Temir va tebinbuloq koni

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	3
Дата загрузки	30 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Геология

Temir va tebinbuloq koni

Купить

Kirish.
Tabiiy resurslar – О ’zbekistonning ishlab chiqaruvchi kuchlarini
rivojlantirish va joylashtirishdagi muhim omildir. О ’zbekiston mustaqilligi e’lon
qilingan kundan boshlab, yer osti va yer ustida tabiat yaratgan resurs
(ne’mat)lardan oqilona foydalanish, respublika iqtisodiyotini yuksaltirishda katta
istiqbollarni ochib beradi.
Mana, o’tgan 2018 yil 12 yanvar kuni O`zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Tebinbuloq koni negizida tog`-metallurgiya kompleksi qurilishi”
investisiya loyihasini amalga oshirish ishlarini tashkil etish to`g`risida"gi qarori
qabul qilindi.
Qarorga muvofiq, bu konni o`zlashtirish ikki bosqichda amalga oshiriladi:
2021 yildan boshlab yiliga 1 million tonna po`lat ishlab chiqariladi va majmua
2024 yilda to`liq ishga tushiriladi. Shuningdek, loyihada cho`yan va po`lat olishda
domen bo`lmagan texnologiyani qo`llash nazarda tutiladi. O`zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining geologiya, yoqilg`i-energetika kompleksi,
kimyo, neft-kimyo va metallurgiya sanoati masalalari kompleksi tomonidan
“Tebinbuloq konida kelgusida cho`yan ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish”
loyihasining texnik-iqtisodiy asoslari tasdiqlandi.
Bu yo`nalishdagi ishlarni amalga oshirish maqsadida “O`zbekiston temir
yo`llari” aksiyadorlik jamiyati tarkibida maxsus direksiya tashkil etildi. U
“O`zbekiston temir yo`llari” AJ mablag`lari hisobidan moliyalashtiriladi. Loyihani
amalga oshirish ishlarini tashkil etish va muvofiqlashtirish bo`yicha ishchi
komissiya tuzish belgilandi. Ishchi komissiya zimmasiga loyihani amalga oshirish,
qurilish va qurilish-montaj ishlarining sifatli va o`z vaqtida bajarilishi yuzasidan
mansabdor vazirliklar bilan muassasalar faoliyatini muvofiqlashtirish va
monitoring o`tkazish yuklatilgan.
O`zAning yozishicha, Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashi
O`zbekiston Respublikasi Er resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri
davlat qo`mitasi bilan birgalikda belgilangan tartibda doimiy foydalanish huquqi
2

bilan er maydonlarini ajratish va shu munasobat bilan mahalliy byudjet va boshqa
manbalar hisobidan kompensasiyalar to`lashni ta`minlaydi.
Investisiyalarni jalb etishga yo`naltirilgan yangi dasturga muvofiq 2018-
2019 yillarda Qoraqalpog`iston Respublikasida umumiy qiymati 4,5 trillion
so`mlik 1300 dan ziyod loyiha amalga oshiriladi va qariyb 10 ming ish o`rni
yaratiladi. Jumladan, sanoat tarmoqlarida 492 million dollarlik 232 investisiya
loyihasi amalga oshiriladi. Shuningdek, yoqilgi-energetika va kon-metallurgiya
sohalariga umumiy qiymati 3,4 milliard dollardan ko`proq 5 yirik loyihani kiritish
rejalashtirilgan.
3

