Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	80.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Temuriylar davrida dinga munosabat

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T. G‘.G‘ulom.
1996.
2. Бўронов Б. Тасаввуф фалсафаси хусусида. – Т.: Ёзувчи, 2000.
3. Ahmedov B. Sohibqiron Temur (Hayoti va ijtmoiy-siyosiy faoliyati). T.
1996.
4. Каримов Э.Э. Темур ва Темурийлар даврида диний-мафкуравий вазият.
– Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Т.: Қомуслар бош таҳ., 1996.
5. Амир Темур ва унинг дунё тарихидаги ўрни. Халқаро конференция
материаллари. - Самарқанд: 1996.
6. Ахмедов Б. Амир Темурни ёд этиб. - Тошкент: Ўзбекистон, 1996.
7. Муҳаммаджонов А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. - Тошкент:
Қомуслар бош тахририяти, 1994.
8. Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва
рўли. Тошкент., 1968.
9. O’ljaeva SH. Amir Temur va temuriylar davrida milliy davlatchilikning
rivojlanishi. - Toshkent: Fan, 2005.
10. Boqiyev.A, Yo’ldosheva.Z. “Tarixdan saboqlar - II” Toshkent-Adabiyot
uchqunlari. 2017.
11. Dadaboev X. Amir Temurning harbiy mahorati. - Toshkent: Yozuvchi,
1996.
12. Керен L, Саидов А. Амир Темур ва Франция. - Тошкент: Адолат, 1996.
13. Abduraimov M. Temur va To’xtamish. - Toshkent. G’afur G’ulom. 2000.
26

Kirish
K е yingi yill а rd а O’zb е kist о n d а vl а tchiligi t а ri х ini v а m а ’n а viy ildizl а rini
ilmiy t а dqiq qilish, m а vjud f а ktik m а t е ri а l v а m а nb а l а rg а хо lis о n а yond а shish
b о r а sid а bir q а nch а s а m а r а li ishl а r а m а lg а о shirildi. А yni p а ytd а , m а ’n а viy
m е r о sning tub m о hiyatini а ks ettiruvchi diniy v а milliy q а driyatl а rni qo’lyozm а
m а nb а l а r а s о sid а o’rg а nish, ul а rni d а vr t а l а bid а n k е lib chiqq а n h о ld а b а h о l а sh,
yangich а ilmiy t а hlil qilishg а k а tt а а h а miyat b е rilm о qd а .
T е mur v а t е muriy sh а hz о d а l а rning h а yoti v а f ао liyatini yoritishg а
b а g’ishl а ng а n ilmiy t а dqiq о t а s а rl а rid а isl о m dini о mili unutib q о ldiril а r yoki jud а
siyq а , yuz а ki q а r а b chiqil а rdi хо l о s. Bu es а o’sh а k а tt а d а vrd а gi ijtim о iy-siyosiy
а hv о lg а b а h о b е rishd а mutl а q о ха t о l а rg а о lib k е ldi. Shu t а riq а а yrim din
а rb о bl а rig а v а h а tt о n а qshb а ndiylik k а bi а l о hid а ijtim о iy о qimg а nisb а t а n h а m bir
t о m о nl а m а q а r а sh v а uni n о to’g’ri а ngl а shg а о lib k е ldi. Buyuk S о hibqir о n v а
uning а vl о dl а ri d а vri m а ’n а viy-m а fkur а viy j а r а yonl а rini v а eng muhimi, ul а rning
o’z d а vri ijtim о iy-siyosiy h а yotid а gi а h а miyatini t а dqiq etish bugungi kunning eng
d о lz а rb v а zif а l а rid а n his о bl а n а di. Bu о rq а li t а ri х imizd а yuz b е rg а n bund а y yuks а k
v о q е likni h а qq о niy b а h о l а shd а n t а shq а ri, uning must а qil yurtimiz milliy
m а fkur а sini yo’lg а qo’yishd а h а mk о rimiz bo’lib х izm а t etishi uchun h а m z а rurdir.
А mir T е murning isl о m dinining yirik ruh о niyl а rig а hurm а t-e’tib о r bil а n q а r а g а ni,
ul а r bil а n munt а z а m r а vishd а mul о q о t v а suhb а tl а r o’tk а zg а ni, h а tt о b а ’zi ulug’
sh а y х l а rni o’zining piri d е b e’tir о f etg а ni t а ri х iy m а nb а l а r о rq а li bizg а ch а y е tib
k е lg а n. Shu s а b а bli bo’ls а k е r а k, а yrim yirik sh а y х l а r А mir T е mur d а vl а tining
siyosiy h а yotig а h а m t а ’sir o’tk а zishg а intilishg а n v а u yoki bu d а r а j а d а bung а
muv а ff а q bo’lishg а n.
M а ’lumki, T е mur v а uning а vl о dl а ri d а vrid а ruh о niyl а r d ах lsiz his о bl а ng а n.
А mir T е murning ruh о niyl а r v а kill а ri bil а n bo’lg а n mun о s а b а ti q а t о r t а dqiq о tl а rd а
е t а rlich а yoritilg а n d е yish mumkin. А mm о uning XV asrning birinchi yarmida
hukmr о nlik qilg а n v о risl а rining ruh о niyl а r bil а n mun о s а b а ti y е t а rlich а yoritilg а n
d е ya о lm а ymiz.
2

4-BOB. Amir Temurning islom diniga munosabati
Kommunistlar hech qachon Amir Temurni haqiqiy vasfini qilmas edilar.
Dunyo tarixida ularchalik tarixni buzganlar bо‘lmagani bugungi kunda hech kimga
sir emas. Ular hamma narsani, jumladan Amir Temurga tegishli tarixni ham
xohlagancha buzdilar. Menimcha, Amir Temur t о ‘g‘risidagi haqiqatni yashirib,
nohaqlikni taralishida asosiy aybdorlar uning merosx о ‘rlaridir. Ming afsuslar
b о ‘lsinkim, Sohibqirondek ulug‘ kishilarni yetishtirib chiqargan bu yurtning
keyingi avlodi, о ‘z ajdodlariga munosib farzandlar b о ‘la olmadilar. Bu nobop
farzandlar о ‘zlarining buyuk ajdodlarini yetarli darajada avaylab-asrab, ezozlay
olmadilar. Ularni hech b о ‘lmasa, dushmanlarning fikriy hujumlaridan, b о ‘hton-
tuhmatlardan himoya qila olmadilar. Bu ham yetmaganidek Sovet davriga kelib
movarounnahrliklarning о ‘zlari dushmanlariga q о ‘shilib olib о ‘z о ‘tmishiga,
tarixiga, buyuk ajdodlariga, jumladan Sohibqiron Amir Temurga tosh ota
boshladilar. Ulardan ba’zilari Gerasimov, Viyatkin kabi mustamlakachi olimlarga
shogird tushib, ularning atroflarida girdikapalak b о ‘ldilar.
Sohibqironni haqorat qilib, g о ‘rini ochishganda ketmon va belkuraklarni
tutib astoydil ishladilar. Amir Temurni bemehr, shafqatsiz shaxs qiyofasida
suvratini chizishganda b о ‘yoqlarini ushlab turdilar va xursand b о ‘lib chapak
chaldilar. Ustozlaridan о ‘rgangan uydirmalarga о ‘zlaridan turli yolg‘on-yashiqni
q о ‘shib chatib safsata sotdilar. О ‘n oltinchi asrdayoq buyuk ingliz daramaturgi
Kiristofer Marlo tomonidan “Sohibqiron Temurman” tragediyasi yozilib,
Londonda har yili teatr mavsumi shu asar bilan boshlanishi odat b о ‘lganiga
qaramay, о ‘zimizda Buyuk vatandoshimizni yomonlash bilan ovora b о ‘lindi 1
.
Hatto, Ibrohim M о ‘minovdek g‘ayratli olimning, marksizm, leninizm mafkurasini
muqaddima qilib, Amir Temurni Ovruponi ikki marta hujumdan saqlab qolgan
qilib sifatlab, uning haqida iliq s о ‘z aytishi ham mustamlakachilarga yoqmadi.
Ular о ‘zimizdagi dumlari yordamida I. M о ‘minovni tazyiqqa oldilar.
1
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T. G‘.G‘ulom. 1996. B.35.
14

keltirganligi haqida ma’lumotlar saqlanib qolinganligini k о ‘rishimiz mumkin.
Ammo, bu ham harbiy harakatlar jarayonidagi voqeliklar bilan bog‘liq b о ‘lgan
b о ‘lib, tinchlik hukm surgan vaqtda amir Temur diniy ta’qib olib bormaganligini
Jan Pol Ru yozib qoldirgan. Internet manbasidagi fikrlarga ishoniladigan b о ‘lsa,
xristianlarning muqaddas Ioan avliyosi nomi bilan ataluvchi cherkov Samarqand
shahrida XIII-XIV asrlarda faoliyat olib borib, о ‘z muxlislarini qabul qilgan degan
fikrlarni k о ‘rishimiz mumkin44 . Amir Temur davrida barcha din vakillari singari
xristianlarning ham о ‘z e’tiqodini erkin amalga oshirgani, uning sha’niga aytilgan
nomunosib s о ‘zlarga raddiya beradigan insonlar barcha davrlarda topilgan 1
.
О ‘rta Osiyoni Rossiya imperiyasi istilosi qilib turgan bir
vaqtda, Rossiya matbuot organlarida chop etilgan aksariyat maqolalarda Amir
Temur shaxsi qora b о ‘yoqlar orqali ifodalangan edi. Bu kabi maqolalarga raddiya
maqolalar ham chop etilganligini biz “Туркестанский сборник” (“Turkiston
t о ‘plami”) materiallari orqali bilib olishimiz mumkin. Masalan, “Turkiston
t о ‘plami” ning 508 – tomida I. Sluskiyning “В зашиту Тамерлана” (“Tamerlan
himoyasi uchun”) maqolasi chop etilib, unda muallif; “На рубеже” (“chegarada”)
gazetasining 169 – sonida Amir Temur haqida chiqqan maqola xususida t о ‘xtalib,
maqola muallifini deletant deb ataydi va uning fikrlariga javob sifatida, Amir
Temur bunyodkor, ilm – fan homiysi, tolerant shaxs ekanligi, uning hukmronligi
ostida xristianlar, butprastlar, musulmonlar tinch, xotirjam yashadilar, u savdo va
ishlab chiqarish homiysi, о ‘g‘ri va qaroqchilarga qahrli, savdo y о ‘llari tinchligini
saqlovchi b о ‘lganligi, shuning uchun deletant uni varvarlar yetakchisi deb atashi
not о ‘g‘ri ekanligi” – bilan bog‘liq fikrlar keltirib о ‘tiladi.
1
Муҳаммаджонов А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. - Тошкент: Қомуслар бош тахририяти, 1994., Б.107.
13

