Tavakkalchilikni boshqarish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	60000UZS
Hajmi	275.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

53 Sotish

Tavakkalchilikni boshqarish

Sotib olish

Mavzu: Tavakkalchilikni boshqarish
Mundarija:
KIRISH………………………………………………………………………….........3
I BOB. TAVAKKALCHILIKNI BOSHQARISHNING NAZARIY
ASOSLARI...................................................................................................................6
1.1.Boshqaruv ilmida tavakkalchilik tushunchasi va uning nazariy
jihatlari.6
1.2.Korxonalarda tavakkalchilikni boshqarishning turli
yondashuvlar.......10
II BOB. KORXONALAR TAVAKKALCHILIGI VA UNI BOSHQARISH
ISTIQBOLLARI........................................................................................................17
2.1.Tavakkalchilikdagi xavfni kamaytirish va rentabellikni oshirish
yo`llari.........................................................................................................................17
2.2.Innovatsion faoliyat va tavakkalchilik uyg’unligini ta`minlash
istiqbollari...................................................................................................................23
XULOSA .....................................................................................................................29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………………...31
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy
tavakkalchilikni hisobga olish va baholash boshqaruv nazariyasi va amaliyotining
muhim tarkibiy qismi sifatida mustaqil nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Aksariyat boshqaruv qarorlarining tavakkalchilik sharoitida qabul qilinishi to’liq
axborotlarning mavjud emasligi, o’zaro qarama-qarshi g’oyalar, ehtimollik
elementlari va boshqa shu kabi ko’plab omillarga bog’liq bo’ladi.
Ma’lumki, tadbirkorlik olamidagi yutuqlar ko’p hollarda tadbirkorlik
faoliyatining tanlangan strategiyasini qanchalik darajada to’g’ri va asosli ekanligiga
bog’liqdir. Bunda jiddiy vaziyatlar hisobga olinishi lozim. Tadbirkorlik faoliyatini esa
tavakkalchiliksiz tasavvur etish iqtisodiy savodsizlikning bir ko’rinishi bo’ladi deb
o’ylaymiz. Umumjahon amaliyotida qabul qilingan tadbirkorlik va ishbilarmonlik
faoliyati to’g’risidagi qonunchilik hujjatlarida tadbirkorlikka mulkiy mas’uliyat va
o’zining tavakkalchiligi bilan amalga oshiriluvchi, daromad olishga yo’naltirilgan
fuqarolar va ular guruhlarining mustaqil, tashabbuskor faoliyati deb ta’rif beriladi.
Ko’p hollarda tadbirkorlik mustaqillik, tashabbuskorlik, mas’uliyatlilik, faol
izlanuvchanlik, jo’shqinlik va chaqqonlik kabi xislatlar bilan tavsiflanadi. Bu
xislatlarning yagona jamlanmasi iqtisodiy faoliyatga xos bo’lib, to’liq asosli holda
tadbirkorlik yoki biznes deb ataladi. Tadbirkor uzluksiz ravishda mehnat yutuqlarini
ta’minlash uchun o’z xatti-harakatlarini takomillashtirib boradi, chunki yutuqlar
ishlab chiqarish texnologiyalari va tovar sifatini o’zgartirishga, narx, iste’molchilar
doirasi va boshqa ko’plab omillarga bog’liq bo’ladi.
Muammolar yechimining turli yo’llarini topish, tanlash va o’zgartirish faqat
muqobil variantlar mavjudligidagina mumkin bo’ladi. Shu sabab tadbirkorlikning
zaruriy sharti izlanishda va turli-tumanlik holatida iqtisodiy faoliyatning usullarini
3

tanlash erkinligida namoyon bo’ladi. Biznesni tavakkalchiliksiz tasavvur etish
mumkin emas.
Tavakkalchilikning kuchayishi – bu mohiyatan tadbirkorlik erkinligining aksi
bo’lib, buning uchun o’ziga xos to’lov hamdir. Bozor munosabatlari sharoitida yashab
qolish uchun texnikaviy yangilanish, dadillik va jo’shqin harakatga tayaniladi, bu esa
o’z navbatida tavakkalchilikni kuchaytiradi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek
“Ma’lumki, biz mamlakatimizdagi ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiya
qilish va yangilash, zamonaviy innovatsiyalarga asoslangan va yuksak samarali
texnologiyalarni joriy etish bo’yicha o’z oldimizga katta maqsadlar qo’yganmiz”.
Demak, bundan tadbirkor tavakkalchilikdan qochmasligi, balki uning darajasini
baholay bilishi va tavakkalchilikni pasaytirish maqsadida uni boshqara bilishi
lozimligi kelib chiqadi.
Tadbirkorlikning bosh xislati tavakkalchilikdan qochmaslikda, balki uni
oldindan ko’ra bilishda va uni eng past darajagacha pasaytira olishda namoyon
bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishi imkon qadar tavakkalchilikni
boshqarishning mavjud muammolariga qarashlar va yondashuvlar hamda ularning
o’lchash uslublari bayon etiladi. Shu bilan bir qatorda iqtisodiy tavakkalchilikning
ilmiy nazariyasidagi ba’zi bir tushuncha va ta’riflar mazkur qo’llanmada keltirilgan
adabiyotlardagi sharhlardan keskin farq qilib, unda mualliflarning o’rganilayotgan
muammo yuzasidan o’z qarashlarini bayon etadi.
Kurs ishining obyekti – Tavakkalchilikni boshqarishning samaradorligi:
mazmuni, asosiy ko'rsatkichlari va mezonini barqarorlashtirish masalalari.
Kurs ishining predmeti . Kurs ishi ishining obyekti bo’lib, tavakkalchilikni
boshqarish siyosati: mazmuni, asosiy ko'rsatkichlari va mezonini barqarorlashtirish
masalalari va ularni boshqarish usullari bilan bog’liq jarayonlar majmui olingan. Kurs
4

ishining predmeti bo’lib, tavakkalchilikni boshqarish siyosatining asosiy ilmiy
oqimlar hisoblanadi.
Kurs ishinig vazifalari shundan iboratki, unda imkon qadar tavakkalchilikning
mavjud muammolariga qarashlar va yondashuvlar hamda ularning o’lchash uslublari
bayon etiladi. Demak,
-zamonaviy iqtisodiyotga xos bo’lgan omillardan biri – tavakkalchilikni hisobga
olgan holda iqtisodiy jarayonlarni sifat va miqdoriy xususiyatlari to’g’risidagi
bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish;
-tavakkalchilikni inobatga oluvchi iqtisodiy matematik modellarni tuzish, tahlil
qilish hamda foydalanish usul va uslublarni o’zlashtirish;
-qarorlarni qabul qilish jarayonida iqtisodiy tavakkalchilikni hisobga oluvchi va
modellashtiruvchi bir qator namunaviy uslublarni o’rganish, xilma-xil
muammolarning yechimini topish uchun amalda qo’llash maqsadida tegishli
jihatlarini o’zlashtirish.
Kurs ishining tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism va ular tarkibida 4 ta
reja, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

I BOB. TAVAKKALCHILIKNI BOSHQARISHNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1.Boshqaruv ilmida tavakkalchilik tushunchasi va uning nazariy jihatlari
Umumjahon amaliyotida qabul qilingan tadbirkorlik va ishbilarmonlik faoliyati
to’g’risidagi qonunchilik hujjatlarida tadbirkorlikka mulkiy mas’uliyat va o’zining
tavakkalchiligi bilan amalga oshiriluvchi, daromad olishga yo’naltirilgan fuqarolar va
ular guruhlarining mustaqil, tashabbuskor faoliyati deb ta’rif beriladi. 1
Ko’p hollarda tadbirkorlik mustaqillik, tashabbuskorlik, mas’uliyatlilik, faol
izlanuvchanlik, jo’shqinlik va chaqqonlik kabi xislatlar bilan tavsiflanadi. Bu
xislatlarning yagona jamlanmasi iqtisodiy faoliyatga xos bo’lib, to’liq asosli holda
tadbirkorlik yoki biznes deb ataladi. Tadbirkor uzluksiz ravishda mehnat yutuqlarini
ta’minlash uchun o’z hatti-harakatlarini takomillashtirib boradi, chunki yutuqlar
ishlab chiqarish texnologiyalari va tovar sifatini o’zgartirishga, narx, iste’molchilar
doirasi va boshqa ko’plab omillarga bog’liq bo’ladi. Muammolar yechimining turli
yo’llarini topish, tanlash va o’zgartirish faqat muqobil variantlar mavjudligidagina
mumkin bo’ladi. Shu sabab tadbirkorlikning zaruriy sharti izlanishda va turli-
tumanlik holatida iqtisodiy faoliyatning usullarini tanlash erkinligida namoyon
bo’ladi. Biznesni tavakkalchiliksiz tasavvur etish mumkin emas.
Tavakkalchilikning kuchayishi - bu mohiyatan tadbirkorlik erkinligining aksi
bo’lib, buning uchun o’ziga xos to’lov hamdir. Bozor munosabatlari sharoitida yashab
qolish uchun texnikaviy yangilanish, dadillik va jo’shqin harakatga tayaniladi, bu esa
o’z navbatida tavakkalchilikni kuchaytiradi. Demak, bundan tadbirkor
tavakkalchilikdan qochmasligi, balki uning darajasini baholay bilishi va
tavakkalchilikni pasaytirish maqsadida uni boshqara bilishi lozimligi kelib chiqadi.
1
Лифиц И.М. “Основы стaндapтизaции, мeтpoлoгии, сepтификaции: Учeбник”. - М.: Юpaйт, 2021.
6

