarni aniqlash muhim vazifalardan biridir.
O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatining shakllanishi va rivojlanishi, ayniqsa,
iqtisodiy islohotlar jarayonida qanday o‘zgarishlarga uchraganini va bu
o‘zgarishlarning mamlakatning global bozorlar bilan aloqalariga qanday ta’sir
qilganini o‘rganish zarur. Uchinchidan, tashqi savdo siyosatining global tizimdagi
o‘rnini tahlil qilish, mamlakatlar o‘rtasida bo‘layotgan raqobat, geosiyosiy
o‘zgarishlar va savdo urushlari kabi muammolar tashqi savdo siyosatiga qanday
ta’sir ko‘rsatishi haqida fikr yuritish kerak. Xalqaro savdo tashkilotlari va
shartnomalar doirasidagi yangi yondashuvlar va strategiyalarni o‘rganish,
5

davlatlarning iqtisodiy aloqalarini yaxshilashga qaratilgan tashqi savdo siyosatini
shakllantirishga yordam beradi. To‘rtinchidan, O‘zbekistonning tashqi savdo
siyosatini takomillashtirish va yanada rivojlantirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar
ishlab chiqish vazifasi ko‘zda tutilgan. Bu, o‘z navbatida, eksportni
rag‘batlantirish, yangi savdo imkoniyatlarini yaratish, shuningdek, mamlakatning
iqtisodiy integratsiyasini kuchaytirish bo‘yicha o‘zgarishlar kiritishni o‘z ichiga
oladi. Takomillashtirish strategiyalarini ishlab chiqish, mamlakatning global
iqtisodiyotdagi o‘rnini mustahkamlashga yordam beradi va uning
raqobatbardoshligini oshiradi.
Shu tarzda, kurs ishining asosiy vazifalari tashqi savdo siyosatining nazariy
va amaliy jihatlarini o‘rganish, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatidagi
o‘zgarishlarni tahlil qilish, global iqtisodiy jarayonlarni hisobga olgan holda
tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir. Bu vazifalarni amalga oshirish orqali,
mamlakatning tashqi savdo siyosatini rivojlantirishda muhim ilmiy asoslar
yaratiladi va amaliy tavsiyalar taqdim etiladi.
Kurs ishining ilmiyligi. Ushbu kurs ishining ilmiyligi, tashqi savdo siyosati
va uning mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga ta’siri haqida keng qamrovli ilmiy
tahlil olib borishdan iboratdir. Kurs ishida tashqi savdo siyosatining nazariy
asoslari, xalqaro iqtisodiyotdagi o‘rni, mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar
va ularning milliy iqtisodiyotga ta’siri chuqur tahlil qilinadi. Tashqi savdo
siyosatining mohiyati va uning iqtisodiy samaradorligini o‘rganishda iqtisodiy
nazariyalar, savdo modellaridan foydalaniladi. Shuningdek, ilmiy manbalar va
amaliy tahlillar orqali global savdo jarayonlarining mamlakatlar o‘rtasida qanday
integratsiya va raqobatni keltirib chiqarishi, shu jumladan, O‘zbekistonning tashqi
savdo siyosatidagi o‘zgarishlar va ularning ijtimoiy-ijtimoiy va iqtisodiy
oqibatlarini o‘rganishga alohida e’tibor qaratiladi. Ilmiylikka asoslanib, kurs ishida
dastlabki ilmiy ishlanmalar va yirik iqtisodchilarning fikr-mulohazalari orqali
tashqi savdo siyosatining asosiy tushunchalari, metodologik yondashuvlar va
ularning amaliyotga qo‘llanishi ko‘rsatiladi. Kurs ishida ilmiy tahlillar, statistik
ma’lumotlar va real iqtisodiy voqealar asosida tashqi savdo siyosatining muhim
6

jihatlari va O‘zbekistonning xalqaro bozorlar bilan aloqalarining rivojlanish
dinamikasi tahlil qilinadi.Shuningdek, ilmiy yondashuv bilan mamlakatlarning
tashqi savdo siyosatidagi asosiy islohotlar, global savdo shartnomalari va
O‘zbekistonning bu jarayondagi ishtiroki haqida ilmiy xulosa va tavsiyalar ishlab
chiqiladi. Shunday qilib, bu kurs ishi o‘z ilmiy tarkibida mavjud iqtisodiy
yondashuvlarni, statistik va empirik tahlillarni birlashtiradi va ularning yordamida
yangi ilmiy xulosalarga kelishga xizmat qiladi. Kurs ishining ilmiyligi, nafaqat
tashqi savdo siyosatining umumiy nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, balki
o‘zbekistondagi real iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda, xalqaro savdo
jarayonlaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilish va ularni kelajakda yaxshilashga
yo‘naltirilgan aniq tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratilganligi bilan ham
ta’minlanadi.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi 3 4 bet matndan iborat. Kurs ishi kirish, 2 ta
bob, xulosa, 2 ta rasm, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
7

I-BOB TASHQI SAVDO SIYOSATI
1.1 Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari
Biror mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatga bevosita va bilvosita
aralashuvi jarayoni eksport va import hajmi va tarkibiga ta’sir ko‘rsatish orqali
ichki bandlilikni ta’minlash, iqtisodiy o‘sishga erishish, makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, to‘lov balansini yaxshilash hamda valuta kursini tartibga
solish maqsadlarini ko‘zda tutadi. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan bunday
tadbirlar savdo siyosati deb yuritiladi. Savdo siyosati – budjet-soliq siyosatining
tashqi savdo hajmlarini soliqlar, subsidiyalar, valuta nazorati va import yoki
eksportni to‘g‘ridan-to‘g‘ri cheklashlar orqali tartibga solishni o‘z ichiga olgan
nisbatan mustaqil yo‘nalishidir. Tashqi savdoni cheklash borasida olib borilayotgan
har qanday chora- tadbirlar qisqa muddatli samara beradi. Uzoq davrda esa, faqat
erkin savdogina iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini beradi.
Shuning uchun ham ko‘pgina mutaxassis-iqtisodchilar mamlakat iqtisodiyoti
va aholisi turmush darajani yaxshilash uchun erkin tashqi savdo siyosati
foydaliroq, chunki, tashqi savdoni cheklashga nisbatan uni erkinlashtirish iqtisodiy
resurslardan samarali foydalanishga ko‘proq imkoniyat yaratadi, deb hisoblashadi.
Garchand, erkin savdo jahon iqtisodiyoti nuqtai nazaridan foydali bo‘lishi mumkin
bo‘lsada, ammo alohida olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtai nazaridan
erkin savdo hamma vaqt ham foydali bo‘lavermaydi. Tashqi savdoni cheklash
usullarining 50 dan oshiqroq turi mavjud. Ularning ayrimlari davlat g‘aznasini
to‘ldirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, ba’zilari umuman importni cheklashga va yana
boshqasi esa eksportni cheklashga yoki rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan.
Amaliyotda tashqi savdoni tartibga solishning ta’rif va nota’rif usullaridan
foydalaniladi. Ta’rif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa,
nota’rif usullariga eksporterlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish,
kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi. Bojxona bojlari avvalo import bojlari va
eksport bojlariga ajraladi. Import bojlari davlat budjetini to‘ldirish maqsadida va
ichki bozorlarga tushadigan chet el tovarlari oqimini tartibga solish uchun
belgilanadi. Eksport bojlari mamlakat ichida talab ko‘p bo‘lgan mahsulotlar
8

taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi. Boj olinadigan mahsulotlar, boj
olinmaydigan mahsulotlar, olib kelish va olib ketish taqiqlangan mahsulotlar,
shuningdek, bojxona bojlari stavkasi, ya’ni, ularning tartibga solingan ro‘yxati
bojxona tariflari deb ataladi. Bojxona tariflarini ishlab chiqarish, tabiiy farqlar
(hayvonot va o‘simlik dunyosi), qayta ishlash darajasiga (xom ashyo, yarim tayyor
mahsulotlar, tayyor buyumlar) ko‘ra, taqsimlangan mahsulotlar ro‘yxatini o‘z
ichiga olgan mahsulot sarxillovchilar (klassifikatorlari) asosida qurilgan. Tashqi
savdo siyosati har bir davlatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasining ajralmas
qismidir. U mamlakatning global iqtisodiyotdagi o‘rnini belgilash,
raqobatbardoshligini oshirish va milliy manfaatlarini himoya qilishda muhim
ahamiyatga ega. Tashqi savdo siyosati nafaqat iqtisodiy strategiya, balki siyosiy va
ijtimoiy maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan asboblar tizimidir. Ushbu
siyosat orqali davlatlar o‘zaro savdo aloqalarini tartibga solish, eksport va importni
boshqarish, global bozorlar bilan integratsiyani rivojlantirishga qaratilgan
strategiyalarni ishlab chiqadilar. Tashqi savdo siyosati iqtisodiyotni rivojlantirish,
xalqaro iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash va milliy manfaatlarni ta’minlashga
xizmat qiladi. U davlatlarning iqtisodiy integratsiya jarayonida o‘zining
raqobatbardoshligini ta’minlashga, savdo to‘siqlarini kamaytirishga, yangi
bozorlarni ochishga va global savdo tizimida o‘z o‘rnini mustahkamlashga yordam
beradi. Tashqi savdo siyosati orqali davlatlar eksport va importni boshqarish, yangi
iqtisodiy imkoniyatlarni yaratish, ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish va
ishlab chiqarishning diversifikatsiyasini oshirishga erishadilar. Tashqi savdo
siyosatining asosiy maqsadi — mamlakatning iqtisodiy va siyosiy manfaatlarini
xalqaro savdo aloqalari orqali himoya qilish va rivojlantirishdir. Bu siyosat
mamlakatning global iqtisodiy tizimdagi o‘rnini mustahkamlash, iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirish va barqaror rivojlanishni ta’minlashga xizmat qiladi. Tashqi savdo
siyosatining mohiyatini yanada chuqurroq tushunish uchun, uning asosiy vositalari
va usullarini o‘rganish zarur. Tashqi savdo siyosati turli vositalar yordamida
amalga oshiriladi. Ushbu vositalar mamlakatlarning o‘z iqtisodiy manfaatlarini
xalqaro bozorlarda himoya qilish, yangi iqtisodiy imkoniyatlarni yaratish va
9

bozorlarning kengayishiga xizmat qiladi. Tashqi savdo siyosatining asosiy
vositalari quyidagilar:
- Savdo To‘siqlari (Tarif va No-tarif To‘siqlari): Savdo to‘siqlari — bu
davlatlarning o‘zaro savdo jarayonlarini cheklash uchun qo‘llaniladigan
vositalardir. Tarif to‘siqlari — bu import yoki eksport to‘lovlari (soliqlar), ular
mahsulotning narxini oshiradi va ularni eksport qilish yoki import qilishni
qiyinlashtiradi. No-tarif to‘siqlari esa kvotalar, litsenziyalar, texnik va sanitariya
me’yorlari kabi shakllarda bo‘ladi. Bular orqali davlatlar ma’lum tovarlarni import
yoki eksport qilishni nazorat qiladilar.
- Sanktsiyalar va Cheklovlar: Xalqaro siyosiy yoki iqtisodiy nizolar natijasida
davlatlar savdoga sanksiyalar qo‘llashlari mumkin. Bunday cheklovlar, odatda,
ma’lum mamlakatlarga qarshi joriy etiladi va iqtisodiy o‘sishni to‘xtatishga yoki
biror siyosiy qarorni majburlashga qaratilgan bo‘ladi. Sanktsiyalar orqali davlatlar
o‘zining xalqaro siyosatiga erishishga harakat qiladilar, ammo bu, ko‘pincha,
iqtisodiy barqarorlikni buzishga olib keladi.
- Eksportni Rag‘batlantirish: Tashqi savdo siyosati orqali davlatlar o‘z
eksportlarini rag‘batlantirishga harakat qiladilar. Buning uchun davlatlar
sub’ektlariga imtiyozlar, subsidiya yoki bojxona to‘lovlarini kamaytirish kabi
chora-tadbirlar joriy qilinadi. Eksportni rag‘batlantirish orqali mamlakatlar o‘z
ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish va yangi bozorlarni egallashga
erishadilar.
- Savdo Kelishuvlari va Integratsiya: Xalqaro savdo kelishuvlari va
integratsiya — bu davlatlar o‘rtasida savdoni osonlashtiradigan asosiy vositalardan
biridir. Tashqi savdo siyosati doirasida davlatlar turli ko‘p tomonlama va ikki
tomonlama savdo kelishuvlarini imzolaydilar. Masalan, O‘zbekistonning
Evroosiyo Iqtisodiy Ittifoqiga qo‘shilishi savdo aloqalarini rivojlantirish va yangi
iqtisodiy imkoniyatlarni yaratishda muhim qadam bo‘ldi. Shuningdek, Boshqa
xalqaro tashkilotlarga (masalan, Jahon Savdo Tashkiloti) a’zo bo‘lish, davlatlar
o‘rtasidagi bozorlar va iqtisodiy integratsiyani kengaytiradi.
10

- Valyuta Siyosati: Valyuta siyosati, import va eksportga bo‘lgan talabni
boshqarish orqali tashqi savdo siyosatini shakllantiradi. Valyuta kursining
o‘zgarishi eksport va import narxlarini ta’sir qiladi, shu bilan birga, milliy
iqtisodiyotga xalqaro raqobatda qulaylik yaratadi. Davlatlar valyuta kursi bilan
manipulyatsiya qilish orqali eksportni rag‘batlantirish va iqtisodiy o‘sishni
oshirishga intilishadi.
- Investitsiya Siyosati: Investitsiya siyosati, o‘z navbatida, davlatlarning
tashqi savdo siyosatida muhim rol o‘ynaydi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilish,
iqtisodiy o‘sishning muhim omilidir. Davlatlar tashqi investitsiyalarni jalb qilish
uchun, bojxona imtiyozlari, soliq imtiyozlari, subsidiyalar va boshqa qo‘llab-
quvvatlash chora-tadbirlarini amalga oshiradilar.
Tashqi savdo siyosati — bu faqat iqtisodiy manfaatlar bilan cheklanmay, balki
davlatlarning global iqtisodiyotda o‘z o‘rnini topish, geosiyosiy strategiyalarini
amalga oshirish va raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan muhim vositadir.
Tashqi savdo siyosatining vositalari va usullari mamlakatlarning global iqtisodiy
tizimga integratsiyasini ta’minlashga, yangi bozorlarni yaratishga va milliy
iqtisodiyotlarning barqaror o‘sishini ta’minlashga yordam beradi. Davlatlar o‘z
tashqi savdo siyosatlarini ishlab chiqishda, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillarni
hisobga olishlari zarur, chunki ushbu siyosatning samarali amalga oshirilishi
nafaqat iqtisodiy o‘sishni, balki davlatning global bozorlar bilan hamkorlikda
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishini ta’minlaydi.
1.2 Importga ta’riflar. Importga tariflar kiritilishining iqtisodiy
oqibatlari
Xalqaro savdoni tartibga solishda eng ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib tarif,
ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi. Importga tariflarning maxsus
va advalar turlari o‘zaro farqlanadi. Maxsus bojlar import qilinayotgan tovarlar
birligiga nisbatan o‘rnatiladi. Masalan, 1 barel neftga nisbatan 2 yevro. Advalar
bojlar import qilinayotgan tovar qiymatiga nisbatan ma’lum foiz tariqasida
belgilanadi. Masalan avtomobil xarid narxining 40%. Har ikkala turdagi import
tariflarning oqibatlari deyarli bir xil bo‘lib, buni biz quyidagi grafik vositasida
11

ko‘rib chiqamiz. Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab
chiqarish hajmi S1, ichki talab hajmi esa D1 teng bo‘lgan. Talab va taklif
o‘rtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq
bo‘lganida baholar darajasi Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuqtada
o‘rnatilgan bo‘lar edi. Mamlakat iqtisodiyoti ochiq bo‘lgani va importga
cheklovlar yo‘qligi tufayli milliy bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan
bir xil. Importga tarif joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar
ko‘tariladi. Natijada:
1-rasm Import tariflari kiritilishi natijalari.
Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yo‘qotishlarga duch keladilar. Bu yo‘qotishlar
grafikda a,b,c,d sohalar bilan ko‘rsatilgan. Baholarning ko‘tarilishi ilgari
raqobatbardosh bo‘lmagan ayrim ichki ishlab chiqaruvchilar uchun ham foyda
ko‘rib ishlashga imkon beradi. Umuman shu sohada band milliy ishlab
chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini S1 dan S2 ga qadar oshiradi va S2-S1
hajmdagi mahsulot Pd bahoda sotiladi. Shu hajmdagi mahsulotni iste’molchilar
oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng yo‘qotishga duch keladilar.
12

