Tashqi savdo siyosati: protektsionizm va erkin savdo - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	211.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	18 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

151 Sotish

Tashqi savdo siyosati: protektsionizm va erkin savdo

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Tashqi savdo siyosati: protektsionizm va
erkin savdo

Reja:
1. Savdo siyosatining mohiyati va tashqi savdoni cheklash usullari
2. Importga tariflarning ishlab chiqaruvchilarga va iste’molchilarga ta’siri
3. Tariflarni yoqlovchi xamda ularga qarshi fikrlar. Tarif va ishlab chiqarish
subsidiyalari
4. Protektsionizm va erkin savdo tushunchasi va so'nggi yilliklarda
protektsionistik siyosati
5. Import kvotalari va litsenziyalarni taqsimlash uslublari
6. Eksport subsidiyalari va kompensatsion import bojlari
Xulosa
Foydalanlgan adabiyotlar

Kirish
Milliy iqtisodiy muammolarni hal qilishda tashqi savdo siyosatining
ahamiyati xalqaro almashinuv sohalarining o'sishi va kengayishi bilan ortib
bormoqda. Bunga 80-yillarning oxiridan boshlab dunyodagi ziddiyatlarning
yumshatilishi ham yordam berdi, bu qarama-qarshilikni kamaytirdi va davlatlar
o'rtasidagi o'zaro ishonchni oshirdi va shu bilan tashqi savdo siyosatiga
iqtisodiyotni rivojlantirishga ko'maklashish imkoniyatlarini to'liq namoyish etishga
imkon berdi.
Tashqi savdo siyosatining muhim yo'nalishlaridan biri bu qarama-qarshi
xarakterga ega bo'lgan protektsionistik choralarni qo'llashdir. Bir tomondan,
bunday chora-tadbirlardan foydalanish, ayrim turdagi tovarlar va xizmatlarning
ichki bozorini haddan tashqari tashqi raqobatdan himoya qilish va mahalliy
korxonalarga, shu jumladan moliyaviy korxonalarga yordam berishni ta'minlash,
ularga katta yordam beradi va shu bilan iqtisodiyotning rivojlanishini tezlashtiradi.
Boshqa tomondan, xuddi shu choralardan foydalanish, agar u raqobatbardosh
bo'lmagan va umidsiz korxonalarni qo'llab-quvvatlasa, iqtisodiy rivojlanishni
sekinlashtirishi mumkin. Shunday qilib, oqilona protektsionistik siyosat kelajakka
yo'naltirilgan bo'lishi kerak.
Zamonaviy protektsionistik mexanizm-bu ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanishining ob'ektiv jarayonlari va mahalliy kompaniyalarning asosiy
guruhlari manfaatlari ta'siri ostida doimiy ravishda o'zgarib turadigan bir-birini
to'ldiruvchi vositalar majmui. Protektsionistik vositalar orasida an'anaviy va
nisbatan yangi, aniq va yopiq, xalqaro hamjamiyat nuqtai nazaridan ozmi - ko'pmi
samarali va eng muhimi, u tomonidan tan olingan ham ruxsat etilgan, ham qabul
qilinishi mumkin bo'lmagan vositalar mavjud, ikkinchisi esa ushbu vositalardan
foydalanish usullariga tegishli.
O’zbekiston uchun tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga ko'maklashish,
shu jumladan ularni tartibga solishni takomillashtirish orqali iqtisodiy siyosatda
ustuvor rol o'ynaydi.

1. Savdo siyosatining mohiyati va tashqi savdoni cheklash usullari
Tashqi savdo xalqaro mehnat taqsimoti asosida paydo bo‘ladigan turli
davlatlar tovar ishlab chiqaruvchilari o‘rtasidagi aloqalarning bir shakli bo‘lib, u
mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy bog‘liqlikni namoyon qiladi.
Mamlakatlar iqtisodiyotidagi informatsion texnologiyalar inqilobi ta’siri
ostida ro‘y berayotgan tarkibiy o‘zgarishlar, sanoat ishlab chiqarishining
ixtisoslashuvi va birlashuvi (kooperatsiya) milliy xo‘jaliklarning o‘zaro
hamkorligini kuchaytirmoqda. Bu esa, xalqaro savdoning faollashuviga imkon
yaratmoqda. SHu bilan birga xalqaro savdo ishlab chiqarishga nisbatan, tezroq
o‘smoqda. Tashqi savdo aylanmasini taxlil qilish shuni ko‘rsatadiki, jahonda ishlab
chiqarish 10 %ga ko‘payganda jahon savdosi 25-30 %ga o‘sib borayotganini
kuzatish mumkin.
“Tashqi savdo” deganda bir mamlakatning boshqa mamlakat bilan haq
to‘lanadigan olib kirish, ya’ni, import va haq to‘lanadigan olib chiqish, ya’ni,
eksportdan iborat savdosi nazarda tutiladi.
Tashqi savdo faoliyati tovar ixtisoslashuviga ko‘ra tayyor mahsulotlar
savdosi, mashina va uskunalar savdosi, xom-ashyo savdosi va xizmatlar savdosiga
bo‘linadi.
Dunyodagi barcha mamlakatlarning haq to‘lanadigan tovar aylanmasining
yig‘indisi xalqaro savdo deb ataladi.
Tashqi savdo tushunchasining tor doiradagi ma’nosi ham mavjud bo‘lib,
masalan, sanoati rivojlangan mamlakatlarning tovar aylanmasi yig‘indisi,
rivojlanayotgan va qoloq mamlakatlar tovar aylanmasi yig‘indisi va x.k. Barcha
davlatlar oldida tashqi savdo bo‘yicha o‘z milliy siyosatini tanlash muammosi
yuzaga keladi va bu mavzudagi tortishuvlar ikki asr mobaynida davom etib
kelmoqda.
Jahon xo‘jalik tizimida globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi natijasida
milliy iqtisodiyotlarning bir-biriga bog‘liqligi ortib, tashqi iqtisodiy faoliyat
barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning muhim omiliga aylanib bormoqda.
Bunday sharoitda alohida olingan mamlakat faqat o‘z ichki imkoniyatlariga

tayanib ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda biror bir jiddiy natijalarga erishishi mushkul
hisoblanadi.
Garchi so‘nggi yillarda xalqaro iqtisodiy aloqalarda tovar eksportiga nisbatan
investisiyalarni bevosita xorijga chiqarish yuqori sur’atlarda o‘sayotgan bo‘lsa-da,
jami jahon xo‘jalik aloqalarining 4/5 qismi xalqaro savdo hissasiga to‘g‘ri keladi.
Bu, eng avvalo, xalqaro savdoning milliy iqtisodiyotdagi ahamiyati va xalqaro
iqtisodiy aloqalardagi o‘rni bilan izohlanadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy iqtisodiyot rivojlanishiga quyidagi
yo‘nalishlarda ta’sir ko‘rsatadi:
- milliy iqtisodiyotning resurslar bazasi kengayadi va ichki bozor torligiga
barham beriladi;
- milliy xo‘jaliklarda takror ishlab chiqarish jarayonlari intensivlashadi:
ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etish uchun imkoniyat yuzaga keladi,
uskunalarning yuklanganlik darajasi oshadi, yangi texnika va texnologiyalarni joriy
etish samaradorligi o‘sadi;
- jamg‘arish va sanoatlashuv imkoniyatlari kengayadi, iqtisodiy o‘sish
sur’atlari jadallashadi, tabiiy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi
oshadi, pirovard natijada mehnat unumdorligining o‘sishi yuz berib, kishilar
daromadlari ko‘payadi;
- eksport hajmining o‘sishi yangi ish o‘rinlarining barpo etilishiga olib keladi;
- mamlakatning xalqaro ixtisoslashuv darajasi ortadi va h.k.
Biror mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatga bevosita va bilvosita
aralashuvi jarayoni eksport va import hajmi va tarkibiga ta’sir ko’rsatish orqali
ichki ish bilan bandlilikni, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy
o’sishga erishish, to’lov balansini yaxshilash xamda valyuta kursini tartibga solish
maqsadlarini ko’zda tutadi. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan bunday
tadbirlar tashqi savdo siyosati deb yuritiladi. Tashqi savdo siyosati — byudjet-soliq
siyosatining tashqi savdo hajmlarini soliqlar, subsidiyalar, import yoki eksportni
to’g’ridan-to’g’ri cheklashlar orqali tartibga solishni o’z ichiga olgan nisbatan
mustaqil yo’nalishidir.

