Teri tuyish orqali ko'rishning sun'iy usuli. (Ko'zi ojizlar misolida) - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	49.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Munisa

Ro'yxatga olish sanasi 22 Aprel 2024

0 Sotish

Teri tuyish orqali ko'rishning sun'iy usuli. (Ko'zi ojizlar misolida)

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
UMUMIY PSIXOLOGIYA KAFEDRASI
________________________ning
KURS ISHI
MAVZU: Teri tuyish orqali ko'rishning suniy usuli . Ko'zi ojizlar misolida
Ta’lim yo‘nalishi: 60310903 – Psixologiya (amaliy psixologiya)
Fan: Umumiy psixologiya
Ilmiy rahbar: __________
Toshkent-202 4
1

M U N D A R I J A
KIRIS H ………………………………………………………
…..
I BOB. Teri tuyish orqali ko'rishning suniy usuli .Ko'zi ojizlar
misolida ………………………………………………………
…..
1.1 § Tiflopedagogika
………………………………………………….
1.2 § Brayl tizimi ………………………..
…..........................................
I BOB yuzasidan
xulosalar……………………………………………..
II BOB. Teri sezgirligi barcha asosiy sezgilarning asosiy
elementlarini birlashtiradi
……………………………………………………
2.1§ Teri retseptorlarini
…………………………………....................
2.2§ Tebranish va teri harakatiga javob beruvchi
retseptorlar..............
II BOB yuzasidan
xulosalar…………………………………………….
XULOSA ……………………………………………………….
GLOSSARIY …………………………………………………
…
ADABIYOTLAR
RO‘YXATI …………………………………
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: « Ta ’ lim to ‘ g ‘ risida » gi Qonun va « Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi » ni hayotga tatbiq etish davlat siyosatining ustuvor
yo ‘ nalishlaridan biri hisoblanadi . « Kadrlar tayyorlash milliy dasturi » ni amalga
oshirishdagi uch bosqichdan ijtimoiy himoyaning kafolatlanishi masalasini hal
qilish bosqichidir . Respublikamizda jismoniy rivojlanishida nuqsoni boigan
bolalarni ijtimoiy himoyalash , o ‘ qitish va tarbiyalash masalalari davlat siyosati
darajasiga ko ‘ tarilganki ,0‘ zbekiston Respublikasining « Ta ’ lim to ‘ g ‘ risida » gi
Qonuni (23 - modda ) va davlat tomonidan 1992- yil ratifikatsiya qilingan BMT
ning « Bola huquqlari to ‘ g ‘ risida » gi Konvensiyasi (23 - modda ) da nogiron
bolalarning alohida parvarishlash , ta ’ limdan foydalanish , munosib turmush
kechirish huquqlariga egaliga e ’ tirof etilgan . Demak , ko ‘ rishida muammosi
boigan bolalarni o ‘ qitish jarayonini turli zamonaviy talablar bilan uyg ‘ unlashgan
texnologiyalar asosida tashkil etish bugungi kun maxsus pedagogikaning
dolzarb masalalaridan hisoblanmoqda . « Sog ‘ liq va rivojlanishida nuqsoni
boigan bolalar uchun munosib muhit yaratiladi » deyiladi , « Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi » da . Nogironlikni oldini olish maqsadlarining ijobiy hal qilinishi
nogironlaming ijtimoiy tiklash bo ‘ yicha Davlat dasturini ishlab chiqish va
hayotga tatbiq qilish bilan chambarchas bogiiqdir .
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: ko ‘ zi ojizlar ta ’ limi tizimining
Rossiyada tarqalishi K . K . Krot , A . I . Skrebitskiy va boshqalarning nomlari bilan
bog ‘ liq . Ko ‘ zi ojizlar maktablarining bitiruvchilari umumiy o ‘ rta ta ’ lim
muassasalarining 3- 4- sinflari va hunarmandchilik tayyorgarligi hajmida ta ’ lim
olingan . Jumladan , A . V . Birilev , A . M . Herbinalardir . Bunga Rossiya Fanlar
Akademiyasining muxbir a ’ zosi , pedagogika fanlari doktori professor B . I .
Kovalenko munosib namuna bo ‘ la oladi . Defektologiya tarixiga B.I. Kovalenko
yorqin iste’dod sohibi sifatida kirgan. U Smolensk shahridagi ko‘rlar maktabida
o‘qituvchilikdan Leningrad pedagogika institutining tiflopedagogika kafedrasi
mudiri vazifasigacha boMgan murakkab yoMni bosib o‘tdi.
3

Kurs ishining maqsadi: Teri tuyish orqali ko'rishning suniy usuli Ko'zi
ojizlar misolida o’rganish.
Kurs ishi ning vazifalari :
1. Teri tuyish orqali ko'rishning suniy usuli Ko'zi ojizlar misolida
o’rganish;
2. Ko'ruv jarayoni buzilgan shaxslani o’rganish;
Kurs ishining predmeti: Teri tuyish orqali ko'rishning suniy usuli
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Teri orqali sezish,
shuningdek, teginish hissi sifatida ham tanilgan, ko'r bo'lgan odamlar uchun juda
muhim jihatdir. Teri inson tanasidagi eng katta sezgi organ bo'lib, u ko'r
odamlarga o'z atrofida harakat qilishda, Brayl alifbosini o'qishda va teginish
orqali turli tekstura va shakllarni talqin qilishda muhim rol o'ynaydi. Taktil
sezish miyaga muhim fikrlar va ma'lumotlarni taqdim etishi mumkin, bu ko'r
bo'lgan odamlarga atrofdagi dunyoni tushunish va o'zaro munosabatda bo'lishga
yordam beradi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa qismi, glossariy va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat. Kurs ishi hajmi jami 32 betni tashkil etadi.
4

I BOB. Teri tuyish orqali ko'rishning suniy usuli .Ko'zi ojizlar misolida
1.1 Tiflopedagogika
«Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni
hayotga tatbiq etish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirishdagi uch bosqichdan ijtimoiy
himoyaning kafolatlanishi masalasini hal qilish bosqichidir. Respublikamizda
jismoniy rivojlanishida nuqsoni boigan bolalarni ijtimoiy himoyalash, o‘qitish va
tarbiyalash masalalari davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganki,0‘zbekiston
Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni (23 - modda) va davlat
tomonidan 1992-yil ratifikatsiya qilingan BMT ning «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi
Konvensiyasi (23 - modda) da nogiron bolalarning alohida parvarishlash, ta’limdan
foydalanish, munosib turmush kechirish huquqlariga egaliga e’tirof etilgan.
Demak, ko‘rishida muammosi boigan bolalarni o‘qitish jarayonini turli zamonaviy
talablar bilan uyg‘unlashgan texnologiyalar asosida tashkil etish bugungi kun
maxsus pedagogikaning dolzarb masalalaridan hisoblanmoqda. «Sog‘liq va
rivojlanishida nuqsoni boigan bolalar uchun munosib muhit yaratiladi» deyiladi,
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da. Nogironlikni oldini olish maqsadlarining
ijobiy hal qilinishi nogironlaming ijtimoiy tiklash bo‘yicha Davlat dasturini ishlab
chiqish va hayotga tatbiq qilish bilan chambarchas bogiiqdir.
Bu muammoni defektologiya fanining tarixi boimish tiflopedagogika yoritib
beradi. Tiflopedagogika (grekcha typlos so‘zidan olingan boiib, ko‘r va
pedagogika ma’nolarini anglatadi) ko‘rish jarayoni chuqur buzilgan shaxslarni
tarbiyalash va o‘qitish muammolarini ishlab chiqaruvchi defektologiya boiimi
hisoblanadi. U umumiy pedagogikaning qismi va defektologiyaning boiimlaridan
biri hisoblanadi. Umumiy pedagogikaning boiimi sifatida dialektik falsafa,
insonparvar 289 tamoyillari asosida ko‘rishda nuqsoni boMgan bolalar va kattalar
rivojlani shining o‘ziga xosligini hisobga olgan holda rivojlanadi.
Tiflopedagogikaning tabiiy ilmiy asosi I.M. Sechenov va I.P. Pavlovlaming oliy
nerv faoliyati to‘g‘risidagi ta’lumoti sanaladi. Zamonaviy tiflopedagogika
5

rivojlanish nuqsonlari va anomaliyalarini tugatish va oldini olish yo‘llarini
buzilgan funksiyalami kompensatsiyalash mexanizmlari va shartlari turli yoshdagi
ko‘rishida nuqsoni boMgan bolalami o‘rganish, ulami o‘qitishni nisbatan yuqori
pog‘onaga ko‘tarish, ushbu toifa shaxslami kelgusi hayotda o‘z o‘rinlarini
topishlariga muvofiq boMishlari muhim. Tiflopedagogika o‘z tadqiqot obyektiga
ega boMib, tadqiqot metodlari tiflopedagogikaning takomillashib borishiga
yordam beradi. Rossiyada ko‘zi ojizlar uchun birinchi maktab 1807-yilda
Peterburg shahrida ochilgan. Tiflopedagogikaning rivojlanishi va ko‘zi ojizlar
ta’limi tizimining Rossiyada tarqalishi K.K.Krot, A.I.Skrebitskiy va boshqalarning
nomlari bilan bog‘liq. Ko‘zi ojizlar maktablarining bitiruvchilari umumiy o‘rta
ta’lim muassasalarining 3- 4-sinflari va hunarmandchilik tayyorgarligi hajmida
ta’lim olingan. Jumladan, A.V. Birilev, A.M. Herbinalardir. Bunga Rossiya Fanlar
Akademiyasining muxbir a’zosi, pedagogika fanlari doktori professor B.I.
Kovalenko munosib namuna bo‘la oladi. Defektologiya tarixiga B.I. Kovalenko
yorqin iste’dod sohibi sifatida kirgan. U Smolensk shahridagi ko‘rlar maktabida
o‘qituvchilikdan Leningrad pedagogika institutining tiflopedagogika kafedrasi
mudiri vazifasigacha boMgan murakkab yoMni bosib o‘tdi. U tomonidan ko‘r
bolalar uchun avva! boshlangMch, sakkiz yillik, so‘ngra o‘rta maktablami
tashkillashtirish rejalari ishlab chiqildi. Uning fikrlari va g‘oyalari matematikadan
rus tili, jismoniy ta’lim, ko‘riar uchun qisqartirilgan yozuv uchun metodik
qoMlanmalar aks ettirilgan va bular mingiab k o ‘zi ojiz bolalarning o‘qituvchi!ari
va tarbiyachilar» uchun kundalik qoMlanma sifatida foydalamimoqda.
Tiflopedagogika tarixiga pedagogika fanlari doktori V.S. Sver'ov ham kiritilgan. U
8 yoshda ko‘rish qobiliyatini yo'qotdi, k o ‘r!ar m aktabida o‘qidi So‘ngra
Leningrada LDUning geografiva faku'tetiga o ‘qlsbga ksrai. Kuzatuvcjianlik,
mantiqiy fikrlash, amaliy qohiHyat kabi xislatlansing majmuasi V.S. S v er’ov tom
o n id an ko‘zi ojizbming atrof olamda idrok etish muammoiarini ishlab chiqishga
ko‘rnak berdi, tiflotexnika, ko‘rmasiik orqasidan nogiron'ik nafaqasiga chiqqan
kishilarni ish bilan ta ’minlasli, k o ‘zi ojizlar maktabi udv.ir-. g!ob:is vr. rclyef
kartalar ishlab chiqisbga yordam berdi. Yuqorida nomlari zikr etilgan rus olimlari
6