Ammo, bu yo‘qotish ichki ishlab chiqaruvchilarning o‘sgan foydasiga aylanadi.
Baholarning o‘sishi oqibatida iste’molchilar ko‘rilayotgan tovar iste’moli hajmini
D1 dan D2 qadar qisqartiradi. Bu yo‘qotish grafikda d soha bilan ko‘rsatiladi va u
hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. S2- D2 oraliq tarif joriy qilingandan
so‘ngi import hajmi bo‘lib, shu hajmda tovarni iste’molchilar ilgarigidan yuqori
bahoda sotib oladilar. Buning natijasida ular turmush darajasidagi yo‘qotish ro‘y
beradi. Bu yo‘qotish grafikda c soha bilan belgilangan bo‘lib, u davlat budjetiga
borib tushadi. Ya’ni, bu sohadagi iste’molchilarning yo‘qotishi davlatning foyda
ko‘rishi bilan qoplanadi. Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon
import tovaridan qimmat ichki tovarga yo‘naltiriladi. Iste’molchilarning o‘sgan
to‘lovlari yuqori chegaraviy xarajatga ega, raqobatbardosh bo‘lmagan samarasiz
ichki ishlab chiqarishni kengayishiga olib keladi. Iste’molchilarning bu yo‘qotish b
sohasi bilan belgilangan bo‘lib tarifning «ishlab chiqarish samarasi» deyiladi va
hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi.
Demak, iste’molchilarning a sohadagi yo‘qotishlari ishlab
chiqaruvchilar foydasining o‘sishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda
iste’molchilar shu tarmoq korxonalari aksiyadorlari bo‘lishsa, ular
yo‘qotishlarining bir qismi o‘sgan dividentlar sifatida qaytadi. «c» sohada
davlat olgan daromadini transfert to‘lovlarini oshirish, soliqlarni pasaytirish,
budjet tashkilotlarida ishlovchilar ish haqini oshirishi ko‘rinishida
iste’molchilarga qaytarishi mumkin. Ammo b va d sohalarda jamiyat sof
yo‘qotishga duch keladi. Valuta kursi o‘zgarishi bu yo‘qotishlarni bir oz
qoplashi mumkin. Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida milliy valuta 4%
ga qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy valutada ifodalangan
ichki bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif kiritilishi oqibatida
jamiyatning sof yo‘qotish b va d sohalarning 80 foizini((16 / 20) x 100 = 80)
13

tashkil etishini anglatadi. Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-
biriga zid fikrlar mavjud bo‘lib, bu tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati,
xususiyati va qo‘yilgan maqsadlar bilan asoslanadi. Bojxona tariflarini kirtishni
yoqlovchi mutaxassislar fikriga ko‘ra import tariflari:
 mamlakat mudofaa sanoatini himoya qilish imkonini beradi;
 mamlakatda bandlilik darajasi o‘sishini ta’minlaydi va yalpi talabni
rag‘batlantiradi, importning nisbatan cheklanishi natijasida sof eksport o‘sadi
va joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘lov balansi xolati yaxshilanadi;
 milliy iqtisodiyotdagi yangi tarmoqlarni himoya qilish uchun zarur;
 davlat budjeti daromadlarini to‘ldirish manbai bo‘lib xizmat qiladi;
 milliy ishlab chiqaruvchilarni demping ko‘rinishidagi chet el raqobatidan
himoya qiladi;
 iqtisodiyot tuzilishini qayta qurishni boshqarish vositasi hisoblanadi va ular
yordamida mamlakat iqtisodiyotidagi ilg‘or siljishlar rag‘batlantiriladi va h.k.
Milliy iqtisodiyotning tiklanishi sharoitida ko‘pgina davlatlar o‘z ishlab
chiqaruvchilarini chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida proteksionizm
siyosatini qo‘llaydilar. Aks holda, mahalliy korxonalar «sinishi» jamiyatda
ishsizlik xavfini tug‘diradi.
Mamlakatlarda ta’rif mexanizmi orqali tashqi savdo siyosatini yuritish,
birinchi navbatda ushbu mamlakatning asosiy tarmoqlari va yangi ishlab
chiqarish sohalarining himoyalanganligiga ta’sir qiladi. O‘zbekistonda
avtomobilsozlik yangi va istiqbolli soha (tarmoq) hisoblanadi va tabiiyki, tarifli
himoyaga muhtoj. Tarmoqni tarifli himoyalanishining haqiqiy darajasini
quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. Masalan, O‘zbekistonda yangi mashinalar
uchun import boji 40 foizni tashkil qilsin. Ushbu mashinani ishlab chiqarish
uchun zarur bo‘ladigan ehtiyot qismlar asosan chetdan keltirilsin va unga
import boji 25 foiz miqdorida o‘rnatilsin. Bir dona mashinaning narxi 10000
AQSh dollariga teng bo‘lsa, ya’ni bitta avtomobil uchun zarur bo‘lgan ehtiyot
qismlarining narxi 7000 dollar, qo‘shilgan qiymat esa 3000 dollarni tashkil
etsin. Avtomobil importiga 40 foiz tarif belgilanganligi uchun har bir avtomobil
14

narxi 4000 dollarga o‘sib, tarif bilan birga 14000 dollarni tashkil etadi. Ehtiyot
qismlar importiga 25 foizli tarif kiritilishi ularga qilinadigan xarajatlarni 1750
dollarga oshirib 8750 dollarga etkazadi. Oqibatda mahsulot birligiga ehtiyot
qismlar xarajati 1750 dollarga oshdi. Qo‘shilgan qiymat esa 2250 dollarga
(4000 - 1750 = 2250) o‘sdi. Shunday qilib, tarif kiritilgandan so‘ng mahsulot
birligiga to‘g‘ri keladigan qo‘shilgan qiymat 5250 dollarni (3000 + 2250 =
5250) tashkil etdi. Endi esa soha (tarmoq)ning samarali himoyasi formulasidan
foydalanamiz. Ep = (Ya – VA) / Ya. Bu yerda: Ep - sohaning tarif bilan
haqiqiy himoyalanganlik darajasi; Ya - bojxona tarifi kiritilgandan keyingi
qo‘shilgan qiymat; VA - bojxona tarifi kiritilishidan oldingi qo‘shilgan qiymat.
ER = ((3000 + 2250) – 3000) / 3000 = 2250 / 3000 = 0,75 yoki 75% Bu shuni
bildiradiki, tayyor avtomobillarga 40% tarif va ehtiyot qismlarga 25% tarifni
joriy qilib, davlat milliy avtomobisozlikni haqiqatda 75% tarifli
himoyalanganligini ta’minlaydi. Proteksianizm siyosatining muhim tamoyili
ham shundaki, davlat tayyor mahsulotlarga bojni ko‘tarish va yarim tayyor
mahsulotlarga esa uning miqdorini pasaytirish orqali tarmoqning haqiqiy
himoyalanganligini yanada oshiradi. Agar mamlakatlar bojxona ittifoqiga
birlashsalar, unda bojxona tarifi, barcha ishtirokchi mamlakatlar uchun ularning
savdo munosabatlarida yagona bo‘lib qoladi. Bojxona tariflari miqdori alohida
mamlakatlar iqtisodiyotida va jahon xo‘jaligida yuz berayotgan jarayonlar
ta’sirida yuzaga keladi. Jahonda importga bojxona bojlarining pasayish
tendensiyasi kuzatilmoqda va u ikki tomonlama hamda ko‘p tomonlama
muzokaralar asosida mamlakatlar tomonidan rag‘batlantiriladi va nazorat
qilinadi. Bojxona bojlarini joriy qilishni qo‘llovchi fikrlarga aksincha bo‘lgan
mulohazalar ham mavjud. Chunki sanab o‘tilgan natijalarga boshqa usullar
bilan kamroq yo‘qotishlar hisobiga ham erishsa bo‘ladi degan fikrlar ham
qaysidir darajada asoslidir. Birinchidan, import tariflari iste’molchilar turmush
darajasining pasayishiga olib keladi. Ikkinchidan, import tariflari kiritilishi
oqibatida ular vositasida himoya qilinayotgan tarmoqlarda resurslar samarasiz
sarflanadi. Uchinchidan, tariflarni kiritish va ular stavkasini belgilash
15