Tashqi savdoni cheklash borasida olib borilayotgan xar qanday chora-
tadbirlar qisqa muddatli samara beradi. Uzoq davrda esa, faqat erkin savdogina
iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini beradi. Shuning uchun ham
ko’pgina mutaxassis-iqtisodchilar mamlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush
darajasini yaxshilash uchun erkin tashqi savdo siyosati foydaliroq, chunki, tashqi
savdoni cheklashga nisbatan uni erkinlashtirish iqtisodiy resurslardan samarali
foydalanishga ko’proq imkoniyat yaratadi, deb hisoblashadi.
Garchand, erkin savdo jahon iqtisodiyoti nuqtai nazaridan foydali bo’lishi
mumkin bo’lsada, ammo alohida olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtai
nazaridan erkin savdo hamma vaqt ham foydali bo’lavermaydi.
Tashqi savdoni cheklash usullarining 50 dan oshiqroq turi mavjud. Ularning
ayrimlari davlat g’aznasini to’ldirishga yo’naltirilgan bo’lsa, ba’zilari umuman
importni cheklashga va yana boshqasi esa eksportni cheklashga yoki
rag’batlantirishga yo’naltirilgan. Amaliyotda tashqi savdoni tartibga
solishning tarif va notarif usullaridan foydalaniladi.
Tarif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, notarif usullariga
eksporterlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish, kvotalash,
litsenziyalash kabilar kiradi.
Bojxona bojlari avvalo import bojlari va eksport bojlariga ajraladi.
Import bojlari davlat byudjetini to’ldirish maqsadida va ichki bozorlarga
tushadigan chet el tovarlari oqimini tartibga solish uchun belgilanadi. O’z
navbatida ular eng kam va eng ko’p miqdordagi import bojlariga bo’linadi. Eng
kam miqdordagi import bojlari o’zaro qulay sharoitlarni yaratib berishni ko’zda
tutuvchi savdo shartnomalari va bitimlari bo’lgan mamlakatlar mahsulotlariga
o’rnataladi. Eng ko’p miqdordagi import bojlari esa bunday shartnoma va bitimlar
tuzilmagan mamlakatlar mahsulotiga nisbatan o’rnatiladi.
Eksport bojlari mamlakat ichida talab ko’p bo’lgan mahsulotlar
taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi.

2. Importga tariflarning ishlab chiqaruvchilarga va iste’molchilarga
ta’siri
Xalqaro savdoni tartibga solishda eng ko’p qo’llaniladigan usul bo’lib tarif,
ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi.
Importga tariflarning maxsus va advolor turlari o’zaro farqlanadi. Maxsus
bojlar import qilinayotgan tovarlar birligiga nisbatan o’rnatiladi. Masalan, 1 barrel
neftga nisbatan 2 EVRO.
Advolor bojlar import qilinayotgan tovar qiymatiga nisbatan ma’lum foiz
tariqasida belgilanadi. Masalan avtomobil xarid narxining 40%.
Har ikkala turdagi import tariflarning oqibatlari deyarli bir xil bo’lib, buni biz
quyidagi grafik vositasida ko’rib chiqamiz.

1- chizma. Import tariflari kiritilishi natijalari
Import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab chiqarish hajmi S1, ichki
talab xajmi esa D1 teng bo’lgan, talab va taklif o’rtasidagi farq (D1-S1) import
hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq bo’lganida edi, narxlar darajasi
Re ga teng bo’lgan bo’lar edi hamda talab va taklif muvozanati E nuqtada
o’rnatilgan bo’lardi. Mamlakat iqtisodiyoti ochiq bo’lgani va importga cheklovlar
yo’qligi tufayli milliy bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil.
Importga tarif joriy qilinishi natijasida ichki narxlar PW dan Rd ga qadar
ko’tariladi. Endi:
Import qilinadigan tovarning ichki narxi = Jahon bozoridagi narxi + (Jahon
bozoridagi narxi x tarif stavkasi).

Oqibatda iste’molchilar ma’lum bir yo’qotishlarga duch keladilar. Bu
yo’tqotishlar grafikda a , b , s , d sohalar bilan ko’rsatilgan.
Narxlarning ko’tarilishi ilgari raqobatbardosh bo’lmagan ayrim ichki ishlab
chiqaruvchilar uchun ham foyda ko’rib ishlashga imkon beradi. Umuman shu
sohada band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini S1 dan S2 ga
qadar oshiradi va S2-S1 hajmdagi mahsulot Rd narxda sotiladi. Shu hajmdagi
mahsulotni iste’molchilar oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng
yo’qotishga duch keladilar. Ammo, bu yo’qotish ichki ishlab chiqaruvchilarning
o’sgan foydasiga aylanadi.
Narxlarning o’sishi oqibatida iste’molchilar ko’rilayotgan tovar iste’moli
hajmini D1 dan D2 qadar qisqartiradi. Bu yo’qotish grafikda d soha bilan
ko’rsatiladi va u xech kimning foydasi bilan qoplanmaydi.
S2- D2 oraliq tarif joriy qilingandan so’ngi import hajmi bo’lib, shu hajmda
tovarni iste’molchilar ilgarigidan yuqori narxda sotib oladilar. Buning natijasida
ular turmush darajasidagi yo’qotish ro’y beradi. Bu yo’qotish grafikda s soha bilan
belgilangan bo’lib, u davlat byudjetiga borib tushadi. Ya’ni, bu sohadagi
iste’molchilarning yo’qotishi davlatning foyda ko’rishi bilan qoplanadi.
Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import tovaridan qimmat
ichki tovarga yo’naltiriladi. Iste’molchilarning o’sgan to’lovlari yuqori chegaraviy
xarajatga ega, raqobatbardosh bo’lmagan samarasiz ichki ishlab chiqarishni
kengayishiga olib keladi. Iste’molchilarning bu yo’qotish b sohasi bilan
belgilangan bo’lib tarifning «ishlab chikarish samarasi» deyiladi va hech kimning
foydasi bilan qoplanmaydi.
Shunday qilib: Iste’molchilarning Ishlab chiqaruvchilar Davlat jamiyatning
sof yo’qotishlari foydasi daromadi yo’qotishi a + b + s + d – a-s = b +a
Demak, iste’molchilarning a sohadagi yo’qotishlari ishlab chiqaruvchilar
foydasining o’sishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda iste’molchilar shu tarmoq
korxonalari aktsiyadorlari bo’lishsa, ular yo’qotishlarining bir qismi o’sgan
dividentlar sifatida qaytadi. «s» sohada davlat olgan daromadini transfert
to’lovlarini oshirish, soliqlarni pasaytirish, byudjet tashkilotlarida ishlovchilar ish

haqini oshirishi ko’rinishida iste’molchilarga qaytarishi mumkin. Ammo «b» + «d»
soxalarda jamiyat sof yo’qotishga duch keladi. Valyuta kursi o’zgarishi bu
yo’qotishlarni bir oz qoplashi mumkin. Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida
milliy valyuta 4% ga qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy
valyutada ifodalangan ichki bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif
kiritilishi oqibatida jamiyatning sof yo’qotish «b» va «d» sohalarning 80
foizini((16/20) x 100 = 80) tashkil etishini anglatadi.
Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-biriga zid fikrlar mavjud
bo’lib, bu tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati, xususiyati va qo’yilgan maqsadlar
bilan asoslanadi.