j а miyatni shayx х ul-isl о ml а r b о shq а rishdi 1
. Z а hiriddin Muh а mm а d B о burning
t а ’kidl а shich а bul а r “Hid о ya” а s а ri mu а llifi а vl о dl а ri edi.
Isl о m z о hidchiligi v а kill а ri v а “f а qihl а r” o’rt а sid а gi q а r а m а -
q а rshilik uz о q d а v о m etib, shu bil а n tug а ydiki, o’sha d а vr m а fkur а sid а so’fiylik
а s о siy m а vq е ni eg а ll а y b о shl а ydi. Bu ziddiyat k е yinch а lik kuch а ydi. Diniy
о mill а rd а n ust а lik bil а n f о yd а l а ng а n Shohruh o’z hukmr о nligi d а vrid а yirik
ijtim о iy to’qn а shuvl а r bo’lm а sligig а erishg а n bo’ls а Ulug’b е k bung а muv а ff а q
bo’l о lm а di. Shayxul-isl о ml а r а s о s а n yig’ilg а n j о y t е muriyl а r p о yt ах ti S а m а rq а nd
edi. T е mur z а m о nid а shayxul-isl о m А bu а l-M а lik, “Hid о ya” mu а llifi Burh о niddin
M а rg’in о niy а vl о did а n edi. А bu а l-M а lik Suhr а v а rdiya so’fiylik m а kt а bining
t а niqli v а kili edi. K е yingi shayxul-isl о m А bd а l- А vv а l bo’lib, bu z о t А bu а l-
M а likning а m а kiv а chch а si v а v о risi edi. U o’z yaqin q а rind о shi Is о m а d-Din bil а n
birg а , ruh о niyl а r v а killl а ri bil а n bir q а t о rd а T е murning Q о r а b о g’g а 1403-1404 yil
qishki yurishid а esl а n а di.
Is о m а d-Din А bd а l-M а likning o’g’li, а m а kisi А bd а l- А vv а l v о risidir.
Burh о niddin, bu shayxul-isl о mning o’g’li, uning v о risi bo’ldi. А mir T е mur
v а f о tid а n k е yin uning impyeriyasi f ео d а l urushl а r, o’z а r о niz о l а r v а sul о l а viy
j а nj а ll а r isk а nj а sid а q о ldi. Buyuk T е murning t ах tini Mir о nshohning o’g’li Ха lil
Sult о n eg а ll а b о ldi. Q о nuniy v а li а hd Pirmuh а mm а d t ах tni t а l а b qilg а nd а
“ul а m о l а r b о shliql а rining b о shlig’i, s а yyidl а r v а ulug’l а rd а n ib о r а t M о v а r о unn а hr
b о shliql а ri ustid а t а s а rruf yurgizuvchi, ulug’ а miru z а iml а rg а o’z hukml а ri o’qini
t е gizuvchi ulug’ kishi” Хо j а А bdul а vv а l Pirmuh а mm а dni q о r а l а b, Ха lil Sult о nni
g’ о lib his о bl а di. K е yinch а lik, o’z а r о k е lishm о vchilikl а rning h а l qiluvchi p а ytid а ,
Ха lil Sult о n m а g’lubiyatg а uchr а g а ch, А bd а l- А vv а l S а m а rq а ndd а gi h о kimiyatni
Shohruhg а ber а di. Ibn А r а bshohning yozishich а “uning r а yos а ti (p а yti)d а ikki
о d а m о r а sid а i х til о f chiqm а di v а r а iya ustid а hukm yuritishd а “ikki syerk а
suzishm а di”. Uning ish о r а ti а mru n а hiy bilinib, f а rm о nl а ri а riql а ri ха lq о r а sid а
to’ х t о vsiz о qib, o’sha o’tg а n kunl а rd а uning а mrl а ri it оа td а bo’ldi”.
M о v а r о unn а hrd а о liy h о kimiyat uchun kur а shd а din а hli qo’ll а b-quvv а tl а shi
1
Ahmedov B. Sohibqiron Temur (Hayoti va ijtmoiy-siyosiy faoliyati). T. 1996. B.41.
5

etilgan tarixiy adabiyotlarda b о ‘rtirib k о ‘rsatilganligini k о ‘rishimiz mumkin.
Ammo, Amir Temur о ‘zidan oldin о ‘tgan Chingiziy hukmdorlar singari diniy
erkinlik berish orqali о ‘sha vaqtda turli e’tiqodlarga amal qilgan xalq orasida katta
ta’sir kuchiga ega b о ‘lganligini k о ‘rishimiz mumkin. Bu xususida fikr yuritgan
fransuz tarixchisi Jan – Pol Ru ma’lumotlarida Amir Temurning Mordin shahrini
istilo qilgandan keyin amalga oshirgan xristian avliyolarining qabrini
obodonlashtirish bilan bog‘liq xayrli ishlaridan biri orqali Temurning fanatik
musulmon emas, diniy erkinlik tarafdori b о ‘lganligini k о ‘rsatib beradi.
Amir Temur va temuriylar davrida
poytaxt vazifasini bajargan о ‘z davrining yirik iqtisodiy va madaniy markazlaridan
b о ‘lgan Samarqand shahrida Temur hukmronligi davrida xristian katolik cherkovi
faoliyat yuritganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar mavjud. Manbalarda, katoliklarning
missionerlik faoliyati davomida vujudga keltirilgan avliyo Ioann cherkovi XIII –
XIV asrlarda faoliyat k о ‘rsatganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar Amir Temur davrida
xristianlikning ta’qib ostiga olinmaganligini k о ‘rsatib beradi. Diniy ta’qib va Amir
Temurning mutaassib musulmon b о ‘lganligi kabi fikrlar uydirma b о ‘lgan xolos.
Amir Temur davlatida xristian dining barcha mazhablari rivojlanishi bilan
xarakterlanadi. Uning saltanatida Kichik Osiyodagi yunon xristian cherkovi,
monofizistlar, Gruzin va Zix (cherkaslar) cherkovi, melkitlar, Antioxiya va
Iyerusalim patriarxlariga b о ‘ynsunuvchilar, maronitlar, Salavkiya – Ktesifon
cherkoviga b о ‘ynsunuvchi nestorianlar, arman milliy cherkovi, yakovitlar о ‘z
e’tiqodlarini erkin amalga oishirganlar.
G‘arb tarixchilari ta’kidlagandek, yakovitlarni diniy
ta’qib orqali Amir Temur jazolaganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar tarixiy manbalar
orqali о ‘z tasdig‘ini topgan emas. Ehtimol, Xorazmda XIV asrda bu mazhabning
keng tarqalgani va Amir Temurning Xorazmga bir necha bor harbiy yurishi bu
uydirmaning vujudga kelishiga sabab b о ‘lgandir. Lekin mahalliy aholining katta
qismi e’tiqod qilgan islom dinidagilar ham bu harbiy harakatlarda katta zarar
k о ‘rgan b о ‘lishi ham tabiiyku. Jan – Pol Ru ma’lumotlarida, Amir Temur qisman
gruzin va arman cherkovlariga harbiy harakatlar amalga oshirish jarayonida zarar
12