yoki xorijiy davlat tiflopedagogika tarixiga salmoqli hissa qo‘shgan shaxslar
talayginadir. Ularning fan sohasini yuksalishi uchun meros sifatida qoldirgan
o‘lmas asarlari hozirda tiflopedagoglar, defektologlar uchun oltin qo‘Uanmalar
tariqasida foydalanib kelinmoqda. Vatanimizda tiflopedagogika tarixi 1922-yilga
to‘g‘ri keladi. Dastlab rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlar uchun mo‘ljallangan
ushbu maktab, 1929-yilda YoMdosh Oxunboboyevning bevosita ishtirokida
maktabdagi ko‘zi ojiz bolalami ajratib o‘qitish tashkil etiladi. Bugungi kunda
mamlakatimizda 10 ta ushbu tipdagi maktab intematlari faoliyat yuritmoqda.
Ko'ruv jarayoni buzilgan shaxslaming har xil faoliyat turlarini muvaffaqiyatli
egallash (predmetli, o‘yin, mehnat, o‘qish) ko‘rgazmali qurollar bilan yuqori
darajada ta’minlanish va rivojlantirish, fazoviy fikrlash fazoviy moMjalga olishni
egallash bilan bog‘liq.
Fazoviy orientirovka. fazoda (maydonda) erkin harakatlanishning muhim
qismidir. Shunday qilib, ko‘rishda nuqsoni bor bolalarni ikki guruhga aj rat ish
mumkin. 1 .Ko‘zi ojizlar 2. Zaif ko‘ruvchilar. Ko‘zi ojizlar ko‘ruv o‘tksrligiga
ko‘ra 2 turga bo‘linadi: 1. Total ko‘rlar. 0 ko‘rish o‘tkirligi. 2. Qisman ko‘zi
ojizlar. Ko‘rish o‘tkirligi 0,05 gacha(yorug‘likni sezadigan) Kelib chiqish sababiga
ko‘ra: 1.Tug‘ma ko‘zi ojizlar 2. Orttirilgan ko‘zi ojizlar. Zaif ko‘ruvchilar ko‘rish
o‘tkirligiga ko‘ra quyidagicha turga bo‘linadi: 0,05dan 0,1 gacha (o‘qitish Brayl
alifbosida tashkil etiladi) 0,1 dan 0,2 gacha 0,2 dan yuqori 0,4 va 0,9 gacha, Ko‘zi
ojizlar va zaif ko‘ruvchi bolalarda birlamchi nuqsonlar patologiyasi yuzaga keladi:
ko‘rish o‘tkirligi, rang ajratish, ko‘rish maydoni, yorug‘likni sezish va hokazo.
Ko‘ruv o‘tkirligi - ko‘zni birbiridan eng kam masofada turgan ikki nuqtani ayrim-
ayrim ko‘ra olish layoqatidir. Ko‘ruv maydoni - bu odam ko‘zlari va boshni
qimirlatmay turganida ko‘rib idrok etadigan maydondir. Maxsus va to‘g‘ri
tanlangan o‘qitish metodikasi qoilanmasligi natijasida ikkilamchi nuqsonlar
yuzaga keladi, bular quyidagilar boMishi mumkin: sensor apparatlarning to‘liq
shakllanmaganligi; tasavvur va tushunchalar borasidagi kamchiliklar; flkrlashdagi
kamchiliklar; nutq rivojlanishidagi kamchiliklar; harakatdagi kamchiliklar. Faqat
maxsus ta'lim-tarbiya sharoitidagina ikkilamchi nuqsonlami korreksiyalashga
7

sharoit mavjuddir. Ambliopiya bilan og‘rigan bolalarda ко ‘rib idrok etish, harakat
sohasida (harakatlar aniqligi, koordinatsiyasi buzilgan, mayda matorika makonda
orientrlash, oynada aks etganda o‘ng va chap tushunchalari rivojlanmagan)
predmetli tasawurlar sohasida hajm biroz kichikroq bo‘ladi. Ko‘zi ojiz bolalarda
predmetli tasawurlar zaxirasi ancha kam, ular mavjud tasawurlar obrazlar bilan
ishlashda qiynaladilar. Maktabgacha yoshdagi ko‘zi ojiz bolalarda harakatchanlik
sustligi, harakat malakalarini aniq shakllanmasligi, makonda orientrlash ancha
buzilganligi, makondagi yo‘nalishlarni ajratishda nuqsonlar, makonda
harakatlanish chog‘ida orientrlashda qiyinchiliklar kuzatiladi. Ko‘zi ojiz bolalarda
ikkilamchi nuqsonlar bilish faoliyatida ham namoyon boMadi, predmetlar haqida
tasawurlar ojizligi, predmetlar haqida tasawurlar yo‘qligi, tasawurlar uzuq-
yumuqligi va boshqalardir.
Tiflopsixologiya (qadimgi yunoncha: τυφλός „ko zi ojiz, ko r“ + psixologiya)ʻ ʻ
— ko rish qobiliyati past odamlarning aqliy rivojlanishini, uni koorreksiya usullari
ʻ
o rganadigan maxsus psixologiya bo limi. Ilm-fan sifatida tiflopsixologiya dastlab
ʻ ʻ
o z tarkibiga faqat ko rlar psixologiyasini kiritgan. Hozirgi vaqtda tiflopsixologiya
ʻ ʻ
ko rishning chuqur buzilishi va ambliyopiya va strabismus bilan og rigan
ʻ ʻ
odamlarning xususiyatlarini o rganmoqda.
ʻ Tiflopsixologiyaning vazifalari tahrir
• Ko rlik va ko rish qobiliyatini qoplash mexanizmlarini o rganish;
ʻ ʻ ʻ
• Ko rish qobiliyati cheklangan odamlarning potentsial imkoniyatlarini
ʻ
aniqlash;
• Ko zi ojiz odamlar bilan korreksion va pedagogik ishning psixologik
ʻ
asoslarini ishlab chiqish;
• Ko rish qobiliyati cheklangan shaxslarni jamiyatga integratsiyalashuvining
ʻ
psixologik asoslarini ishlab chiqish.
Tiflopsixologiya umumiy psixologiya metodlaridan foydalangan holda ularni o z
ʻ
ehtiyojlariga mos ravishda o zgartiradi. Metodlarga quyidagilar kiradi: laboratoriya
ʻ
va tabiiy eksperiment, kuzatish, faoliyat mahsulotlarini o rganish, sotsiometriya.
ʻ
8

Ko zi ojizlar psixikasini tahlil qilishga birinchi urinishlar D.Didro „ko zi ojizlarʻ ʻ
to g risida ko rish uchun xat“ asarida keltirilgan. Shundan so ng, ko rlar psixikasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
haqidagi asarlarda tendentsiya aniqlanadi. Ushbu asarlarni ko zi ojizlarning o zlari
ʻ ʻ
aks ettirish asosida yozadilar. Ushbu asarlar orasida eng mashhuri M.Sizerana
„ko zi ojizlar haqida ko zi ojizlar tavsifi“.
ʻ ʻ
Mahalliy tiflopsixologiyaning paydo bo lishi XIX asrning ikkinchi yarmida
ʻ
psixologiya fanining rivojlanishi bilan bog liq. Ko rish qobiliyati buzilgan
ʻ ʻ
odamlarni o rganish muammolari Rossiyada XIX asr oxirida o qituvchilar,
ʻ ʻ
psixologlar, shifokorlar asarlarida ishlab chiqila boshlandi. Davriy nashrlarda
ko rish qobiliyati buzilgan odamlarning aqliy rivojlanishi bilan bog liq birinchi
ʻ ʻ
asarlar paydo bo ladi. Ular orasida muhim ishlar:
ʻ
• G. P. Nedler" Ko zi ojizlarning eng baxtsizlari „ (1889),
ʻ
• M. Dyufur“ Ko zi ojizlar fiziologiyasi to g risida " (1894),
ʻ ʻ ʻ
• G. I. Chelpanova „Ko zi ojizlar psixologiyasidan insholar“ (1894).
ʻ
Mualliflar ko rish qobiliyati buzilgan odamlarning aqliy rivojlanishida turli xil
ʻ
muammolarni keltirib chiqaradi va kompensatsiya imkoniyatlari haqida gapiradi.
G.P.Nedler ko z ojizlarning aqliy rivojlanishining chuqur o ziga xosligini
ʻ ʻ
ta kidlaydi. Uning fikriga ko ra, odamni har qanday muhim tashqi hissiyotlardan
ʼ ʻ
mahrum qilish, hissiy organlari saqlanib qolgan odam qodir bo lgan intellektual
ʻ
rivojlanish darajasiga erishishning mumkin emasligiga olib keladi.
M.Dufur o z ishida ko zi ojizlarning psixofizik rivojlanishining ba zi
ʻ ʻ ʼ
xususiyatlarini ko rib chiqadi. Ko zi ojizlar tomonidan masofadan turib to siqlarni
ʻ ʻ ʻ
aniqlash muammosini tahlil qilib, muallif bu ko zi ojiz odamlarda eshitish
ʻ
qabulining faollashishi natijasida mumkin bo lishini ta kidlaydi.
ʻ ʼ
Mashhur rus psixologi G.I.Chelpanov o z ishida ko zi ojizlarning eshitish
ʻ ʻ
keskinligini va ularning kosmosda tovushni lokalizatsiya qilish qobiliyatini
eksperimental o rganish natijalarini beradi. Tajriba natijasida ko zi ojizlarning
ʻ ʻ
eshitish sezgirligi chegaralari oddiy ko rganlarga qaraganda pastroq ekanligi
ʻ
9