Ishlab chiqarishning barcha sohalarida, ayniqsa kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikda tavakkalchilik holatini o’rganish foydani oshirishga keng imkoniyat
yaratadi. Sobiq ittifoqda boshqarish va iqtisodiyot nazariyasida tavakkalchilik
voqeligiga mutlaqo e’tibor berilmagan. Shu sababli iqtisodiyot katta yo’qotishlarga
uchragan.
Yuqorida ta’kidlanganidek, mamlakatimizning mustaqillikka erishishi, bozor
munosabatlariga o’tishi iqtisodiyotga oid fanlar turkumiga “risk” – tavakkalchilik
tushunchasining kirib kelishiga sabab bo’ldi.
Hozirgi kunda, respublikamiz universitet va institutlarida umumiy “risk
menejmenti” bilan bir qatorda tarmoq va soha tavakkalchiliklari ham alohida fan
sifatida o’qitilmoqda.
Mavjud adabiyotlarda tavakkalchilikning xislat, xususiyat va elementlari
obyektiv va subyektiv jihatlari, o’zaro munosabatlari va mazmunini anglash turlicha
tavsiflangan.
Tavakkalchilikning mohiyati to’g’risidagi xilma-xil fikrlar ko’p hollarda bu
hodisaning serqirraligi, amalda mavjud xo’jalik faoliyati qonuniyatlarida uning to’liq
tan olinmasligi, shuningdek real iqtisodiy amaliyotda va boshqaruv faoliyatida
yetarlicha qo’llanilmasligi bilan sharhlanadi.
Bundan tashqari tavakkalchilik - bu bir-biriga mos kelmaydigan, ba’zida hatto
qarama-qarshi real holatlar yig’indisidan iborat murakkab jarayondir. Tavakkalchilik
tushinchasi rus tilidagi “risk” so’ziga ekvivalent sifatida olinadi. Endi “risk”
toifasidagi tushunchaga nisbatan mavjud ba’zi-bir yondashuvlarni qarab chiqamiz.
Shunisi diqqatga sazovorki, maxsus lug’atlarda (falsafa, harbiy, iqtisodiy va
h.k.z.) “risk” tushunchasi umuman uchramaydi. U hatto katta sovet ensiklopediyasi va
Sovet ensiklopedik lug’atining oxirgi nashrlarida, besh tomli falsafiy ensiklopediya va
falsafiy ensiklopedik lug’atda hamda “Ilmiy-texnik taraqqiyot lug’ati” va boshqalarda
ham uchramaydi. Tahlillar adabiyotlarda “risk” to’risidagi tushunchaga omadsizlik
7

yoki xavf-xatarga (xavf-xatar holati) imkoniyat degan ta’rif keng tarqalganligini
ko’rsatadi. Iqtisodiy adabiyotlarda ham shunday hol ko’zatiladi.Jumladan, “Moliyaviy
menejment” kitobida unga quyidagicha ta’rif beriladi: “Risk - tavakkalchilik - bu
bashorat qilinayotgan variantlarga nisbatan daromad ololmaslik yoki zararlarning
paydo bo’lish ehtimoliyatidir. “Zamonaviy biznesda tavakkalchilik” kitobida:
tavakkalchilikka ma’lum bir ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatni amalga oshirish
natijasida qo’shimcha xarajatlarning paydo bo’lishi yoki daromadning olinmasligi
hamda tashkilot tomonidan o’z resurslarini yo’qotish ehtimolligini anglash deb ta’rif
beriladi. 2
Yuqorida keltirilgan barcha ta’riflardan: “tavakkalchilikni xavf-xatar, zarar
ko’rish holati” - degan xususiy xislatini ajratib ko’rsatish mumkin bo’ladi. Lekin
keltirilgan ta’riflar tavakkalchilikning barcha mazmuni va mohiyatini to’liq ifodalay
olmaydi.
“Tavakkalchilik” ta’rifini to’liq belgilash uchun, oldin “tavakkalchilik vaziyati”
tushunchasiga ta’rif berishimiz kerak, chunki bu bevosita “tavakkalchilik” atamasi
mazmuni bilan uzviy bog’liqdir.
Biz rus lug’atida qabul qilingan “risk” so’zini “tavakkalchilik” deb tarjima
qildik. Bu atamaga yana ekvivalent o’zbek tilida «qaltislik» va «risk»ni o’zini
ishlatish kerak degan fikrlar bor. Chunki «Tavakkalchilik» so’zi «Risk»ni to’la
mazmunini o’zbek tilida ifodalay olmaydi. Kelajak o’zbek tilida qaysi so’zni
tanlashni ko’rsatib berar. «Vaziyat» tushunchasi u yoki bu faoliyat uchun imkoniyat
yaratuvchi turli holat va shart-sharoitlar jamlamasining birikuvi deb ta’rif berish
mumkin. Bunday holda vaziyat mazkur faoliyatini amalga oshirish uchun imkoniyat
yaratish yoki unga to’sqinlik qilishi mumkin.
Har xil vaziyat turlari ichida, tavakkalchilik vaziyati alohida o’rin tutadi.
2
Мартин Г., Хетрик С. “Корпоративные репутации, брендинг и управление персоналом”. Учебник. М.:: «Группа
ИДТ», 2022. – С.333
8

Aksariyat iqtisodiy jarayonlarni amal qilish va rivojlanishi noaniqlik ya’ni
mavhumlik elementlarga tayanadi. Bu esa bir xil yechimi bo’lmagan vaziyatlarni
yuzaga kelishiga asos bo’ladi.
Agar u yoki bu vaziyatni ehtimoliyati darajasini miqdor va sifat jihatdan aniqlash
imkoniyati mavjud bo’lsa u tavakkalchilik vaziyati bo’ladi.
Tavakkalchilik vaziyatlardan «chiqish uchun», subyekt tanlov o’tkazadi va uni
amalga oshirishga harakat kiladi. Tavakkalchilik tushunchasini anglash aynan shu
jarayonda o’z ifodasini topadi. Subyektning faoliyat rejasi esa bu jarayon
tavakkalchilik tushunchasini anglashda o’z ifodasini topadi. Amalga tanlash
zaruratidan kelib chiqadi. Tanlov imkoniyatining mavjud bo’lmasligi, tavakkalchilik
holatini inkor etadi. Qayerdagi tanlov bo’lmasa u yerda tavakkal harakatdagi vaziyat
yuzaga kelmaydi, demak tavakkalchilik mavjud bo’lmaydi. Tavakkal vaziyatning
aniq mazmuniga bog’liq xolda alternativlik turli darajada murakkablikga ega bo’ladi
va u turli usullarda hal etiladi. Agar oddiy vaziyatlarda tanlov amalga to’plangan
tajriba va ichki xis-tuyg’uga asoslansa, murakkab vaziyatlarda qo’shimcha maxsus
usul va uslublardan foydalanish zarur. Tavakkalchilikni mavjudligi bevosita o’z
mazmun shaklining xilma-xiligi bilan farqlanuvchi noaniqliklar bilan bog’liq.
Tavakkalchilikning bu xislatiga tavakkalchilik manbaalarini
o’rganayotganimizda batafsil to’xtalamiz. Bu erda biz faqat «tavakkalchilik»ni
ishonchsiz va bir xillikni inkor etuvchi noaniqlikni «bartaraf etish»usullari sifatida
qarab chiqamiz.
Tavakkalchilikni bu xislatiga e’tiborni qaratishimizning muhimligi shundan
iboratki u noaniqlikning obyektiv va subyektiv manbaalarini inkor etadi va boshqaruv
jarayonlarini amalda optimallashtiradi, qolaversa gap qandaydir noaniqliklarni to’liq
bartaraf etish ustida emas (amalda mumkin bo’lmagan), balki ratsional alternativni
tanlash maqsadida tavakkalchilikni hisobga olish zarurati ustida ketmoqda.
9