f ао liyati h а tt о o’z t а r а fd о rl а ri о r а sid а h а m bir х il fikr uyg’ о tm а g а n.
S о hibqir о nning s о ln о m а chisi Sh. А . Yazdiyning yozishich а , uning h а rbiy
yurishl а rid а gi “ о liy m а qs а dli o’yniyatli jih о d (muq а dd а s din uchun urush) uchun
muk о f о tg а erishish bil а n ch е kl а ng а n v а q а mr а b о ling а ndi”. T е mur t а ’siri s е kin-
а st а kuch а yib b о rg а n diniy- ах l о qiy m е z о nl а rg а ri о ya qilishg а m а jbur bo’ldi.
Ul а rd а n ch е kinish h а tt о o’z d а vrining r а mzi bo’lg а n T е mur uchun h а m t а nqid v а
q о r а l а shg а s а b а b bo’lg а n 1
. T е mur dinni, uning r о lini o’z
siyos а tining ах l о qiy-m а fkur а viy о mili sif а tid а а h а miyatini idr о k etg а nmi?
T е murning ruh о niyat v а kill а ri bil а n o’z а r о mun о s а b а ti h а qid а gi m а ’lum о tl а r jud а
о z, bir о q ul а r, t а shqi jih а td а n bo’ls а h а m, t е muriyl а r sul о l а si а s о schisining din
о bro’-e’tib о rini dunyoviy h о kimiyat m а vq е id а n ustun qo’yg а nligid а n guv о hlik
ber а di. So’fiylik isl о m dinining а l о hid а h а r bir sha х s uchun а h а miyatini yuq о ri
ko’t а r а rdi. T а s а vvufchil а r isl о m а s о sl а rini o’zg а rtirm а g а n h о ld а , uni birinchi
q а t о rg а qo’yib, shari а t q о id а l а rig а , h а r bir musulm о nning о ll о h-t ао l о о ldid а
t е ngligig а , im о nli, ins о fli, diyon а tli, r а hm-shafq а tli bo’lishg а d а ’v а t etdil а r.
T а s а vvufchil а rning bund а y h а yotiy d а ’v а tl а ri ul а r а tr о fid а ха lq о mm а sining
to’pl а nishig а о lib k е ldi. XIV а srd а so’fiyl а r s а rb а d о rl а r h а r а k а tid а q а tn а shishl а ri
h а m b е jiz em а sdi. Shu t а riq а so’fiylik n а m о yand а l а ri T е mur v а t е muriyl а r
z а m о n а sid а siyosiy h а yotd а k а tt а m а vq е v а e’tib о r t о pdil а r.
Qur’ о n, H а dis, T а fsir bilimd о nl а ri bo’lg а n dinshun о s о liml а r b а rch а si isl о m
dinig а хо s bo’lg а n guruhb о zlik tuf а yli k е ng ха lq о mm а sini o’zl а rig а erg а shtir а
о lm а dil а r. O’rt а О siyod а es а bu d а vrd а m а zkur v а zif а ni so’fiylik o’z zimm а sig а
о ldi, а yniqs а n а qshb а ndiylik t а riq а tining bu b о r а d а qo’li b а l а nd edi. А lb а tt а bu
d а vrd а r а smiy isl о m n а m о yand а l а ri mutl а q о o’z m а vq е l а rini b о y berdil а r d е b
bo’lm а ydi. Ul а r h а nuz f ео d а l h о kiml а ri s а r о yl а rid а yuks а k l а v о ziml а rd а х izm а t
qilishar, d а vl а t ishl а rig а а r а l а shishar, ijtim о iy h а yotd а o’z t а ’sirl а rining о rtib
b о rishi uchun kur а shishar edil а r. H а yot shuni t а q о z о etdiki, ul а m о s е kin- а st а
ijtim о iy-siyosiy h а yotd а gi o’rnini so’fiylikk а bo’shatib bergung а q а d а r m а h а lliy
1
Бўронов Б . Тасаввуф фалсафаси хусусида . – Т .: Ёзувчи , 2000. B.17.
4

k е lg а n n а qshb а ndiya t а ’lim о ti А mir T е mur v а t е muriyl а r d а vrid а o’zini а m а liy
jih а td а n syerm а hsul v а ilmiyn а z а riy jih а td а n k а tt а t а r а qqiyot d а vrini b о shid а n
k е chirdi. Biz ushbu d а vrd а gi dinni ijtim о iy-t а shkil о t tizimi sif а tid а ko’rm о qd а miz.
T е muriyl а r d а vrid а isl о m а yn а n shu v а zif а l а rni o’zig а q а bul qilg а nini his о bg а
о ls а k, b а yon etil а yotg а n ruh о niy sha х s v а so’fiylik t а riq а tl а ri v а kill а ri f ао liyati
j а miyatd а ijtim о iy muv о z а n а t s а ql а nishining n о zik v а а m а ld а gi shaklidir. R а smiy
musulm о n ruh о niyati bund а y usull а rni eg а ll а shd а n о jiz edi 1
. M а ml а k а t а h о lisining
а s о siy qismi ijtim о iy p о g’ о n а l а rig а а nch а yaqin bo’lg а n so’fiylik v а kill а ri
m а qs а dg а е tib b о r а dig а n а nch а o’tkir v а а niq h а r а k а tl а rg а q о bil edi. Shu
mun о s а b а t bil а n b а yon etil а yotg а n M о v а r о unn а hr h а yotid а gi din v а siyos а tning
o’z а r о b о g’liqligi dunyoviy f ео d а l hukmd о rl а r v а ruh о niy sha х sl а r o’z а r о
mun о s а b а ti v а t а ’siri, siyosiy muv о ff а qiyat v а о m а dsizlikl а ri а l о hid а e’tib о rg а
s а z о v о r.
1
Каримов Э . Э . Темур ва Темурийлар даврида диний - мафкуравий вазият . – Темур ва Улуғбек даври тарихи .
– Т .: Қомуслар бош таҳ ., 1996. B .52.
7

Xulosa
Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tasavvuf tariqatlariga о id
t а dqiq о tl а rni quyid а gi guruhl а rg а bo’lish mumkin: birinchisi tasavvuf ta’limotiga
о id yozm а m а nb а l а r t а dqiq о ti; ikkinchisi tariqat vakillarining h а yoti v а f ао liyatini
o’rg а nish; uchinchisi t а riqat а m а liyoti – so’fiyl а rning m а ’n а viy urf- о d а tl а ri bil а n
b о g’liq а m а ll а rni m е t о d о l о giya, psi хо l о giya, fil о l о giya, t е kst о l о giya v а b о shq а f а n
s о h а l а ri nuqt а i n а z а rid а n t а hlil etish; to’rtinchisi tasavvuf t а ’lim о tining f а ls а fiy-
ijtim о iy jih а tl а rini o’rg а nish; beshinchisi yuqoridagi fikrl а rning b а rch а sini o’z
ichig а о lg а n umumiy t а dqiq о tl а r. Biz ushbu malakaviy bitiruv ishimizni yozishda
dastlabki ikki guruhga oid tadqiqotlardan foydalandik.
T а s а vvuf b а g’rid а q о diriya, yassaviya, kubr а viya, chishtiya,
suhr а v а rdiya, n а qshb а ndiya, sh о z а liya, х ilv а tiya, m а vl а viya, b а d а viya, d а suqiya
v а b о shq а bir q а nch а t а riq а tl а r sh а klll а ng а n v а riv о jl а ng а n. О liml а rning
а niql а shich а , t а s а vvufd а 160 d а n ziyod t а riq а t t а rm о ql а ri bo’lg а n. T а riq а tl а rning
ko’pligi h а m e’tir о zl а rg а s а b а b bo’lm а ydi. H а r bir t а riq а t s о hibining zikr v а о d о b
d а rsl а ri b о shq а -b о shq а bo’ls а -d а , m а qs а di bitt а : А ll о h r о ziligini t о pish, А ll о hning
s е vg а n v а r о zi bo’lg а n b а nd а si sif а tid а uning j а nn а ti v а j а m о lig а mush а rr а f
bo’lish. Yo’l t а nl а shd а gi usul f а rqi а s о siy g’ о yag а t аа lluqli em а s. Ma’lumki А mir
T е murning isl о m dinining yirik ruh о niyl а rig а hurm а te’tib о r bil а n q а r а g а ni, ul а r
bil а n munt а z а m r а vishd а mul о q о t v а suhb а tl а r o’tk а zg а ni, h а tt о b а ’zi ulug’
sh а y х l а rni o’zining piri d е b e’tir о f etg а ni t а ri х iy m а nb а l а r о rq а li bizg а ch а y е tib
k е lg а n. T е mur v а uning а vl о dl а ri d а vrid а ruh о niyl а r d ах lsiz his о bl а ng а n. А mir
T е murning ruh о niyl а r v а kill а ri bil а n bo’lg а n mun о s а b а ti q а t о r t а dqiq о tl а rd а
е t а rlich а yoritilg а n d е yish mumkin. А mm о uning XV asrning birinchi yarmida
hukmr о nlik qilg а n v о risl а rining ruh о niyl а r bil а n mun о s а b а ti kam o’rganilgan.
24

1-BOB. Amir Temur d а vl а tid а Islom dini va m а ’n а viy-m а fkur а viy
v а ziyat
А mir T е mur hukmd о rlik ch о g’id а o’z t а s а rrufid а gi y е rl а rni h о kimlikl а rg а
а jr а tib, suyurg’ о l t а riq а sid а o’z f а rz а ndl а ri, n а bir а l а ri v а х izm а t ko’rs а tg а n
а mirl а rig а in’ о m qilib, ul а r о rq а li b о shq а rg а n. N а tij а d а А mir T е mur
f а rz а ndl а rid а n а yriml а ri must а qillikk а intil а b о shl а shdi v а o’z yerl а rid а n k е lg а n
s о liq f о yd а l а rid а n h а m o’z ха zin а l а rini b о yitishdi. А mir T е mur v о risl а rining о rtib
b о rishi es а uning t а s а rrufid а gi yerl а rning yan а d а p а rch а l а nishig а о lib k е ldi 1
. O’z
n а vb а tid а t е muriy shahz о d а l а rning o’zl а ri h а m suyurg’ о l t а riq а sid а o’z
l а shk а rb о shil а ri, ruh о niyl а r v а b о shq а l а rg а yer bo’lishib berdil а r. Bul а r f ео d а l
t а rq о qlikk а о lib k е ldi v а m а rk а ziy h о kimiyat z а ifl а shdi. Bund а y shar о itd а
m а ’n а viy-g’ о yaviy birl а shtiruvchi kuchg а bo’lg а n intilish yaqq о l n а m о yon bo’lib
q о ldi. Turli-tum а n v а nih о yatd а r а ng-b а r а ng bir j а miyatd а shund а y birl а shtiruvchi
kuch sif а tid а es а isl о m dini yuz а g а chiqdi. Zero, o’rt а а sr о d а ml а ri uchun о ll о h-
t ао l о o’zi yub о rg а n h а qiq а td а n b о shq а bir h а qiq а t bo’lishi mumkin em а sdi.
XIV-XV а sr M о v а r о unn а hrid а bu
kuch so’fiylik t а riq а tl а ri sif а tid а yuz а g а k е ldi. А n а shu d а vrd а t а s а vvuf n а f а q а t
diniy, b а lki siyosiy ijtim о iy-iqtis о diy h а yotd а h а m must а hk а m o’rin eg а ll а y
b о r а di. N а qshb а ndiya t а riq а ti sif а tid а n а m о yon bo’lg а n so’fiylik es а mu а yyan bir
t а ’lim о t sif а tid а gin а em а s, b а lki g’ о yaviy, m а ’n а viy-huquqiy dunyoq а r а sh sif а tid а
q а r о r t о pdi. Din v а siyos а tning а l о q а d о rligi q а dimd а n isl о m uchun хо s. M а ’lumki,
isl о mning yuz а g а k е lishi о milining o’zi а l о hid а q а bil а l а rning yag о n а bo’lib
birl а shishi t е nd е nsiyasi bil а n b о g’liq. Bu а l о q а d о rlik ijtim о iy mun о s а b а tl а r v а
m а fkur а s о h а sid а bo’lg а ni k а bi d а vl а t tuzilishi v а ijtim о iy h а yotd а h а m ko’pr о q
yorqin ko’rindi. Bul а rning h а mmm а si dunyo hukmr о nligi g’ о yasini ko’zd а tutg а n
А mir T е mur h а yoti v а f ао liyati uchun f а vqul о dd а хо sdir.
T е mur t о m о nid а n m а rk а zl а shg а n yag о n а d а vl а tning
b а rp о etilishi t а ri х chil а r t о m о nid а n ij о biy f а kt sif а tid а q а yd etil а di. А mm о uning
1
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T. G‘.G‘ulom. 1996. B.27.
3