aniqlandi. Ba zi hollarda ko zi ojizlik bilan eshitish sezgirligi chegaralariningʼ ʻ
oshishi muallif tomonidan normaga nisbatan e tiborning kuchayishi bilan
ʼ
izohlanadi. G.I.Chelpanovga ko rako zi ojizlar asosan diqqat va xotirani
ʻ ʻ
rivojlantiradilar, shu bilan birga: „ularning g oyalar doirasi tovush va teginish
ʻ
sohasi bilan cheklangan va bu biz uchun tushunarsiz bo lib qoladigan uning aqliy
ʻ
tuzilmalarining tabiatiga juda o ziga xos iz qoldirishi kerak“.
ʻ
20-asrning boshlarida davriy nashrlarda ko rish qobiliyati buzilgan odamlarni
ʻ
o rganish jarayonining holatini aks ettiruvchi bir qator maqolalar paydo bo ldi.
ʻ ʻ
Eng muhim va xarakterli asarlarni ko rib chiqing. V.Meker „ko zi ojizlarning
ʻ ʻ
estetik tarbiyasi“ (1903) asarida ko zi ojizlar uchun obyektlarning fazoviy va
ʻ
moddiy xususiyatlarini sezgir idrok etish juda qulay ekanligini ko rsatadi. Muallif
ʻ
ko zi ojizlarning ruhiy holati va shaxsiy xususiyatlarini tahlil qiladi. Uning fikriga
ʻ
ko ra, ko rish qobiliyati buzilgan odamlarda his-tuyg ular va xarakter ko pincha
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zgaradi. Ko zi ojizlarning his-tuyg ulari tezroq rivojlanib, ko rganlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ
qaraganda to liqlik va chuqurlikka etadi.
ʻ
Turli yillarda ko zi ojizlar psixologiyasi muammosi bo yicha bir qator asarlar
ʻ ʻ
K. K.Leyko tomonidan nashr etilgan: „Faktlar va fikrlar“ (1903), „Odat va uning
ma nosi“ (1905), „Ko zi ojizlarning aqliy energiyasi va aqliy sur’ati“ (1908),
ʼ ʻ
„Ko zi ojizlar psixologiyasi“ (1908). K.K.Leyko V.Mekerning qarashlari bilan
ʻ
birdamlikda ko zi ojizlarda hissiyotlarni rivojlantirish uchun o z asarlarida ko rlar
ʻ ʻ ʻ
xarakteridagi o zgarishlarni aqliy energiyaning pasayishi va aqliy tezlikning
ʻ
pasayishi bilan izohlaydi. K. K.Leyko fikriga ko ra, ko zi ojiz odamlarda bir qator
ʻ ʻ
aqliy jarayonlar ko radigan odamlarga qaraganda ancha yaxshi rivojlanadi. Ular
ʻ
orasida u diqqatni, tasavvurni, fikrlashni nomlaydi. Muallifning tadqiqotlarida
ko zi ojizlarning odatlari ko radigan insonlarga qaraganda ancha tezroq paydo
ʻ ʻ
bo lishi ko rsatilgan. U bu hodisaning sababini shaxsning yuqori darajada
ʻ ʻ
rivojlangan irodaviy fazilatlarida ko rdi.
ʻ
Ko zi ojizlarda teri tuyish tuyg usini o rganish ish bilan bog liq: S. Geller
ʻ ʻ ʻ ʻ
„Ko zi ojizlarning hayotga moslashish qobiliyati“ (1911) va G. P. Nedler „Ko zi
ʻ ʻ
10

ojiz bolaning dastlabki tarbiyasi“ (1914). S.Geller, terining sezgirligi
chegaralarining o zgarishiga asoslanib, teri tuyish hissi bo yicha tadqiqotlar olibʻ ʻ
bordi. G.P.Nedler buni ko zi ojizlarni o z kuzatuvlari orqali o rganib chiqdi.
ʻ ʻ ʻ
Tadqiqotchilar ko r odamlarda ushbu modallikning normaga nisbatan sezgirligi
ʻ
oshishi to g risida shunga o xshash xulosalarga kelishadi.
ʻ ʻ ʻ
Ko zi ojiz odamlar ruhiyatining xususiyatlariga bag ishlangan maqolalarning
ʻ ʻ
yuqoridagi tahlilidan shifokorlar, o qituvchilar va psixologlar tomonidan ushbu
ʻ
muammoni rivojlantirishga katta qiziqish mavjud. Ko rish qobiliyati buzilgan
ʻ
odamlarni o rganish muammosi asrning boshlarida yozilgan shifokorlar va
ʻ
psixologlarning bir qator asarlarida yanada chuqurroq ishlab chiqilgan. Bu asarlar:
A.A.Krogius, V.I.Rudnev, G.I Surovga tegishli. Ushbu mualliflarning tadqiqotlari
bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. A.A.Krogius ko zi ojizlar psixologiyasi
ʻ
sohasidagi asosiy tadqiqotdir. Qolgan ikkita asar mualliflar tomonidan ko zi
ʻ
ojizlarni o rganish natijalari haqida qisqacha ma lumot beradi.
ʻ ʼ
Ushbu ishlarning asosiy qoidalarini ko rib chiqadigan bo lsak, Tibbiyot fanlari
ʻ ʻ
doktori V. I. Rudnevning „Ko zi ojizlar psixologiyasi“ (1910) asarida muallif bitta
ʻ
ko r odamning misolidan foydalanib, ko rish qobiliyati buzilgan odamlarga xos
ʻ ʻ
bo lgan psixikaning xususiyatlarini ko rib chiqadi. Tadqiqot turli mualliflarning
ʻ ʻ
fikrlarini beradi, ular ma lum bir ko r odamni o rganish natijalari bilan
ʼ ʻ ʻ
taqqoslanadi va tasdiqlanadi yoki rad etiladi. 8 oy ichida ko r bo lgan bemorni
ʻ ʻ
batafsil o rganish natijasida, muallif quyidagi xulosalarni chiqaradi: 1. Bemor
ʻ
uchun asosiy analizator eshitish. 2. Uning tasavvurlari ko rish qobiliyatidan
ʻ
butunlay farq qiladi. Tasavvurda eshitish va mushak-teginish tasvirlari ustunlik
qiladi.
Tadqiqotchining fikriga ko ra, kenglik tuyg uni ko r odamning kenglik
ʻ ʻ ʻ
g oyasidan ajratish kerak. Ko zi ojiz odamda „cheksizlik“ tushunchasi hissiyot
ʻ ʻ
bilan bog liq. Ko r odamda obyektga masofa hissi eshitish sezgilariga bog liq. G.
ʻ ʻ ʻ
I. Surov o zining „Ko zi ojizlarning fiziologik xususiyatlarining qisqacha eskizi“
ʻ ʻ
(1912) asarida ko rlarning psixofizik rivojlanishi haqidagi kuzatuvlarini qisqacha
ʻ
11

umumlashtiradi. Asarning asosiy xulosasi shundaki, muallifning fikriga ko ra,ʻ
ko zi ojizlik — bu insonning psixofizik rivojlanishiga tubdan ta sir ko rsatadigan
ʻ ʼ ʻ
jismoniy nuqson. Bu organizm rivojlanishining jismoniy, aqliy va axloqiy
tomonlariga ta sir qiladi.
ʼ
1909-yilda A.A.Krogiusning asosiy asari nashr etildi:"Ko zi ojizlarning
ʻ
ruhiy dunyosi". A.A.Krogius 20-asrning boshlarida taniqli psixolog bo lgan,
ʻ
pedologik tadqiqotlarda faol ishtirok etgan va pedagogika va psixologiya
kongresslarida bir qator ma ruzalar qilgan. Uning ko zi ojizlar psixologiyasi
ʼ ʻ
bo yicha tadqiqotlarini o sha paytdagi Rossiyadagi pedologik harakatning eng
ʻ ʻ
yirik vakillari qo llab-quvvatladilar: B.M.Bechterev, A.F.Lazurskiy, A.P.Nechaev.
ʻ
A.A.Krogius ushbu olimlarning chuqur qiziqishi va qo llab-quvvatlashini qayd
ʻ
etadi. Asarda muallifning turli yoshdagi ko zi ojiz odamlar ustida olib borgan ko p
ʻ ʻ
yillik eksperimental va psixologik tadqiqotlari natijalari keltirilgan. Bir qator
tadqiqotlar qiyosiy bo lib, ko zi ozji odamlarda aqliy jarayonlarning holati
ʻ ʻ
ko rganlarga nisbatan o rganiladi.
ʻ ʻ
A. A. Krogiusning ishi ko rish qobiliyati buzilgan odamning aqliy
ʻ
rivojlanishining turli jihatlarini o rganish bilan bog liq. Muallif ko r odamlarning
ʻ ʻ ʻ
eshitish idrokining xususiyatlarini o rganadi. Eksperimental tadqiqotda birinchi
ʻ
navbatda eshitish stimullarining fazoviy chegarasi aniqlandi, hushtak va baland
ovoz bilan tirnash xususiyati sifatida paydo bo ldi. Tadqiqot eng kam o zgarish
ʻ ʻ
usuli bilan amalga oshirildi, ya ni eksperimentator stimullar orasidagi masofani
ʼ
mavzu aniqlamaguncha ularning pozitsiyasiga nisbatan o zgartirdi. Har bir
ʻ
pozitsiya uchun chegaraning 10 ta ta rifi berilgan va uning o rtacha qiymati
ʼ ʻ
olingan.
Xuddi shu masala bo yicha ikkinchi qator tajribalar Bine usuli bo yicha o tkazildi,
ʻ ʻ ʻ
elektr qo ng irog i stimul sifatida qabul qilindi, kamon bo ylab tez va jimgina
ʻ ʻ ʻ ʻ
harakatlandi. Eshitish idrokini o rganish natijasida muallif ko r odamlarda
ʻ ʻ
ko radiganlarga qaraganda mukammalroq degan xulosaga keladi. Muallifning
ʻ
fikriga ko ra, ko r odamlar asosiy vosita-teri tuyish turi emas, balki eshitish turi.
ʻ ʻ
12

Sovet davrida tahrir
Sovet davrida tiflopsixologiya alohida fan sifatida shakllandi. Bu sovet
tiflopsixologlarining asosiy ishlari bilan bog liq bo lib, unda ko rish qobiliyatiʻ ʻ ʻ
cheklangan shaxslar psixikasining xususiyatlari tahlil qilinadi va ko rish
ʻ
buzilishlarini qoplash usullari ko rsatiladi.
ʻ
• Kulagina Yu.A. „Ko zi ojiz maktab o quvchilarining vizual vositalarini
ʻ ʻ
idrok etish“;
• Litvaka A.G."Mahalliy tiflopsixologiyaning rivojlanish yo llari";
ʻ
• Kaplan A.I. „Bolalar ko rligining asosiy klinik shakllarida rangni ko rish
ʻ ʻ
xususiyatlari“;
• Solntseva L.I. „Maktabgacha yoshdagi ko r bolalarda kompensatsion
ʻ
jarayonlarning rivojlanishi“;
• Grigoryeva L.P."Ko zi ojiz maktab o quvchilarining vizual idrokining
ʻ ʻ
psixofiziologiyasi";
• Zislina N.N."Bolalar va o spirinlarda ambliyopiyaning har xil turlarida
ʻ
vizual idrok etish buzilishining neyrofiziologik mexanizmlari";
• Voronina V.M."Kompyuter texnologiyalari asosida ko zi ojizlarning
ʻ
axborot-kommunikatsiya imkoniyatlarini kengaytirishning ilmiy asoslari" va
boshqalar.