Tavakkalchilik- bu mumkin bo’lgan noaniqliklarda ma’lum hajmdagi faoliyatni
bajarish, ya’ni bajariladigan ishlar natijasiga zarar yetkazuvchi har xil ziyonlar yoki
katta hajmda daromad olish imkoniyatidir.
Ko’p hollarda tadbirkor ma’lum bir tavakkal asosida ishlab chiqarishga majbur.
Majburiy tavakkalchilikda tavakkalchilikni boshqarish uchun mumkin bo’lgan
noaniqliklarni bartaraf etishga intilinadi. Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga
o’tishida talab va va taklif munosabatlari orasida ham ma’lum bir tavakkalchilikga
tayaniladi.
1.2.Korxonalarda tavakkalchilikni boshqarishning turli yondashuvlar
Tadbirkor uchun tavakkalchilikdan ko’rilgan zarar va foyda nisbatan qoniqarli
bo’lsagina tavakkal qilish tug’risida bir qarorga kelish mumkin. Bu yerda shuni
ta’kidlash lozimki, har bir yuqorida qayd etilgan nisbatni mos kelgan har bir aniq
vaziyati xilma xil bo’lib u ko’plab omillarga ya’ni mulkiy xolatga tadbirkorning
tavakkalchilik xavf-xatari sohasidagi siyosati, taktika va strategiyasi loyiha vazifa va
maqsadlariga bog’liq bo’ladi. Vaholanki, mas’uliyatining bu masalasi ham iqtisodiy
va huquqiy jihatlar mavjud. Xo’jalik qarorlari bilan bog’liq tavakkalchilikdagi
mas’uliyat masalalari, amaliy tajribalar va bu sohada to’plagan tajribalar to’g’risida
batafsil to’xtalamiz. 3
Tavakkalchilik tushunchasi tabiiy fanlarda aniqlab o’z ta’rifini
topgan hamda matematik formulalarda ifoda etilgan. Ammo iqtisodiyot o’ziga xos
xislat va xususiyatga ega. Shuning uchun «xo’jalik tavakkalchiligi» degan maxsus
atamani ta’rifini berishimiz zarur. Keyingi yillarda ko’plab maqola va ilmiy ishlarda
mualliflar tashkilotning xo’jalik faoliyati, rejalashtirish, bozor mexanizmi, talab va
taklif munosabatlarini qarab chiqishda xo’jalik tavakkalchiligi masalalariga katta
e’tiborni qaratmoqdalar. Biz ko’plab hollarda, ilmiy xulosalarda yuqorida aytib
o’tilgan sohalarda qarorlar qabul qilishda tavakkalchilik elementlarini hisobga olish
3
Сабиржанова Д., Туляганова Ш. Совершенствование корпоративного управления// Рынок, денги и кредит.-
2021.-№3.-С.62-64
10

zarurligini va xatto uni maqsadga muvofikligini qayd etilgashini ko’zatdik. Aksariyat
mualliflar texnikaviy va xo’jalik qarorlarini qabul qilishni tavakkalchiliksiz amalga
oshirib bo’lmaydigan g’oyani ilgari surmoqdalar chunki tavakkalchilikni tan olmaslik,
rivojlanishga sun’iy to’siq qo’ygan bilan barobardir. Biz ishlari bilan tanishgan yana
bir guruh mualliflar: tavakkalchilikning mohiyati-maqsadiga erishishda ko’riladigan
zararda emas. Balki maqsadga erishish uchun yo’nalishni o’zgartirish to’g’risida
qabul qilingan qarorlar uchun yaratilgan imkoniyatda degan g’oyani ilgari suradilar.
Tavakakalchilik tushunchasini ko’rinishi mumkin bo’lgan zarar imkoniyati darajada
tor ma’noda talqin qilinishi uni iqtisodiy sohada to’g’ri qo’llanilishini ancha cheklab
qo’yadi.
Shuni ham qayd etish lozimki, ba’zi iqtisodchilar so’zma-so’z
«tavakkalchilik» va «noaniqlik» terminlar tushunchalari orasidagi farqni izlashadi.
Noaniq vaziyatlardan tavakkalchilik vaziyati sifatida sodir bo’lishi ehtimoli bo’lgan
va hatto baholangan noma’lum hodisalar qaraladi. Ayni paytda sodir bo’lishi
ehtimolini oldindan bilmagan noaniq vaziyatlar endi biz an’anaviy usullar bilan
bartaraf etolmagan vaziyatlarni - «noaniqlik» deb ataymiz. Bundan ancha mashhur
bo’lgani «vis major» (yengilmas to’siq) bo’lib, uning sodir bo’lishi hamma vaqt to’la
tasodifdir.
Shuni qayd etish lozimki, rejalashtirilgan kelgusi natijalardan chekinish hamma
vaqt zarar ko’rish bilan bog’liq bo’lmay, goho qo’shimcha daromad ham keltiradi.
Shunga ko’ra daromad tavakkalchiligi ham mavjud bo’lib, u xarajatlar qilish
tavakkalchiligi bilan bir katorda namoyon bo’ladi va qo’shimcha daromad (foyda)
olishdagi tavakkalchilik darajasini baholash imkonini beradi.
Iqtisodiy o’sishda tasodifiy omillar ta’sirini tan olinishi, kutilgan vaziyatni sodir
bo’lishini orqaga surishi, yoki uni mazmun-mohiyatini o’zgartirishi mumkinki, u o’z-
o’zidan kun tartibiga, xo’jalik tavakkalchiligi muammolarini qo’yadi. Iqtisodiyotni
davlat boshqaruvi sharoitida 2 turdagi xo’jalik tavakkalchiligi mavjud, aynan xalq
11

xo’jaligi tavakklchiligi (global,umumiy) va tashkilot doirasidagi tavakkalchilik (lokal,
mahalliy) bo’lib, ular dialektik yagona qarama-qarshilikda turadi, bir-birini to’ldiradi,
bir-biriga ta’sir etadi, ayni paytda ma’lum darajada avtonom holda uchraydi. Ular
shuningdek, o’zaro qarama-qarshi mayl, rag’batlarni tashuvchi hamdir, ayniqsa u
iqtisodiy muhit ikkala tavakkalchilik vaziyatini vujudga keltirish uchun bir xil
imkoniyat yaratganda yaqqol namoyon bo’ladi. Tavakkalchilik elementlarini paydo
bo’lish imkoniyatlari nafaqat yirik yo’qotishlarda ifodalanadi, balki birinchi navbatda
katta daromad olishda ham gavdalanadi, shuning uchun ham barcha xo’jalik
rahbarlari tavakkalchilikka borishadi. Bir xil sharoitda olinadigan katta daromad-
jadval rivojlanish natijasidir.
Moliya bilan bog’liq tavakkalchilik- bu ehtimol qilinadigan moliyaviy zararlar
bo’lib, u o’z navbatida investitsiya va pulning sotib olish qobiliyati bilan,
shuningdek: 4
-inflyatsiya;
-valyuta bilan bog’liq bo’lgan tavakkalchilik turlariga bo’linadi.
Inflyatsiya bilan bog’liq tavakkalchilik – bu olingan daromadlarning qadri yuqori
inflyatsiya oqibatida tezroq qadrsizlanishini bildiradi.
Valyuta bilan bog’liq tavakkalchilik- bu chet el valyutasi kursining o’zgarishi
oqibatida ko’riladigan katta zararni bildiradi. Bu tavakkalchilik eksport-import
operatsiyalarini, shuningdek, valyuta operatsiyalarini baholashda o’ta zarurdir.
Investitsion tavakkalchilik o’z o’rnida quyidagi turlarga bo’linadi:
Tizimli tavakkalchilik- u yoki bu bozorda konyukturaning yomonlashishi yoki
tushib ketishi oqibatida ehtimol qilinadigan zarar. Bu tavakkalchilik investitsiyani
aniq bir obyektga emas, balki muayyan bozor (masalan, valyuta bozori, ko’chmas
mulk bozori va boshqalar) uchun barcha qo’yilgan mablag’ bo’yicha tavakkalchilikni
ifodalaydi. Bunda investor katta zarar yetkazmasdan turib o’z mablag’ini qaytara
olmaydi.
4
Сфepa услуг: экoнoмикa, мeнeджмeнт, Пpaктикyм: yчeбнoe пocoбиe / М.: KРOНУС, 2021.
12