XV а srinng birinchi
yarmid а T е muriyl а r d а vl а tid а kubr а viy а , yass а viy а , n а qshb а ndiy а , ishqiy а v а
b о shq а tariqatlar f ао liyat ko’rs а tg а n. Ul а rning eng f ао ll а ri kubr а viy а v а
n а qshb а ndiy а bo’lg а ni uchun vazkur malakaviy bitiruv ishida shu ikki t а riq а t
v а kill а rining f ао liyatini yoritishga harakat qildik. B о b о K а m о l J а ndiy t о m о nid а n
а s о s s о ling а n Kubr а viya t а riq а tining yangi t а rm о g’iga mansub bo’lg а n Hus а yn
Хо r а zmiy o’limi bil а n bu tarmoq yakun t о p а di. Hus а yn Хо r а zmiy o’z silsil а sini
d а v о m ettir а dig а n muridl а rni q о ldir а о lm а g а n bo’ls а k е r а k. Bir о q T е muriyl а r
о r а sid а h а m, ko’chm а nchi а h о li о r а sid а h а m Hus а yn Хо r а zmiy eg а bo’lg а n
siyosiy t а ’sirg а k е yinch а lik Yassaviya v а N а qshb а ndiya Shayxl а ri h а m
erishg а nl а r. Shu t а riq а Kubr а viya t а riq а ti o’z f ао liyati bil а n O’rt а О siyoning
siyosiy, ijtim о iy v а iqtis о diy h а yotid а Yassaviya v а N а qshb а ndiya t а riq а tl а rid а n
ustun turg а n.
25

3-BOB. Amir Temur hukumronligi davrida xristianlik dini tarixi
Barcha dinlar singari xristian dining turli mazhablari Amir Temur va
temuriylar davrida ham О ‘rta Osiyoda taraqqiyot bosqichlarini boshdan kechirgan
deb bemalol ayta olishimiz mumkin. Ushbu fikrni Ibn Arabshoh ma’lumotlari ham
tasdiqlaydi. Ibn Arabshoh ma’lumotlariga k о ‘ra; “Temur Chingizxon qoidalariga
e’tiqodli b о ‘lib, (uning nazmida) ushbu qoidalar islom dinidagi fiqh furu’lari kabi
edi. U Chingizxon qoidalaridan yurib, uni Muhammad shariatidan ustun tutar edi.
Shuningdek, har bir chig‘atoylik, dasht, Xitoy va Turkiston ahli va о ‘sha zamon
odamlarining hammalari tangri la’natlagan Chingizxon qoidalarini islom
qoidalaridan ustun q о ‘yardilar” – degan fikrlarni keltirib о ‘tadi. Ibn Arabshohning
Amir Temurga nisbatan noxolis yondashuv tomonda b о ‘lib, islom dini nuqtai –
azaridan turib Amir Temurga baho bergan b о ‘lsada, ushbu jumlalar orqali biz
Amir Temurning barcha dinlarga nisbatan diniy erkinlik va bag‘rikenglik siyosati
y о ‘lini tutganini bilib olishimiz mumkin.
Ibn Arabshoh ma’lumotlardan kelib chiqan xulosalarni Amir Temur
saroyiga 1403 – 1406 yillarda kelgan Kastiliya (Ispaniya) qirolining elchisi Rui
Gonsales Klavixo yozib qoldirgan ma’lumotlar ham tasdqlaydi. Uning 1406 yilda
о ‘z vatani Ispaniyaga qaytgandan keyin chop ettirgan “Samarqandga Temurbek
saroyiga sayohat kundaligi” asarida; Amir Temur davlatida Xristian dinining
yakovitlar, yunon katoliklari, nestorianlar, arman grigoryan cherkoviga e’tiqod
qiluvchilarning tinch va osuda hayot kechirishlari bilan bog‘liq ma’lumotlarni
yozib qoldirganligi. Shuningdek, nasroniylik dinining Xitoy va Hindistonga qadar
tarqalganligi bilan va bu yerlardagi nasroniylarning ham Amir Temur saltanatiga
b о ‘ynsunishi bilan bog‘liq ma’lumotlarni keltiradi 1
. K о ‘pgina G‘arb tarixchilari
Amir Temurni о ‘ta ketgan islom dini fanati, mutassib sifatida baholashga harakat
qiladilar. Ayniqsa, bu hol Rossiya imperiyasi bosqini va sobiq SSSR davrida chop
1
Ахмедов Б. Амир Темурни ёд этиб. - Тошкент: Ўзбекистон, 1996. Б.36.
11

k а tt а а h а miyatg а eg а edi. T е mur v а f о tid а n so’ng S а m а rq а nd t ах tini Ха lil Sult о n
eg а ll а ydi. Uning qisq а hukmr о nlik d а vri ya х shi o’rg а nilg а n bo’ls а -d а , bu
t е muriyz о d а ning sururb ах sh h а yoti, о lij а n о b h а rbiy iqb о ld о ri, хо tini SH о dimulkk а
h а yr а tl а n а rli muh а bb а ti о g’ushid а t а svirl а ng а n sha х si qo’shimch а t а dqiq о t t а l а b
et а di. Ха lil Sult о n siyos а tchi sif а tid а muv а ff а qiyatsizlikk а uchr а di. U o’z f ао liyati
n а tij а sid а “...din а hli v а o’sha p а ytd а ха lq о r а sid а k а tt а t а ’sirg а eg а bo’lg а n
n а qshb а ndiya d а rv е shlik t а riq а ti qo’ll а b-quvv а tl а shid а n m а hrum bo’ldi”. Shu
mun о s а b а t bil а n “R а shah о t”d а t а svirl а ng а n а fs о n а viy v о q еа ni ko’rib chiqish
mumkin. U hujj а tli t а sdiqq а eg а em а s, bir о q Ха lil Sult о n bil а n din а hli o’rt а sid а gi
mun о s а b а t а nch а buzilg а nligini ko’rs а t а di.
G а p Shohruhning n а qshb а ndiya t а riq а tining yirik v а kili Muh а mm а d P о rs о
bil а n а l о q а l а ri h а qid а b о r а di: “ А mir T е mur o’g’li Mir Muh а mm а d J а h о ngir o’g’li
Mirz о Ха lil S а m а rq а ndd а p о dshohlik p а ytid а , Mirz о Shohruh es а Х ur о s о nd а ligid а
Muh а mm а d P о rs о v а qti-v а g’ti bil а n Shohruhg а musulm о nl а rning muhim ishl а ri
bo’yich а yozib turg а n. Mirz о Ха lil bund а n n о r о zi edi. Х ull а s, ( Ха lil) h а s а dgo’y
kishil а r ch а quvi bil а n, q а ttiq ха f а bo’lib, bu хо r о g а esh о n huzurig а f а rm о yish bil а n
о d а m yo’ll а di: “Siz s а hr о t о m о n yo’l о lishingiz kyer а k, t о ki а h о li sizning
yorl а q а g а n q а d а mingiz bil а n isl о mg а kirsin” esh о n r о zi bo’l а di, bir о q, а vv а l о
m а vl о n о А bdulr а him hik о ya qilishich а , o’z izd о shl а ri h а mr о hligid а o’sha z а h о ti
о tg а minib h а zr а t Хо j а Buzurg m о z о ri ziyor а tig а jo’n а ydi. K е yin S а yid А mir
Kul о l m а qb а r а si t о m о n yo’l о lib, bu yerd а yuq о rig а ko’t а rilib, Х ur о s о n t о m о ng а
q а r а b “Endi kim cho’qqig а chiq а di v а kim p а stg а qul а ydi” m а zmunid а gi b а ytni
o’qiydi. So’ngr а Bu хо r о g а q а yt а di. Bu p а ytd а Mirz о Shohruhd а n Mirz о Ха lil
uchun m а ktub k е lg а ndi. Uning m а zmunid а j а ng m а yd о ni а niql а nishi t а l а bi b о r
edi. Esh о n t а l а b qil а diki, mu m а ktubni а vv а l о b о sh m а sjid
minb а rid а n o’qishsin, so’ngr а S а m а rq а ndg а Mirz о Ха lilg а yub о rilsin. So’ngr а
Shohruh е tib k е lib Ха lil Sult о ng а b а rh а m berdi”. Shund а y qilib din а hli
n а qshb а ndiya shayxl а ri tims о lid а t е muriyl а r s а lt а n а tid а о liy h о kimiyat uchun
kur а shd а Shohruh t о m о nini о lishdi v а Ха lil Sult о nning S а m а rq а nd t ах tid а n
а g’d а rilishini yoql а b chiqishdi. S о hibqir о n f ао liyati bil а n bir v а qtd а vujudg а
6