3. Tariflarni yoqlovchi xamda ularga qarshi fikrlar. Tarif va ishlab
chiqarish subsidiyalari
Bojxona tariflarini kirtishni yoqlovchi mutaxassislar fikriga ko’ra import
tariflari:
• mamlakat mudofaa sanoatini himoya qilish imkonini beradi;
• mamlakatda bandlilik darajasi o’sishini ta’minlaydi va yalpi talabni
rag’batlantiradi, importning nisbatan cheklanishi natijasida sof eksport o’sadi va
joriy operatsiyalar bo’yicha to’lov balansi xolati yaxshilanadi;
• milliy iqtisodiyotdagi yangi tarmoqlarni himoya qilish uchun zarur;
• davlat byudjeti daromadlarini to’ldirish manbai bo’lib xizmat qiladi;
• milliy ishlab chiqaruvchilarni demping ko’rinishidagi chet el raqobatidan
himoya qiladi;
• iqtisodiyot tuzilishini qayta qurishni boshqarish vositasi hisoblanadi va ular
yordamida mamlakat iqtisodiyotidagi ilg’or siljishlar rag’batlantiriladi va h.k.
Milliy iqtisodiyotning tiqlanishi sharoitida ko’pgina davlatlar o’z ishlab
chiqaruvchilarini chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida protektsionizm
siyosatini qo’llaydilar. Aks holda, mahalliy korxonalar «sinishi» jamiyatda
ishsizlik xavfini tug’diradi.
Mamlakatlarda ta’rif mexanizmi orqali tashqi savdo siyosatini yuritish,
birinchi navbatda ushbu mamlakatning asosiy tarmoqlari va yangi ishlab chiqarish
sohalarining himoyalanganligiga ta’sir qiladi. O’zbekistonda avtomobilsozlik
yangi va istiqbolli soha hisoblanadi va tabiiyki, tarifli himoya qilinadi. Tarmoqni
tarifli himoyalanishining haqiqiy darajasini quyidagi misolda ko’rib chiqamiz.
Masalan, O’zbekistonda yanga mashinalar uchun import boji 40 foizni tashkil
qilsin. Ushbu mashinani ishlab chiqarish uchun zarur bo’ladigan ehtiyot qismlar
asosan chetdan keltirilsin va unga import boji 25 foiz miqdorida o’rnatilsin. Bir
dona mashinaning narxi 10000 AQSh dollariga teng bo’lsa, ya’ni bitta avtomobil
uchun zarur bo’lgan ehtiyot qismlarining narxi 7000 AQSh dollarini, qo’shilgan
qiymat esa 3000 AQSh dollarini tashkil etsin.

Avtomobil importiga 40 foiz tarif belgilanganligi uchun har bir avtomobil
narxi 4000 AQSh dollariga o’sib, tarif bilan birga 14000 AQSh dollarini tashkil
etadi.
Ehtiyot qismlar importiga 25 foizli tarif kiritilishi ularga qilinadigan
xarajatlarni 1750 AQSh dollariga oshirib 8750 AQSh dollariga etkazadi. Oqibatda
mahsulot birligiga ehtiyot qismlar xarajati 1750 AQSh dollariga oshdi. Qo’shilgan
qiymat esa 2250 AQSh dollariga (4000 - 1750 = 2250) o’sdi. Shunday qilib, tarif
kiritilgandan so’ng mahsulot birligiga to’g’ri keladigan qo’shilgan qiymat 5250
AQSh dollarini (3000 + 2250 = 5250) tashkil etdi.
Endi esa soha (tarmoq)ning samarali himoyasi formulasidan foydalanamiz.
Er= (Et- E0) / Et.
Bu srda: Er - sohaning tarif bilan haqiqiy himoyalanganlik darajasi;
Et - bojxona tarifi kiritilgandan keyingi qo’shilgan qiymat;
E0 - bojxona tarifi kiritilishidan oldingi qo’shilgan qiymat.
Er = ((3000 + 2250) - 3000) / 3000 = 2250 / 3000 = 0,75 yoki 75%
Bu shuni bildiradiki, tayyor avtomobillarga 40% tarif va ehtiyot qismlarga
25% tarifni joriy qilib, davlat milliy avtomobisozlikni xaqiqatda 75% tarifli
himoyalanganligini ta’minlaydi.
Protektsianizm siyosatining muhim tamoyili ham shundaki, davlat tayyor
mahsulotlarga bojni ko’tarish va yarim tayyor mahsulotlarga esa uning miqdorini
pasaytirish orqali tarmoqning haqiqiy himoyalanganligini yanada oshiradi.
Bojxona bojlarini joriy qilishni qo’llovchi fikrlarga aksincha bo’lgan
muloxazalar ham mavjud. Chunki sanab o’tilgan natijalarga boshqa usullar bilan
kamroq yo’qotishlar hisobiga xam erishsa bo’ladi degan fikrlar xam qaysidir
darajada asoslidir.
Birinchidan, import tariflari iste’molchilar turmush darajasining pasayishiga
olib keladi.
Ikkinchidan, import tariflari kiritilishi oqibatida ular vositasida himoya
qilinayotgan tarmoqlarda resurslar samarasiz sarflanadi.

Uchinchidan, tariflarni kiritish va ular stavkasini belgilash masalasida
mamlakat imkoniyatlari xalqaro bitimlar bilan cheklangan.
Milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning
muqobil usuli ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi.
Ishlab chiqarish subsidiyasining tariflardan afzalligi shundan iboratki, u bir
tomondan, milliy ishlab chiqarishni S0 dan S1 gacha o’sishini ta’minlasa (31-
chizma), ikkinchi tomondan, iste’moliing mutlaq kamayishiga olib kelmaydi.
Chunki, ichki narxlar jahon narxlaridan qimmatlashmaydi.
Subsidiya sharoitida ishlab chiqaruvchilar uchun ichki narxlar darajasi Rd,
jahon narxlari Rw darajasiga teng. Shuning uchun, haqiqiy iste’mol hajmi D0 ga
teng. Tarif kiritilgan sharoitda esa u D1 gacha kamaygan bo’lur edi. Mamlakat
farovonligidagi mutlaq yo’tqotish esa «b» sohasidangana iborat bo’ladi. Ayni
paytda ishlab chiqarishga berilgan bevosita subsidiyalar ishlab chiqarish
xarajatlarining samarali taqsimlanishini kafolatlamaydi.
Chunki, aynan qaysi tarmoqni xalqaro raqobatdan himoya qilishni bilish qiyin
bo’ladi. Subsidiyalarni joriy qilgandan so’ng ularni bekor qilish qiyin bo’ladi,
raqobat muxiti yo’qoladi hamda bu xarajatlarni moliyalashtirish muammosi
kuchayib boraveradi. Shuning uchun iqtisodiyotni tartibga solish, bandlik
darajasini oshirish va yalpi talabni qondirish maqsadida fiskal va pul-kredit
siyosatlari qo’llaniladi. Ushbu siyosatlarni qo’llashdan asosiy maqsad mamlakat
ishlab chiqarishini xalqaro raqobatdan ximoya qilish, ishsizlik darajasini eng past
holatga keltirish va xalq farovonligani oshirishdan iborat.
2 - chizma. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiya berilishining iqtisodiy oqibatlari

4. Protektsionizm va erkin savdo tushunchasi
Protektsionizm-milliy iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan davlatning
iqtisodiy siyosati. Bu ichki bozorni chet el tovarlarini olib kirishdan himoya
qiladigan, ularning milliy ishlab chiqarish tovarlariga nisbatan
raqobatbardoshligini pasaytiradigan savdo-siyosiy to'siqlar yordamida amalga
oshiriladi. Protektsionizm milliy iqtisodiyotni moliyaviy rag'batlantirish, tovarlar
eksportini rag'batlantirish bilan tavsiflanadi.
Kapitalning dastlabki to'planishi va kapitalistik munosabatlarning paydo
bo'lishi davrida merkantilistlar nazariyotchilar va amaliyotchilarga aylandilar, ular
davlat hokimiyatidan mahalliy sanoatni xorijiy raqobatdan himoya qilishni talab
qildilar. Protektsionizm Frantsiyada, Avstriya monarxiyasida, ko'plab Germaniya
davlatlarida, Rossiyada — birinchi marta Pyotr I davrida keng tarqalgan edi.
Bojxona muhofazasi ishlab chiqarish va fabrika sanoatining rivojlanishida katta rol
o'ynadi. Protektsionizm belgisi ostida Napoleon Frantsiya Buyuk Britaniya bilan
iqtisodiy kurash olib bordi. Monopoliyadan oldingi kapitalizm davri G'arbiy
Evropa va AQShning aksariyat mamlakatlarida Milliy sanoatni buyuk
Britaniyaning yanada rivojlangan sanoatidan himoya qilishga qaratilgan" himoya
"protektsionizmi bilan ajralib turadi, u (19-asrning 40-yillaridan)"savdo erkinligi"
siyosatini olib borgan. Chuqur tahlil protektsionizm va erkin savdo Dali o'z
asarlarida K. Marks va F. Engels. Kapitalizmning monopolistik bosqichga o'tish
davri "tajovuzkor" protektsionizm bilan ajralib turadi, bu zaif sanoat tarmoqlarini
emas, balki eng rivojlangan, yuqori monopoliyani xorijiy raqobatdan himoya
qiladi. Uning maqsadi tashqi bozorlarni zabt etishdir. Mamlakat ichida monopol
foyda olish tashqi bozorlarda tovarlarni past, demping narxlarida sotishga imkon
beradi.
Rivojlangan kapitalistik davlatlarning zamonaviy protektsionizmi birinchi
navbatda yirik milliy va xalqaro monopoliyalarning manfaatlarini ifoda etadi.
Tovarlar va kapital bozorlarini egallash, taqsimlash va qayta taqsimlash uning
asosiy tarkibini tashkil etadi. Tashqi savdoni nazorat qiluvchi va tartibga soluvchi
davlat-monopolistik chora-tadbirlarning murakkab tizimi yordamida amalga