Tizimli tavakkalchilik usulida investitsiyani qaysi bir aktivga tavakkal qilib
sarflash maqsadga muvofiqligi aniqlanadi.
Selektiv tavakkalchilik- u yoki bu bozorda investitsiya obyektini noto’g’ri tanlab
olinishini oqibatida ko’riladigan tavakkal zarar yoki boy berilgan naf. Masalan,
qimmatli qog’ozlar portfelini shakllantirishda fond birjasidagi qimmatli qog’ozlarni
noto’g’ri tanlash oqibatida ko’riladigan zarar shunday tavakkal turiga kiradi.
Kredit tavakkalchiligi- qarz olgan tomonning o’z majburiyatlarini to’lay
olmaslik xavfi. Bank yaxshi foyda ko’rishi uchun kreditlash xavfini kamaytirishi
shart. Bank hamisha qarzning o’z vaqtida va foiz bilan qaytib kelishi qay darajada
mumkinligini nazarda tutib tavakkalga boradi. Bunday tavakkalchilikka kreditni
to’lash muddatini kechiktirish yoki obligatsiyalarga to’lashni “muzlatib” qo’yish
misol bo’ladi.
Korxona tavakkalchiligi investitsiya obyekti bo’lgan aniq korxona faoliyati bilan
bog’liq. Garchi bu tavakkalchilik tarmoq va regional tavakkalchiliklar ta`siri ostida
bo’lsada, undagi tavakkal darajasi korxonaning bozordagi mavqei, doimiy mijozlar
(iste`molchilar)ning bo’lishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifati va
boshqalarga bog’liq.
Tavakkalchilikni hisobga oluvchi rejalashtirilgan tadbirda ijobiy natijaga
erishishni ta’minlovchi sharoit yaratish murakkab ish. Bu sharoit birinchi navbatda
iqtisodni boshqarish tizimi bilan belgilanadi.
Davlat tomonidan boshqariluvchi iqtisodiyotni boshqarish tizimida katta rolni
(katta hajmda) tashkilotlar o’ynaydi. Ular nafaqat o’zlari ishlab chiqaruvchi
mahsulotlar miqdorini belgilaydi, ya’ni kelgusida ularni sotilishga tavakkalchilikga
boradi va shuning uchun ham tashkilot rivoji uchun yo’naltirilgan bir qism mablag’
ularning xususiy qarorlari ixtiyorida bo’ladi.
13

Xozirgi vaqtda iqtisodiy shart sharoit tashkilot darajasida, shuningdek xalq
xo’jaligining barcha darajasida, jadal rivojlanish bilan bog’liq tavakkalchilikni qabul
qilish uchun qulay imkoniyat yaratadi.
Lekin bunday xulosa bizni o’ta noto’g’ri yo’nalishga olib borishi mumkin. Bir
tomondan u xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarini rivojlantirishda kon’yunktura
imkoniyatlardan foydalanish va uni ta’rifini o’z ichiga olmaydi, ikkinchi tomondan
tashkilot oldida istiqbolli rivojlanishni to’sib qo’yadi. Xalq xo’jaligining barcha
tarmog’i, alohida tashkilot rivoji uchun bunday xulosaning naqadar salbiy ekanligini
quyidagi misolda aniq qurish mumkin.
Tashkilot ishlab chiqarishdagi o’zining tutgan o’rnidan kelib chiqib,
kon’yunkturaviy o’zgarishlarga jadal moslashadi. Lekin u faqatgina barqaror
kon’yunkturaviy intilishlardan o’zining joriy rejalarini amalga oshirishda foydalanadi.
Qaror qabul qilishning bu jarayoni nafaqat o’z imkoniyatlarini hisobga olishga
tayanishi, balki shunday strategiyani ishlab chiqishi kerakki, u «hamkor»lar,
hamda raqiblarning xatti harakati va qabul qilishi mumkin bo’lgan qarorlarini ham
hisobga oladi. Faqat bunday mo`ljallarni obyektiv baholash orqaligina tashkilotni
kelgusi muvaffaqiyatini ta’minlash mumkin.
Bu tavakkalchilik eng sodda qarordan tortib eng murakkab qarorgacha barchasini
ajralmas xislati ekanini yaqqol namoyon etadi.
14

1-rasm. Tavakkalchilikni kelib chiqishiga qarab turlari.
Qolaversa, «xo’jalik tavakkalchili»gi tushunchasi o’z tarkibiga bevosita tabiat
omillari bilan bog’liq tavakkalchilikni hamda keyingi 2 turdagi tavakkalchilikni
iqtisodiy oqibatlarini biriktiradi.
Ayni paytda jamiyatning iqtisodiy hayoti inson tabiati va tabiiy omillar bilan
bog’liq tavakkalchilikka aks ta’sir ko’rsatadi va ularning mazmunini o’zgartiradi. Bu
o’zaro bog’liqlikda bir qancha ta’sir etuvchi omillar shakllanadi, masalan «inson
tabiati bilan bog’liq tavakkalchilikda quyidagi elementlarini (masalan: kasallik,
baxtsiz hodisa, o’lim, qobiliyat, xayrixohlik va boshqalar), «iqtisodiy» elementlarini
(masalan: ish kuchini qo’nimsizligi, kamomad, o’zlashtirish, ishchilarni malaka
darajasi, iqtisodiy manfaatdorlik) kabilar.
Qayd etib o’tilgan tavakkalchilik turlaridan xo’jalik tavakkalchiligi uchun ancha
muhimi bu tabiat omillari bilan bog’liq tavakkalchilik bo’ladi, tabiyki u ishlab
chiqarishi kimiyoviy, biologik va boshqa tabiiy jarayonlar bilan bog’liq.
Xo’jalik tavakkalchiligi kategoriyalari noaniq sharoitlarda ishlab chiqarishni
rejalashtirish, iqtisodiy qonunlar tavsifi, ishlab chiqarish jarayonlari, tadbirkorlik
daromadi kabi siyosiy, iqtisodiy tushuncha va masalalar bilan bog’liq, uning tahlili
nafaqat ta’kidlangan kategoriyalarni tadqiq etish uchun balki mustaqil kategoriya
sifatida ham zarur
15

2-rasm. Xo’jalik tavakkalchiligi.
Tadbirkorlik daromadini tadqiq etishdagi tavakkalchilik to’g’risida klassik
nazariyotchilar (Senior, Mill) boshlanishda tadbirkorlik daromadi strukturasini foiz
(kiritilgan kapitalga nisbatan xissa sifatida), tadbirkorning ish haqi, va nihoyat
tavakkalchilik uchun to’lov (tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq tavakkalchilik
imkoniyatlarini koplasi misolida) kabi bo’laklarga ajratdilar. Natijada ko’pchilik
xorijiy iqtisodchilar (Samyo’l Rod, Seligman, Sey, Klark va boshqalar) tadbirkorlik
daromadini bevosita tavakkalchilik nuqtai nazaridan turib ya’ni tadbirkorlik faoliyati
bilan bog’liq tavakkalchilikni baholay olishda deb ifodalamoqda.
Har qanday xo’jalik faoliyatida hamma vaqt xo’jalik operatsiyalarining u yoki bu
xususiyati oqibatida pul mablag’larini yo’qotish xavf-xatar mavjud bo’ladi. Ana shu
xavf-xatar moliyaviy tavakkalchilikni tashkil etadi.
16