1.2 Brayl tizimi
Brayl tizimi Relyef shrifti - maxsus hajmli shrift bo‘lib, ko‘r bolalarni o‘qish
va yozishlari uchun moslashtirilgan. XVIII asr o‘rtalarida Fransiyada ko‘zi ojiz
bolalami ommaviy o‘qitishda, o‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantirish
maqsadida fransuz tiflopedagogi V.G.Gayui kesma relyefi shriftini lotin alifbosi
13

bo‘yicha kattalashtirilgan shaklini taklif etadi. XIX asr boshlarida relyefli
shriftning ancha osonlashtirilgan bosma shrifti yuzaga keladi. Ayniqsa, ko‘p
qo‘llaniladigan turlaridan chiziqli, ignali bo‘lgan. Tiflopedagogika tarixiga nazar
tashlasak, bir necha marta relyef nuqtali shriftni yaratishga harakat qilingan. 1829-
yil fransiyalik tiflopedagog olim Lui Brayl relyefli nuqtali shriftni yaratdi. Bu
shriftni butun jahondagi ko‘rlami o‘qish va yozishi uchun ta’minlovchi vosita
bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Lui Brayl 1809-yil 4-yanvarda Fransiyadagi Kuvra
shaharchasida Simon Rene Brayl oilasida o‘g‘il farzand dunyoga keladi. Uni
ismini Lui deb atashadi. Lui 3 yoshga to‘lganida fojia ro‘y beradi: u ko‘zini pichoq
bilan shikastlab oladi. Shundan so‘ng bolaning jarohatlangan ko‘zlari shamollash
natijasida ko‘rish qobiliyatini yo‘qotadi. Luining ota-onasi farzandga dastlabki
mehnat ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam bera boshlaydilar. Jumladan: ot
uchun gilamcha to‘qish, yengil oyoq kiyimlarini tikish kabi ishlami Lui qunt bilan
o‘rganadi. Musiqa o‘qituvchisi bilan skripka chalish mashg‘ulot bilan shug‘ullana
boshlaydi. Qishloq maktabida Lui oddiy tayoqchalar yordamida alifboni o‘rgana
boshlaydi. 1819-yili Parij shahridagi ko‘r bolalar o‘qiydigan institutga o‘qishga
qabul qilinadi. Ushbu institutda tarbiyalanuvchilami savodga, musiqaga, "to‘qish
va tikish saboqlari berilardi. Mashg‘ulotlar uchun relyefli - chiziqli shrift bilan
yozilgan darsliklar ko‘pgina predmetlar uchun mavjud emas edi. Talabalar musiqa
notalarini faqatgina eshitib eslab qolish orqali 337 o‘rganar edilar. Lui Brayl
institutning eng qobiliyatli talabalaridan biri edi. 1828-yili Lui Brayl institutni
bitirib, kichik o‘qituvchi vazifasiga ishga qabul qilinadi. Shundan so‘ng ushbu
institutda geografiya, algebra, musiqa fanlaridan dars bera boshlaydi. 0 ‘qituvchilik
bilan birga, Parijdagi Sen-Nikolya de Shan nomli cherkovda organchi lavozimida
ishlaydi. Lui Brayl o‘qish va ishlash jarayonida Lan shrifti bo‘rtma harflari hamda
uning metodikasini, artilleriyachi ofitser Shari Barbe tomonidan ishlab chiqilgan
ma’lumotlami jo ‘natish uchun mo‘ljallangan relyefli shtriftni puxta o‘rganib
chiqadi. Harflar karton teshikchalarda joylashgan bo‘lib, «o‘qish»da
qiyinchiliklami tug‘dirar edi. Bundan tashqari Barbening harfiy timsollari katta-
katta bo‘lib, kichik yoshdagi ko‘r bolalarni o‘qishda qiyinchiliklar tug‘dirar edi.
14

Shunga qaramasdan, Barbening relyefli - nuqtali alifbosi L. Brayl ijodiy impuls
beradi, u relyefli- nuqtali sistema yaratishga kirishdi. U xayolan yaratilajak «tizim»
ko‘rlar uchun barcha predmetlardan saboq berishga mo‘ljallanishi lozim deb
o‘ylaydi. Brayl 1924-yilning yarmidan, ya’ni 15 yoshda dastlabki ekspriment
ishlarini boshlab yuboradi. Bu kichik tizim ikkita vertikal qatordan iborat bo‘lgan
1, 2, 3 nomerlar chap tomonda, 4, 5, 6 nomerlar o‘ng tomonda joylashtirilgan edi.
Bu sistema 63 ta kombinatsiyadan iborat boiib, musiqa notalari, matematik
sonlarni ham o ‘z ichiga qamrab olingandi. Ushbu sistema ustida Brayl uzoq yillar
ishlaydi. 1929-yili ixtirosini institut kengashiga topshiradi. Lekin sistemani
qo‘llab-quvvatlamaydilar. «Sog‘lom o‘qituvchilar uchun qiyinchilik tug‘diradi»
degan fikrlar yuzaga keladi. Faqatgina 1837-yili uning bu ishi yana muhokamaga
qo‘yiladi va nihoyat Lui Brayl tomonidan yozilgan «Karatkuyu istoriyu Fransii»
nomli asari relyefli - nuqtali alifboda chop ettirishga ruxsat beriladi. Asar dunyoga
kelgandan so‘ng Brayl alifbosi to‘liq tan olinadi va ta’sis etiladi. Brayl tizimi
1853-yili Fransiyada keng tarqaladi. Lui Brayl tomonidan yaratilgan alifbo uchun
maxsus moslamalar ishlab chiqiladi. Rossiyada 1885-yili A.A Adlerning asari
Brayl sistemasida chop etildi. Lui Brayl 1852-yili 6- yanvarda kassalik tufayli
vafot etadi. Kuvra shahrida Lui Braylning uy mezeyi ochilgan. 1887-yili
shaharchada Lui Braylning haykali qurildi. Brayl tomonidan ta’sis etilgan 6 nuqtali
shrift, quyidagicha: 0 ‘qish jarayonida 1* • 4 2* *5 3* *6 338 Yozish jarayonida 4»
*1 5* *2 6* *3 Aslida o‘qish va yozishda nuqtalar bir xil raqamlarga ega, ammo
o‘qishda chapdan o‘ngga sanaladi. Yozuvda o‘ngdan chapga sanaladi. Brayl
shriftining o‘qilishi va yozilishida bir necha qoidalarga amal qilish lozim. 0 ‘qish
jarayonida rioya qilinadigan amallar: - boshni va umurtqa pog‘anasini to‘g‘ri tutish
lozim; - beli stulning suyanchig‘iga suyanib turishi, qo‘llar stolning ustida boMishi
lozim; - o‘qish ko'rsatkich barmoqda olib boriladi, o‘ng qo‘lning ko‘rsatkich
barmog‘i bilan bir qatoming oxirgi so‘zini o‘qib bo‘lgandan keyin ikkinchi
qatorning birinchi so‘zi chap qoMning ko‘rsatkich barmog‘idan o‘qiladi; - kaftlar
kitob betida tegar-tegmas holatda, barmoqlar sal bukilgan bir-biriga qisman tegib
turadi. Barmoq uchlari qator bo‘lib turadi; - barmoq uchlari (ikkala qoini ham)
15

qatorda chapdan o‘ngga bir tekisda harakatlanib boradi; - kitob stol ustida to‘g‘ri
turishi kerak.
BOB yuzasidan xulosalarⅠ
Tiflopedagogika fanining rivojlanishi XVII asrlarga G‘arbiy Yevropa
mamlakatlariga to‘g‘ri keladi. Ko‘zi ojizlar uchun dastlabki o‘quv muassasasi
tiflopedagogika fani asoschisi fransuz pedagogi V. Gayui tomonidan 1784-yilda
Parij shahrida tashkillashtirilgan. XVIII-XIX asrda ko‘zi ojizlar uchun
bunday ..maktablar Buyuk Britaniyada, Avstraliyada, Germaniyada va AQSHda
tashkil qilingan. Ko‘zi ojizlar uchun tashkil qilingan bunday maktablarda
o‘quvchilar yozuv, o‘quv, hisob-kitob, eng oddiy hunarmadchilik va musiqaga
o‘qitilgan. XIX asr o‘rtalarida ko‘rlar uchun o‘qish va yozishda L. Brayl
tomonidan 1829-yilda ishlab chiqilgan relyefli, nuqtaviy shrift varianti tarqaldi.
293 Ko‘rishda nuqsoni boMgan shaxslar uchun yaratilgan. Ko‘p sonli relyefli va
relyefli - nuqtaviy alifbodan L. Brayl shrifti o‘quv va yozuv uchun sonlarni
belgilash va nota belgilari uchun eng samarali bo‘lib chiqdi. Hozirda u ko‘zi ojizlar
uchun kompyuter texnikasi va kalkulatorlar uchun asosiy kod hisoblanadi.
Ko‘pchilik xorijiy davlatlarda uning zaminida tez o‘quv ishlarini olib berish
tashkillashtirilmoqda, chunki L. Brayl shrifti bo‘yicha yozish va o‘qish sogiom
insonlarning o‘qish va yozishdan birmuncha sekinroqdir. Rossiyada ko‘zi ojizlar
uchun birinchi maktab 1807-yilda Peterburg shahrida ochilgan.
Tiflopedagogikaning rivojlanishi va ko‘zi ojizlar ta’limi tizimining Rossiyada
tarqalishi K.K.Krot, A.I.Skrebitskiy va boshqalarning nomlari bilan bog‘liq. Ko‘zi
ojizlar maktablarining bitiruvchilari umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining 3- 4-
sinflari va hunarmandchilik tayyorgarligi hajmida ta’lim olingan. Jumladan, A.V.
Birilev, A.M. Herbinalardir. Bunga Rossiya Fanlar Akademiyasining muxbir
a’zosi, pedagogika fanlari doktori professor B.I. Kovalenko munosib namuna bo‘la
oladi. Defektologiya tarixiga B.I. Kovalenko yorqin iste’dod sohibi sifatida kirgan.
U Smolensk shahridagi ko‘rlar maktabida o‘qituvchilikdan Leningrad pedagogika
16