oshiriladi. Kapitalistik ishlab chiqarishni xalqarolashtirishni kuchaytirish va davlat
tomonidan yanada rivojlantirish-monopolistik kapitalizm chegaralarni tartibga
solishning an'anaviy usullari bilan bir qatorda protektsionistik maqsadlarda ichki
iqtisodiy va ma'muriy vositalardan, shuningdek chet el tovarlaridan foydalanishni
cheklaydigan valyuta, moliyaviy va pul mablag'laridan foydalanish ortib
borayotganiga olib keladi. Zamonaviy protektsionizmning ajralmas qismi bu milliy
monopoliyalar manfaatlarini himoya qiluvchi agrar protektsionizm (19-asr
oxiridagi jahon agrar inqirozi paytida paydo bo'lgan).
Kapitalistik integratsiya jarayonlarining rivojlanishi rivojlangan kapitalistik
mamlakatlar guruhlarining kelishilgan harakatlari yordamida amalga oshiriladigan
o'ziga xos "jamoaviy" protektsionizmning paydo bo'lishiga olib keldi. Bunga
"umumiy bozor"mamlakatlarining tashqi savdo siyosati misol bo'la oladi.
Zamonaviy protektsionizmning o'ziga xos xususiyati kapitalistik davlatlarning
savdo siyosatini dunyoda mavjud bo'lgan yangi vaziyatga moslashtirishdir.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning protektsionizmi tubdan farq qiladi.
Ularning tashqi iqtisodiy siyosati milliy iqtisodiyotning rivojlanayotgan
tarmoqlarini imperialistik kuchlar tomonidan kengayishdan himoya qilishga
qaratilgan. Ushbu protektsionizm yosh suveren davlatlarning iqtisodiy
mustaqilligiga erishishga yordam beradi.
Frithrederstvo (eng. erkin savdo-erkin savdo)-iqtisodiy nazariya, siyosat va
iqtisodiy amaliyotda savdo erkinligi va davlatning jamiyatning xususiy-
tadbirkorlik sohasiga aralashmasligini e'lon qiladigan yo'nalish.
Amalda, savdo erkinligi odatda yuqori eksport va import bojlari,
shuningdek, ba'zi tovarlarni import qilish kvotalari va ba'zi tovarlarni mahalliy
ishlab chiqaruvchilar uchun subsidiyalar kabi savdo-sotiqda monetar bo'lmagan
cheklovlar yo'qligini anglatadi. Erkin savdo tarafdorlari Liberal partiyalar va
oqimlar; raqiblarga ko'plab chap partiyalar va harakatlar (sotsialistlar va
kommunistlar), inson huquqlari va atrof-muhit himoyachilari va kasaba
uyushmalari kiradi.

Savdoning dastlabki nazariyalaridan biri XVI asrda Evropada paydo bo'lgan
merkantilizm edi. 18 - asrda protektsionizm Adam Smitning asarlarida qattiq
tanqid qilindi, uning ta'limotini erkin savdoning nazariy asosi deb hisoblash
mumkin. 19 - asrda Smitning qarashlari Devid Rikardoning asarlarida yanada
rivojlangan.
"Erkin savdo" ni rivojlantirishning asosiy sharti 18-asrdarivojlangan
davlatlar (Angliya, Frantsiya, bundan keyin AQSh) tomonidan iqtisodiyotga olib
kirilgan ortiqcha kapitalni sotish, pulning qadrsizlanishiga, inflyatsiyaga yo'l
qo'ymaslik, shuningdek ishlab chiqarilgan tovarlarni ishtirokchi mamlakatlar va
koloniyalarga eksport qilish zarurati edi.
Azal-azaldan davlatning kuchi uning boyliklari bilan o lchangan. Davlatningʻ
iqtisodiy qudrati ko p jihatdan xalqaro savdoga bog liq. Shu bois alohida milliy
ʻ ʻ
iqtisod uchun xalqaro savdoda qanday ishtirok etish ma qul ekani haqida bahslar
ʼ
hali ham davom etmoqda.
2022- yil noyabr oyida tashqi savdo aylanmasi hajmi 4 848,9mln. AQSH
dollarini tashkil etdi va 2021- yilning shu davriga nisbatan 8,3 foizga kamaydi.
Xalqaro savdoga bugungi kunda ikki xil qarash bor. Birinchisi xalqaro savdo
mutlaqo erkin va cheklovsiz bo lishi kerak deb hisoblaydi. Bu yondashuv
ʻ
tarafdorlari davlatlar o rtasida mahsulotlar erkin yurishi kerakligini, bunga boj va
ʻ
soliqlar bilan to sqinlik qilmaslik kerakligini ta kidlaydi. Ularning fikricha, bundan
ʻ ʼ
erkin savdoda ishtirok etayotgan barcha mamlakatlar manfaatdor bo ladi, chunki
ʻ
erkin savdo iqtisodni jadallashtiradi va yangi ish o rinlar yaratadi. Bu qarashlar
ʻ
mashhur ingliz olimi Adam Smit g oyalarga asoslangan.
ʻ
Bahsning ikkinchi tomonda proteksionizm – ya ni, milliy iqtisod
ʼ
manfaatlarini himoyaviy siyosat bilan ochiq xalqaro savdoning salbiy oqibatlaridan
ehtiyot qilish g oyasi tarafdorlari turadi. Ularning fikricha, mamlakatdan pul chiqib
ʻ
ketishini imkoni boricha cheklash zarur. Bu fikrni ilk marta ingliz iqtisodchisi
Jerard de Malines ilgari surgan. U Angliyaga ma lum mahsulotlar import
ʼ
qilinishini cheklash tashabbusi bilan chiqqan. Iqtisod qancha kam import qilsa,
undan shuncha kam pul tashqariga chiqib ketadi.

Har ikki yondashuvning ham o ziga yarasha kamchiliklari bor. Erkin savdoʻ
albatta yaxshi – bugun Yevropa Ittifoqi, Janubiy-Sharqiy Osiyo Davlatlari
Birlashmasi (ASEAN), Shimoliy Amerika Erkin Savdo Bitimi (NAFTA) kabi
hamkorlik guruhlari erkin savdo orqali katta iqtisodiy naf topmoqdalar. Ammo
Erkin savdo rivojlanib kelayotgan iqtisodiyotlar uchun juda xatarli bo lishi
ʻ
mumkin. Erkin savdoda bozorni chet mahsulotlari egallab olib, mahalliy ishlab
chiqaruvchilar kasodga uchrashi, buning oqibatida ishsizlik va iqtisodiy tushkunlik
kelib chiqishi, iqtisod ko p jihatdan chet el ishlab chiqaruvchilariga tobe bo lib
ʻ ʻ
qolishi mumkin. Bundan tashqari, erkin savdo natijasida bir mamlakatdagi
iqtisodiy inqirozlar sherik davlatlarga o tib ketish xavfi bor.
ʻ
Proteksionizm o z-o zicha sof vatanparvar yondashuv – u milliy iqtisod
ʻ ʻ
manfaatlarini har narsadan ustun qo yishga asoslangan. Bugun erkin savdo
ʻ
tarafdorlari bo lib jar solayotgan ko plab rivojlangan davlatlar bir paytlar o zlari
ʻ ʻ ʻ
proteksionist bo lishgan. Ammo proteksionizm faqat oltin standart amalda
ʻ
bo lsagina to liq ish beradi.
ʻ ʻ
Oltin standart – milliy valyutalar qiymati ularda belgilangan summaga teng
oltin zaxirasi bilan kafolatlangan holat. Masalan, 1971-yilgacha har bir AQSH
dollari belgilangan miqdorda oltinga alishtirilishi mumkin bo lgan.
ʻ
Proteksionizm davlatga pul oqimi kirishini ta minlaydi. Oltin standarti bilan
ʼ
bu holat davlatga oltin va kumush oqib kelishini bildiradi. Ammo bugungi xalqaro
savdo valyutasi bo lgan AQSH dollari oltin bilan kafolatlanmagan. Bundan
ʻ
tashqari, proteksionist iqtisod doimiy yuqori inflyatsiyadan aziyat chekadi.
Erkin savdo va protektsionizm tamoyillari: ijobiy va salbiy tomonlari
Protektsionizm tarafdorlari va savdo erkinligi himoyachilari o'rtasida uzoq
vaqtdan beri davom etayotgan tortishuvlar mavjud. Protektsionizm tarafdorlari va
savdo erkinligi himoyachilari o'rtasida uzoq vaqtdan beri davom etayotgan
tortishuvlar mavjud. Birinchi marta tashqi savdoni tahlil qilishga murojaat qilgan
va unda davlatni boyitish manbasini ko'rgan, shunga qaramay, protektsionizmning
ishtiyoqli chempionlari — milliy iqtisodiyotni rag'batlantirish va uni xorijiy
raqobatdan himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi edi. Savdo erkinligini