II BOB. KORXONALAR TAVAKKALCHILIGI VA UNI BOSHQARISH
ISTIQBOLLARI
2.1.Tavakkalchilikdagi xavfni kamaytirish va rentabellikni oshirish yo`llari
Xususan qarorlar qabul qilishda bozorlar rolini usishi quyidagi kuzatishlarda
to’g’ridan to’g’ri tasdiqlaydi: 5
-bir paytning o’zida texnik taraqqiyot sur’ati o’sadi, loyihalash va kapital
qurilishni amalga oshirish muddati cho’ziladi. Bu toki mahsulot bozorga chiqquncaha
ishlab chiqarish texnikalogiyasi nuqtai nazaridan hamda shu mahsulotning xususyati
nuqtai nazaridan ma’naviy eskirishni anglatadi.
-ishlab chiqarishning umumiy hajmida yangi mahsulotlar ulushi doimo o’sadi,
lekin oldin ishlab chiqilgan mahsulotga nisbatan bular uchun bozor nisbatan kam
darajada o’rganilgan bo’ladi.
-ilmiy tadqiqotlar va ularning hayotga tadbiqi uchun ajratiladigan mablag’ ulushi
o’sadi. Bu sohada ko’riladigan foyda sekin jarayonda, o’ta noaniq bo’ladi.
Butun dunyo bo’yicha bu omillarning ta’sirida tavakkalchilik rolini o’sish
tendensiyasi yuzaga keladi. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda masalan, narxlarni
belgilangan va mahsulotni eskirishi bo’yicha tavakkalchilikdan sug’urtalanish
maqsadida o’lchami tarmoqlar bo’yicha o’zaro farqlashuvchi zahira (rezerv) fondi
tashkil etiladi.
-Jihoz asbob uskunalarni ma’naviy eskirishiga tenglashtiruvchi ancha yuqori
o’lchamdagi amortizatsiya ajratmasi qo’llaniladi.
Tavakkalchilik va zahira fondini tashkil etish bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’ladi.
Bu o’zaro bog’liq bir tomondan material harakterga ega bo’lsa, ikkinchi tomondan
hisob-kitob xarakteriga ega bo’ladi. O’zaro material bog’lanish- zahira foydalarini
real yaratishni belgilaydi, hisob-kitob bog’lanish to’g’risida gap borsa shuni
ta’kidlash joiz-ki, tez-tez tavakkalchilik koeffitsenti, samaradorlik hisob-kitobiga
kiritilib boriladi. Tavakkalchilik xislatlarni qaysi bir tomonini tahlil qilmang unda
5
Рaйчeнкo A. В. Общий менежмент. - М.: ИНФРA-M, 2022.
17

tavakkalchilik xarajat omili shaklida bo’lib pirovard natijada u kutilayotgan foyda
shaklini omili yaqqol namoyon bo’ladi.(Bu masalalarga biz tashkilot darajasidagi
tavakkalchilikni qarab chiqishda qaytamiz). Ma’lum-ki, xalk xo’jaligi darajasida
barcha ko’rinishdagi tavakkalchilikni hisobga olish kerak, ayniqsa uzoq muddatli
rivojlanish yo’nalishlarini belgilash bilan bog’liq tavakkalchilikni, shuningdek
muvaqqat va hududiy (obyekt) tavakkalchilikni ta’sirini hisobga olish lozim
3-rasm. Tavakkalchilikni miqdoriy aniqlash usullari.
Biz tavakkalchilikni boshqarishni yangi usuli tavakkalchilikni boshqarishda
o’yinlar nazariyasidan foydalanishni ko’rib chiqamiz. O’yinlar nazariyasida agar biz
ikki shaxs orasidagi o’yinni nazarda tutsak unda ular bir shaxs bir-biridan bog’liq
bo’lmagan holda o’z strategiyasini tanlashni tushinamiz. O’yin maqsadi muvozanat
nuqtasiga erishish strategiyasini tanlashdir.
Muvozanatlik strategiyasi – bu ishonchlik strategiyasi bo’lib uni asosida to’lov
funksiyasining qiymati uning obyektivligi yotadi va kamtarona qoida taniladi. Ammo
o’yinlar nazariyasida ko’pincha muvozanat holatdan uzoqlashib tavakkalchilikka yo’l
qo’yishadi bu esa ko’plab amaliy masalalarni ishida uchrab turadigan holatdir. Bunda
barcha mumkin bo’lgan imkoniyatlarini o’yinchini hulq-atvori tanlangan strategiya
18

natijasida keladigan foyda uning stabilligi va boshqalar nazarga olinadi. Quyida biz
muvozanat nuqtasidan uzoqlagan qoida o’yin yuritish misollarini ko’rib chiqamiz.
Ko’pincha o’yinlar nazariyasida o’yinchilardan biri (raqiblar) tushingan va
maqsadga yo’nalgan holda faoliyat yuritadi qolganlar esa o’z strategiyasini tasodif
tarzda tanlaydilar.Bu holda har bir o’yinchini yutuq hajmi juda kichik bo’ladi.Ammo
umumiy xolda o’yinlar nazariyasida har bir o’yinchi katta yutuqqa erishish
strategiyasini tanlashga harakat qiladi. 6
Bunday strategiyada istagan natijaga erishish xavfi katta bo’ladi. Bunday
strategiyalarni tanlashda barcha imkoniyatlarni hisobga olgan holda shunday yo’lni
tanlash kerakki unda raqibning xatti-harakati o’zaro bo’ladigan foyda bu tanlangan
strategiyadan olinadigan natijalarni hisoblab uni muvozanat holat o’yinlari bilan
solishtirib ko’rish zarur.
Mamlakat iqtisodiyotini ko’zlangan masalalarida uni bajarayotgan korxona
maqsadga erisha olmasa, bu yuqori organlarning rejalashtirishdagi xatosi bilan emas,
balki shu korxonaning rejalashtirishdagi kamchiliklar tufayli sodir bo’ladi, deb
hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan yondoshilganida rejalar qanchalik puxta ishlangan
bo’lsa, tashkilot uchun tavakkalchilik shunchalik kam bo’ladi. Shunday qilib, ilmiy
asoslangan rejalashtirish – bu tavakkalchilikning xatarli oqqibatlarini kamaytirish
usulidir. Shu bilan bir qatorda maxsus adabiyotlarda, rejalashtirish tavakkalchilikka
qarshi kurash vositasi deb qaralmasligi lozim, - degan nuqtai nazar mavjud. Ilmiy
asoslangan rejalashtirish – noaniqlarni kamaytiruvchi ishonchli omil hisoblansada,
eng yaxshi reja ham, ijtimoiy iqtisodiy vaziyatdan yuzaga keluvchi noaniqliklarning
barcha unsurlarini o’zida mujassamlashtira olmaydi.
Ichki va tashqi bozor bilan bog’liq tavakkalchilik turlari bir-biri bilan
mustahkam aloqada bo’lgan, bir biriga ta’sir etuvchi ko’plab umumiy unsurlarga ega.
Shuning uchun tavakkalchilikning bu ikki turini birinchi navbatda ichki va tashqi
bozor uchun xarakterli bo’lgan xislatlarini inobatga olib qarab chiqamiz. Ichki bozor
6
Рeвянинa М. A. финaнcoвaя aктивнocть и cтoимocть кoмпaнии: acпeкты плaниpoвaния. - М.: OMeгa - Л, 2023.
19

bilan bog’liq tavakkalchilikning tashkil etuvchi muhim unsurlariga quyidagilarni
kiritishimiz mumkin:
-eski va yangi mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi va strukturasini aniqlash bilan
bog’liq tavakkalchilik (Biz bu masalani yangi va eski mahsulotlarni parallel ishlab
chiqarishning afzalligi va kamchiliklari to’g’risida gapirganimizda ko’rib chiqqan
edik);
-mahsulot ishlab chiqarishda yangi mahsulot ulushini sezilarli darajada ortishini
ilmiy tadqiq qilishni moliyalashtirish to’g’risida bir qarorga kelish bilan bog’liq
tavakkalchilikni o’sishi (bu erda yangi ishlab chiqarilgan mahsulot talab darajasidagi
sifatga javob bera oladimi degan masalaga befarq bo’lib bo’lmaydi).
O’zini oqlagan yangi texnologiya importi rivojlanish sohasidagi tavakkalchilikni
pasaytiradi, shuningdek u ortiqcha foyda qismini saqlab qolish imkonini yaratadi
(baho tarkibidagi tavakkalchilik ulushini kamaytirish hisobiga), chunki mahsulot
bozorga baho egri chizig’ini ancha yuqori nuqtasida ekanligidagi narxda boradi.
Ishlab chiqarish bilan bog’liq tavakkalchilik (ya’ni tashkilot ixtiyorida ma’lum
bir davr davomida oldindan nazarda tutilgan sifat va miqdordagi ishlab chiqarish
zahiralari bo’ladimi)
-bozor bilan bog’liq tavakkalchilik (ya’ni yangi va eski mahsulot taklifi to’lovga
qobil talab miqdoriga mos keladimi?)
Xarajat va narx bilan bog’liq tavakkalchilik (ya’ni oldindan hisoblangan yoki
past narxda sotilganda to’lovga qobil talab mahsulotga bo’lgan extiyoj xarajatlarini
ko’payadimi va haqiqiy xarajatlarni hisobga olganda daromad olish mumkinmi).
Korxonani rivojlantirish sohasiga oid qaror qabul qilishda ko’proq darajada xalqaro
mehnat taqsimoti va uning ehtiyojiga tayanish lozim bo’ladi. Buning mazmuni shuki,
nafaqat bizdagi mavjud moddiy resurslar birinchi navbatda ichki ehtiyojlarni qoldirish
zaruratidan kelib chiqqan holda balki xalqaro iqtisodiy tendensiyalarini, ulardan
foydalanish, nisbatan qulaylik darajasini hisobga olib taqsimlanishi lozim.
20