masalasida mamlakat imkoniyatlari xalqaro bitimlar bilan cheklangan.
1.3 Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalari va importni kvotalar orqali
tartibga solish
Miliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning
muqobil usuli ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi. Ishlab chiqarish
subsidiyasining tariflardan afzalligi shundan iboratki, u bir tomondan, milliy ishlab
chiqarishni S0 dan S1 gacha o‘sishini ta’minlasa ikkinchi tomondan, iste’molning
mutlaq kamayishiga olib kelmaydi. Chunki, ichki narxlar jahon narxlaridan
qimmatlashmaydi.Subsidiya sharoitida ishlab chiqaruvchilar uchun ichki narxlar
darajasi Pd, jahon narxlari Pw darajasiga teng. Shuning uchun, haqiqiy iste’mol
hajmi D0 ga teng. Tarif kiritilgan sharoitda esa u D1 gacha kamaygan bo‘lur edi.
Mamlakat farovonligidagi mutlaq yo‘qotish esa b sohasidangina iborat bo‘ladi.
Ayni paytda ishlab chiqarishga berilgan bevosita subsidiyalar ishlab chiqarish
xarajatlarining samarali taqsimlanishini kafolatlamaydi, chunki aynan qaysi
tarmoqni xalqaro raqobatdan himoya qilishni bilish qiyin bo‘ladi. Subsidiyalarni
joriy qilgandan so‘ng ularni bekor qilish qiyin bo‘ladi, raqobat muhiti yo‘qoladi
hamda bu xarajatlarni moliyalashtirish muammosi kuchayib boraveradi. Shuning
uchun iqtisodiyotni tartibga solish, bandlik darajasini oshirish va yalpi talabni
qondirish maqsadida fiskal va pul-kredit siyosatlari qo‘llaniladi. Ushbu siyosatlarni
qo‘llashdan asosiy maqsad mamlakat ishlab chiqarishini xalqaro raqobatdan
himoya qilish, ishsizlik darajasini eng past holatga keltirish va xalq farovonligini
oshirishdan iborat.
Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita
usullariga qaraganda bevosita usllaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar
mazmuniga ko‘ra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy - huquqiy ko‘rinishga ega
bo‘lishi mumkin. Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita
usullar ichida keng tarqalgani hisoblanadi.
Litsenziyalash – bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat
tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga
mahsulotlar, ishchi va xizmatchilar eksporti hamda moliya operatsiyalarini
16

o‘tkazish, xorijga ishchi kuchini ishga joylashtirish va boshqalar kiradi.
O‘zbekistonda litsenziyalar faqat davlat ro‘yxatida qayd etilgan tashqi iqtisodiy
faoliyat qatnashchilariga beriladi. Ularni boshqa yuridik shaxslarga berish
taqiqlangan.
2-rasm Ishlab chiqaruvchilar subsidiya berilishining iqtisodiy oqibatlari.
Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash davlatga ular oqimini qattiq
tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash va shu asosda tashqi
iqtisodiy taqchillik o‘sishining to‘xtash hamda savdo balansining tenglashtirish
imkonini beradi.
Umuman, import mahsulotlarga beriladigan litsenziyalar quyidagi usullar
yordamida joylashtiriladi.
1. Ochiq auksion – davlat litsenziyalarni yuqori baholarni taklif qilgan ishlab
chiqaruvchilarga berishi.
2. Afzal ko‘rish tizimi – davlat birinchi navbatda litsenziyalarni ishlab chiqarish
hajmi jihatdan yirik bo‘lgan firma va kompaniyalarga hech qanday shart va
talablarsiz beradi.
17

3. Xarajat usuli – davlat litsenziyalarni yirik ishlab chiqarish quvvatlariga va
resurslarga ega bo‘lgan firma va kompaniyalarga beradi.
Mahsulotlar, shuningdek, ishchi va xizmatchilar eksporti va imortiga
litsenziyalar berish huquqiga O‘zbekiston Respublikasining quyidagi boshqaruv
tashkilotlari ega: Vazirlar Mahkamasi, Moliya, Adliya, Ichki ishlar, Sog‘liqni
saqlash, Xalq ta’limi vazirliklari, shuningdek, Markaziy bank. Moliya
operatsiyalarini o‘tkazishga litsenziyalar asosan Respublika Moliya vazirligi va
Markaziy bank tomonidan o‘z va xorijiy banklarga, moliya muassasalariga
beriladi. Ular moliya-kredit muassasalariga mamlakat ichida va uning tashqarisida
chet el valutasi bilan opreatsiyalarni amalga oshirish, xorijiy moliya kredit
muassasalariga esa ichki bozorda yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat ko‘rsatish
huquqini beradi.
Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni,
shuningdek, ishchi kuchi eksport va importini chegaralash maqsadida kvotalash
keng qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda vakolatli davlat
yoki xalqaro tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va mamlakatlar
guruhi bo‘yicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat
chegaralarini belgilaydi. Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash
to‘lov balanslarini ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish uchun
muzokaralarda o‘zaro kelishuvga erishish uchun qo‘llaniladi. O‘zbekistonda
kvotalash xalq iste’moli mollarini va strategik xom ashyoning muhim turlarini olib
chiqishni chegaralash usuli sifatida qo‘llanilmoqda.
Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas, balki ishchi kuchi oqimlarini
tartibga solishda ham qo‘llaniladi. Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat
bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar o‘rnatadi.
Hozirgi vaqtda kvotalash bojlarga nisbatan ko‘proq qo‘llanilishiga ikkita sabab
bor:
1. Tarif stavkalari xalqaro savdo kelishuvlariga asosan belgilanadi. Ayrim
hollardan tashqari vaziyatlarda, mamlakatlar tarif stavkasini oshira olmaydilar va
18

shuning uchun iqtisodiyotni raqobatdan himoya qilish maqsadida kvotalarga
e’tiborni qaratishga majbur bo‘ladi.
2. Himoyaga muhtoj tarmoqlar ham importga kvotalar joriy qilishni
qo‘llaydi. Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar olish
osonroqdir.
Import kvotalari erkin raqobat sharoitiga ko‘proq mos keladi. Tariflarga
nisbatan kvotalarni joriy qilishdan ko‘riladigan farovonlikdagi yo‘qotishlar ikki
holatda katta bo‘ladi. Birinchidan, kvotalar mahsulotlar import qilayotgan milliy
ishlab chiqaruvchilar yoki xorijiy firmalar monopol hukumronligi darajasini
oshirsa. Ikkinchidan, importga litsenziyalar samarasiz joylashtirilsa.
19

II-BOB XALQARO SAVDO NAZARIYASI
2.1 Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash.
Ko‘pchilik hollarda eksportni davlat tomonidan rag‘batlantirish tadbiri
sifatida ko‘pgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari qo‘llaniladi. Bunda tajriba -
konstruktorlik ishlari va eksportga mo‘ljallangan ishlab chiqarishni bevosita
moliyalashtirish yoki bu maqsadlarga davlat budjetidan imtiyozli kreditlar berish
ko‘zda tutiladi. Eksport subsidiyalari turli shakllarda qo‘llaniladi.
Bularga: - eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar
berish;
- reklama xarajatlarini davlat hisobidan qoplash, bozor konyukturasi haqida
tekin axborot etkazib berish;
- firmalarga ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushiga muvofiq soliq
imtiyozlarini berish;
- bevosita subsidiyalash kiradi.
Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chiqaruvchilarining tashqi
bozorda raqobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan
kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutuqni yo‘qqa chiqarishi mumkin.
Oqibatda eksportyor davlat budjeti yo‘qotishga uchraydi, importyor davlat budjeti
esa qo‘shimcha daromad ko‘radi. Bu tadbir dempingga qarshi kurash
ko‘rinishlaridan biridir.
Dempinga qarshi qaratilgan bojlar jahon amaliyotida keng qo‘llanilib, o‘zida
qo‘shimcha import bojlarini aks ettiradi. Ular odatda, jahon narxlaridan yoki
import qilayotgan mamlakat ichki narxlaridan past narxlar bo‘yicha, eksport
qilinayotgan mahsulotlarga o‘rnatiladi. Bu bojlarni belgilash haqidagi qarorni
xalqaro sud mahalliy ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar murojaatidan so‘ng
chiqaradi hamda uning miqdorini va to‘lash tartibini belgilaydi. Masalan,
dempingga qarshi bojlar o‘z valuta resurslarini to‘ldirish maqsadida jahon bozoriga
xom ashyo resurslarini eksport qilishni ko‘paytirgan sobiq ittifoqdosh
respublikalarga nisbatan faol qo‘llanilmoqda.
20