1. Temir kimyoviy element
Temir (lot. Ferrum), Fe — Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruxiga
mansub kimyoviy element. Tartib raqami 26 ; atom massasi 55,847. Temir 4 ta
barqaror izotop: 54Fe(5,84%), 56Fe(91,68%), 57Fe(2,17%) va 58Fe(0,31%) dan
iborat. Temir qadimdan ishlatib kelingan. Inson dastlab metiorit temirini bilgan.
Temirning qad. xalkdar tilida atalishi bunga dalildir: qad. misrliklar tilida "benipet"
— "osmon temiri" ma nosini bildiradi; qad. yunoncha sideros, lotincha sidus —ʼ
yulduz, osmon jismi bilan bog laydilar. Mil. av. 14-asrlardagi xettlar yozuvida
ʻ
Temir haqida osmondan tushgan metall deb eslanadi. Roman tillarida Temirning
rumocha atalish negizi saklanib qolgan (mas., frans. fer, ital. ferro).
Mil. av. 2000-yillarda Osiyoning garbiy qismida Temirni rudalardan olish
usuli topilgan; shundan keyin Temir Misr, Yunonistonda ham ishlatiladigan bo ldi;
ʻ
jez davrini temir davri egallay boshladi.
Temir tabiatda eng ko p tarqalgan element. Yer po stida massa jihatidan
ʻ ʻ
4,65% Temir bor. Temirning 300 dan ortiq minerallari ma lum bo lib, ular Temir
ʼ ʻ
rudalarining asosini tashkil etadi. Temirning sanoat uchun ahamiyatli rudalariga
magnetit (magnit temirtosh) G e3O4 (tarkibida 72,4% Fe bor), gematit (qizil
ʻ
temirtosh) G e2O3(70% Fe), gyotit (aG eO(ON) yoki G e2O3N2O, lepidokrokit
ʻ ʻ ʻ
uG eO(ON) va gidrogyotit (limonit) G e2O3xN2O (62% ga yaqin G e), siderit
ʻ ʻ ʻ
FeCO3(48,2% Fe), ilmenit FeTiOj (36,8% Fe) va boshqa kiradi. Tabiiy silikatlar
tarkibida ham Temir bor. Bundan tashqari, tabiatda pirit FeS2 ham uchraydi.
Planetalararo fazodan Yerga tushadigan meteoritlar tarkibida 8095% Fe va 520%
Ni bo ladi.
ʻ
Sof Temir oq tusli yaltiroq metall. Zichligi 7,874 g/sm³, suyuqlanish
temperaturasi 1535°, qaynash temperaturasi 2750°. 4 shakl o zgarishga ega (a, r, u
ʻ
va 5T.). Bulardan a Temir hajmiy markazlashgan kub shaklida kristallanadi,
zichligi 7,87 g/sm³, 769° ga qadar barqaror, ferromagnit xossaga ega. Bu
temperaturada oT. o zining ferromagnitligini yo qotib, paramagnit xossa namoyon
ʻ ʻ
4

qiladi va RT. ga aylanadi, lekin bu vaqtda uning kristallik tuzilishida deyarli
o zgarish bo lmaydi. 917° da rT. uT. ga (zichligi 7,59 g/sm³, 1000°da) aylanadi.ʻ ʻ
1394° da polimorf o zgarish sodir bo lib, uT. 8T. ga (zichligi 7,41 g/sm³)
ʻ ʻ
aylanadi; 5T 1535° da suyuqlanadi. Suyuq Temirning zichligi 7,024 g/sm³ (1538°
da), 6,962 g/sm³ (1600°), 6,76 g/sm³ (1800°). Temir elektr tokini yaxshi o tkazadi.
ʻ
Temir odatdagi temperaturada passiv, lekin nam havoda tez zanglaydi.
Qizdirilganida deyarli barcha metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. Temir
suyultirilgan kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, kislorodsiz sharoitda 2 valentli
Temir tuzlarini hosil qiladi; konsentrlangan HNO3 va H2SO4 da Temir
passivlanadi. Temir odatdagi sharoitda ishqorlarda erimaydi. Temir o z
ʻ
birikmalarida Q2, Q3 valentli, lekin uning —2, Q4 va Q6 valentli mahsulotlari
ham ma lum. Temir ko pgina kompleks birikmalar hosil kiladi. Mac, kaliy
ʼ ʻ
geksatsianoferrat (II) — K4 [Fe(CN)6] — sariq rangli kristall modda (sariq qon
tuzi). Bu tuz eritmadagi G e3Q ionini ochishda qo llanadi. Kaliy geksatsianoferrat
ʻ ʻ
(III) — K3[Fe(CN)6] — zaharli qizg ish kristall modda (qizil qon tuzi) analitik
ʻ
kimyoda Fe2Q ionini ochishda ishlatiladi. Temir texnikada, asosan, cho yan va
ʻ
po lat holida olinadi. Tarkibidagi uglerod miqdoriga ko ra, Temir yumshoq Temir
ʻ ʻ
(<0,2%S), po lat (0,21,7%S) va cho yan (1,75%S)ga bo linadi. Texnikada temir va
ʻ ʻ ʻ
uning rudalari qora metallar deb ataladi. Texnik sof Temir elektromagnitlar
o zaklari va elektr mashinalari yakorlari, akkumulyatorlar plastinalari uchun
ʻ
materialdir. Temir kukuni payvandlashda, shuningdek, misni sementatsiyalashda
ishlatiladi. Temirning sun iy radioaktiv izotoplari 55/ye(T|G 2q2,6 soat) va 59/ye
ʼ ʻ
(T|G 2q 45,6 sutka) — izotop indikatorlar.
ʻ
Temir zamonaviy texnika uchun eng zarur metallardan biri. Lekin sof Temir
yumshoq bo lgani uchun oz ishlatiladi. Temir birikmalari sanoat, qishloq xo jaligi.
ʻ ʻ
va qurilish ishlarida keng qo llanadi.
ʻ
Hayvon organizmlari va usimliklarda urta hisobda 0,02% Temir buladi. U
qondagi gemoglobin tarkibiga kiradi, kislorod almashinuvi va oksidlanish
jarayonlarida ishtirok etadi. O zida ko pgina miqdorda Temir to playdigan
ʻ ʻ ʻ
5