Boshqacha qilib aytganda mavjud resurslar ma’lum darajadagi noaniqlikda
baholanuvchi tashki omillarni o’rganish asosida taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi
lozim.
Demak doimo umumjaxon iqtisodiyotidagi iste’mol (talab) va ishlab chiqarish
strukturasidagi (taklif) o’zgarishlarni muntazam kuzatib borish kerak. Biror yangi
ishlab chiqarish obyektini ishga tushirish to’g’risida qaror qabul qilishda
quyidagilarga e’tibor karatishimiz lozim.
-jahon bozorida yangi mahsulotga talab darajasi va taklif holati qanday bo’lishi
kutilayotganiga;
-jahon bozorida qanday narxlarda mahsulot sotilishi mumkinligiga;
-xalqaro darajada olganda mahsulot tannarxi qanday bo’lishiga (raqobatdagi
o’xshash mahsulotlar tannarxi);
-mazkur mahsulot sotilishi mexanizmi qanday bo’lishiga (monopol, raqobatli);
-mahsulotimiz sotilishi rejalashtirilayotgan bozorda raqobatdagi import va
maxalliy mahsulotlarga nisbatan bojxona(tamojnya) himoyasi tadbirlari qanday
darajadaligiga.
Barcha bu dalilsiz baholar o’z ichiga xilma-xil tavakkalchilik elementlarini oladi:
aynan kutilgan va kutilmagan xodisalarni kelgusida sodir bo’lish yoki bo’lmasligi
bilan bog’liq tavakkalchilik, (har xil teng sharoitda) oldindan baholash tizimidagi
o’zgarishlar imkoniyati bilan bog’liq tavakkalchilik; foydalanilayotgan oldindan
baholash davomidagi axborotlarning aniqligi bilan bog’liq tavakkalchilik.
Agar ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarilsa va u yangi mahsulot bo’lsa u
holda bu mahsulot iste’molchi tomondan faqatgina ishlab chiqarishda texnologik
qayta ko’rishdan so’nggina foydalanilishini hisobga olish lozim. Shuning uchun yangi
uskunalarni olish, uni o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan kapital qo’yilmani
qo’shimcha xarajatlar va iste’molchi tomonidan bu xarajatlarni qoplash manbaalarini
hisobga olish zarur. Agar gap an’anaviy mahsulotlar ustida borsa, u holda
21

texnologiyani yangilash, ancha zamonaviy yoki ancha arzon mahsulot ishlab
chiqarishga sabab bo’ladi.
Kundalik ehtiyoj mollari ustida gap borsa (tekistil, tamaki, ozik-ovkat va kiyim-
bosh tovarlari), yangi mahsulotni bozorda paydo bo’lishi va bozorni bu tovar bilan
to’yinishi, ularni sotishda qiyinchilik tug’diradi.
Eski mahsulot ishlab chiqarilgan holatda bunga qo’shimcha iste’mol
strukturasini o’zgarishi ham qo’shiladi.
Raqobatchilarning ishlab chiqarishni rivojlantirishlari yo’nalishidagi
imkoniyatlari to’g’risidagi axborotlardan doimo xabardor bo’lib turish lozim va bu
axborotlarni quyidagi uch manbaadan olish mumkin:
-chet ellardagi ilmiy tadqiqotlar axborotidan;
-kapitallar to’g’risidagi axborotlardan (qimmatli qog’ozlar va aksiyalar
chiqarishga yo’naltirilgani);
-dotatsiya, imtiyoz va davlat subsidiyalari to’g’risidagi ma’lumotlardan (davlat
tomondan qo’llab quvvatlanuvchi ilg’or mahsulotlarni ishlab chiqarish
texnologiyasini ishlab chiqish.
2.2.Innovatsion faoliyat va tavakkalchilik uyg’unligini ta`minlash
istiqbollari
Tavakkalchilik xatarini pasaytirishning asosiy usullaridan biri, qarz oluvchining
to’loviga qobilligi va moliyaviy barqarorligini tahlil qilishdir, shuningdek garov olish
yoki kredit bitimi shartlarini bajarishni kafolotlovchi boshqa xildagi usullaridan ham
foydalaniladi. Innovatsion tavakkalchilik-ilmiy texnik yangiliklarni qo’llash va ularni
moliyalashtirish bilan bog’liq. Chunki ilmiy texnik tarakkiyot natijalari va xarajatlar
uzoq cho’zilgan va vaqt bo’yicha ajratilgan bo’ladi, hamda ular ba’zi-bir aslida keng
miqyosida ko’rinadi. Innovatsion tavakkalchilikni ham obyektiv, ham amalga oshishi
muqarrar deb qabul qilinadi. Dunyo tajribasi kutilayotgan natijalarda fundamental
22

tadqiqotlar darajasi umumiy 10% ni, ilmiy amaliy tavsiyalar umumiy 80% ni tashkil
etishni ko’rsatmokda. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi u yerlarda salbiy oqibatlar
inkor etilmaydi. Dastlab qat’iy tanlovda 80-90% takliflar inkor etiladi kolgan takliflar
innovatsion fanlardan moiyalashtiriladi, shu loyihalardan xatto 15-30% gachasi
omadsizlik bilan yakunlanadi. 7
Aslida yangi texnika va texnologiyalarni yaratuvchilari oldida 2 yo’l mavjud.
Birinchisi,-sekinlik va extiyotkorlik bu erda minimal tavakkalchilik mavjud
bo’ladi. Xozirgi davr jadalligi nuqtai nazaridan bu yo’l istikbolsizdir, chunki oqibat
natijada u ITT g’oyalarini inkor qiladi iqtisodiyotda samarasiz xarajatlarini yuzaga
keltiradi. Axborot bu ma’lumot va xabarlar to’plami bo’lib, mazmunan yangilik
unsurlariga ega bo’ladi va boshqaruv vazifalarini hal etish uchun o’ta zarurdir.
Ishonchli va zarur axborotlarsiz boshqarishni amalga oshirib bo’lmaydi. Axborotlar
boshqaruv negizi hisoblanadi. Boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar o’rtasidagi
o’zaro aloqalar axborot vositasida quyidagicha amalga oshiriladi:
4-rasm. Boshqaruv tizimidagi axborot aloqalari16.
Boshqaruvchi organ boshqariluvchi obyektning holati hamda boshqariluvchi
obyekt bog’liq bo’lgan tashqi muhim holati haqida axborotlar olib turadi. Bu axborot
boshqaruvchi va organ tomonidan qabul qilinadi va shu axborot asosida u
boshqaruvchi axborot (qaror, buyruq)ni ishlab chiqadi. Shundan keyin axborot
7
Hojiahmedov G’. H., Usmonov A. A., “Inson intellekti - innovatsion jarayonni harakatlantiruvchi kuch”. “Iqtisodchi”
TDIU gazetasi. 2020 yil noyabr. №11 (773).
23