Eksportga tariflar yoki eksport bojlari kiritilishining oqibati import bojlari
kiritilishi oqibatining aynan aksidir. Eksport bojlari kiritishishi sharoitida
mahsulotlar ichki bahosi ularning tashqi bahosidan pasayadi. Bunday vaziyatlarda
ichki iste’mol o‘sadi, ishlab chiqarish va eksport kamayadi. Eksportga bojlarni
joriy qilish natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarda yo‘qotishga duch bo‘ladilar.
Tanqi bozordagi baholarga nisbatan ichki bahoning kamayishidan iste’molchilar
yutuqqa erishsa, davlat esa daromadga ega bo‘ladi. Ixtiyoriy ravishda eksportni
cheklash eksport kvotalarining bir turi bo‘lib, xorij mamlakatlarining ayrim
mamlakatlarga “ixtiyoriy” eksport miqdorlarini cheklashdan iborat. Bu yerda
«ixtiyoriy so‘zi» shartli xarakterga ega. Chunki, eksport qilayotgan mamlakat
savdo siyosatida o‘z hamkorlari tomonidan birorta noxushlikka duch kelmasligi
uchun eksport miqdorini cheklaydi.
Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash ikki xil xususiyatga ega:
1. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash milliy iste’molchilar uchun tarif va
kvotalarni belgilashga nisbatan ancha sezilarsiz. Shuning uchun iste’molchilar
ularni e’tiborsiz qabul qiladilar va hukumatga norozilik bildirmaydilar.
2. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida xorij iste’molchilari ular
sotib olayotgan eksport mahsulotiga yuqoriroq narx belgilashlari mumkin.
Shunday qilib, xorijliklar ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida
eksportyor ko‘rgan yo‘qotishlarni narxlarni oshirish hisobiga qoplashadi.
Savdo siyosatini amalga oshirishning ko‘rib o‘tilgan usullarining har biri
ijobiy jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarga ham ega. Mamlakat iqtisodiyotining
raqobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashqi savdo liberallashtirib
boriladi. Mamlakatning xalqaro savdo tashkilotlariga a’zo bo‘lishi bu jarayonining
qonuniy natijalaridan biridir. Tashqi savdoni erkinlashtirilishi iqtisodiyotda bozor
munosabatlarini yanada rivojlantirishga olib keladi.
Global savdo tizimi doirasida davlatlar o‘z iqtisodiy manfaatlarini himoya
qilish va raqobatbardoshlikni oshirish uchun turli xil vositalar va strategiyalarni
qo‘llaydilar. Ushbu vositalardan ba’zilari eksportni rag‘batlantirish va savdo
aloqalarini mustahkamlash maqsadida ishlatiladi. Eksport subsidiyalari, eksport
21

bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash kabi vositalar davlatlarning tashqi savdo
siyosatidagi asosiy instrumentlar bo‘lib, ular mamlakatlarning global bozorlar
bilan aloqalarini boshqarish va o‘z iqtisodiy manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan.
Har bir vosita o‘zining xususiyatlari va amalda qanday ta’sir ko‘rsatishi bilan
ajralib turadi. Eksport subsidiyalari davlatlar tomonidan eksportni rag‘batlantirish
maqsadida beriladigan moliyaviy yordam yoki imtiyozlardir. Bu subsidiyalar
orqali hukumatlar o‘z eksportchilari uchun tovar yoki xizmatlarni xorijga sotish
uchun zarur bo‘lgan xarajatlarni qisqartiradi. Eksport subsidiyalari iqtisodiyotda
eksport hajmini oshirish, yangi bozorlarni egallash, va xalqaro bozorlar bilan
raqobat qilish imkoniyatlarini yaratish uchun qo‘llaniladi. Ular orqali mamlakatlar
o‘z ishlab chiqaruvchilarini raqobatbardosh bo‘lishga undaydi va ularning eksport
qilishga bo‘lgan istagini kuchaytiradi.
Eksport subsidiyalari xalqaro savdoda samarali vosita sifatida ishlatiladi,
chunki ular eksport mahsulotlarining narxini arzonlashtirishga yordam beradi, bu
esa o‘z navbatida, mahsulotlarning xorijiy bozorlarda yaxshiroq sotilishini
ta’minlaydi. Shu bilan birga, bu siyosat o‘zaro raqobatni kuchaytiradi, chunki
subsidiyalar orqali bir mamlakat o‘z mahsulotlarini boshqa davlatlarning
mahsulotlaridan past narxlarda taklif qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Biroq, eksport subsidiyalari xalqaro savdo tashkilotlari, ayniqsa Jahon Savdo
Tashkiloti (JST) tomonidan nisbatan qat’iy nazorat ostida bo‘ladi. Chunki, bunday
subsidiyalar global savdoda noteng raqobatni yaratishi mumkin va bu boshqa
mamlakatlarning iqtisodiy manfaatlariga zarar yetkazishi ehtimoli bor. Shuning
uchun, eksport subsidiyalarining ortiqcha qo‘llanilishi savdo urushlari va iqtisodiy
kelishmovchiliklarga olib kelishi mumkin.
Eksport bojxona to‘lovlari yoki eksport bojlari — bu davlat tomonidan
eksport qilinadigan tovarlarga joriy etilgan soliqlardir. Bu bojlar eksport
qilinadigan mahsulotlar narxini oshiradi va shu orqali davlat budjetiga daromad
keltiradi. Eksport bojlari davlatlar tomonidan o‘zining ichki iqtisodiyotini himoya
qilish maqsadida qo‘llaniladi. Ayniqsa, resurslarga boy bo‘lgan davlatlar, masalan,
neft yoki boshqa tabiiy boyliklarni eksport qiluvchi mamlakatlar, eksport bojlari
22

orqali ushbu resurslardan olingan daromadni o‘z ichki iqtisodiyotini
rivojlantirishga yo‘naltirishi mumkin. Eksport bojlari boshqa davlatlar uchun
eksport qilinadigan tovarlarning narxini qimmatlashtirishi va shu orqali ularning
eksport qilishni kamaytirishiga olib kelishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, global
bozorlar va iqtisodiy aloqalar uchun salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, chunki
eksport bojlari orqali tovarlar arzon bo‘lish o‘rniga, xorijiy bozorlarda
qimmatlashadi.
Eksport bojlari orqali davlatlar o‘z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilgan
bo‘lsalar ham, bu siyosatlarning qo‘llanilishi ko‘pincha boshqa mamlakatlar bilan
savdo kelishuvlarining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu sababli, eksport
bojlari jahon savdo tizimida tartibga solingan va davlatlar bu vositani ehtiyotkorlik
bilan ishlatishlari lozim.
Eksportni ixtiyoriy cheklash — bu davlatlar tomonidan o‘zining eksport
qilayotgan mahsulotlari hajmini ma’lum bir chegaraga qadar cheklashga
yo‘naltirilgan siyosatdir. Bu cheklovlar, asosan, davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy
aloqalarni boshqarish va siyosiy sabablarga ko‘ra qo‘llaniladi. Eksportni ixtiyoriy
cheklash davlatlarga o‘z ichki bozorini himoya qilish va resurslarni samarali
taqsimlash imkonini beradi.
Masalan, ba’zi davlatlar o‘zining xom ashyo va tabiiy resurslarini ortiqcha
eksport qilishni cheklashlari mumkin, chunki bu, bir tomondan, ichki sanoatni
rivojlantirishga xalaqit berishi, boshqa tomondan esa, resurslarning chegara bilan
chegaralanganligi sababli narxlar oshishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga,
eksportni cheklash global savdoda o‘zaro raqobatni kamaytirishi va eksport
qiluvchi mamlakatlar uchun yangi iqtisodiy imkoniyatlarni yaratishi mumkin.
Biroq, eksportni ixtiyoriy cheklashning salbiy tomoni shundaki, bu boshqa
davlatlar bilan savdo aloqalariga putur yetkazishi, global bozorlarni qisqartirishi va
iqtisodiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Xalqaro savdo tizimida bunday
cheklovlar odatda savdo urushlariga sabab bo‘ladi, chunki cheklovlar boshqa
mamlakatlar tomonidan qabul qilinmaydi va ular o‘z navbatida qarshi choralar
ko‘radilar. Eksport subsidiyalari, eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash
23