himoya qilgan birinchi iqtisodchilar, g'alati tarzda, frantsuz fiziokratlari o'lib, ular
millat boyligini oshirishda savdoning samarali rolini inkor etdilar. Ushbu ikki
printsipning jozibadorligi nimada va raqiblar ularga qarshi qanday tanqidiy
dalillarni ilgari surmoqdalar.
Protektsionizmni tanqid qilish asosan milliy iqtisodiyotni xorijiy raqobatdan
himoya qilish siyosatining salbiy tomonlarini aniqlash uchun amalga oshirildi.
Bunday siyosatning oqibatlari aniq va ular protektsionizm xarajatlarini ko'rsatadi.
Birinchidan, protektsionizm uzoq muddatli istiqbolda milliy ishlab chiqarish
asoslarini buzadi, chunki u tadbirkorlik tashabbusini rivojlantirish uchun zarur
bo'lgan global bozor bosimini yumshatadi. Muntazam ravishda taraqqiyot,
innovatsiyalarga intilish, sotib olingan imtiyozlar va olingan daromadlardan voz
kechishni istamaslik ustunlik qiladi. O'zini protektsionistik to'siqlar bilan o'rab
olish qat'iyati ko'pincha milliy iqtisodiy manfaatlar bilan belgilanmaydi, balki
siyosiy va parlament doiralari tomonidan lobbichilik bilan qo'llab-quvvatlanadigan
kuchli xususiy manfaatlar bosimi natijasidir.
Ikkinchidan, protektsionizm iste'molchi nuqtai nazaridan zararli bo'lib, u
nafaqat import qilinadigan, bojxona to'loviga tortiladigan tovarlar va xizmatlar
uchun, balki ishlab chiqarish va sotish raqobatbardosh bo'lmagan narxlash tizimi
bilan bog'liq bo'lgan milliy ishlab chiqarish mahsulotlari uchun ham zarur bo'lgan
tovarlar va xizmatlar uchun ortiqcha to'lashga majbur qiladi.
Uchinchidan, protektsionizm zanjirli reaktsiya xavfini keltirib chiqaradi,
chunki ba'zi sanoat tarmoqlari himoya qilinganidan keyin ertami-kechmi
boshqalarni himoya qilish kerak bo'ladi.
To'rtinchidan, milliy ishlab chiqarishlarni xorijiy raqobatdan himoya qilish
ularni oxir-oqibat protektsionistik tuzoqqa olib keladi, chunki agar bunday ishlab
chiqarishlarni mustahkamlash uchun "tayoqchalar berilgan" bo'lsa, unda ularni
qulash xavfisiz olib tashlash juda qiyin. Shunday qilib, vaqtinchalik chora sifatida
kiritilgan protektsionizm uzoq muddatli milliy iqtisodiy siyosatning ajralmas
atributiga aylanishi mumkin.

Beshinchidan, protektsionizm siyosati davlatlararo raqobatni kuchaytiradi va
xalqaro barqarorlik va xavfsizlikka tahdid soladi. Bu mamlakatlar o'rtasidagi o'zaro
bog'liqlik rishtalarini zaiflashtiradi, xalqaro mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va
ishlab chiqarish kooperatsiyasining rivojlanishi va chuqurlashishiga to'sqinlik
qiladi, shu bilan birga bir-biriga dushmanlik va ishonchsizlikni keltirib chiqaradi.
Savdo erkinligining afzalliklari juda ko'p qirrali bo'lib, nazariya va amaliyot
bilan isbotlangan.
Birinchidan, erkin savdo savdo qiluvchi xalqlarning farovonligini oshirishga
imkon beradi, chunki bu qiyosiy ustunlik printsipi asosida ishlab chiqarish va
almashinuvning xalqaro ixtisoslashuvi imkoniyatlarini ochib beradi.
Farovonlikning o'sishi xalqaro savdodan olingan yutuqlar hisobiga sodir bo'ladi.
Klassiklar buni o'lchashni taklif qilishdio'yin xalqaro tovar almashinuvi sharoitida
foyda darajasi va u bo'lmagan taqdirda foyda darajasi o'rtasidagi farq. A. Marshall
yana bir usuldan foydalangan — mahsulot ishlab chiqaruvchilari va
iste'molchilarining ortiqcha (foyda) miqdorini aniqlash.
Ikkinchidan, erkin savdo raqobatni rivojlantirishni osonlashtiradi va nafaqat
milliy ishlab chiqaruvchilar orasida, balki boshqa mamlakatlar bilan
munosabatlarda ham yangilik ruhini saqlaydi. Bu oxir-oqibat mahsulot sifatini
yaxshilashga yordam beradi.
Uchinchidan, erkin savdo bozorlarni kengaytirish va shuning uchun
iste'molchilar uchun foydali bo'lgan tovarlarni ishlab chiqarish va ommaviy ishlab
chiqarishning xalqaro kontsentratsiyasi uchun imkoniyatlar ochadi.
To'rtinchidan, erkin savdo mamlakatlar o'rtasida ishlab chiqarish resurslarini
taqsimlashni optimallashtirish va ulardan foydalanish samaradorligini sezilarli
darajada oshiradigan bunday xalqaro kombinatsiya uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
Erkin savdo tarafdorlarining tavsiyalari (erkin savdo = bepul savdo) ochiq
iqtisodiyot yo'lida turgan ko'plab mamlakatlarning iqtisodiy o'sishi va gullab-
yashnashiga yordam berdi.
XIX asr Angliyada bojxona tizimini isloh qilish amalga oshirildi, uning
davomida ko'plab tovarlarga bojlar bekor qilindi yoki sezilarli darajada

kamaytirildi. XIX asr o'rtalarida. fritreyderlik Angliyada to'liq g'alabaga erishdi, bu
uning bu vaqtga qadar dunyoning eng rivojlangan mamlakatiga aylanishiga katta
hissa qo'shdi. XIX asrning ikkinchi yarmida. erkin savdo tendentsiyalari Frantsiya
(1852 — 1870), Rossiya (1850 — 1860) va boshqa mamlakatlarning savdo
siyosatida namoyon bo'la boshladi.
Sof global erkin savdo dunyoga yordam beradimi yoki zarar etkazadimi?
Mana bir nechta masalalarni ko'rib chiqish kerak.
Erkin savdoning 5 afzalligi
Bu iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi: Bojxona to'lovlari kabi cheklangan
cheklovlar qo'llanilgan taqdirda ham, barcha mamlakatlar ko'proq iqtisodiy o'sishni
amalga oshirishga intilishadi. Masalan, AQSh Savdo vakili idorasi NAFTA
(Shimoliy Amerika erkin savdo shartnomasi) ning imzosi bo'lish Amerika Qo'shma
Shtatlarining iqtisodiy o'sishini har yili 5% ga oshirgan deb hisoblaydi.
Bu iste'molchilarga yordam beradi: Savdo cheklovlari, masalan, tariflar va
kvotalar mahalliy biznes va sanoatni himoya qilish uchun amalga oshiriladi. Savdo
cheklovlari olib tashlanganida, iste'molchilar arzon narxlarni ko'rishga intilishadi,
chunki ish haqi past bo'lgan mamlakatlardan ko'proq import qilinadigan
mahsulotlar mahalliy darajada mavjud bo'lib qoladi.
Bu xorijiy investitsiyalarni ko'paytiradi: Savdo cheklovlariga duch
kelmaganda, xorijiy investorlar mahalliy korxonalarga pul mablag'larini ularni
kengaytirish va raqobatdosh bo'lishiga yordam berishadi. Bundan tashqari, ko'plab
rivojlanayotgan va izolyatsiya qilingan mamlakatlar AQSh sarmoyadorlari
tomonidan pul oqimidan foyda ko'rishadi.
Bu davlat xarajatlarini kamaytiradi: Hukumatlar ko'pincha qishloq xo'jaligi
singari mahalliy sanoat korxonalarini eksport kvotalari tufayli daromadlarini
yo'qotganliklari uchun subsidiya berishadi. Kvotalar bekor qilingandan so'ng,
hukumatning soliq tushumlari boshqa maqsadlarda ishlatilishi mumkin.
Bu texnologiya uzatishni rag'batlantiradi: Insonlar malakasidan tashqari,
mahalliy korxonalar ko'p millatli sheriklari tomonidan ishlab chiqilgan eng yangi
texnologiyalarga ega bo'lishadi.