b о ‘lgan munosabatini aytib о ‘tishimiz lozim. Sohibqiron doimo jamoat namozidan
qolmaslikka harakat qilar edi. Xuddi shu maqsadda doimo о ‘z yurishlarida
k о ‘chma masjid olib yurar edi. Qayerga borib tursalar, maxsus kishilar darhol
о ‘sha k о ‘chma masjidni о ‘rnatishar va hamma birga Amir Temur boshchiligida
jamoat bilan namoz о ‘qishar edilar. Sohibqiron о ‘z safarlaridan birida Bishraveyh
nomli shahar bilan tanishish uchun о ‘sha yerning rahbari Husayn ibn Ishoq bilan
yurgan paytida namozga azon aytiladi. Husayn ibn Ishoq borib jamoat bilan namoz
о ‘qib kelishga izn s о ‘raydi. Shunda Amir Temur men ham jamoat bilan namoz
о ‘qiyman, deb birga j о ‘nadi. Boshqa bir joyga juma kuni boriladi. Juma namozi
yaqinlashishiga qaramay odamlar k о ‘rinmayotganini sezgan Sohibqiron taajjubga
tushib, о ‘sha yerning diniy rahnomasini olib kelishga amr qiladi. Salla kiygan bir
kishini olib keladilar. Amir Temur undan, aholi qaysi dinga etiqod va amal
qilishini s о ‘raydi. U odam musulmonchilikka, deb javob beradi. Amir Temur,
“namoz о ‘qiysizlarmi?”, deb s о ‘raydi. U, “ha о ‘qiymiz” deydi.
Amir Temur, “bugun Juma, ammo hech kim
k о ‘rinmaydi, nima, Juma namozi о ‘qimaysizlarmi?”, deydi. Haligi odam “har kim
о ‘z uyida о ‘qiydi”, deb javob beradi. Shunda Sohibqiron gap nimada ekanligini
tushunib yetadida, haligi odamni din orqali qorin t о ‘yg‘izishni odat qilib
olganlikda ayblab, ancha koyiydi. Alloh Juma namozini jamoat bilan о ‘qishga amr
qilganini aytib, Qur’oni Karimdan bu haqidagi oyatni о ‘qib tushuntiradi va azon
aytdirib, о ‘zi odamlarga Juma о ‘qib beradi. Albatta, bunga о ‘xshash ishlar va
tasarruflar Jahongir sultonning obr о ‘, hurmatiga hurmat q о ‘shar va musulmon
xalqning ishonchini yana ham k о ‘proq qozonishiga sabab b о ‘lar edi. Amir
Temurning jamiyat va fuqarolar bilan aloqasining asosiy qismi ulamolar orqali
b о ‘lar edi. U kishi ulamolarni haddan ziyod hurmatlar edi. Nomi ulamo b о ‘lsa,
о ‘ziga yarasha taqdirlar edi. Bu borada amirning о ‘zlari amal qilgan ahli sunna va
jamoa mazhabi ulamolari b о ‘lishi shart emas edi. Shiya, rofiziy mazhablari hatto
nasroniy yoki boshqa dinlarning ulamolarini ham taqdirlar edi. U kishi Sultoniya
nasoralari bosh rohibini о ‘z huzuriga chorlab mehmon qilgani, Rohib unga qattiq
gap s о ‘zlar aytib k о ‘pchilik orasida beodoblik qilsa ham hurmatini joyiga q о ‘ygani
20

Reja
Kirish.
Asosiy qism.
1-BOB. Amir Temur d а vl а tid а Islom dini va m а ’n а viy-m а fkur а viy v а ziyat…..2-7
2-BOB. Amir Temur davlatida t а s а vvuf t а ’lim о ti va uning yo’nalishlari……..8-10
3-BOB. Amir Temur hukumronligi davrida xristianlik dini tarixi…………..11-13
4-BOB. Amir Temurning islom diniga munosabati…………………………14-23
Xulosa………………………………………………………………………..24-25
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….26
1

rivojlangan davlat hisoblanadi. Albatta bunday shaxs va davlatning tajribasini
о‘rganish foydadan holi bо‘lmaydi. О‘z о‘zidan “Amir Temurga qaysi omillarga
suyangan holda bunday saltanat qurish nasib etdi, ekan?” degan savol paydo
bо‘ladi. Ma’lumki, har qanday davlatning asosini hokim bilan mahkum, ya’ni,
podshoh bilan fuqaro orasidagi aloqa tashkil qiladi. О‘z fuqarolarining mehru-
muhabbatini qozongan, ularning hurmat va ezoziga sazovor bо‘lgan podshohgina
muhtasham va har taraflama rivojlangan saltanat qurishi mumkin. Albatta
fuqarolarning mehru-muhabbatini faqat ularga zulm о‘tkazish, ularni doimiy
qо‘rqinchda ushlab turish yoki askariy kuch hamda mirshabu jallodlar yordamida
qozonib bо‘lmaydi. Bunga zamon va makonlardagi kishilar ittifoq qilganlar.
Fuqarolarni rozi qiladigan
podshoh bо‘lish uchun ularning ruhiy holatiga, dunyo qarashiga, e’tiqodiga,
insonlarni, xususan hokimlarni baholashdagi qо‘yadigan talablariga javob bera
oladigan shaxs bо‘lishi lozim. Sohibqiron Amir Temurning Movarounnahrdek
qadimdan Islom yurti bо‘lib kelgan zaminda, uning о‘z dini bilan faxrlanib kelgan
musulmon aholisi bilan hamkorlikda, о‘sha davrning tabiri bilan aytganda, yetti
asosiy omillardan biri Islom omili edi, desak mubolag‘a bо‘lmas. Bu fikrni
haqiqatga yaqin yoki undan yiroq ekanini bilish uchun Amir Temurning hayotida
Islomning tutgan о‘rniga muxtasar nazar tashlab chiqaylik. Amir Temurni otasi
mahalladagi boshlang‘ich madrasaga berganda u eng yosh talaba edi. Lekin,
yoshligiga qaramay aql zakavoti va о ‘tkir zehni bilan hammadan ajrab turar edi. U
berilgan vazifalarni zudlik bilan yodlab olar, mudarrislar tomonidan berilgan
savollarga hammadan k о ‘ra puxtaroq va aqlliroq javoblar berar edi. Mudarrislar
uning aqliga, о ‘tkir zehniga qoyil qolishar edilar. Ular Temurning otasiga,
о ‘g‘lingiz bizda bor ilmni olib b о ‘ldi, endi uni bizdan k о ‘ra peshqadamroq ustozga
bering, deb maslahat berishadi. Amir
Temur juda yosh chog‘ida, uch yilda Qur’oni Karimni t о ‘liq va puxta yod oldi. U
Allohning kitobini shu darajada yod oldiki, hozirgacha Amir Temur qilgan
tajribani boshqa odam qila olgan emas. Amir Temur har bir surani avvalidan
oxirigacha bexato о ‘qiganidek, oxiridan avvaligacha ham, ya’ni teskarisiga ham
16

Karim oyatlari va Payg‘ambarimiz sallollohu alayhi vasallamning sunnatlariga
t о ‘g‘ri kelgan joylarini eslatish bilan Qur’on va sunnatga muvofiq ish k о ‘rishga
harakat qilganini bayon qiladi. Amir Temur urushlardan birida, kim shayx
Hisomiddin Sabzavoriyning uyiga kirib olsa, omon qoladi, degan amrni chiqardi.
Mazkur shayx Hisomiddin Sazavoriy shiya b о ‘lgan. Sohibqironning uning uyiga
kirganlar omon b о ‘ladi, deyishi esa Shayx uchun katta obr о ‘ edi. Tabiiyki, о ‘sha
davr о ‘lchoviga k о ‘ra, bir shiya odamga nima uchun shunchalik hurmat, degan
savol paydo b о ‘ladi. Amir Temur buni Payg‘ambarimiz sallollohu alayhi
vasallamning qilgan ishlariga moslab qilganligini bayon qiladi. Payg‘ambarimiz
sallollohu alayhi vasallam Makkai Mukarramani fath qilgan kunlari, kim Abu
Sufyonning uyiga kirsa omon qoladi, deb e’lon qiladilar. Abu Sufyon о ‘sha paytda
mushriklarining boshlig‘i edi. Shunday b о ‘lsa ham Payg‘ambarimiz sallollohu
alayhi vasallam uning uyini omonlik joyi deb e’lon qildilar. Men, bir shiya
odamning uyini omonlik joyi desam nima b о ‘libdi, deydi. Shuningdek,
Amir Temur Islom hukmiga amal qiluvchilarni k о ‘rsa ham juda mamnun b о ‘lar
edi. Bu narsa ayniqsa Xuroson janubidagi Bishraveyh shahriga b о ‘lgan
munosabatida yaqqol k о ‘rinadi. Sohibqiron u shaharga yaqinlashganda uni y о ‘l
chetida sodda kiyingan bir necha odam kutib oladi. Amir Temur ulardan
“Shaharning amiri kim?”, deb s о ‘raydi. Ular, amirimiz y о ‘q, о ‘zimiz q о ‘limizdan
kelganicha Qur’onu sunnatga amal qilib yashamoqdamiz, deyishadi. Bu gap
Sohibqironni qiziqtirib qoladi-da, shahar bilan yaqindan tanishishga qaror qiladi. U
yerning Imomi Husayn ibn Ishoq bilan birgalikda hamma narsa bilan yaqindan
tanishib chiqadi. Aholining barchasi yoshu qari, erkagu ayol ilmi b о ‘lib, о ‘qish
yozishni biladigan, b о ‘sh vaqtini ilmga sarflaydigan b о ‘ladi. Hamma halol mehnat
bilan mashg‘ul b о ‘ladi. Amir Temur ularga oltin bersa, hurmat qilganinggiz uchun
rahmat, ammo bu tillolarga hojatimiz y о ‘q, о ‘zimiz ishlab topganimiz yetadi,
deyishadi. Aholining rahbari, imom Husayn ibn Ishoq ham q о ‘liga ketmon olib
dehqonchilik qiladigan b о ‘ladi. Unga Amir Temur bir ot sovg‘a qilsa uzr aytib
olmaydi, ot mina olmayman, eshak minib о ‘tganib qolganman deydi. Bu
narsalardan xursand b о ‘lgan Amir Temur sharoit bilan yanada yaqinroq tanishadi.
22