davlatlar tomonidan tashqi savdo siyosatida qo‘llaniladigan muhim vositalar
hisoblanadi. Ushbu vositalar orqali davlatlar o‘z iqtisodiy manfaatlarini himoya
qilishi, raqobatbardoshligini oshirishi va global bozorlar bilan aloqalarini
boshqarishi mumkin. Biroq, ularning haddan tashqari qo‘llanilishi xalqaro savdo
tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va global iqtisodiy aloqalar o‘rtasida
kelishmovchiliklarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, eksportni boshqarish
vositalarini ehtiyotkorlik bilan tanlash va ularni xalqaro qonunlar va me’yorlarga
muvofiq ravishda qo‘llash zarur.
2.2 Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartiblash usullari
Hozirda dunyo mamlakatlarida tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda
real voqe`liklarni hisobga olib tashqi iqtisodiy faoliyatni tartiblash tizimidan
unumli foydalanishga harakat qilinmoqda va tashqi iqtisodiy munosabatlarga
kirishgan bozor subyektlari faoliyati takomillashtirib borilmoqda. Quyidagilar
tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartiblashning asosiy vazifalari bo‘lib
hisoblanadi. 1
-respublika milliy manfaatlariga mos keluvchi va uning jahon
hamjamiyatidagi o‘rnini ta minlovchiʼ tashqi iqtisodiy siyosatni tashkil qilish va
amalga oshirish;
-tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning qonuniy asoslarini
takomillashtirish va yanada erkinlashtirish;
-mulkchilik shaklidan qat iy
ʼ nazar tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilariga
yuqori samaradorlikni ta minlash,
ʼ ular faoliyatini va qonuniy manfaatlarini himoya
qilish;
- milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilmasini modernizatsiyalashda tashqi
iqtisodiy omillardan oqilona foydalanish.
Yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishda tashqi iqtisodiy faoliyat
ishtirokchilarini erkinlashtirishda umume tirof qilingan bevosita va bilvosita
ʼ
usullari ishlatiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat tomonidan tartiblashning
bilvosita usullariga faoliyat ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlari, ularning
1
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish. H.P. Abulqosimov, O.Ya. Xamrayev. O`quv
qo‘llanma. -Т.: Iqtisod- Moliya, 2014. 249 bet
24

daromadini taqsimlashga, kelishuvlar shartlarini bajarishga ta sir etuvchi, bojxonaʼ
bojlari va tariflari, turli soliqlar, valutadan tushgan puldan ajratmalar me yorlari,
ʼ
xalqaro operatsiyalarning kreditlanishi va sug‘urtalanishining foiz stavkalari
hisoblanadi u ishtirokchining u yoki bu qarorni qabul qilishda ahamiyat kasb etadi.
Davlat tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatni tartiblashning bevosita usullari
bilvosita usullarga qaraganda kamroq foydalaniladi. Bevosita usullar o‘z mazmuni
bo`yicha iqtisodiy, ma muriy, me yoriy- huquqiy ko‘rinishlarda ro`yobga chiqadi.
ʼ ʼ
Tashqi iqtisodiy aloqalarni tartiblashning bevosita usullaridan bojxona
bojlari va tariflari ko`proq ahamiyatlidir. Ularning yordamida tashqi iqtisodiy
munosabatlarning tarkibiy qismlaridan biri hisoblangan tashqi savdo tartiblanadi.
Bojxona tariflarini o‘zgartirish davlatning eksport va importni rag‘batlantirish yoki
qisqartirish maqsadlaridan kelib chiqib milliy ishlab chiqarish va iste mol
ʼ
munosabatlariga ta sir qilishi mumkin.
ʼ
Bojxona boji - bu mamlakat chegarasidan olib kirilayotgan yoki mamlakat
chegarasidan olib chiqilayotgan tovar (ishlar, xizmatlar)larga solinadigan soliqning
bir turidir. Amaliyotda bojxona bojlarining turli xillari qo‘llanadi va ularni
hisoblash yo‘llari, ifodalanishi hamda harakat sohasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga
bo`linadi.
Undirilish usuliga ko‘ra bojxona bojlarining guruhlanishini qaraydigan
bo‘lsak, mahsulotning bojxona qiymatiga mos ravichda foizlarda hisoblanadigan
advalor bojlari ko`proq tarqalgan. Shuning uchun ham bojning bu turini qo‘llashda
mahsulotning bojxona qiymatini (narxini) aniqlash usullariga katta e tibor beriladi.
ʼ
Bojxona boji qiymati import qiluvchilar, eksport qiluvchilar, tashuvchilar yoki
ularning birortasining ishonchli vakillari tomonidan mahsulotlar bayonnomasida
ko‘rsatiladi, shunga tegishli bo`lgan hujjatlar bilan tasdiqlanadi. Ba zi hollarda
ʼ
bojxona organi mahsulotning e lon qilingan qiymatini tan olmasligi va uni o‘zi
ʼ
mustaqil aniqlashgakirishishi mumkin.
Tashqi savdoni tartiblashning o‘ziga xos (spetsifik) usuliga ko‘ra tovarning
natural o‘lchov birligidan (kilogramm, dona, metr kub, metr va b.) undiriladi.
Yuqoridagi ikki usul birgalikda qo`llanilib aralash bojlar ham undirilishi mumkin.
25

Bojxona bojlarining ikkinchi guruhi 1) import bojlari, 2) eksport bojlari hamda 3)
tranzit bojlariga ajratiladi. Import bojlar ichki bozorlarga xorijdan tovarlar oqimini
tartiblash va davlat budjetini toldirib turish maqsadlarida o`rnatiladi. Eng kam
miqdordagi va eng ko‘p miqdordagi import o`zaro farqlanadi. Eng kam
miqdordagi import bojlari ikki mamlakat yoki mamlakatlar guruhining
mahsulotlariga o‘zaro maqbul savdo sharoitlari tartibini yaratib berishni ko‘zda
tutuvchi bojlardir. Eng ko‘p miqdordagi import bojlari esa, o‘zaro maqbul savdo
sharoitlari tartibini imzolamagan mamlakatlar mahsulotlariga nisbatan ishlatiladi.
Imtiyozli bojlar, deb nomlanuvchi bojlar qo`llaniladiki, bu asosan rivojlanayotgan
mamlakatlardan import qilinayotgan mahsulotlarga nisbatan sodir bo`ladi.
Eksport bojlari mamlakatda ushbu mahsulotga talab yuqori bo‘lgan
vaziyatda uning taqchilligini bartaraf qilish maqsadida belgilanadi.
Tranzit bojlari mamlakatdan tovarlarni olib o‘tilayotganida bojxona
hududida undiriladigan bojlar hisoblanadi.
Tashqi savdoni tartiblashda bojxona tariflaridan keng foydalaniladi.
Boj olinadigan tovarlar, boj olinmaydigan tovarlar, olib kelish va olib ketish
taqiqlangan tovarlar, shuningdek, bojxona bojlari stavkasi, ya ni ularning tartibgaʼ
solingan ro‘yxati bojxona tariflari, deb ataladi.
Bojxona tariflari — tegishli belgilariga ko‘ra guruhlashtirilgan mahsulotlar
klassifikatori (ro‘yxati) asosida tovarni bojxona chegarasidan olib o‘tilayotgan
paytda to‘lanishi lozim bo‘lgan bojxona bojlari haqidagi barafsil ma lumotdir.
ʼ
Mahsulotni gruppalashdagi asosiy belgilar ishlab chiqarish, tabiiy kelib
chiqishidagi farqlar (hayvonot va o‘simlik dunyosigamansubligi), qayta ishlanish
darajasi (xomashyo, yarim tayyor mahsulot, tayyor buyum) ni misol qilish
mumkin. Bojxona tariflari asosan milliy miqyosda qo‘llaniladi va bir qator
vazifalarni bajaradi:
1) fiskal — davlat budjeti daromadlarini to‘ldirish manbai sifatida;
2) proteksionistik — milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy
raqobatchilardan himoya qiluvchi sifatida;
26