institutining tiflopedagogika kafedrasi mudiri vazifasigacha boMgan murakkab
yoMni bosib o‘tdi. U tomonidan ko‘r bolalar uchun avva! boshlangMch, sakkiz
yillik, so‘ngra o‘rta maktablami tashkillashtirish rejalari ishlab chiqildi. Uning
fikrlari va g‘oyalari matematikadan rus tili, jismoniy ta’lim, ko‘riar uchun
qisqartirilgan yozuv uchun metodik qoMlanmalar aks ettirilgan va bular mingiab k
o ‘zi ojiz bolalarning o‘qituvchi!ari va tarbiyachilar» uchun kundalik qoMlanma
sifatida foydalamimoqda. Tiflopedagogika tarixiga pedagogika fanlari doktori V.S.
Sver'ov ham kiritilgan. U 8 yoshda ko‘rish qobiliyatini yo'qotdi, k o ‘r!ar m
aktabida o‘qidi So‘ngra Leningrada LDUning geografiva faku'tetiga o ‘qlsbga
ksrai. Kuzatuvcjianlik, mantiqiy fikrlash, amaliy qohiHyat kabi xislatlansing
majmuasi V.S. S v er’ov tom o n id an ko‘zi ojizbming atrof olamda idrok etish
muammoiarini ishlab chiqishga ko‘rnak berdi, tiflotexnika, ko‘rmasiik orqasidan
nogiron'ik nafaqasiga chiqqan kishilarni ish bilan ta ’minlasli, k o ‘zi ojizlar
maktabiari udv.ir-. g!ob:is vr. rclyef kartalar ishlab chiqisbga yordam berdi
Yuqorida nomlari zikr etilgan rus olimlari yoki xorijiy davlat tiflopedagogika
tarixiga salmoqli hissa qo‘shgan shaxslar talayginadir. Ularning fan sohasini
yuksalishi uchun meros sifatida qoldirgan o‘lmas asarlari hozirda tiflopedagoglar,
defektologlar uchun oltin qo‘Uanmalar tariqasida foydalanib kelinmoqda.
Vatanimizda tiflopedagogika tarixi 1922-yilga to‘g‘ri keladi. Dastlab rivojlanishida
nuqsoni bo‘lganlar uchun mo‘ljallangan ushbu maktab, 1929-yilda YoMdosh
Oxunboboyevning bevosita ishtirokida maktabdagi ko‘zi ojiz bolalami ajratib
o‘qitish tashkil etiladi. Bugungi kunda mamlakatimizda 10 ta ushbu tipdagi maktab
intematlari faoliyat yuritmoqda. Ko‘ruv jarayonining buzilishi tug‘ma va
keyinchalik paydo boMishi mumkin. Tug‘ma ko‘rlik homilaning ona qornidagi
vaqtida boMgan kasalliklar va shikastlanish oqibatida paydo boMishi mumkin
yoki ba’zi bir ko‘ruv nuqsonining nasldan-naslga irsiy o‘tishi natijasida boMishi
mumkin. Odatda, qiyinchilik paydo boMgan ko‘rlik ko‘ruv organlarining
kasallanishi oqibatida - to ‘r parda , shox parda markaziy nerv sistemasining
kasalliklari (meningit, miyadagi shish, meningoensefalit) organizmning umumiy
17

kasallanishi oqibatida {qizamiq, gripp) miyaning travmatik shikastlanishi oqibatida
paydo boMishi mumkin.
II BOB. Teri sezgirligi barcha asosiy sezgilarning asosiy elementlarini
birlashtiradi
2.1 Teri retseptorlari
Teri sezgirligi barcha asosiy sezgilarning asosiy elementlarini birlashtiradi.
Rang, tovush yoki tebranish kabi tashqi dunyoning xususiyatlari tashqi
ma'lumotlarni asabiy impulslarga aylantiradigan sezgir retseptorlar deb ataladigan
maxsus nerv hujayralari tugunlari tomonidan qabul qilinadi. Keyinchalik bu
signallar markaziy asab tizimiga etkaziladi va u erda ular atrofimizdagi dunyoni
talqin qilish uchun asos bo'ladi.
Ushbu jarayonlarning uchta muhim jihatini tan olish foydalidir. Birinchidan,
energiya va energiya darajasidagi o'zgarishlar faqat ko'rib chiqilayotgan
energiyaning o'ziga xos turini aniqlay oladigan sezgi organi tomonidan idrok
etilishi mumkin. (Shuning uchun mikroto'lqinlar, rentgen nurlari va ultrabinafsha
nurlar xavflidir; biz ularni aniqlash uchun jihozlanmaganmiz, shuning uchun ular
hatto o'lim darajasida ham sezilmaydi.) Ikkinchidan, bizning idroklarimiz
haqiqatning nomukammal soyalaridir, chunki bizning markaziy narsamiz. asab
tizimi uning sezgi retseptorlari tomonidan uzatiladigan signallardan to'liq
bo'lmagan tasvirni qayta tiklash bilan chegaralanadi. Uchinchidan, bizning hissiy
tizimlarimiz bizga statik sharoitlardan ko'ra atrof-muhitdagi o'zgarishlar haqida
aniqroq ma'lumot beradi. Biz, masalan, miltillovchi yorug'lik yoki engil shabada
tufayli yuzaga keladigan haroratning kichik o'zgarishlariga sezgir sezgir
retseptorlar bilan yaxshi jihozlanganmiz; Biz barqaror harorat, aytaylik, teriga
doimiy bosim haqida ma'lumot olish uchun kamroq jihozlanganmiz.
18

An'anaviy ravishda teri sezgilari ikki toifaga bo'linadi: teri va chuqur. Chuqur
sezuvchanlik mushaklar, tendonlar, bo'g'inlar va periosteumda (suyaklarni o'rab
turgan membrana) joylashgan retseptorlarga tayansa, biz bu erda
tashvishlanayotgan teri sezgirligi teridagi retseptorlar tomonidan qabul qilinadigan
ma'lumotlar bilan bog'liq: xususan, turli sinflar. dermis va epidermisning
birlashmasida yoki yaqinida joylashgan teri retseptorlari.Teri retseptorlarini
markaziy asab tizimiga bog'laydigan barcha sezgir nervlar taxminan bir xil
tuzilishga ega. Hujayraning katta tanasi orqa miya yaqinida joylashgan va unga
hujayra tanasining aksoni deb ataladigan tor shoxchasi bilan bog'langan ganglion
deb ataladigan boshqa nerv hujayralari to'plamida joylashgan. Orqa miyadan kelib
chiqadigan ko'pchilik nerv hujayralari yoki neyronlar aksonlarni suyaklarga,
mushaklarga, bo'g'imlarga yoki teri sezgirligida teriga yuboradi. Izolyatsiya
qilingan simga o'xshab, har bir akson o'z yo'nalishi bo'ylab va uning uchlarida
Shvann hujayralari deb nomlanuvchi hujayralarning himoya qatlamlari bilan
qoplangan. Ushbu Schwann hujayralari aksonni qobiq kabi qoplaydigan miyelin
deb nomlanuvchi moddani ishlab chiqaradi. Yo'l davomida oraliqda Ranvier
tugunlari deb nomlanuvchi miyelinda kichik tanaffuslar mavjud. Nihoyat,
aksonning oxirida tashqi muhit haqidagi ma'lumotlarni qabul qilish va qayta
uzatishga ixtisoslashgan komponentlar topiladi: sezgi retseptorlari (Mountcastle
1974).
Teri retseptorlarining turli sinflari, barcha sezgi retseptorlari kabi, ikki yo'l
bilan aniqlanadi: anatomik tuzilmalari va nerv tolalari bo'ylab yuboradigan elektr
signallarining turi. Aniq tuzilgan retseptorlar odatda kashfiyotchilar nomi bilan
ataladi. Terida joylashgan sezgir retseptorlarning nisbatan kam sonli sinflarini
uchta asosiy toifaga bo'lish mumkin: mexanoreseptorlar, termal retseptorlar va
nosiseptorlar.Bu retseptorlarning barchasi ma'lum bir qo'zg'atuvchi haqida
ma'lumotni birinchi marta elektrokimyoviy neyron tilining bir turida kodlagandan
keyingina etkazishi mumkin. Ushbu neyron kodlar turli chastotalar va nerv
impulslarining naqshlaridan foydalanadi, ularni olimlar endigina hal qila
boshladilar. Haqiqatan ham, neyrofiziologik tadqiqotlarning muhim tarmog'i
19