organizmlar (konsentratorlar) ham bor (mas., temir bakteriyalar 17— 20% gacha
Temir to playdi). Hayvon va o simliklar organizmidagi Temir oqsillar bilanʻ ʻ
bog langan buladi. O simliklarda Temir yetishmasa, usishi sekinlashadi va
ʻ ʻ
xlorofill hosil bulishi kamayadi, ko payib ketsa ham zarar qiladi, mas., sholi kam
ʻ
don tugadi. Odam va hayvonlar Temirni ovkatdan oladi (jigar, go sht, tuxum,
ʻ
dukkakli donlar, non, yorma, lavlagida Temir ayniqsa ko p bo ladi). Odam
ʻ ʻ
organizmi uchun bir kechakunduzda 60– 100 mg Temir kerak. Tarkibida Temir
bo lgan dorilar (qaytarilgan Temir, Temir laktak, Temir glitserofosfat, Temir (II)
ʻ
sulfat, Blo tabletkasi, ferramid, gemostimulin va boshqalar) Temir yetishmaydigan
kasalliklarda hamda kuvvat dori sifatida ishlatiladi.
Temir birikmalari. Temirning bir nechta karbonili ma lum. Pentakarbonil
ʼ
G e(SO)5 — sariq rangli, uchuvchan, zaharli suyuqlik. Suyuqlanish temperaturasi
ʻ
—20°, qaynash temperaturasi 102,5°, zichligi 1460 kg/m³; 60° da parchalana
boshlaydi. Organik erituvchilarda eriydi. 180—200° va 16—20 MPa bosim ostida
G eQ5SO> G e(SO)5 reaksiyasi asosida olinadi. G e2(SO)9 — oltinsimonsariq
ʻ ʻ ʻ
kristallar; parchalanish temperaturasi 100°. Organik erituvchilarda oz eriydi.
Havoda astasekin oksidlanadi. Osongina dissotsiyalanadi:G e2(SO)9 ^G e(SO)5
ʻ ʻ
QG e(SO)4; hosil bo lgan G e(SO)4 tezda turli ligandlarni (fosfinlar, to yinmagan
ʻ ʻ ʻ ʻ
organik birikmalar va boshqalar) biriktirib olib komplekslar beradi. G e(SO)5 ni
ʻ
fotoliz qilish yo li bilan olinadi. G e3(SO)|2 — qoramtiryashil kristallar; 140—
ʻ ʻ
150° da parchalanadi. Organik erituvchilarda oz eriydi. G e2(SO), ni qizdirish
ʻ
yo li bilan olinadi. Temir karbonillari magnitlar, magnitofon lentalariga
ʻ
yugurtiriladigan o ta yupqa qatlam, turli detallar, pigmentlar, ferritlar,
ʻ
katalizatorlar tayyorlash uchun qo llanadigan karbonil temir kukunlari ishlab
ʻ
chiqarish.da, temirorganik birikmalar sintezida ishlatiladi.
Temirning kristallogidrat ko rinishidagi nitratlari olingan. Geksagidrat
ʻ
Fe(NO,)26H2O — och yashil kristallar. Suyuqlanish temperaturasi 60,5°. 100 g
suvda 24° da 86,95 g (suvsiz tuz hisobida) eriydi. Suvsiz Fe(NO,)2 va uning
gidratlari beqaror, xavoda osongina oksidlanadi. Nonagidrat Fe (NO3)39H2O —
och binafsha rangli gigroskopik kristallar. Suyuqlanish temperaturasi 50,1°;
6