3) tartibga soluvchi, ya ni ichki tovarlar bozorlari tarkibiniʼ
optimallashtirish maqsadida mahsulotning chetga chiqishini cheklaydi
va iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoq mahsulotlar eksporti
rag‘batlantiriladi.
Ko‘pgina davlatlar proteksionizmni iqtisodiyotning biror tarmog’idagi o‘z ishlab
chiqaruvchilarini xalqaro raqobatdan himoya qilish maqsadida ishlatishadi.
Ko‘pgina mamlakatlarda import tushumlariga soliqlar keng qo‘llanilsa, eksport
mahsulotini sotishdan tushumlarga soliqlar esa imtiyozlarga ega. Bu eksportni
rag‘batlantirishga, ichki va tashqi bozorlardagi narxlar farqi ko‘p bo‘lganda o‘z
mahsulotlari kabi import mahsulotlarga ham mamlakat ichida sotish uchun bir xil
sharoitlar yaratish imkonini beradi. Bevosita tartiblash usullarida ko‘pgina tadbirlar
o`zaro muvofiqlashtiruvda qo‘llanilib, ularning ichida litsenziyalash va kvotalash
ancha keng tarqalgan. Moliya operatsiyalari sohasidagi litsenziyalash davlatga
mamlakat ichkarisida valuta oqimining harakatini tartiblash imkonini beradi. Ishga
joylashtirish litsenziyalari, uning egalariga xorijiy sheriklar bilan kelishgan holda
ishchi kuchini yetkazib berish huquqini beradi. Amaliyotda mahsulotlarning,
shuningdek, ishchi kuchining eksport va importini chegaralash uchun kvotalash
keng qo‘llaniladi. Unda vakolatli xalqaro yoki davlat tashkilotlari alohida
mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va manilakatlar guruhi kesimida ma lum davr
ʼ
uchun eksportga yoki importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini (kvotalarini)
belgilashadi. Davlat tomonidan tartiblash tadbiri sifatida kvotalash to‘lov
balanslarini, ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish, muzokaralarda o‘zaro
kelishuvga erishish uchun qo‘llaniladi. O‘zbekistonda kvotalash xalq iste moli
ʼ
tovarlarini va strategik resurslarning ayrim muhim turlarini olib chiqishni
chegaralash usuli sifatida qo‘llanilib kelinmoqda. Ishchi kuchining tashqi
migratsiyasini tartiblashda ham kvotalash usulidan foydalaniladi. Rivojlangan
mamlakatlar ichki mehnat bozorini himoyalash maqsadida xorijdan kirib keladigan
ishchi kuchi importiga kvotalar o‘rnatishlari mumkin. Litsenziyalash va
kvotalashdan tashqari tashqi iqtisodiy faoliyatni tartiblash maqsadida iqtisodiy
xarakterdagi bojxona bojlarining ayrim turlari, eksportni ixtiyoriy cheklash, eng
27

kam eksport narxi va eng kam import narxi, eksport subsidiyalari, korxona ecnfd
fondida sarmoya hissasini aniqlash, belgilangan valuta kursi va boshqa shu kabi
bevosita usullar ham qo‘llaniladi.
2.3 O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining xatti-
harakatlarini erkinlashtirish bosqichlari
Tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari haqida gap ketganda, muayyan
mamlakatning tovar eksport-import operatsiyalari, kapitallar, kreditlar,
investitsiyalar harakati, ishchi kuchi migratsiyasi va shular bilan bog‘liq
munosabatlarni olib boruvchilar nazarda tutiladi. O‘zbekiston mustaqilligining
dastlabki davrlarida eksportning asosiy ulushini xomashyo tashkil etgan bo‘lsa,
endilikda tayyor malisulotlarni eksport qilishgaintilish jadallik bilan oshib
bormoqda. Mamlakatda tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining hatti-
harakatlarini erkinlashtirish sohasida izchil islohotlar davom etmoqda. Iqtisodiy
islohotlarning evolyutsion rivojlanish bosqichida avval tashqi savdoni
tartiblashning institutsional va huquqiy asoslari yaratildi, tashqi savdoni
tartiblashda bilvosita ma`muriy usullaridan keng foydalanildi, keyingi bosqichlarda
esa, tashqi savdoni tartiblashning bevosita iqtisodiy usullari joriy etilib borildi,
ekportga yo‘naltirilgan tashqi savdo siyosati yuritildi. Tashqi savdoning
bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi natijasida milliy valutani joriy operatsiyalar
bo‘yicha konvertatsiya qilinishiga erishildi.
Respublikamizda eksport salohiyatini oshirish maqsadida milliy ishlab
chiqaruvchilar uchun o‘zi ishlab chiqargan mahsulotlarni eksport qilganida bir
qator bojxona va soliq imtiyozlari belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi borasida so‘nggi
yillarda amalga oshirilayotgan eksportni rag‘batlantirish, importni
optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo muvozanatini ta minlashʼ
maqsadida amalga oshirilgan chora- tadbirlar natijasi 2022 yilda respublikaning
tashqi savdo aylanmasini 50,0 mlrd. AQSH dollariga yetishini va 2021 yilga
nisbatan 7,8 mlrd. AQSH dollariga yoki 18,6 % ga oshishini ta minladi. Ushbu
ʼ
natija mamlakat tarixida eng yuqori ko‘rsatkich sifatida qayd etildi.
28

O‘zbekiston Respublikasida tashqi savdoni erkinlashtirish bosqichlari
Birinchi bosqich,
1991-1994-yillar Import o‘rnini to`ldirish siyosatining yuritilishi. Tashqi
savdoni tartiblashning iastitutsional va huquqiy bazasi yaratildi.
Tashqi savdo
siyosatida tarifsiz usullari yetakchilik qildi.
Ikkinchi bosqich,
1995-1997-yillar Tashqi savdoni tartiblashning xalqaro amaliyotiga mos
keladigan dastaklari joriy qilindi. Bu davr miqdor
cheklovlarining qisqarishi hamda eksport va import bojlarini
keng miqyosda qo‘llash davri edi.
Uchinchi bosqich,
1997-
1999-yillar Bu davr tashqi savdoni yanada erkinlashtirish, tarif va notarif
usullarini soddalashtirish, mamlakat eksport salohiyatini
oshirishga yo`naltirilgan savdo siyosatining olib borilishi,
eksport bojlarining bekor bo`lishi, eksportga yo‘naltirilgan
siyosat ustivorlik kasb
etganligi bilan izohlanadi.
To‘rtinchi
bosqich, 2000-
2003-yillar Tashqi savdoni va valuta bozorini erkinlashtirishga qaratilgan
yangi davr hisobianadi. 2002-yilning 1-iyulidan boshlab
import tarifining
uch pog‘anali stavkalari (0; 10; 30) joriy etildi.
Beshinchi
bosqich, 2003-
yildan hozirgacha O‘zbekiston tashqi savdosini erkinlashtirish bosqichi. Tashqi
savdoni bosqichma-bosqich erkinlashtirish natijasida milliy
valutaning joriy operatsiyalar bo‘yicha konvertatsiyalashuviga
erishildi. Bu, o‘z navbatida, eksportga yo‘naltirilgan
iqtisodiyotni rivojlantirish uchun kuchli rag‘batlantirish bo‘ldi.
Tashqi savdo aylanmasi va balansi (yanvar-dekabr, mln. AQSH dollari) .
29

Tashqi savdo aylanmasida eksport hajmi 19 309,1 mln. AQSH dollariga
(15,9 % ga ko‘paydi) va import hajmi 30 699,3 mln. AQSH dollariga (20,4 % ga
ko‘paydi) yetdi. Hisobot davrida 11 390,2 mln. AQSH dollari qiymatida manfiy
tashqi savdo balansi qayd etildi. Ko‘rinib turibdiki, 2022 yil yanvar-dekabr
holatiga ko‘ra Respublikaning tashqi savdo aylanmasi 50,0 mlrd.AQSh dollarini
tashkil qildi, 2018 yilga nisbatan 16,6 mlrd. AQSH doll. yoki 49,6 % o‘sish sur atiʼ
qayd etilgan. Shuni ta kidlash lozimki, tashqi savdo aylanmasining YaIMga nisbati
ʼ
ham sezilarli darajada o‘sib bormoqda, bu savdo jihatidan iqtisodiyotning
o‘sishidan dalolat bermoqda.
XSST
kodi XSST nomi 2000 2005 2010 2015 2020 2021
Jami: 3,108.3 5,335.9 12,804.9 12,499.6 15,102.3 16,662.8
1 Oziq-ovqat mahsulotlari va tirik
hayvonlar 95.5 140.8 1,056.2 1,239.6 1,336.2 1,371.8
2 Ichimliklar va tamaki 32.5 16.2 44.5 23.1 27.1 36.0
3 Nooziq-ovqat xomashyo,
yokilg‘idan tashqari 972.0 1,104.8 1,733.5 885.3 456.1 509.5
4 Mineral yoqilg‘i, yog‘lash moylari
va shunga o‘xshash materiallar 250.5 604.6 2,907.8 2,685.1 659.0 914.8
5 Hayvonlar va usimliklar moylari
(yoglari), yoglar va mumlar 4.8 12.3 1.4 0.2 26.8 1.5
6 Kimyoviy vositalar va boshqa
toifalarga kiritilmagan shunga
o‘xshash mahsulotlar 81.7 278.1 637.9 594.8 820.9 1,131.2
7 Asosan material turiga qarab
klassifikatsiyalangan sanoat
tovarlari 399.4 729.3 1,610.4 1,739.5 2,906.4 4,333.1
8 Mashinalar va transport asbob-
uskunalari 100.5 432.7 699.8 137.0 434.4 693.6
9 Turli xil tayyor buyumlar 28.6 30.0 153.6 213.1 617.3 785.6
10 Boshqa tovarlar 694.5 1,329.5 2,624.4 1,920.6 5,813.1 4,303.9
11 Xizmatlar 448.4 657.5 1,335.5 3,061.3 2,005.0 2,581.7
Import tarkibi
mln.AQSH.doll.
30