butunlay hissiy retseptorlarni o'rganishga va atrof-muhitdagi energiya holatlarini
neyron kodlarga aylantirish usullariga bag'ishlangan. Kodlar hosil bo'lgach, ular
markaziy asab tizimiga signallarni etkazib berish orqali retseptorlarga xizmat
qiluvchi nerv hujayralari bo'lgan afferent tolalar bo'ylab markaziy ravishda
uzatiladi.
Retseptorlar tomonidan ishlab chiqarilgan xabarlar uzluksiz, o'zgarmas
stimulyatsiyaga berilgan javob asosida bo'linishi mumkin: asta-sekin moslashuvchi
retseptorlar doimiy qo'zg'atuvchining davomiyligi uchun markaziy asab tizimiga
elektrokimyoviy impulslarni yuboradi, tez moslashuvchi retseptorlar esa ularning
zaryadini asta-sekin kamaytiradi. past boshlang'ich darajaga etgunga qadar yoki
butunlay to'xtaguncha barqaror stimulning mavjudligi, shundan so'ng markaziy
asab tizimiga stimulning davom etishi haqida xabar berishni to'xtatadi.
Og'riq, issiqlik, sovuqlik, bosim va tebranishning bir-biridan farq qiladigan
sezgilari hissiy retseptorlarning alohida sinflari va ular bilan bog'liq nerv tolalari
faoliyati natijasida hosil bo'ladi. Masalan, "flutter" va "vibratsiya" atamalari
tebranishga sezgir retseptorlarning ikki xil sinflari tomonidan kodlangan ikkita
biroz farqli tebranish hissiyotlarini ajratish uchun ishlatiladi (Mountcastle va
boshq. 1967). Og'riq hissi, yonish og'rig'i va og'riqli og'riq deb nomlanuvchi uchta
muhim toifaning har biri nosiseptiv afferent tolaning alohida sinfi bilan bog'liq.
Biroq, bu o'ziga xos sezgi faqat bitta sinf retseptorlarini o'z ichiga oladi, degani
emas; bir nechta retseptorlar sinfi ma'lum bir sezgiga hissa qo'shishi mumkin va
aslida sezgilar turli retseptorlar sinflarining nisbiy hissasiga qarab farq qilishi
mumkin (Sinclair 1981).
Oldingi xulosa teri hissiy funktsiyasining o'ziga xosligi gipotezasiga
asoslanadi, birinchi marta 1906 yilda nemis shifokori Fon Frey tomonidan ishlab
chiqilgan. O'tgan asrda kamida ikkita teng yoki ehtimol undan ko'proq mashhurlik
nazariyasi taklif qilingan bo'lsa-da, Von Freyning gipotezasi mavjud. endi faktik
dalillar bilan kuchli tasdiqlandi.Doimiy teri bosimiga javob beradigan
retseptorlar.Qo'lda nisbatan yirik miyelinli tolalar (diametri 5 dan 15 mm gacha)
20

subpapiller nerv pleksusi deb ataladigan teri osti nerv tarmog'idan chiqib, dermis
va epidermisning tutashgan joyida nerv terminallarining spreyi bilan tugaydi (1-
rasm). Tukli terida bu nerv uchlari deb nomlanuvchi ko'rinadigan sirt tuzilmalari
bilan yakunlanadi teginish gumbazlari; yalang'och yoki tuksiz terida nerv uchlari
teri tizmalarining (masalan, barmoq izlarini hosil qiluvchi) tagida joylashgan. U
erda, teginish gumbazida, har bir nerv tolasi uchi yoki neyrit maxsus epitelial
hujayra bilan o'ralgan. Merkel hujayra neyrit kompleksi mexanik energiyani nerv
impulslariga aylantiradi. Hujayraning roli yoki transduksiya mexanizmi haqida
kam narsa ma'lum bo'lsa-da, u asta-sekin moslashuvchi retseptor sifatida
aniqlangan. Bu shuni anglatadiki, Merkel hujayralarini o'z ichiga olgan teginish
gumbaziga bosim retseptorlarning stimullanish muddati davomida nerv
impulslarini ishlab chiqarishiga olib keladi. Bu impulslar stimulning intensivligiga
mutanosib ravishda chastotada ko'tariladi va shu bilan miyaga teriga bosimning
davomiyligi va kattaligi haqida xabar beradi.
Merkel xujayrasi singari, asta-sekin moslashuvchi ikkinchi retseptor ham teriga
barqaror bosimning kattaligi va davomiyligi haqida signal berib, teriga xizmat
qiladi. Faqat mikroskop orqali ko'rinadi, bu retseptor, deb nomlanadi Ruffini
retseptorlari, miyelinli toladan paydo bo'lgan va biriktiruvchi to'qima hujayralari
bilan qoplangan nevritlar guruhidan iborat. Kapsula tuzilishi ichida terining
mahalliy buzilishlarini neyritlarga uzatuvchi tolalar mavjud bo'lib, ular o'z
navbatida markaziy asab tizimiga neyron yo'li bo'ylab yuborilgan xabarlarni ishlab
chiqaradi. Teri ustidagi bosim nerv impulslarining uzluksiz chiqishiga sabab
bo'ladi; Merkel hujayrasida bo'lgani kabi, nerv impulslarining chastotasi
stimulning intensivligiga mutanosibdir.
Ularning o'xshashligiga qaramay, Merkel hujayralari va Ruffini retseptorlari
o'rtasida bitta ajoyib farq bor. Ruffini retseptorlari rag'batlantirilganda sensatsiya
paydo bo'lsa, Merkel hujayralari joylashgan teginish gumbazlarining stimullanishi
ongli sezgi hosil qilmaydi; teginish gumbazi shuning uchun sirli retseptordir,
chunki uning asab funktsiyasidagi roli noma'lumligicha qolmoqda. Shunday qilib,
21

Ruffini retseptorlari bosimning hissiy tajribasi yoki doimiy teginish uchun zarur
bo'lgan neyron signallarni ta'minlay oladigan yagona retseptorlar ekanligiga
ishonishadi. Bundan tashqari, asta-sekin moslanadigan Ruffini retseptorlari
odamlarning teri bosimini intensivlik miqyosida baholash qobiliyatini hisobga
olishi ko'rsatilgan.
2.2Tebranish va teri harakatiga javob beruvchi retseptorlar
Sekin-asta moslanadigan mexanoreseptorlardan farqli o'laroq, tez
moslashuvchi retseptorlar doimiy teri girintilarida jim turadi. Biroq, ular tebranish
va terining harakatlanishi haqida signal berish uchun juda mos keladi. Ikkita
umumiy toifalar qayd etilgan: tukli terida bo'lganlar, ular alohida tuklar bilan
bog'liq; tuksiz yoki tuksiz terida korpuskulyar uchlarini hosil qiluvchilar.Sochlarga
xizmat qiluvchi retseptorlar
Oddiy sochni beshdan to'qqiztagacha katta miyelinli aksonlardan iborat bo'lgan
nerv terminallari tarmog'i o'rab oladi . Primatlarda bu terminallar uchta toifaga
bo'linadi: lanceolate uchlari, milga o'xshash terminallar va papiller uchlari.
Uchalasi ham tez moslashadi, shuning uchun sochlarning barqaror egilishi faqat
harakat paytida nerv impulslarini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, bu retseptorlar
harakatlanuvchi yoki tebranish stimullariga juda sezgir, ammo bosim yoki doimiy
teginish haqida kam yoki umuman ma'lumot bermaydi.. Tuklarning shaftalari
harakatlarni aniqlaydigan nerv terminallari uchun platformadir.
Lansolat uchlari sochlar atrofida to'r hosil qiluvchi kuchli miyelinli toladan
hosil bo'ladi. Terminal nevritlar Schwann hujayralarining odatiy qoplamini
yo'qotadi va soch tagidagi hujayralar orasida ishlaydi.Shpindelga o'xshash
terminallar Schwann hujayralari bilan o'ralgan akson terminallari tomonidan hosil
bo'ladi. Terminallar egilgan soch o'qigacha ko'tarilib, yog 'yoki yog' ishlab
chiqaradigan bez ostida yarim doira shaklida tugaydi. Papiller uchlari shpindelga
22

o'xshash terminallardan farq qiladi, chunki ular soch o'qida tugash o'rniga, soch
teshigi atrofida erkin nerv uchlari sifatida tugaydi.
Tuklarda joylashgan retseptorlar turlari o'rtasida, ehtimol, funktsional farqlar
mavjud. Buni qisman nervlarning soch o'qida tugashidagi strukturaviy farqlardan
va qisman aksonlarning diametridagi farqlardan xulosa qilish mumkin, chunki turli
diametrli aksonlar turli markaziy reley mintaqalari bilan bog'lanadi. Shunga
qaramay, tukli teridagi retseptorlarning funktsiyalari o'rganish uchun soha bo'lib
qolmoqda.Yalang'och teridagi retseptorlar
Retseptorning anatomik tuzilishining u yaratadigan neyron signallari bilan
o'zaro bog'liqligi korpuskulyar yoki kapsulalangan uchlari bo'lgan katta va oson
boshqariladigan retseptorlarda yaqqol namoyon bo'ladi. Ayniqsa, pacininan va
Meissner tanachalari yaxshi tushuniladi, ular yuqorida muhokama qilingan
sochlardagi nerv uchlari kabi tebranish hissiyotlarini etkazadi.
Pacinian korpuskuli yalang'och ko'z bilan ko'rish uchun etarlicha katta, bu
retseptorni o'ziga xos nerv reaktsiyasi bilan bog'lashni osonlashtiradi. Dermisda,
odatda tendonlar yoki bo'g'inlar atrofida joylashgan bo'lib, 0.5 × 1.0 mm
o'lchamdagi piyozga o'xshash tuzilishdir. U tananing eng katta afferent tolalaridan
biri tomonidan xizmat qiladi, diametri 8 dan 13 mkm gacha va sekundiga 50 dan
80 metrgacha o'tadi. Uning yorug'lik va elektron mikroskoplari tomonidan yaxshi
o'rganilgan anatomiyasi hammaga ma'lum.
Korpuskulaning asosiy komponenti suyuqlik bilan to'ldirilgan bo'shliqlarni
o'rab turgan hujayrali materialdan tashkil topgan tashqi yadrodir. Keyin tashqi
yadroning o'zi markaziy kanal va kapillyar tarmoq orqali kirib boradigan kapsula
bilan o'ralgan. Kanal orqali diametri 7 dan 11 mm gacha bo'lgan bitta miyelinli
nerv tolasi o'tadi, u uzun, miyelinsiz nerv terminaliga aylanadi va korpuskulaning
markaziga chuqur kiradi. Terminal aksoni ellipssimon, shoxsimon jarayonlarga
ega.
23