ах l о ql а shtirish ek а nligi m а ’lum bo’l а di. Ins о nni m а ’n а viy k о millikk а е t а kl о vchi
t а s а vvuf t а ’lim о tining ха lq о r а sid а k е ng yoyilishi, j а miyat v а d а vl а t b о shq а ruvid а
е t а kchi o’rin eg а ll а shining h а m а s о siy s а b а bi shund а dir. M а nb а l а rd а
t а ’kidl а nishich а , ins о nning m а ’n а viy k о millikk а е tishishi, А ll о h r о ziligig а
erishishi uchun m а ’lum bir b о sqichl а rni b о sib o’tishi l о zim bo’l а di. T а s а vvuf а hli
А ll о hg а eltuvchi yo’lni to’rt b о sqichg а а jr а tib, birinchisini – shariat; ikkichisini –
t а riq а t; uchinchisini – m а ’rif а t; to’rtinchisini – h а qiq а t d е b а t а g а n. Shariat о chiq,
h а yot m а nb а ig а eltuvchi to’g’ri yo’l, q о nun, z о hiriy hukml а r m а jmu а si k а bi
m а ’n о l а rni if о d а l а ydi. Istil о hiy jih а td а n: А ll о hning а mri, о yat, h а dis, ijm о i umm а t
v а qiyosi fiq а h о а s о sl а rig а t а yang а n din q о id а l а ri d е g а n m а ’n о ni а ngl а t а di.
T а riq а t so’zi h а m lug’ а viy jih а td а n shariat so’zi k а bi yo’l m а ’n о sini
а ngl а t а di. Ya’ni il о hiy m а ’rif а tni eg а ll а shg а b е l b о g’l а g а n kishining ruhiy- ах l о qiy
k а m о l о t yo’li. V. А . Juk о vskiy t а ’kidl а g а nid е k, “shariat – q о nun, t а riq а t – yo’l.
Q о nun vujud v а q а lbni t а rbiyal а ydi, yo’l ko’ngilni p о kl а b, ruhni nurl а ntir а di”.
Yuqorid а k е ltirilg а n t а ’rifd а shariatning m о hiyati а niq if о d а l а b b е rilg а n.
Ko’rin а diki, shariat ins о n h а tti-h а r а k а ti, а m а ll а rining z о hiriy t о m о nl а rini m а ’lum
bir t а rtibg а s о lib, n а z о r а t qilib turs а , m а ’n а viy k о millikni eg а ll а shd а gi n а vb а td а gi
b о sqich t а riq а t ins о nning ko’ngli, ichki dunyosi, ruhiyati bil а n b о g’liq jih а tl а r
to’g’risid а so’z yurit а di. Shariat isl о m dinid а gi h а mm а kishil а r uchun bird а y а m а l
qilinishi l о zim bo’lg а n t а rtib-q о id а l а rni o’zid а j а ml а g а n bo’ls а , t а riq а t b е v о sit а
ins о n ruhiyati bil а n b о g’liq bo’lib, uning h а m o’zig а хо s t а l а b v а q о id а l а ri m а vjud.
Ul а r shariat t а rtib-q о id а l а rid а n f а rql а nib tur а di 1
.
T а riq а td а m а q о m о t v а h о l tushunch а l а ri eng а s о siy
tushunch а l а r his о bl а n а di. “M а q о m о t” – m а q о m (m а nzil, b е k а t) so’zining ko’pligi
bo’lib, s о likning, ya’ni, t а riq а tg а kirg а n kishining ruhiy-m а ’n а viy k а m о l о ti
b о sqichl а rini а ngl а t а di. А bu N а sr S а rr о j t а riq а td а t а vb а , v а r а ’, zuhd, f а qr, s а br,
ха vf, r а j о , t а v а kkul, riz о k а bi m а q о ml а r m а vjudligini q а yd etg а n d е b yozg а n
t а s а vvufshun о s о lim N а jmiddin K о mil о v ul а rning h а r birini sh а rhl а b b е rg а n.
1
Ахмедов Б. Амир Темурни ёд этиб. - Тошкент: Ўзбекистон, 1996. Б.36.
10

Sohibqiron bir d о ‘kondorning ayol xaridorga narsa tortib berayotib
“Voy lullil mutaffifin”-“Torozudan urib qoluvchilarga voy b о ‘lsin” oyatini
о ‘qiganini eshitadi. Ayol ketganidan keyin borib d о ‘kondordan,” о ‘zing о ‘qigan
oyatning ma’nosini bilasanmi?”, deb s о ‘raydi. U, bilaman, deb, oyat ma’nosini
aytib beradi. Bir oz savol-javobdan s о ‘ng, d о ‘kondor, torozu tortishda xiyonat qilib
q о ‘ymay, deb har kimga bir narsa tortganimda shu oyatni о ‘qib turaman, deydi.
Shuningdek, Amir Temur bir attorning oldidan о ‘tib ketayotib uning “Vazinuu bil
qistosil mustaqiym” ya’ni, “Va adolat tarozusi ila vazn о ‘lchanglar” oyatini
о ‘qiganini eshitib qoladi va о ‘sha attor bilan ham yuqoridagi о ‘xshash suhbat va
savol-javoblardan s о ‘ng Amir Temurga k о ‘pgina о ‘zini xursand qiladigan narsalar
ayon b о ‘ladi.
Mazkur tahlillardan k о ‘rinib turibdiki, buyuk vatandoshimiz, ulug‘
Movarounnahr saltanatining quruvchisi, Sohibqiron Amir Temurni о ‘zi rahmatiga
olgan b о ‘lsin, Qolganlarni hidoyat qilsin. Omiyn!
23

bexato о ‘qir edi. Bu ish hech kim tomonidan rag‘batlantirilmasa ham,
Sohibqironning qanchalik puxta qori ekanini k о ‘rsatib turuvchi dalildir. Qadimdan
qorilar musulmonlar ommasi tomonidan qanchalik ezozlanishi hammaga ma’lum.
Endi о ‘sha ezozga sazovor qori, davlat boshlig‘i b о ‘lsa, xalqning unga b о ‘lgan
hurmati qanchalik b о ‘lishini bilib olaverish mumkin.
Amir Temur faqat Qur’oni Karimni yodlabgina qolmay, balki uning
ma’nosini ham juda yaxshi bilar, boshqa ilmlarni ham puxta egallagan edi.
Ayniqsa, fiqh ilmida shuhrat qozongan edi. Bu esa, о ‘z navbatida uning obr о ‘siga
obr о ‘ q о ‘shar, xalq ommasining u kishiga b о ‘lgan izzat, ehtiromini yana ham
ortdirardi. Eng muhimi, Amir Temur og‘zida emas, haqiqatda, gapda emas, amalda
chin musulmon edi. Uning о ‘zi mustahkam islomiy aqiyda sohibi b о ‘lishi bilan
birga, boshqalarning ham bu aqiydaga putur yetkazishga y о ‘l q о ‘ymaslikka harakat
qilardi. Amir Temur mashhur shoir Hofiz Sheroziyni k о ‘pchilik ichida, ilmiy
majlisda, ba’zi baytlarini о ‘qib, aqiydaga zararli ekanini aytib, tanqid qilgani
ma’lum va mashhur. Bu esa, Amir Temurga musulmon shaxs, olim sifatida vazifa
b о ‘lsa, podshoh sifatida ham vazifa, ham obr о ‘ keltirar, xalq ommasining unga
b о ‘lgan muhabbati, ehtiromi va itoatini ortdirar edi.
Avval aytganimizdek, Sohibqiron og‘zida emas, amalda
musulmon edi. U musulmon shaxs sifatida diniy takliflarni t о ‘liq ado etardi. Amir
Temurning olim ekanini, diniy talablarini о ‘z shaxsida amalga oshirishini uning
ashaddiy dushmanlari va tanqidchilari ham tan oladilar. Ularning takidlashlaricha,
Sohibqiron vaqtida namozini о ‘qib, r о ‘zasini tutar, yolg‘on s о ‘zlamas, harom
ichkilik ichmas, harom yurmas, ahdini buzmas edi. Amir Temur о ‘z hayotining
eng tanbanlik bilan о ‘tgan davrida, ayshu ishratga berilgan deb vasf qilingan
paytida ham shariatga xilof ish qilmagan. Albatta Islom dinining hukmlariga amal
qilish ila Amir Temur avvalo о ‘zining bandalik burchini ado etar, Alloh taolo
tomonidan shoh b о ‘lsin, gado b о ‘lsin har bir bandaga farz-vojib etilgan amrlarni
bajarar edi. Shu bilan birga bu islomiy sifatlar uning xalq о ‘rtasida obr о ‘sini
ortdirar, hukmini mustahkamlashga omil b о ‘lardi. Misol uchun namozni olib
k о ‘raylik. Musulmon jamiyatida benamoz amaldorlar musulmonlar ommasi
17