XULOSA
Tashqi savdo siyosati mamlakatlarning iqtisodiy muvaffaqiyatlarini
ta’minlash va xalqaro iqtisodiyotda o‘z o‘rnini mustahkamlash uchun muhim
vositadir. Ushbu siyosatning mohiyati, uning asosiy vositalari va davlatlar
o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni tartibga solishdagi roli haqida olib borilgan
tahlillar, tashqi savdo siyosatining faqat iqtisodiy yondashuvni emas, balki siyosiy,
ijtimoiy va geosiyosiy omillarni ham hisobga olgan holda shakllanishi zarurligini
ko‘rsatadi. Global savdo tizimining murakkabligi, mamlakatlar o‘rtasidagi
aloqalarni o‘zgartiruvchi faktorlar, o‘zgaruvchan iqtisodiy sharoitlar va yangi
raqobat sharoitlari tashqi savdo siyosatining doimiy yangilanishini taqozo etadi.
Tashqi savdo siyosati davlatlarga o‘z iqtisodiy siyosatini xalqaro bozorlarda
amalga oshirishga imkon beradi. Eksportni rag‘batlantirish, savdo to‘siqlarini
kamaytirish, yangi bozorlarni ochish, va ishlab chiqarish tarmoqlarini
diversifikatsiya qilish orqali mamlakatlar o‘z o‘rnini mustahkamlaydilar. Biroq,
bunday siyosatni amalga oshirishda yuzaga keladigan global iqtisodiy raqobat,
savdo urushlari, iqtisodiy izolyatsiya va boshqa salbiy oqibatlar ham inobatga
olinishi lozim. Ushbu holat, tashqi savdo siyosatining muvozanatli va ehtiyotkorlik
bilan ishlab chiqilishi zarurligini anglatadi. O‘zbekiston misolida olib qaraganda,
tashqi savdo siyosatidagi islohotlar va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga bo‘lgan
qiziqish, mamlakatning global iqtisodiyotdagi o‘rnini mustahkamlash va iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirishga qaratilgan yirik strategiyalarga olib keldi.
O‘zbekistonning Evroosiyo Iqtisodiy Ittifoqiga qo‘shilishi, yangi savdo
kelishuvlari va eksportni rag‘batlantirishga oid siyosatlar davlatning tashqi savdo
tizimidagi aloqalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, tashqi
savdo siyosatining vositalari, masalan, eksport subsidiyalari, bojxona tariflari,
savdo kelishuvlari va boshqa amaliy choralar, mamlakatlarning o‘zaro iqtisodiy
aloqalarini boshqarishda zarur vositalar hisoblanadi. Biroq, bu vositalar faqat
iqtisodiy foyda yaratish bilan cheklanmay, balki xalqaro hamkorlikni rivojlantirish,
davlatlarning iqtisodiy raqobatbardoshligini oshirish va siyosiy barqarorlikni
ta’minlashda ham o‘z rolini o‘ynaydi. Umuman olganda, tashqi savdo siyosati
31

davlatlar o‘rtasida iqtisodiy o‘zaro ta’sirlarni tartibga solish, manfaatlarni himoya
qilish va milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Tashqi savdo siyosatining samarali shakllanishi, global savdo tizimida teng
raqobatlashish va mamlakatning global bozorlar bilan o‘zaro aloqalarini
mustahkamlash uchun zaruriy omil hisoblanadi. Bu jarayonning muvaffaqiyatli
amalga oshirilishi, nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, balki mamlakatlarning
global iqtisodiy tizimga integratsiyasini kuchaytirishga, yangi imkoniyatlarni
yaratishga va ulkan geosiyosiy strategiyalarga yo‘l ochishga olib keladi. Tashqi
savdo siyosatining samarali amalga oshirilishi mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy
aloqalar va o‘zaro hamkorlikni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. Bunday
siyosat nafaqat milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, balki xalqaro miqyosda
raqobatbardoshlikni oshirishga ham xizmat qiladi. Shu sababli, tashqi savdo
siyosati har bir davlat uchun o‘zining iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy strategiyasining
ajralmas qismi bo‘lib, uni to‘g‘ri va ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqish zarur.
Kelajakda, mamlakatlar tashqi savdo siyosatini doimiy ravishda qayta ko‘rib
chiqish va global iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarga moslashtirishlari lozim. Misol
uchun, global iqtisodiy integratsiya jarayonlari, raqamli texnologiyalarning
rivojlanishi, yangi savdo kelishuvlari va iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirish kabi
omillar tashqi savdo siyosatining doimiy yangilanishini taqozo etadi. Shuningdek,
ekologik, ijtimoiy va texnologik o‘zgarishlar tashqi savdo siyosatining yangi
yo‘nalishlarini shakllantirishga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, xalqaro
tashkilotlar, masalan, Jahon Savdo Tashkiloti (JST) kabi tashkilotlar o‘rtasidagi
hamkorlik ham tashqi savdo siyosatining samarali ishlashini ta’minlashda muhim
rol o‘ynaydi. Ushbu tashkilotlar orqali mamlakatlar o‘zaro savdo shartnomalarini
shakllantiradi, tarif va kvotalar bo‘yicha kelishuvlarga erishadi va global savdo
tizimining tartibga solinishiga hissa qo‘shadilar. Shuning uchun, tashqi savdo
siyosatining muvozanatli va adolatli rivojlanishi uchun xalqaro hamkorlik va
global tartibga solish mexanizmlarini hisobga olish zarur. O‘zbekiston misolida,
tashqi savdo siyosatining kuchaytirilgan strategiyalari va modernizatsiya
jarayonlari mamlakatning xalqaro bozorlar bilan aloqalarini rivojlantirishga,
32

iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga, va raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat
qilmoqda. Biroq, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatidagi islohotlar va yangi
imkoniyatlar hali ham o‘zining to‘liq potensialiga erishishga intilmoqda. Shu
sababli, mamlakat tashqi savdo siyosatini yanada rivojlantirish, global bozorlar
bilan yanada samarali integratsiya qilish va o‘zining eksport salohiyatini to‘liq
ochish yo‘lida faol ish olib borishi lozim. Xulosa qilib aytganda, tashqi savdo
siyosatining samarali amalga oshirilishi, faqat iqtisodiy manfaatlarni oshirish bilan
cheklanmaydi, balki mamlakatlarning global iqtisodiyotga integratsiyasi, siyosiy
va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ham katta ahamiyatga ega. Davlatlar o‘z
tashqi savdo siyosatlarini doimiy ravishda optimallashtirishi, global iqtisodiy
jarayonlar va zamonaviy talablar asosida yangi strategiyalar ishlab chiqishlari
kerak. Faqat shunday holatdagi tashqi savdo siyosati, milliy iqtisodiyotning
barqaror rivojlanishiga va xalqaro aloqalarining mustahkamlashiga hissa qo‘shadi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdullayev, O. (2016). Tashqi savdo va uning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri.
Tashkent: “Toshkent” nashriyoti.
2. Akbarov, S. (2019). Global savdo tizimi va O‘zbekistonning tashqi savdo
siyosati. Tashkent: "O‘qituvchi" nashriyoti.
3. Atamuradov, A. (2018). Xalqaro iqtisodiyot va tashqi savdo siyosati. Tashkent:
“Iqtisodiyot” nashriyoti.
4. Beshimov, B. (2020). Tashqi savdo siyosatining asosiy vositalari. Tashkent:
“Badiiy” nashriyoti.
5 . Jahon Savdo Tashkiloti (JST). (2018). Savdo siyosati va xalqaro iqtisodiyot. JST
nashriyoti.
6. Kim, D. & Lee, J. (2020). International Trade and Economic Policy: Theory and
Practice. Oxford University Press.
7. Musaev, A. (2017). Eksport va import siyosati: Tashqi savdo siyosati
strategiyalari. Tashkent: “O‘zbekiston” nashriyoti.
8. Parker, R. & Thomas, D. (2019). The Role of Trade Policy in Global Economic
Relations. Cambridge University Press.
9. Pirojkov, A. (2021). Savdo siyosatining iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Tashkent:
“Iqtisodiy tadqiqotlar” nashriyoti.
10. Soliev, I. (2022). Tashqi savdo siyosatining rivojlanishi va uning tahlili.
Tashkent: “Xalqaro munosabatlar” nashriyoti.
34

Kurs ishi

Sotib olish