boshqariluvchi obyektga ta’sir o’tkazadigan boshqaruvchi tizimning ijroiya organiga
yuboriladi va bajarilishi nazoratga olinadi.
Innovatsion jarayonda dinamik tizim sifatida nafaqat yangi g’oyalar, yangi
bilimlarni yaratish, ishlab chiqarish va iste’mol qilish tizimchasini, balki g’oyani
tajribali namunada ishlab chqarishli ro’yobga chiqarish uchun yangi uskuna, yangi
texnologiya, yangi materiallarni qo’llashni ham ajratish kerak. Yangilik kiritish ilmiy-
texnik gavdalantirish bosqichini o’tadi, u muhandislik takliflari, laboratoriya
sinovlari, konstruktorlik hujjatlarini yaratilishi, tajriba namunalarini yaratilishi va
ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashning natijasi bo’ladi. Yangilik kiritishdan
haqiqiy samara faqat uning bozor sharoitlaridagi tarqatilishi, diffuziyasi va
tijoratlashtirilishi natijasida namoyon bo’ladi.
Innovatsiyalar yashash davrasining umumlashtirilgan chizmasi 9-rasmda
berilgan.
Ishlab chiqarish va mahsulotning qayd etilgan ishlab chiqarish omillari va
determinatsiyalangan turiga mo’ljallangan markazlashgan boshqaruv
qaytarilmaydigan holda o’tmishda qoldi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida har handay
firma o’z innovatsion strategiyasi va tashkiliy to’zilmasini mustaqil ravishda
belgilaydi, qo’llaniladigan texnologiyalar turini tanlaydi, zarur texnologik uskunalarni
tanlab oladi va kerakli miqdor va sifatdagi moddiy va nomoddiy resurslarni oborotga
jalb etadi. Firmaning yangilik kiritishdan foydalanish sohasidagi faoliyatini tashkil
qilish aloqida bosqichlardan iborat g’oyat murakkab tadbirlardan tashkil topadi, ular
umuman yangilikning yashash davriga ta’sir ko’rsatadi. Loyihaviy yondashuv butun
ilmiy ishlab chiqarish doirasini chiqishga asoslanadi, unda yangiliklarni ishlab
chiqish, yaratish, tadbiq etish va tarqatishdan tortib mahsulotni foydalanishdan olib
tashlashgacha bo’lgan jarayon tushuniladi. Innovatsiya bo’yicha ilmiy-ishlab
chiqarish davr tushunchasi prinsipial texnik-texnologik tizimlar hamda tajribali
namunalar almashuvi va uskunalarning mavjudlarini almashtirishga tegishlidir.
24

Ishlab chiqarishdagi texnologik qarorlar, texnika va tayyor mahsulotlar
modellarining doiraviy aylanishi va almashuvi innovatsion jarayonning asosiy
mazmuni hisoblanadi. Ishlab chiqarish tizimlarining yashash davri ishlab chiqish
bosqichidan boshlanadi. Bu erda ilmiy tadqiqotlar, tajribaviy namunalarni tuzish va
yaratish, sinovlarni o’tkazish amalga oshiriladi.
Mahsulot murakkablashgani va modernizatsiyalangani sari bu bosqich borgani
sari kattaroq ahamiyat kasb etadi. Birinchi bosqich seriyali ishlab chiqarishga o’tish
to’g’risida qaror qabul qilish bilan yakunlanadi. Mahsulotning ilm iste’moli qancha
yuqori bo’lsa, kichik seriyali ishlab chiqarishning roli va qo’llanilayotgan texnologik
qarorlarning egiluvchanligi va moslashuvchanligi shunchalik yuqori.
Boshqaruv tizimida axborotni o’zatish, olish, qayta ishlash va berish jarayoni
amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishning borishi to’g’risidagi ichki axborot
boshqaruvchi tizimga muttasil kelib tushadi. Bu:
-ish o’rinlarig va xom-ashyoning kelib tushishi;
-stanok, uskunalarning ishlashi;
-ishchilarning ishlab chiqarish normalarini bajarishi;
-tayyorlangan buyumlar miqdori va ularning sifati;
-mahsulotlarni sotishi haqidagi axborotlar. Tashqi axborotlar, ya’ni:
-yuqori tashkilotlardan olinadigan farmoyish, qaror va topshiriqlar;
-mahsulot iste’molchilari talablari;
-boshqa korxonalarning ilg’or tajribalari;
-raqobatdoshlarning xatti-harakatlari;
-bozorlardagi holat, ulardagi muvozanat4
-inflyatsiya va ishsizlik darajasi;
-byudjetga to’lovlar va hokazolarda oid ma’lumotlar shu turkumdagi axborotlar
sirasiga kiradi. Bular tashqi muammolardan kelib chiquvchi axborotlar hisoblanadi.
25

Agar korxona ichida axborot oqimlarining kelishi va tashqi diniy bilan aloqalar
bo’zilsa, korxonaning yashashi xavf ostida qoladi.
Tavakkalchilik darajasini pasaytirish-yo’qotish hajmi va sodir bo’lish
ehtimoliyatini qisqartirishni bildiradi.
Investor moliyaviy tavakkalchilik xatarini pasaytiruvchi aniq vositalarini tanlar
ekan quyidagi prinsiplardan kelib chiqishi kerak:
-o’z mablag’idan ortiq miqdordagi xatar bilan tavakkalchilik qilmaslik kerak.
-tavakkalchilik xatarini oqibatini o’ylash kerak.
-o’z daromad ishtiyoqida katta xatarga bormaslik kerak.
Birinchi prinsip amalga oshirishning mazmuni shuki, kapital kiritishdan oldin,
investor: 8
-maksimal darajada ko’rishi mumkin bo’lgan zarar xajmini aniqlashi;
-«uni kiritiladigan kapital xajmi bilan taqqoslashi»;
-uni o’zining barcha xususiy moliyaviy resurslari bilan taqqoslanish agar bu
kapitaldan ajralib kolsa, bankrot bo’lmasligini aniqlashi kerak.
Kiritiladigan kapitaldan ko’riladigan zarar xajmi shu kapital xajmiga teng, yoki
undan ortiq yoki kam bo’lishi mumkin. To’g’ridan-to’g’ri invetsitsiyalashda zarar
hajmi qoidaga ko’ra venchur kapital xajmiga teng bo’ladi.
Chegaraviy daraja ko’rsatkichlari loyihaning uni amalga oshirish shart-
sharoitlarining o’zgarish ehtimolliklariga nisbatan barqarorlik darajasini
xarakterlaydi. t – yil uchun parametrning chegaraviy miqdori bo’lib shunday miqdor
hisoblanadiki, bunda loyihadan keladigan sof foyda nolga teng bo’ladi. Ushbu
guruhning asosiy ko’rsatkichi bo’lib zararsizlik nuqtasi (ZN) hisoblanib, bu hisobot
davri mobaynida mahsulot yoki xizmatlarni sotishning jismoniy hajmining darajasi
bo’lib, bunda mahsulot sotishdan kelgan tushum ishlab chiqarish xarajatlari bilan mos
keladi.
8
Xodiyev B.Yu., Karlibaeva R.X., Akramova N.I. “Korporativ boshqaruv” T.: “Cho’lpon”, 2011. – B.302.
26

Loyihaning mustahkamligini tasdiqlash uchun shu narsa zarurki, zararsizlik
nuqtasining miqdori ishlab chiqarish va sotishning nominal hajmlari miqdorlaridan
kam bo’ladi. Zararsizlik nuqtasi ulardan qanchalik uzoq bo’lsa (foizli nisbatda),
loyiha shunchalik mustahkam bo’ladi. Odatda, zararsizlik nuqtasining miqdori
nominal ishlab chiqarish hajmining 75% idan yuqori bo’lmasa, loyiha mustahkam
loyiha deb tan olinadi.
Zararsizlik nuqtasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
ZN q Xd G (N – XO’),
Bu yerda Xd – doimiy xarajatlar, ularning hajmi mahsulot ishlab chiqarish hajmi
bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’lanmagan, rub.; N – mahsulot birligining narxi, rub.; XO’
– o’zgaruvchan xarajatlar, ularning miqdori mahsulot ishlab chiqarish hajmining
o’zgarishi bilan o’zgaradi, so’m. G birlik.
27