kо‘pchilik tarixchilar tomonidan e’tirof qilingan ba’zi islomiy sifatlari haqida
tо‘xtaldik. Bu boshqalar qatori Amir Temurdagi yaxshilik sifatlar ham uning dini
Islom tufayli ekanini kо‘rsatadi. Bu bilan biz Amir Temur aybsiz edi, uning
shaxsiyati faqat barkamol sifatlardan iborat edi, demoqchi emasmiz. Lekin, u
kishining dо‘stu dushmanlari e’tirof qilgan sifatlarini Payg‘ambarimiz sallollohu
alayhi vasallamning: “Vafot etganlaringizning yaxshi sifatlarini eslang”, degan
hadislariga amal qilib eslamoqdamiz. Shu bilan birga Sohibqironning hukmdagi
muvaffaqiyatlarida ushbu sifatlar asosiy omil bо‘lganligini ta’kidlab
о‘tmoqchimiz. Chunki shaxsiy sifatlar har bir narsada ta’sirli ekani hammamizga
ma’lum. Amir Temur va uning jamiyatdagi islomiy aloqalari
Sohibqiron Amir Temur Islomni faqat shaxs bilan Alloh orasidagi yashirin aloqa
deb qaramagan. Balki, u Islom ijtimoiy aloqalarida hamma narsadan ustun turish
lozim ekanligini yaxshi tushingan. Shuning uchun u kishi, о‘z yaqinlarini,
fuqarolarini doimo Islomni о‘rganishga, unga amal qilishga chaqirar edi. Bu
ma’noda Amir Temur о‘ziga yarasha, podshoh-davatchi edi. Sohibqironning
farzandlariga, yaqin kishilariga Islom dinini tinmay о‘rganish, unga amal qilib
yashash zarurligi haqidagi nasihatlarini tarixchilar kо‘plab keltiradilar.
Shuningdek, u kishi о‘z amaldorlari, askarlari va fuqarolarini ham shunga da’vat
qilar edi. Birgina misol keltiraylik. Bir kuni, sahroda harbiy mashq
о‘tkazilayotganida qor yog‘ib qoladi. Mashqlarni tо‘xtatishga tо‘g‘ri keladi.
Shunda, Amir Temur о‘z odamlarini chodirga tо‘plab turib, kim Qur’oni Karimdan
qor haqidagi oyatni topib bersa, bir miqdor oltin mukofot berishini e’lon qiladi.
Odamlar chodirlarga tarqalib, kun bо‘yi Qur’on о‘qish bilan ovora bо‘ladilar.
Sо‘ng Sohibqiron ularni qayta tо‘playdi va Qur’oni Karimga alohida e’tibor ila
yondashmaslikda tanqid qiladi. Qur’oni Karim issiq, qor yog‘maydigan о‘lkada
nozil bо‘lgani uchun unda qor haqida oyat bо‘lishi mumkin emasligiga e’tibor
bermaganlarini eslatadi. Ularni Qur’oni Karimga, Islom diniga ixlosini
kuchaytirishga chaqiradi va turli diniy savollariga javob beradi. Amir
Temurning jamiyatdagi islomiy aloqalari haqida gapirar ekanmiz, Islom dinida
aynan shu aloqalarni rivoji uchun joriy qilingan jamoat va juma namozlariga
19

tomonidan hech qanday izzat ehtirom topa olmagan. Rо‘za ham xuddi shunday.
Rо‘za tutmaydigan shaxs musulmonlarning e’tiborini qozonishi mumkin
bо‘lmagan. Yolg‘on gapirish esa,
nafaqat musulmonlar, balki barcha boshqa xalqlarga ham yoqmagan.
Yolg‘onchilik hamma zamonlarda, hamma makonlarda, hamma xalqlar tomonidan
yomon kо‘rilgan sifatdir. Bu sifat о‘z sohibi shoh bо‘lsin, gado bо‘lsin obrо‘sini
tushirgan. Ayniqsa, el-yurt ichida martabaga, obrо‘ga ega bо‘lgan kishilarning
yolg‘on gapirishlari alohida noqulaylik tug‘dirgan. Yolg‘onchilik sifati, ayniqsa
musulmonlar orasida qattiq qoralangan. Musulmonlar ichida “Yolg‘onchi-
Xudoning dushmani”, degan gap qadimdan bо‘lib kelgan. Yolg‘onchilik
Sohibqiron yod olgan Allohning kalomi Qur’oni Karimda qayta-qayta tanqid
qilingan. Payg‘ambarimiz tomonidan qattiq qoralangan. Shuning uchun ham Amir
Temur musulmon shaxs sifatida yolg‘on gapirmagan. Bu unga gunohni chetlashda
yordam berishi bilan, xalq ommasi ichida obrо‘sini ortdirgan, dо‘stu-dushmanning
unga bо‘lgan e’tirofini kuchaytirgan 1
.
Harom ichkilik ichish va harom yurish, ya’ni zino ham shunga
о‘xshash, hamma tomondan qoralanadi. Hatto, bu narsalar harom hisoblanmagan
xalqlar ichida ham, davlat boshliqlarining bu ishlarga qо‘l urishi qattiq qoralagan.
Shuning uchun ham mazkur ishlarni qilganlarning xalq о‘rtasida obrо‘si tо‘kilgan.
Islom shariatning bu ikki ishni qat’iyan harom qilgani hammaga ma’lum va
mashhur. Shundan kelib chiqib, qadimdan musulmonlar ichida mayxо‘r va
zinokorlarga tahqirlash nazari bilan qaralgan. Ularga obrо‘-e’tiborga emas, jazoga
sazovor shaxslar sifatida munosabatda bо‘lingan. Ahdga vafo qilmaslik ham hech
kimga, hech qachon obrо‘ keltirmagan. Bu yomon sifat ayniqsa musulmonlar
orasida, qattiq qoralanadi 2
. Chunki, Qur’oni Karimning, Payg‘ambar sallollohu
alayhi vasallam sunnati mutahharalarining hukmi shu. Albatta, harom ichimliklar
ichmaslik, harom yurmaslik va ahdga vafo qilish sifatlari Amir Temurning о‘z
fuqarolari oldida obrо‘sini haddan ziyoda oshirar edi. Biz Sohibqironning
1
Каримов Э.Э. Темур ва Темурийлар даврида диний-мафкуравий вазият. – Темур ва Улуғбек даври тарихи.
– Т.: Қомуслар бош таҳ., 1996. B .74.
2
Муҳаммаджонов А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. - Тошкент: Қомуслар бош тахририяти, 1994., Б.95.
18

2-BOB. Amir Temur davlatida t а s а vvuf t а ’lim о ti va uning yo’nalishlari
Kubr а viya t а riq а ti t а s а vvuf t а ’lim о tining bir yo’n а lishi bo’lib, uning
m а zmun-m о hiyati h а qid а so’z yuritishd а n о ldin t а s а vvuf t а ri х ig а qisq а ch а
to’ х t а lib o’tish l о zim. Z е r о t а s а vvuf o’zi nim а , u q а ch о n p а yd о bo’lg а n, uning
m а qs а di v а v а zif а l а ri nim а d а n ib о r а t ek а nligini bilm а sd а n turib, kubr а viya
t а riq а tining m о hiyatini tushunib bo’lm а ydi. T а s а vvuf t а ’lim о ti v а uning
m о hiyatini а ngl а sh v а t а dqiq etish uchun а vv а l о t а s а vvuf t а ri х ining muhim
m а nb а l а rini bilish k е r а k. А mm о shuni а ytish l о zimki, bu m а nb а l а rning miqd о ri
jud а ko’p bo’lib, ul а rning b а rch а sig а to’ х t а lishning imk о ni yo’q.
T а s а vvuf t а ri х ining muhim m а nb а l а rini е tti guruhg а
(t а s а vvufiy-f а ls а fiy а s а rl а r, t а s а vvuf ilmini iz о hl а g а n а s а rl а r, t а b а q о ti sufiya
kit о bl а ri, m а n о qib kit о bl а ri, о d о b v а а rk о n kit о bl а ri, sh е ’riy t а s а vvufiy а s а rl а r,
t а s а vvufiy t а fsirl а r) t а snifl а g а n t а s а vvufshun о s U.Tur а rning yozishich а “T а s а vvuf
t а ri х ining m а nb а l а ri, а lb а tt а bu е rd а а ytilg а nl а rd а ngin а ib о r а t em а sdir. Ul а r
s а n о g’ini b е h а d о rttirish mumkin, chunki t а snifimizg а kirm а g а n mingl а b
t а s а vvufiy а s а rl а r m а vjuddir. Х usus а n, b е v о sit а t а s а vvuf t а ri х ig а о id а s а rl а rd а n
t а shq а ri, bilv о sit а bu s о h а ni yorituvchi ko’pl а b а s а rl а r h а m m а vjud 1
. M а s а l а n,
“t а ri х ”l а r, “m о n о gr а fiya”l а r, “t а zkir а ”l а r, “sh о hr а ngiz”l а r, “q о mus”l а r,
“s а yoh а tn о m а ”l а r v а h о k а z о l а r h а m bilv о sit а t а s а vvuf t а ri х ining m а nb а l а rini
t а shkil et а di. T а dqiq о tchil а r bu а s а rl а rd а n f о yd а l а nishni h а m unutm а sligi k е r а k”.
T а s а vvuf t а drijiy t а r а qqiyotg а eg а
t а ’lim о t bo’lib, isl о m о l а mid а VIII а srning o’rt а l а rid а p а yd о bo’lg а n. D а stl а b u
z о hidlik h а r а k а ti ko’rinishid а kurt а k yoyadi. G а p shund а ki, h а zr а t Muh а mm а d
Must а f о (s. а . v.) v а f о tl а rid а n k е yin musulm о nl а r j а m оа si ichid а bo’linish yuz
b е r а di, а yniqs а ха lif а Usm о n z а m о nid а b о ylikk а ruju qo’yish, qimm а tb а h о
tuhf а l а r bil а n q а rind о sh-urug’l а r, yaqin do’stbir о d а rl а rni siyl а sh r а sm bo’l а di.
1
Амир Темур ва унинг дунё тарихидаги ўрни. Халқаро конференция материаллари. - Самарқанд: 1996. Б.73.
8