Erkin savdoning kamchiliklari
Bu autsorsing orqali ish yo'qotishiga olib keladi: Tariflar mahsulot narxini
raqobatbardosh darajada ushlab turish orqali ish autsorsingining oldini olishga
moyildir. Tariflardan xoli, ish haqi past bo'lgan xorijiy mamlakatlardan olib
kelinadigan mahsulotlar narxi arzonroq. Garchi bu iste'molchilar uchun yaxshi
bo'lib tuyulsa-da, mahalliy kompaniyalar uchun raqobatni qiyinlashtirmoqda va
ularni ishchi kuchini kamaytirishga majbur qilmoqda. Darhaqiqat, NAFTAga
qarshi bo'lgan asosiy e'tirozlardan biri bu Amerikaning ish joylarini Meksikaga
topshirganligi edi.
Bu intellektual mulkni o'g'irlashni rag'batlantiradi: Ko'pgina xorijiy
hukumatlar, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarning hukumatlari, ko'pincha
intellektual mulk huquqlariga jiddiy munosabatda bo'lishmaydi. Patent to'g'risidagi
qonunlarning himoya qilinishisiz, kompaniyalar tez-tez o'zlarining yangiliklari va
yangi texnologiyalarini o'g'irlashadi, bu esa ularni arzonroq narxdagi mahalliy
soxta mahsulotlar bilan raqobatlashishga majbur qiladi.
Bu yomon ish sharoitlariga imkon beradi: Xuddi shunday, rivojlanayotgan
mamlakatlarning hukumatlari kamdan-kam hollarda xavfsiz va adolatli mehnat
sharoitlarini tartibga soluvchi va ta'minlaydigan qonunlarga ega. Erkin savdo
qisman hukumat cheklovlarining yo'qligiga bog'liqligi sababli, ayollar va bolalar
ko'pincha og'ir mehnat sharoitida og'ir ishlarni bajaradigan fabrikalarda ishlashga
majbur.
Bu atrof-muhitga zarar etkazishi mumkin: Rivojlanayotgan mamlakatlarda
atrof-muhitni muhofaza qilish to'g'risidagi kam sonli qonunlar mavjud. Ko'pgina
erkin savdo imkoniyatlari yog'och yoki temir javhari kabi tabiiy boyliklarni eksport
qilishni o'z ichiga olganligi sababli, o'rmonlarni aniq qirqish va qayta tiklanmagan
lenta qazib olish ko'pincha mahalliy muhitni pasaytiradi.
Bu daromadlarni kamaytiradi: Cheklanmagan erkin savdo tufayli yuzaga
kelgan yuqori darajadagi raqobat tufayli, ishtirok etgan korxonalar oxir-oqibat
daromadlarni kamaytirmoqda. Kichikroq mamlakatlardagi kichik korxonalar ushbu
ta'sirga eng zaif hisoblanadi.

Yakuniy tahlilda biznesning maqsadi yuqori foyda olish, hukumatning
maqsadi esa o'z xalqini himoya qilishdir. Cheklanmagan erkin savdo ham, total
protektsionizm ham ikkalasini ham bajara olmaydi. Ko'p millatli erkin savdo
shartnomalari amalga oshirgan ikkalasining aralashmasi eng yaxshi echim sifatida
rivojlandi.
So'nggi yilliklarda protektsionistik siyosatning o'ziga xos xususiyatlari
Rivojlangan kapitalistik davlatlarning zamonaviy protektsionizmi birinchi
navbatda yirik milliy va xalqaro monopoliyalarning manfaatlarini ifoda etadi.
Mamlakatlar tovarlari va kapitallarini sotish bozorlarini egallab olish, taqsimlash
va qayta taqsimlash uning asosiy mazmuni. Tashqi savdoni nazorat qiluvchi va
tartibga soluvchi davlat-monopolistik chora-tadbirlarning murakkab tizimi
yordamida amalga oshiriladi. Chet el tovarlari uchun ichki bozorni ochish
foydasiga jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, raqobatdan himoya qilish ko'pincha
jahon bozorida raqobatlasha olmaydigan sohalarning rivojlanishiga olib keladi.
Biroq, milliy iqtisodiyotda yuzaga keladigan hozirgi vaziyatda bu tezis faqat
qisman to'g'ri keladi. Bunga yana bir bayonot qarshi bo'lishi mumkin: davlatning
maqsadli sanoat siyosati shu qadar keng tarqalganki, raqobatbardosh tarmoqlar
faqat bozor elementlari qonunlariga muvofiq paydo bo'lishini ko'rsatadigan
misollar keltirishning iloji yo'q.
Erkin davlat g'oyasi mamlakatlar o'rtasidagi tovarlar harakati yo'lidagi
to'siqlarning bojxona va iqtisodiy tanazzullarini bartaraf etish zarurligidan kelib
chiqadi. Biroq, Rossiyalik professor N. N. Shaposhnikov 1924 yilda " erkin savdo
kelajakning idealidir” deb ta’kidlab o’tgan. Hozirgi vaqtda bu faqat iqtisodiy
rivojlanishida boshqa mamlakatlardan oldinda bo'lgan mamlakat uchun foydalidir.
Hozirgi vaqtda tashqi savdo faoliyatini rivojlantirish uchun har qanday
protektsionistik to'siqlarni bartaraf etish mumkin emas, aks holda mamlakat
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega davlatlar koloniyasiga aylanish istiqboliga
ega.
Shuning uchun savdo erkinligi uchun dalillar har doim ham oqlanmaydi va
bundan ham ko'proq bizning iqtisodiy vaziyatimizga taalluqli emas. Yaqin

kelajakda protektsionistik choralarni saqlab qolish foydasiga quyidagi dalillar
keltirilishi mumkin:
mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash zarurati;
ayrim mintaqalarning o'ziga xos xususiyatlari va ularni davlat tomonidan
protektsionistik tadbirlarni qo'llab-quvvatlash zarurati;
ishlab chiqarishning pasayishi sharoitida-zarur ish o'rinlarini saqlab qolish;
iqtisodiy inqiroz sharoitida protektsionistik bojxona choralari mamlakatning
dunyoning rivojlangan mamlakatlarining iqtisodiy qo'shimchasiga aylanishiga yo'l
qo'ymaydi;
Tabiyki, protektsionizmni himoya qilish uchun keltirilgan dalillar
mamlakatimizda mavjud bo'lgan iqtisodiy vaziyatga ko'proq tegishli.
Shunday qilib, protektsionizm-bu ichki bozorni raqobatchilardan himoya
qilishga va ko'pincha tashqi bozorlarni egallab olishga qaratilgan davlat siyosati.
Bundan farqli o'laroq, liberallashtirish siyosati (erkin savdo) ichki bozorni xorijiy
tovarlar, kapital, ishchi kuchi uchun ochiq qilish va shu bilan ichki bozorda
raqobatni kuchaytirishga qaratilgan. Protektsionizm va liberalizm, birinchi
navbatda, ayrim davlatlarning xalqaro mehnat taqsimotidagi o'zgarishlarga,
xalqaro iqtisodiy munosabatlarda sodir bo'layotgan voqealarga munosabatini aks
ettiradi. Xalqaro tarix 19-asrdan boshlab iqtisodiy munosabatlar. Xalqaro savdo
liberalizm va protektsionizm davrlarining o'zgarishi bilan ajralib turishini
ko'rsatadi. Shunday qilib, XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab. 1914-1918
yillardagi urushgacha buyuk Britaniyaning jahon bozorida buyuk sanoat va savdo
millati sifatida fritreder hukmronligining ustunligi bilan ajralib turardi. Aynan shu
davrda navigatsiya aktlari va don to'g'risidagi qonun (1866) bekor qilindi,
Napoleonning Britaniya bilan savdo-diplomatik shartnomalari tuzildi, unga "eng
maqbul rejim to'g'risida" (1860) maqola kiritildi. Urushlararo davr (1920-1939)
butun dunyoda protektsionizmning kuchayishi bilan ajralib turardi. Shunday qilib,
1921 yilda Buyuk Britaniyada "sanoatni himoya qilish to'g'risida" bojxona qonuni
qabul qilindi va Ottava deb nomlangan davlatlar Britaniya Hamdo'stligi
mamlakatlari bilan imperatorlik imtiyozlarini belgilaydigan shartnomalar