XULOSA
1.Tavakkalchilik-bu muqarrar tanlov vaziyatidagi noaniqliklarni bartaraf etish
bilan bog’liq jarayonda ko’zlangan natijalarga erishish omadsizlik va maqsaddan
chekinish ehtimolini miqdor va sifat jihatdan baholash imkoniyati mavjud holdagi
faoliyatidir.
«Tavakkalchilik»-xodisasida uning mohiyatini tashkil etuvchi va o’zaro bog’liq
bo’lgan quyidagi asosiy elementlarini ajratib ko’rsatish mumkin:
-tanlangan muqobillikni (alternativani) amalga oshirish maqsadida ko’zlagan
maqsaddan chekinish mumkinligi;
-ko’zlagan natijaga erishishning ehtimolligi.
-ko’zlagan maqsadga erishish uchun ishonchsizlik (ishonchning yo’qligi)
-muqobillikni noaniq sharoitdagi tanlovni amalga oshirish bilan bog’liq moddiy,
ma’naviy va boshqa yo’qotishlarning mavjudligi.
Tavakkalchilikning muhim elementlaridan biri bu tanlangan maqsaddan
chekinish ehtimolini borligidir. Bunday holdagi farqlanish ijobiy va salbiy xislatda
bo’lishi mumkin.
Ko’rsatib o’tilgan elementlar, ularning o’zaro bog’liqligi va o’zaro
ta’sirchangligi tavakkalchilikning mazmun mohiyatida namayon bo’ladi.
2.Tavakkalchilik-faoliyatining xilma-xilligini ifodalar ekan, bir tomondan tanlov
muqarrarlik vaziyatida va noaniqlik sharoitidaligi murakkab uslublar bilan umum
ahamiyatga moil natijalarni olishga yo’naltirilgan bo’ladi. Shu bilan bir katorda u
konservatizm, dugmatizm, qoloqlik kabi jamiyat taraqqiyotga ruxiy to’siqlarni
bartaraf etadi. Tugamoq bo’luvchi ruhiy to’siqlarni bartaraf etadi va yangi istiqbolli
faoliyat turlarini joriy etishga qarshilik jamiyat taraqqiyotiga tormoz qiluvchilarga
qarshi muvoffaqiyatni ta’minlashga yo’naltirilgan yangi istiqbolli faoliyat turlarini
joriy etishga tashabbuskor ijtimoiy eksprimentlarni yangi g’oyalarni amalga
oshirishni ta’minlaydi.
28

Tavakkalchilikning bu xususiyati muhim iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy ruhiy
oqibatga sabab bo’ladi chunki u jamiyat va texnika taraqqiyotini ta’minlaydi,
jamoatchilikning fikrlash doirasiga ijobiy ta’sir etadi. Ikkinchi tomondan,
tavakkalchilik avaityurizm, valyuntarizm, subyektivizimga, ijtimoiy taraqqiyotni
tormozlashga olib keladi.
3.Tavakkalchilikning qarama-qarshi tabiati mavjud tavakkal harakatlarning
to’qnashuvida namoyon bo’ladi. Masalan u yoki bu harakatni amalga oshirish uchun
maqbul yo’lni tanlagan kishi o’zini tavakkal ish qilgan deb hisoblasa, boshqa odamlar
tomonidan u ehtiyotkorlik, har qanday tavakkalchilikdan xolis yoki aksincha deb
baholash mumkin.
Tavakkal vaziyatning aniq mazmuniga bog’liq xolda alternativlik turli darajada
murakkablikga ega bo’ladi va u turli usullarda hal etiladi. Agar oddiy vaziyatlarda
tanlov amalga to’plangan tajriba va ichki xis-tuyg’uga asoslansa, murakkab
vaziyatlarda qo’shimcha maxsus usul va uslublardan foydalanish zarur.
Tavakkalchilikni mavjudligi bevosita o’z mazmun shaklining xilma-xiligi bilan
farqlanuvchi noaniqliklar bilan bog’liq
Tavakkalchilikni bu xislatiga e’tiborni qaratishimizning muhimligi shundan
iboratki u noaniqlikning obyektiv va subyektiv manbaalarini inkor etadi va boshqaruv
jarayonlarini amalda optimallashtiradi, qolaversa gap qandaydir noaniqliklarni to’liq
bartaraf etish ustida emas (amalda mumkin bo’lmagan), balki ratsional alternativani
tanlash maqsadida tavakkalchilikni hisobga olish zarurati ustida ketmoqda.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I.O’zbekiston Respublikasi qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyev asarlari.
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T.: “O’zbekiston”, 2022
2.O’zbekiston Respublikasining “Mahsulotlar va xizmatlarni
sertifikatlashtirish”gi qonuni. 28.12.2021 y. № 1006 - XII.
3.O’zbekiston Respublikasining “Metrologiya to’g’risida”gi qonuni. 28.12.2022
y. № 1004- XII.
4.O’zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to’g’risida” gi qonuni.
28.12.1993 y. № 2021- XII.
5.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bozor islohatlarini chuqurlashtirish
va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlarni amalga
oshirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-3594-sonli Farmoni.-
T.:11.04.2020.
6.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xususiylashtirilgan
korxonalarni korporativ boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
189-sonli Qarori.- T.:19.04.2022.
II.Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar.
1. Лифиц И.М. “Основы стaндapтизaции, мeтpoлoгии, сepтификaции:
Учeбник”. - М.: Юpaйт, 2021.
2. Мартин Г., Хетрик С. “Корпоративные репутации, брендинг и
управление персоналом”. Учебник. М.:: «Группа ИДТ», 2022. – С.333
3. Сабиржанова Д., Туляганова Ш. Совершенствование корпоративного
управления// Рынок, денги и кредит.-2021.-№3.-С.62-64
4. Сфepa услуг: экoнoмикa, мeнeджмeнт, Пpaктикyм: yчeбнoe пocoбиe / М.:
KРOНУС, 2021.
30

5. Рaйчeнкo A. В. Общий менежмент. - М.: ИНФРA-M, 2022.
6. Рeвянинa М. A. финaнcoвaя aктивнocть и cтoимocть кoмпaнии: acпeкты
плaниpoвaния. - М.: OMeгa - Л, 2023.
7. Шoкинa Л. И. Качества мeнeджмeнтa кoмпaний: yчeбнoe пocoбиe / пoд
peд. пpoф. М. A. Фeдoтoвoй. - М.: KРOНУC, 2023. - 344 dp.
8. Hojiahmedov G’. H., Usmonov A. A., “Inson intellekti - innovatsion jarayonni
harakatlantiruvchi kuch”. “Iqtisodchi” TDIU gazetasi. 2020 yil noyabr. №11 (773).
9. Xodiyev B.Yu., Karlibaeva R.X., Akramova N.I. “Korporativ boshqaruv” T.:
“Cho’lpon”, 2011. – B.302.
10. Hojiahmedov G’. H., Umarova M. N., Usmonov A. A., “Ilmiy - tadqiqot
ishlari to’plami”. Toshkent - TDIU - 2021. - 123 bet.
11. Хвopocтeнкo A. В. Ocнoвы мeнeджмeнтa. Oтвeты Ha экзaмeнaциoнныe
ВОПРОСЫ: Учeбнoe пocoбиe для Byзoв М.: Издaтeльcтвo “Экзамен”, 2022. -
157 dp.
12. Sharifxo’jayev M., Abdullaev Yo.“Menejment”. Darslik. T.: “O’qituvchi”,
2021. – B.702.

III.Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar .
1.Abduvaliyev A. Integratsiyalashgan korporativ tuzilmalarning iqtisodiyotni
rivojlantirishdagi o’rni va ahamiyati// Bozor, pul va kredit.-2013. №2. 36-39-b.
2.Mamatov B., Sharifxodjaeva K. O’zbekiston iqtisodiyoti tarmoqlarida xorijiy
investitsiyalarning o’zlashtirilishi va istiqbollari.// Moliya.-2012. №3. 87-b.
3.Mirbabaev F. Korporativ boshqaruvda axborot tizimining rivojlanish
tamoyillari // “Moliya” 2010. - №2. 92-b.
4.Sabirjanova D., Tulyaganova Sh. Sovershenstvovanie korporativnogo
upravleniya// Rinok, dengi i kredit.-2006.-№3.-S.62-64
IV.Internet saytlari:
31

www.stat.uz.(O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi) www.mf.uz.
(O’zbeksiton Respublikasi Moliya Vazirligi) www.BPK.UZ (“Bozor, pul va kredit”
jurnali) www.tfi.uz/Issues/Jmoliya («Moliya» ilmiy jurnali) www.Google.ru rasmiy
aloqa sayti
www.Aboutcompanies.ru rasmiy aloqa sayti www.md-management.ru rasmiy
aloqa sayti.
32

32

Sotib olish