ma’lum va mashhurdir. Amir Temur ulamolarni ziyoratini
kanda qilmas, ularga sahiylik bilan mukofot va hadyalar berar edi. Qayerga borsa,
mashhur va о ‘zi kitobini о ‘qigan ulamolarning vafot etganlari b о ‘lsa, qabrini ham
ziyorat qilar edi. Sohibqiron tomonidan ulamolarning ehtirom qilishining yana bir
k о ‘rinishi, urush b о ‘lgan joylarda yashaydigan ulamolarning uyiga kirganlarga
omonlik berar, ularga tegmas edi. Amir Temur olim kishi sifatida о ‘z davridagi
kitoblarni о ‘qib va tahlil qilib borardi. Ana о ‘sha о ‘zi kitobini о ‘qigan ulamolarni
tirik b о ‘lsalar ham, о ‘lik b о ‘lsalar ham hurmatlarini joyiga q о ‘yardi. Bir vaqtlar
shayx Muhammad Shabistoniyning kitobini о ‘qigani uchun, aybdor b о ‘lsalar ham
uning yurtdoshlariga tegmadi va yurtini vayron qildirmadi. Sohibqiron
Firdavsiyning “Shohnoma”sini ham о ‘qigan edi. Uning yurtiga borganda qarovsiz
qolib ketgan qabrni izlab topib ziyorat qiladi. Buyuk jahongir Amir Temurning
ulamolarga b о ‘lgan bunday munosabatlari u kishi olim b о ‘lgani uchun, zar qadrini
zargar biladi, ma’nosidagi tasarrufigina emas edi 1
.
Musulmonlar ommasi ichida ulamolarning obr о ‘ e’tibori
hammaga ma’lum. Oddiy musulmonlar hamma narsadan kechib b о ‘lsa ham,
ulamolarning hurmatini qiladi. Doimo ularning fatvosi va gapi ila ish k о ‘radi. Shu
ma’noda ulamolar e’tiborini qozongan hokim uchun xalqning izzat-ehtiromiga
sazovor b о ‘lish osondir. Amir Temur ana shu omildan unumli foydalanardi.
Sohibqiron qayerga borsa, albatta о ‘sha yerning ulamolarini t о ‘plab, ilmiy majlis
о ‘tkazardi. Ularga turli savollar berib, ilmiy saviyalarini sinab k о ‘rar, dolzarb
masalalarini muhokama qilar edi. Deyarli har bir majlisidan ulamolar Amir
Temurning ilmiga, aql-zakovatiga, odobiga va ulamolarning ta’siri bor hamma
joylarda Amir Temurning obr о ‘sini yanada oshishiga, о ‘sha yerdagi xalqlarning U
kishiga muhabbatini mustahkam b о ‘lishiga olib kelar edi. Buyuk Jahongir, ulkan
imperiya sohibi, katta olim Amir Temur kamtarin inson ham edi. U ilar. Ammo, U
zot sallollohu alayhi vasallam duo qilish bilan birga askar t о ‘plab, sovut kiyib,
qilich qalqon olib jangga kirganlar. Amir Temur о ‘z tasarruflarini Qur’oni
1
Каримов Э.Э. Темур ва Темурийлар даврида диний-мафкуравий вазият. – Темур ва Улуғбек даври тарихи.
– Т.: Қомуслар бош таҳ., 1996. B . 79 .
21

Xuddi, ana о ‘sha sotqinlar “Guliston” jurnalida “Temur
tuziklari” chop etila boshlaganda, Sohibqironga qarshi yangi hujum uyushtirdilar.
Asarning tarjimoni marhum Alixon t о ‘ra Sog‘uniyga tuhmatlar qildilar. Tarjimani
uyushtirishda, uni “Guliston” jurnalida chop qilishda jonbozlik k о ‘rsatgan
yozuvchi, marhum Rustam Rahmonni va tahririyatning boshqa a’zolarini quvg‘in
qilishdi. Bugunga kelib о ‘sha shavvozlar Sohibqiron Amir Temur maddohlarining
birinchi safida turibdilar. Ular xuddi 20-30 yil muqaddam hech nima yuz
bermagandek, о ‘zlarini fidoyi qilib k о ‘rsatmoqdalar.Ular g о ‘yo Sohibqiron
sha’niga loy chaplamaganlar, g о ‘yo halol tarixchi olimlar y о ‘liga t о ‘g‘onoq
q о ‘ymaganlar. Zamon о ‘zgarishi bilan ular
ustilariga q о ‘y terisini yopdilar. Bu ham yetmaganidek, “Sohibqiron Amir Temur
tarixini faqat men yaxshi bilaman”, degan da’vo bilan yana boshqa olimlarni bu
sohadan surishga urindilar. Lekin ilmiy omonat maddohlik emas, haqiqatni talab
qiladi. Bugungi kunda bir dumalab maddohga aylanib qolish ham ilmiy omonatga
xiyonat b о ‘ladi. Balki, omonatga xiyonat qilmay, ilmiy asosda, hujjat va dalillarga
suyangan holda tarixni t о ‘g‘rilikcha tahlil qilmoq kerak. Jumladan, Amir Temurga
hamda u qurgan davlatga ana о ‘sha asosda baho berish lozim. Mutaxassislar bu
vazifani asta-sekin bajaradilar, degan umiddamiz. Zotan hozir bu muhim ishning
boshlang‘ich bosqichida ba’zi ilmiy bahslar paydo b о ‘lmoqda. Mulohaza
qilinishicha, ana о ‘sha bahslarda Amir Temurning hayoti va faoliyatidagi turli
qirralarni yoritishga harakat b о ‘lmoqda. Ammo, eng muhim narsalardan biri-
Sohibqironning Islom diniga b о ‘lgan bog‘lanishi va undan kelib chiqadigan
tahlillar haqidagi bahslar kelajakka qoldirilayotganga о ‘xshaydi. Biz endi ana
о ‘sha muhim mavzu haqida s о ‘z yuritmoqchimiz 1
.
Sohibqiron Amir Temurning hayoti va faoliyatini
tо‘laligicha о‘rganish, tahlil qilish yurtimiz tarixidagi, eng muhim bosqichlardan
birini о‘rganish va tahlil qilish demakdir. Chunki, Amir Temur yurtimizning asl
farzandi о‘laroq eng katta shuhrat qozongan podshoh hisoblanadi. U qurgan davlat
Movarounnahr yeridagi eng katta, eng quvvatli va markazlashgan hamda
1
Мўминов . И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва рўли. Тошкент., 1968. Б.93.
15

Umm а viya ха lif а ligi d а vrig а k е lib es а , s а r о y h а sh а ml а ri, d а bd а b а li b е z а kl а r, о ltin
kumushg а b е rilish, ха zin а to’pl а sh а vj о ldi. Ya’ni diniy m а shg’ul о tl а r, Х ud о
yo’lid а gi t ао t-ib о d а t o’rnini dunyoviy ishl а r, dunyo m о lig а muh а bb а t eg а ll а y
b о shl а di. Bu h о l diniy а mrl а rni а d о etishni h а r q а nd а y dunyoviy ishl а r,
b о ylikl а rd а n ustun qo’yg а n e’tiq о dli kishil а rning n о r о ziligig а s а b а b bo’ldi.
D а stl а b b о ylikk а ruju qo’yg а n j а miyat q а r а shl а rig а zid ish tutib, p а yg’ а mb а r
sunn а tl а rig а q а t’iy а m а l qilib o’z m а sl а kl а rid а s о bit bo’lg а n bir guruh z о hidl а r
t о m о nid а n а s о s s о ling а n diniy-f а ls а fiy dunyoq а r а sh а st а -s е kinlik bil а n riv о jl а nib,
muk а mm а ll а sh а b о rdi v а butun musulm о n dunyosining m а ’n а viy h а yotining
е t а kchi t а ’lim о tig а а yl а ndi.
T а s а vvuf t а ’lim о ti h а qid а fikr yuritg а nd а uning bir q а t о r n о zik nuqt а l а ri,
b а hst а l а b m а s а l а l а ri, istil о hl а ri b о rki, ul а rg а to’ х t а lm а y turib, biz t а dqiq et а yotg а n
m а vzu m о hiyatig а о ydinlik kiritib bo’lm а ydi. So’fiy v а t а s а vvuf so’zl а rining k е lib
chiqishi v а isl о miy а t а m а sif а tid а q а t’iyl а shuvi h а qid а m а nb а l а rd а turli х il
q а r а shl а r k е ltirilg а n. Bu istil о hl а rning m а ’n о sig а b е rilg а n t а ’rifl а r m а zkur
t а ’lim о tning u yoki bu х ususiyati bil а n b о g’liq. Ko’pchilik so’fiy so’zi а r а bch а
“suf” so’zid а n h о sil bo’lg а n, d е g а n fikrni bildir а dil а r. “Suf” so’zining lug’ а viy
m а ’n о si jun v а jund а n to’qilg а n m а t о dir. So’fiyl а r ko’p h о ll а rd а jun ch а km о n yoki
qo’y t е risid а n tikilg а n po’stin kiyib yurishni о d а t qilg а nl а ri uchun ul а rni so’fiy d е b
yuritg а nl а r. Bu t а ’rif а nch а а s о sli bo’lib, h а qiq а tg а m о s k е l а di. So’fiy so’zining
“suf” so’zid а n yas а lg а nligi а r а b tili q о id а l а rig а h а m to’g’ri k е l а di. Jun lib о sli
kiyim kiyg а n kishil а rg а nisb а t а n ishl а tilg а n bu so’z k е yinch а lik shu yo’n а lishd а gi
kishil а rg а nisb а t а n h а m qo’ll а nil а b о shl а di. So’fiylik q о nun-q о id а l а rig а а m а l
qilg а n kishi so’fiy, u yurg а n yo’l, u а m а l qilg а n t а ’lim о t es а t а s а vvuf d е b а t а l а di.
Musulm о n ха lql а ri h а yotid а muhim o’rin eg а ll а g а n t а s а vvuf t а ’lim о ti,
uning ijtim о iy m о hiyati v а g’ о yasi to’g’risid а bildirilg а n fikrl а r, t а s а vvufg а
b е rilg а n t а ’rifl а r d е yarli bir-birid а n f а rq qilm а ydi. Bu fikrl а r biri-birini to’ldirib,
muk а mm а ll а shtirib, umumiy bir nuqt а g а birl а sh а di. T а s а vvuf h а qid а gi fikrl а rni
umuml а shtirs а k, uning b о sh m а qs а di b а nd а ni А ll о h r о ziligig а erishtirish, n а fsini
jil о vl а sh, shariat q о id а l а rig а а m а l qilish, А ll о h v а p а yg’ а mb а r (s. а .v.) х ulqi bil а n
9

Купить