Pacinian korpuskulasi tez moslashuvchi retseptordir. Doimiy bosimga duchor
bo'lganda, u faqat stimulning boshida va oxirida impuls hosil qiladi. U yuqori
chastotali tebranishlarga (80 dan 400 Gts gacha) javob beradi va 250 Gts atrofida
tebranishlarga eng sezgir. Ko'pincha, bu retseptorlar suyaklar va tendonlar bo'ylab
uzatiladigan tebranishlarga javob beradi va o'ta sezgirligi tufayli ular qo'lda ozgina
havo bilan faollashishi mumkin (Martin 1985).
Yalang'och terida pacinian tanachadan tashqari yana bir tez moslashuvchi
retseptor mavjud. Ko'pgina tadqiqotchilar bu terining dermal papillalarida
joylashgan Meissner korpuskulasiga ishonishadi. 2 dan 40 Gts gacha bo'lgan past
chastotali tebranishlarga javob beradigan bu retseptor o'rtacha kattalikdagi
miyelinli nerv tolasining terminal shoxlaridan iborat bo'lib, ularning bir yoki bir
necha qatlamlari bilan o'ralgan Schwann hujayralari, laminar hujayralar deb
ataladi. Retseptorning neyritlari va laminar hujayralari epidermisdagi bazal hujayra
bilan birikishi mumkin.Meysner korpuskulasi yalang'och terining dermal
papillalarida bo'shashmasdan o'ralgan sezgi retseptoridir.
Agar Meissner korpuskuli teri orqali mahalliy og'riqsizlantiruvchi vositani
in'ektsiya qilish orqali tanlab inaktivatsiya qilinsa, chayqalish yoki past chastotali
tebranish hissi yo'qoladi. Bu shuni ko'rsatadiki, u pacinian tanachalarining yuqori
chastotali imkoniyatlarini funktsional ravishda to'ldiradi. Birgalikda bu ikki
retseptor insonning tebranishlarning to'liq diapazoniga sezgirligini hisobga olish
uchun etarli bo'lgan neyron signallarni beradi (Mountcastle va boshq. 1967).
Erkin nerv uchlari bilan bog'langan teri retseptorlariDermisda hali ham
noma'lum miyelinli va miyelinsiz tolalar mavjud. Ko'p qismi faqat teri, mushaklar
yoki periosteum orqali o'tadi, boshqalari (miyelinlangan va miyelinsiz) dermisda
tugaydi. Pacinian korpuskulasi kabi bir nechta istisnolardan tashqari, dermisdagi
ko'pchilik tolalar noto'g'ri aniqlangan yo'llar bilan yoki oddiygina erkin nerv
uchlari bilan tugaydi.
Ushbu noto'g'ri aniqlangan tugatishlarni farqlash uchun ko'proq anatomik
tadqiqotlar zarur bo'lsa-da, fiziologik tadqiqotlar bu tolalar turli xil ekologik
24

hodisalarni kodlashini aniq ko'rsatdi. Masalan, dermis va epidermis o'rtasidagi
tutashuvda joylashgan erkin nerv uchlari sovuq, issiqlik, issiqlik, og'riq, qichishish
va qichishish kabi talqin qilinadigan atrof-muhit stimullarini kodlash uchun
javobgardir. Kichkina tolalarning bu turli sinflaridan qaysi biri ma'lum his-
tuyg'ularni etkazishi hali noma'lum.
Bu erkin nerv tugunlarining aniq anatomik o'xshashligi, ehtimol, bizning
tadqiqot usullarining cheklanganligi bilan bog'liq, chunki erkin nerv uchlari
orasidagi strukturaviy farqlar asta-sekin paydo bo'ladi. Masalan, yalang'och terida
erkin nerv uchlarining ikki xil terminal rejimi ajratilgan: qalin, qisqa naqsh va
uzun, ingichka. Odamning tukli terisini o'rganish shuni ko'rsatdiki, gistokimyoviy
jihatdan taniqli nerv tugunlari dermal-epidermal birikmada tugaydi: penitsillat va
papiller uchlari.
Birinchisi miyelinsiz tolalardan kelib chiqadi va oxirlar tarmog'ini hosil qiladi;
aksincha, ikkinchisi miyelinli tolalardan kelib chiqadi va yuqorida aytib
o'tilganidek, soch teshiklari atrofida tugaydi. Ehtimol, bu strukturaviy
nomutanosibliklar funktsional farqlarga mos keladi.
Ayrim strukturaviy ob'ektlarga o'ziga xos funktsiyalarni berish hali imkoni
bo'lmasa-da, fiziologik tajribalardan ma'lum bo'ladiki, erkin nerv sonlarining
funktsional jihatdan har xil toifalari mavjud. Bir kichik miyelinli tola odamlarda
sovuqqa javob berishi aniqlandi. Erkin nerv uchlariga xizmat qiluvchi yana bir
miyelinsiz tola issiqqa javob beradi. Erkin asab tugunlarining bir sinfi haroratning
pasayishiga qanday qilib tanlab javob berishi mumkin, teri haroratining oshishi esa
boshqa sinfni issiqlik signalini qo'zg'atishi mumkinligi noma'lum. Tadqiqotlar
shuni ko'rsatadiki, erkin uchi bo'lgan bitta kichik tolaning faollashishi qichishish
yoki qitiqlash hissi uchun javobgar bo'lishi mumkin, shu bilan birga zararli
mexanik va zararli kimyoviy yoki termal stimullarga sezgir bo'lgan kichik
tolalarning ikkita klassi mavjud bo'lib, ular nayzalash uchun nerv asosini
ta'minlaydi. va yonish og'rig'i (Keele 1964).Anatomiya va fiziologik javob
o'rtasidagi aniq bog'liqlik yanada ilg'or usullarning rivojlanishini kutmoqda. Bu
25

shifokorga qiyinchilik tug'diradigan sabablar, paresteziya va giperpatiya kabi
kasalliklarni davolashda asosiy to'siqlardan biridir.Periferik nervlarning
shikastlanishi
Nerv funktsiyasini ikki toifaga bo'lish mumkin: sensor va motor. Periferik asab
shikastlanishi, odatda, asabning ezilishi yoki kesilishi natijasida kelib chiqadi,
shikastlangan nervdagi tolalar turiga qarab, ikkala funktsiyani yoki ikkalasini ham
buzishi mumkin. Dvigatelni yo'qotishning ba'zi jihatlari noto'g'ri talqin qilinadi
yoki e'tibordan chetda qoladi, chunki bu signallar mushaklarga tushmaydi, balki
vegetativ qon tomirlarini boshqarishga, haroratni tartibga solishga, epidermisning
tabiati va qalinligiga, shuningdek teri mexanik retseptorlari holatiga ta'sir qiladi.
Bu erda vosita innervatsiyasining yo'qolishi, shuningdek teri sezgisi uchun mas'ul
bo'lgan his-tuyg'ularga ta'sir qiluvchi innervatsiyaning yo'qolishi muhokama
qilinmaydi.
Terining sezgir innervatsiyasining yo'qolishi keyingi jarohatlar uchun zaiflikni
keltirib chiqaradi, chunki u potentsial zararli ogohlantirishlarga signal berishga
qodir bo'lmagan anestetik sirtni qoldiradi. Shikastlangandan so'ng, behushlik
qilingan terining sirtlari sekin shifo beradi, ehtimol qisman haroratni tartibga solish
va hujayra ovqatlanishi kabi asosiy omillarni tartibga soluvchi vegetativ
innervatsiya yo'qligi sababli.Bir necha hafta davomida denervatsiya qilingan teri
sezgi retseptorlari atrofiyaga uchray boshlaydi, bu jarayonni pasin va Meissner
tanachalari kabi yirik kapsulalangan retseptorlarda kuzatish oson. Agar
aksonlarning regeneratsiyasi sodir bo'lsa, funktsiyaning tiklanishi mumkin, ammo
tiklangan funktsiyaning sifati asl jarohatning tabiatiga va denervatsiya
davomiyligiga bog'liq bo'ladi (McKinnon va Dellon 1988).
Nervning siqilishidan keyin tiklanish asab uzilganidan keyin tiklanishdan ko'ra
tezroq, to'liqroq va funktsionalroqdir. Ikki omil asab siqilishi uchun qulay
prognozni tushuntiradi. Birinchidan, ko'proq aksonlar teri bilan aloqa qilishda yana
kesilgandan keyin bo'lishi mumkin; Ikkinchidan, ulanishlar Shvann hujayralari va
bazal membranalar deb ataladigan astarlar tomonidan o'zlarining dastlabki joyiga
26

qaytariladi, ularning ikkalasi ham ezilgan asabda saqlanib qoladi, holbuki nerv
kesishganidan keyin nervlar ko'pincha teri yuzasining noto'g'ri qismlariga o'tadi.
noto'g'ri Schwann hujayra yo'llari. Oxirgi holat buzilgan fazoviy ma'lumotlarning
miyaning somatosensor korteksiga yuborilishiga olib keladi. Biroq, ikkala holatda
ham, qayta tiklanadigan aksonlar o'zlari ilgari xizmat qilgan bir xil sensorli
retseptorlar sinfiga qaytishga qodir.
BOB yuzasidan xulosa Ⅱ
Teri retseptorlarining turli sinflari, barcha sezgi retseptorlari kabi, ikki yo'l
bilan aniqlanadi: anatomik tuzilmalari va nerv tolalari bo'ylab yuboradigan elektr
signallarining turi. Aniq tuzilgan retseptorlar odatda kashfiyotchilar nomi bilan
ataladi. Terida joylashgan sezgir retseptorlarning nisbatan kam sonli sinflarini
uchta asosiy toifaga bo'lish mumkin: mexanoreseptorlar, termal retseptorlar va
nosiseptorlar.Bu retseptorlarning barchasi ma'lum bir qo'zg'atuvchi haqida
ma'lumotni birinchi marta elektrokimyoviy neyron tilining bir turida kodlagandan
keyingina etkazishi mumkin. Ushbu neyron kodlar turli chastotalar va nerv
impulslarining naqshlaridan foydalanadi, ularni olimlar endigina hal qila
boshladilar. Haqiqatan ham, neyrofiziologik tadqiqotlarning muhim tarmog'i
butunlay hissiy retseptorlarni o'rganishga va atrof-muhitdagi energiya holatlarini
neyron kodlarga aylantirish usullariga bag'ishlangan. Kodlar hosil bo'lgach, ular
markaziy asab tizimiga signallarni etkazib berish orqali retseptorlarga xizmat
27