imzolandi. Amerika qo'shma Shtatlari 1922 yilda va keyinchalik 1930 yilda
bojxona tariflarini oshirdi. 1931 yildan beri Frantsiya kontingent siyosatiga amal
qildi. Germaniya Respublikasi avtarkiya 7 tomon burilish siyosatini tobora aniqroq
amalga oshira boshladi.
Ikkinchi jahon urushi tugagandan so'ng, jahon iqtisodiyoti asta-sekin ko'proq
savdo erkinligiga olib boradigan yo'lni boshladi. Birlashgan millatlar tashkiloti
homiyligida xalqaro savdo muammolarini muhokama qilish instituti bo'lib xizmat
qiladigan va bojxona to'lovlarini kamaytirish va konsolidatsiyalashga hissa
qo'shadigan GATT tashkiloti tashkil etildi. G'arbiy Evropada iqtisodiy
hamjamiyatning tashkil etilishi va uning doirasida bojxona Ittifoqining paydo
bo'lishi, shuningdek, Evropa erkin savdo uyushmasining tashkil etilishi xuddi shu
muammolarni hal qilishga yordam berdi. "Kennedi davri" xalqaro miqyosda eng
keng qamrovli ko'p tomonlama savdo shartnomalaridan biriga aylandi. U 1967
yilda 5 yil ichida bojxona to'lovlarini 35-40 foizga kamaytirishni belgilovchi
muhim bitimlar bilan yakunlandi. Keyingi Tokio va Urugvay raundlari ham
savdoni liberallashtirishga yordam berdi.
80-90-yillarda yetakchi G'arb mamlakatlarining tashqi savdo siyosatida
jahon savdosini liberallashtirishning umumiy yo'nalishida xalqaro raqobatning
kuchayishi bilan bog'liq protektsionizm elementlari yana paydo bo'la boshladi.
GATT tomonidan jahon savdosini liberallashtirish bo'yicha amalga oshirilgan
ishlarga qaramay, tashqi savdo milliy iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning asosiy yo'nalishlaridan biri bo'lib qolmoqda.
Darhaqiqat, erkin savdo ichki bozorlarda raqobatni kuchaytiradi,
iste'molchilar uchun tovarlarning keng tanlovini ta'minlash orqali mamlakat
korxonalarini yangilikka aylantiradi va firmalarga qiyosiy ustunliklardan to'liq
foydalanish va ishlab chiqarish ko'lamining o'sishi tufayli tejashga erishish
imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, erkin savdo takomillashtirish va
innovatsiyalarni rag'batlantirish orqali iqtisodiy o'sish sur'atlarini uzoq muddatli
oshirishga intilayotgan dinamik kuchlarni chiqaradi, protektsionizm esa bu
kuchlarning ta'siriga tobora ko'proq to'sqinlik qilmoqda.

5. Import kvotalari va litsenziyalarni taqsimlash uslublari
Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita
usullariga qaraganda bevosita usullaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar
mazmuniga ko’ra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy - xuquqiy ko’rinishga ega
bo’lishi mumkin.
Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita usullar ichida
keng tarqalgani hisoblanadi.
Litsenziyalash — bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat
tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga
mahsulotlar, ishchi va xizmatchilar eksporti hamda moliya operatsiyalarini
o’tkazish, xorijga ishchi kuchini ishga joylashtirish va boshqalar kiradi.
O’zbekistonda litsenziyalar faqat davlat ro’yxatida qayd etilgan tashqi iqtisodiy
faoliyat qatnashchilariga beriladi. Ularni boshqa yuridik shaxslarga berish
taqiqlangan.
Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash davlatga ular oqimini qattiq
tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash va shu asosda tashqi
iqtisodiy taqchillik o’sishining to’xtash hamda savdo balansining tenglashtirish
imkonini beradi.
Umuman, import mahsulotlarga beriladigan litsenziyalar quyidagi usullar
yordamida joylashtiriladi.
1. Ochiq auktsion — davlat litsenziyalarni yuqori baholarni taklif qilgan
ishlab chiqaruvchilarga berishi.
2. Afzal ko’rish tizimi — davlat birinchi navbatda litsenziyalarni ishlab
chiqarish hajmi jihatdan yirik bo’lgan firma va kompaniyalarga hech qanday shart
va talablarsiz beradi.
3. Xarajat usuli — davlat litsenziyalarni yirik ishlab chiqarish quvvatlariga
va resurslarga ega bo’lgan firma va kompaniyalarga beradi.
Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni,
shuningdek, ishchi kuchi eksport va importini chegaralash maqsadida kvotalash
keng qo’llaniladi.

Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda vakolatli davlat yoki xalqaro
tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va mamlakatlar guruhi
bo’yicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini
belgilaydi. Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash to’lov
balanslarini ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish uchun muzokaralarda
o’zaro kelishuvga erishish uchun qo’llaniladi. O’zbekistonda kvotalash xalq
iste’moli mollarini va strategik xom ashyoning muhim turlarini olib chiqishni
chegaralash usuli sifatida qo’llanilmoqda.
Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas, balki ishchi kuchi oqimlarini
tartibga solishda ham qo’llaniladi. Ko’pgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat
bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar o’rnatadi.
Hozirgi vaqtda kvotalash bojlarga nisbatan ko’proq qo’llanilishiga ikkita
sabab bor:
1. Tarif stavkalari xalqaro savdo kelishuvlariga asosan belgilanadi.
Ayrim hollardan tashqari vaziyatlarda, mamlakatlar tarif stavkasini oshira
olmaydilar va shuning uchun iqtisodiyotni raqobatdan himoya qilish maqsadida
kvotalashga e’tiborni qaratishga majbur bo’ladi.
2. Himoyaga muhtoj tarmoqlar ham importga kvotalar jo- riy qilishni
qo’llaydi. Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar olish
osonroqdir.
Import kvotalari erkin raqobat sharoitiga ko’proq mos keladi. Quyidagi 3
chizmadan ko’rinib turibdiki, kvotalar joriy qilinishi natijasida umumiy
farovonlikdagi yo’qotishlar, tariflar kiritilganidagi singari «b» va «d» sohalardan
iborat bo’lsa, «s» soha ruxsat etilgan importga ustama narxlarni ko’rsatadi va
aholidan litsenziya beruvchi tashkilotlarga beriladigan transfertni xarakterlaydi.
Tariflarga nisbatan kvotalarni joriy qilishdan ko’riladigan farovonlikdagi
yo’qotishlar ikki holatda katta bo’ladi. Birinchidan, kvotalar mahsulotlar import
qilayotgan milliy ishlab chiqaruvchilar yoki xorijiy firmalar monopol
hukumronligi darajasini oshirsa. Ikkinchidan, importga litsenziyalar samarasiz
joylashtirilsa.