zichligi 1810 kg/m³.100 g suvda 20° da 82,48 g (suvsiz tuz hisobida) eriydi.
Geksagidrat Fe(NO3)36H2O — rangsiz, gigroskopik kristallar; zichligi
1680 kg/m³; suvda, etanolda, atsetonda eriydi. Temir nitrat gidratlari Temir
qirindilariga 20—30% li HNO3 eritmasini ta sir ettirib olinadi. Suvni tozalashdaʼ
koagulyant, gazlamalarni bo yashda xurush sifatida, oksid kattalizatorlar sintezida
ʻ
qo llanadi.
ʻ
Temir oltingugurt bilan sulfidlar hosil qiladi: Temir (P)sulfid FeS, Temir
disulfid FeS2 va boshqa Tabiiy Temir sulfidlari (pirit va markazit FeS2, pirrotin
Fe7S8) Yer po stida keng tarqalgan (qarang
ʻ Oltingugurt ) Temir ning 2 ta xloridi
ma lum: Temir (II) xlorid G eS12 va Temir (Sh)xlordi G eS13 Temir (II) xlorid
ʼ ʻ ʻ
G eS12 rangsiz kristallar; oksidlanishi sababli havoda sarg ayadi. Suyuqlanish
ʻ ʻ
temperaturasi 677°, qaynash temperaturasi 1026°; zichligi 3,162 g/sm³. Suvda,
etanolda, atsetonda eriydi. Temir qirindilariga 500° da gaz holatdagi xlorid kislota
ta sir ettirib yoki G eS13ni vodorod bilan kaytarib olinadi. Organik sintezda
ʼ ʻ
katalizator, G eS13 olishda, antianemik preparatlar komponenti sifatida qo llanadi.
ʻ ʻ
Temir(Sh)xlorid G eS13 — to q kizil tusli kristallar. Suyuqlanish
ʻ ʻ
temperaturasi 309°, qaynash temperaturasi 320°; zichligi 2,898 g/sm³. Suvda,
spirtda, atsetonda eriydi. Tabiatda molizit minerali ko rinishida uchraydi. 400—
ʻ
500° da Temirga quruq holdagi xlor yoki 500° da G e2O3 ga xlorid kislota ta sir
ʻ ʼ
ettirib hosil qilinadi. Suvni tozalashda koagulyant, gazlamalarni bo yashda xurish,
ʻ
katalizator sifatida, analitik kimyoda SCN~, Sn2Q ionlarini ochishda, fenol va
yenollarni aniklashda qo llanadi.
ʻ
7

$2. Temir va uning birikmalarining xossalari Temirning tabiatda uchrashi. Temir yer po stlog ini 5.1% ni tashkilʻ ʻ etadi. Fe VI-VII asrdan boshlab ma’lum, oltindan 4 va kumushdan 7 marotaba qimmat hisoblangan. Temirning asosiy birikmalari: Fe 2 O 3 – qizil temirtosh, gematit. Fe 3 O 4 magnitli temirtosh, 2Fe 2 O 3 *3H 2 O – limonit, qo ng ir temirtosh, FeCO ʻ ʻ 3 – siderit, temir shpati, FeS 2 – pirit, temir kolchedani. Fe elementining davriy sistemadagi o rni. ʻ  Kimyoviy belgisi Fe;  Davr 4;  Qator 4;  Guruh 8;  Valentligi 2, 3;  Metall;  Tartib raqami 26;  Atom massasi 56;  Kislorodli birikmasi Feo, Fe2O3, Fe3O4;  H2 birikmasi yo q; ʻ  Atom tuzilishi +26 )2)8)4)2;  P = +26;  E = -26;  N = 30;  Elektron konf. 1s 2 2s 2 3s 2 3p 6 3d 6 4s 2 ; Fe moddasining fizik xossalari . Toza temir – kumushsimon oq rangli, havoda tezda xiralashuvchi, yetarlicha yumshoq va bolg alanuvchan, kuchli magnit ʻ xossalariga ega metall bo lib, issiqlik va elektr tokini yaxshi o tkazadi, suyuqlanish ʻ ʻ xarorati 1534,83C, qaynash xarorati 2770C, zichligi 7874 kg\m 3 izotop soni 16 ta. 8$