qiluvchi nerv hujayralari bo'lgan afferent tolalar bo'ylab markaziy ravishda
uzatiladi.
Retseptorlar tomonidan ishlab chiqarilgan xabarlar uzluksiz, o'zgarmas
stimulyatsiyaga berilgan javob asosida bo'linishi mumkin: asta-sekin moslashuvchi
retseptorlar doimiy qo'zg'atuvchining davomiyligi uchun markaziy asab tizimiga
elektrokimyoviy impulslarni yuboradi, tez moslashuvchi retseptorlar esa ularning
zaryadini asta-sekin kamaytiradi. past boshlang'ich darajaga etgunga qadar yoki
butunlay to'xtaguncha barqaror stimulning mavjudligi, shundan so'ng markaziy
asab tizimiga stimulning davom etishi haqida xabar berishni to'xtatadi.
Og'riq, issiqlik, sovuqlik, bosim va tebranishning bir-biridan farq qiladigan
sezgilari hissiy retseptorlarning alohida sinflari va ular bilan bog'liq nerv tolalari
faoliyati natijasida hosil bo'ladi. Masalan, "flutter" va "vibratsiya" atamalari
tebranishga sezgir retseptorlarning ikki xil sinflari tomonidan kodlangan ikkita
biroz farqli tebranish hissiyotlarini ajratish uchun ishlatiladi (Mountcastle va
boshq. 1967). Og'riq hissi, yonish og'rig'i va og'riqli og'riq deb nomlanuvchi uchta
muhim toifaning har biri nosiseptiv afferent tolaning alohida sinfi bilan bog'liq.
Biroq, bu o'ziga xos sezgi faqat bitta sinf retseptorlarini o'z ichiga oladi, degani
emas; bir nechta retseptorlar sinfi ma'lum bir sezgiga hissa qo'shishi mumkin va
aslida sezgilar turli retseptorlar sinflarining nisbiy hissasiga qarab farq qilishi
mumkin. Retseptorning anatomik tuzilishining u yaratadigan neyron signallari
bilan o'zaro bog'liqligi korpuskulyar yoki kapsulalangan uchlari bo'lgan katta va
oson boshqariladigan retseptorlarda yaqqol namoyon bo'ladi. Ayniqsa, pacininan
va Meissner tanachalari yaxshi tushuniladi, ular yuqorida muhokama qilingan
sochlardagi nerv uchlari kabi tebranish hissiyotlarini etkazadi.
Pacinian korpuskuli yalang'och ko'z bilan ko'rish uchun etarlicha katta, bu
retseptorni o'ziga xos nerv reaktsiyasi bilan bog'lashni osonlashtiradi. Dermisda,
odatda tendonlar yoki bo'g'inlar atrofida joylashgan bo'lib, 0.5 × 1.0 mm
o'lchamdagi piyozga o'xshash tuzilishdir. U tananing eng katta afferent tolalaridan
biri tomonidan xizmat qiladi, diametri 8 dan 13 mkm gacha va sekundiga 50 dan
28

80 metrgacha o'tadi. Uning yorug'lik va elektron mikroskoplari tomonidan yaxshi
o'rganilgan anatomiyasi hammaga ma'lum.
Korpuskulaning asosiy komponenti suyuqlik bilan to'ldirilgan bo'shliqlarni
o'rab turgan hujayrali materialdan tashkil topgan tashqi yadrodir. Keyin tashqi
yadroning o'zi markaziy kanal va kapillyar tarmoq orqali kirib boradigan kapsula
bilan o'ralgan. Kanal orqali diametri 7 dan 11 mm gacha bo'lgan bitta miyelinli
nerv tolasi o'tadi, u uzun, miyelinsiz nerv terminaliga aylanadi va korpuskulaning
markaziga chuqur kiradi. Terminal aksoni ellipssimon, shoxsimon jarayonlarga
ega.
Pacinian korpuskulasi tez moslashuvchi retseptordir. Doimiy bosimga duchor
bo'lganda, u faqat stimulning boshida va oxirida impuls hosil qiladi. U yuqori
chastotali tebranishlarga (80 dan 400 Gts gacha) javob beradi va 250 Gts atrofida
tebranishlarga eng sezgir. Ko'pincha, bu retseptorlar suyaklar va tendonlar bo'ylab
uzatiladigan tebranishlarga javob beradi va o'ta sezgirligi tufayli ular qo'lda ozgina
havo bilan faollashishi mumkin
Xulosa
Teri orqali sezish, shuningdek, teginish hissi sifatida ham tanilgan, ko'r bo'lgan
odamlar uchun juda muhim jihatdir. Teri inson tanasidagi eng katta sezgi organ
bo'lib, u ko'r odamlarga o'z atrofida harakat qilishda, Brayl alifbosini o'qishda va
teginish orqali turli tekstura va shakllarni talqin qilishda muhim rol o'ynaydi. Taktil
sezish miyaga muhim fikrlar va ma'lumotlarni taqdim etishi mumkin, bu ko'r
bo'lgan odamlarga atrofdagi dunyoni tushunish va o'zaro munosabatda bo'lishga
yordam beradi.
Ko'zi ojizlar uchun terini idrok etish orqali sun'iy "ko'rish" usulini ishlab
chiqishning potentsial rejasi quyidagi bosqichlarni o'z ichiga olishi mumkin:
1. Tadqiqot va ishlanmalar:
29

- mavjud sezgi o'rnini bosuvchi qurilmalar va texnologiyalar bo'yicha puxta
tadqiqotlar o'tkazish.
- Rivojlanish jarayonini xabardor qilish uchun sun'iy intellekt, mashinani
o'rganish va neyrotexnologiya sohasidagi so'nggi yutuqlarni o'rganing.
2. Dizayn va prototiplash:
- Vizual ma'lumotni taktil yoki eshitish signallariga aylantira oladigan qurilma
prototipini yaratish uchun muhandislar, dizaynerlar va nevrologlar bilan hamkorlik
qiling.
- Portativlik, foydalanuvchilarga qulaylik va real muhitda samaradorlik kabi
omillarni ko'rib chiqing.
3. Foydalanuvchi testi va fikr-mulohazalari:
- Prototip bo'yicha fikr-mulohazalarni to'plash uchun foydalanuvchi testida
ishtirok etish uchun ko'zi ojiz shaxslarni yollash.
- Qurilmaning funksionalligi va foydalanuvchi tajribasini yaxshilash uchun
foydalanuvchilarning fikr-mulohazalari asosida dizaynni takrorlang.
4. Trening va reabilitatsiya:
- Ko‘zi ojiz shaxslarga qurilmadan samarali foydalanishni o‘rganishga yordam
beradigan o‘quv dasturlari va reabilitatsiya protokollarini ishlab chiqish.
- Kundalik hayotda texnologiyadan foydalanishga moslashgan
foydalanuvchilarga doimiy yordam va yo'l-yo'riq ko'rsating.
5. Normativ hujjatlarni tasdiqlash va tijoratlashtirish:
- Xavfsizlik va samaradorlik standartlariga muvofiqligini ta'minlash uchun
nazorat qiluvchi organlar bilan ishlash.
- Texnologiyani ko'r odamlarning kengroq auditoriyasi uchun ochiq qilish uchun
tijoratlashtirish imkoniyatlarini o'rganing.
30

6. Davomli tadqiqot va innovatsiyalar:
- Qurilmaning imkoniyatlarini oshirish va foydalanuvchi tajribasini
yaxshilashning yangi usullarini o'rganish uchun doimiy tadqiqot va ishlanmalarga
sarmoya kiriting.
- sohadagi yutuqlarning oldingi saflarida qolish uchun ilmiy muassasalar,
tadqiqot tashkilotlari va sanoat hamkorlari bilan hamkorlik qiling.
Glossariy
Tiflopedagogika - grekcha typlos so‘zidan olingan bo‘lib, ko‘r va pedagogika
ma’nolarini anglatadi.
Brayl yozuvi - ko‘zi ojizlar tomonidan qoMlanuvchi nutq shakli .
Ko‘rish qoldi - ko‘rishida nuqsoni bolgan shaxslarda ko‘rishqobiliyati
imkoniyatlarining saqlanganlik darajasi .
Tiflopedagog - ko‘rishida nuqsoni bolgan (ko‘zi ojiz, zaif ko‘ruvchi) bolalar
ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi o‘qituvchi.
Kompensatsiya - ta’lim-tarbiya jarayonida soglom sezgi a’zolariga tayanish .
31

Maxsus MTM - ko‘rishida nuqsoni bolgan bolalarga mo’jallangan maktabgacha
ta’lim muassasalari
Ambliopiya - ko‘ruv analizatorining funksional buzilishlari natijasida ko‘rish
qobiliyatining pasayishi .
Ko‘ruv o‘tkirligi - ko‘zni bir-biridan eng kam masofada turgan ikki nuqtani
ayrim-ayrim ko‘ra olish layoqatidir.
Ko‘ruv maydoni - bu odam ko‘zlari va boshni qimirlatmay turganida ko‘rib idrok
etadigan maydondir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Karimov I. « 0 ‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida» -Т.: « 0
‘zbekiston», 2012 y.
2.Karimov I. «Barkamol avlod - 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori». -Т.:
«Sharq», 1997 y.
3 Karimov I. «Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch» - Т.: «Ma’naviyat», 2008 y.
4. «Ta’lim to‘g‘risidagi» Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» -Т.: 1997 у.
5. Mavlonova, O.To‘rayeva, K.Xoliqberdiyev Pedagogika. « 0 ‘qituvchi», 2000 y.
32

6. Rahmanova V.S. Maxsus pedagogika (mutaxassislikka kirish). Т.: G ‘.G‘ulom.
2005 y.
7. M.Yu. Ayupova «Logopediya» -Т.: « 0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati»,
2007-yil.
8. Карпунина О.И., Рябова H.B. Специальная педагогика в опорных схемах.
—М. 2002.
9. Якунин П.А., Ермаков В.П. Основы тифлопедагогики. -М ., 2000.
10.Алексеев О.А., Ермаков В.П., Смирнов В.Н. Организация кабинетов
трудового обучения для школ слепых и слабовидящих. -Свердловск, 1987 г.
11.Казаков А.А. Организация кабинета природоведения для школ слепых и
слабовидящих. -Свердловск, 1987 г.
12. Ермаков В.П., Куличева Н.И. Профориентация слепых школьников.-М.,
1982.
13. Ермаков В.П. Основы обучения и профессиональной ориентации слепых
слабовидящих школьнков. -М ., 1987.
14. Munawarov A.K. Oila pedagogikasi. -Т.: «O'qituvchi», 1994 у.
15. Mo‘minova L.R. Nogiron bolalarni oilada tarbiyasi. 1996 y.
33

Teri tuyish orqali ko'rishning suniy usuli. Ko'zi ojizlar misolida

Sotib olish