-
3- chizma. Tashqi savdoda kvotalar qo’llanilishining iqtisodiy oqibatlari

6. Eksport subsidiyalari va kompensatsion import bojlari
Ko’pchilik hollarda eksportni davlat tomonidan rag’batlantirish tadbiri
sifatida ko’pgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari qo’llaniladi. Bunda tajriba -
konstruktorlik ishlari va eksportga mo’ljallangan ishlab chiqarishni bevosita
moliyalashtirish yoki bu maqsadlarga davlat byudjetidan imtiyozli kreditlar berish
ko’zda tutiladi.
Eksport subsidiyalari turli shakllarda qo’llaniladi. Bularga:
- eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar berish; -
reklama xarajatlarini davlat hisobidan qoplash, bozor konyukturasi haqida tekin
axborot etkazib berish;
- firmalarga ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushiga muvofiq soliq
imtiyozlarini berish;
- bevosita subsidiyalash kiradi.
Amaliyotda eng ko’p subsidiya oluvchi tarmoq qishloq xo’jaligi hisoblanadi.
Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chiqaruvchilarining tashqi
bozorda raqobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan
kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutuqni yo’qqa chiqarishi mumkin.
Oqibatda eksportyor davlat byudjeti yo’qotishga uchraydi, importyor davlat
byudjeti esa qo’shimcha daromad ko’radi. Bu tadbir dempingga qarshi kurash
ko’rinishlaridan biridir. Dempingga karshi qaratilgan bojlar jahon amaliyotida
keng qo’llanilib, o’zida qo’shimcha import bojlarini aks ettiradi. Ular odatda, jahon
narxlaridan yoki import qilayotgan mamlakat ichki narxlaridan past narxlar
bo’yicha, eksport qilinayotgan mahsulotlarga o’rnatiladi. Bu bojlarni belgilash
haqidagi qarorni xalqaro sud mahalliy ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar
murojaatidan so’ng chiqaradi xamda uning miqdorini va to’lash tartibini
belgilaydi. Masalan, dempingga qarshi bojlar o’z valyuta resurslarini to’ldirish
maqsadida jahon bozoriga xom ashyo resurslarini eksport qilishni ko’paytirgan
sobiq ittifoqdosh respublikalarga nisbatan faol qo’llanilmoqda.
Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash eksport kvotalarining bir turi bo’lib,
xorij mamlakatlarining ayrim mamlakatlarga "ixtiyoriy" eksport miqdorlarini

cheklashdan iborat. Bu erda «ixtiyoriy so’zi» shartli xarakterga ega. Chunki,
eksport qilayotgan mamlakat savdo siyosatida o’z hamkorlari tomonidan birorta
noxushlikka duch kelmasligi uchun eksport miqdorini cheklaydi.
Ihtiyoriy ravishda eksportni cheklash ikki xil xususiyatga ega:
1. Ihtiyoriy ravishda eksportni cheklash milliy iste’molchilar uchui tarif
va kvotalarni bslgilashga nisbatan ancha sezilarsiz. Shuning uchun iste’molchilar
ularni e’tiborsiz qabul qiladilar va xukumatga norozilik bildirmaydilar.
2. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida xorij iste’molchilari
ular sotib olayotgan eksport mahsulotiga yuqoriroq narx belgilashlari mumkin.
Shunday qilib, xorijliklar ihtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida
eksportyor ko’rgan yo’qotishlarni narxlarni oshirish hisobiga qoplashadi.

4-chizma. Eksport tariflari (eksport bojlari) joriy qilinishining iqtisodiy
oqibatlari
Savdo siyosatini amalga oshirishning ko’rib o’tilgan usullarining har biri
ijobiy jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarga ham ega. Mamlakat iqtisodiyotining
raqobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashqi savdo liberallashtirib
boriladi. Mamlakatning xalqaro savdo tashkilotlariga a’zo bo’lishi bu jarayonining
qonuniy natijalaridan biridir. Tashqi savdoni erkinlashtirilishi iqtisodiyotda bozor
munosabatlarini yanada rivojlantirishga olib keladi.

Xulosa
Jahon savdo ishtirokchilari odatda savdo siyosatida protektsionizm
mavjudligini tushuntirishda foydalanadigan bir qator dalillar mavjud:
1. Mudofaani ta'minlash zarurati iqtisodiy emas, balki harbiy-siyosiy
dalildir: mudofaa yoki urush uchun zarur bo'lgan strategik tovarlar va materiallar
ishlab chiqaradigan tarmoqlarni saqlash va mustahkamlash uchun himoya choralari
zarur.
2. Ichki bandlikning ko'payishi ijtimoiy dalil bo'lib, iqtisodiyot tanazzulga
yuz tutishi bilan tobora ommalashib bormoqda.
3. Barqarorlik uchun diversifikatsiya-ko'pincha bir tarmoqli iqtisodiyotga
ega mamlakatlar tomonidan qo'llaniladi. Yuqori ixtisoslashgan iqtisodiyotlarning
daromadlari xalqaro bozorlarga juda bog'liq.
4. Yosh tarmoqlarni himoya qilish-yosh milliy firmalarni etuk va shuning
uchun hozirgi vaqtda yanada samarali xorijiy firmalarning qattiq raqobatidan
vaqtincha himoya qilish yangi paydo bo'layotgan tarmoqlarni kuchaytirish va
samarali ishlab chiqaruvchilar bo'lish imkonini beradi.
5. Dempingdan himoya qilish-eksport qiluvchi mamlakatning milliy
bozorida savdo almashinuvi jarayonida belgilangan taqqoslanadigan narxdan past
bo'lgan tovarlarni eksport qilish import qiluvchi mamlakatda raqobatdosh
tovarlarni ishlab chiqaruvchilarga zarar etkazishiga yoki bunday zararning ob'ektiv
tahdidiga olib keladi.
Protektsionizm foydasiga ko'plab dalillar mavjud, ammo ularning aksariyati
asossizdir. Tegishli sharoitlarda yosh sanoatni himoya qilish argumenti iqtisodiy
asosga ega bo'lgan adolatli istisno sifatida namoyon bo'ladi. Protektsionizmni
harbiy-siyosiy pozitsiyalardan asoslash uchun o'zini o'zi ta'minlash argumentidan
foydalanish mumkin. Biroq, bu ikkala dalil ham jiddiy tanqidga loyiqdir. Ularning
ikkalasi ham sanoatni rivojlantirish va harbiy o'zini o'zi ta'minlashni
rag'batlantirish uchun muqobil vositalardan foydalanish imkoniyatini e'tiborsiz
qoldiradilar.

O’zbekiston davlat xaridlari tizimida xorijiy kompaniyalar va ularning
dilerlari manfaatlarini lobbichilik qilishning eng mashhur va "samarali" usuli bu
"uskunaga texnik talablar" tanlov hujjatlari bo'limiga xorijiy ishlab chiqarish
modellarining o'ziga xos xususiyatlarini kiritishdir, ularga faqat oldindan ma'lum
bo'lgan xorijiy uskunalar markalari mos kelishi mumkin. Shu bilan birga, maxsus
ajratilgan xususiyatlar etkazib beriladigan uskunaning eng muhim ish parametrlari
bo'lishi shart emas. Professional dalillar muayyan talablar mavjud emas va lobbi
tashkilotlarining kuchi bilan to'liq va to'liq belgilanadi. Natija-tanlov hujjatlari
e'lon qilingandan so'ng, kelajakdagi byudjet mablag'larini oluvchilar osongina
aniqlanishi mumkin va keyingi tanlov protseduralari sof rasmiyatchilikka aylanadi.
O’zbekiston rasmiylarining protektsionistik siyosati inqirozga qarshi vosita sifatida
etarlicha samarali emas. To'siq bojxona choralarining past samaradorligining
sababi ularning aholining Real daromadlarini – iqtisodiyotdagi asosiy
iste'molchilarni kamaytirish kursi bilan bog'liq.
O’zbekiston tobora protektsionistik choralarni qo'llash bo'yicha dunyodagi
etakchilardan biri deb nomlanmoqda. Shu bilan birga, O’zbekistonda inqirozning
rivojlanishi boshqa ko'plab mamlakatlarga qaraganda sekinroq. Himoya bojxona
choralarining past samaradorligining sababi ichki talabning tez pasayishi
hisoblanadi. Hukumat tobora ko'proq mahalliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi
raqobatchilardan himoya qilmoqda, ammo shu bilan birga iste'molchilarni qo'llab-
quvvatlash haqida umuman qayg'urmaydi. Mamlakatda qisqartirishlarning yangi
to'lqini boshlanadi, 2020 yilda davlat xizmatchilarining ish haqini oshirish
rejalashtirilmagan va pensiyalar biroz oshadi. Inflyatsiya aholining Real
daromadlarini yutishda davom etadi. Bularning barchasi o'sib borayotgan
protektsionizmga qaramay, O’zbekiston bozorining yangi siqilishiga olib keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело
и Сервис, 2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая
политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО
«Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная
экономика. Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич
Л.С.
7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari.
T.:«O’qituvchi»,1994
10. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
11. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
12. Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R.
Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
13. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli
ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent:
Iqtisodiyot. – 2012, 282 b.
14. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning
barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
15. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy
ma’lumotlari

Tashqi savdo siyosati: protektsionizm va erkin savdo

Sotib olish