Termometr va uning metrologik tasniflanishini o‘rganish

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	5.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

13 Продаж

Termometr va uning metrologik tasniflanishini o‘rganish

Купить

KIRISH
Zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari aniq ishonchli o‘lchash
natijalarini olish, o‘lchash vositalarini keng qo‘llanishini talab qiladi.
Shuning uchun Oliy ta’lim Davlat standartida “Muxandislik va muxandislik ishi”
ta’lim sohalarida “Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish” faniga
keng o‘rin ajratilgan. Metorlogiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish fani
dasturi axborotva kommunikatsiya texnologiyalari uchun zarur bo‘lgan o‘lchashlar
birliligini ta’minlash, o‘lchash vositalari, o‘lchashlar yagonaligi, o‘lchash
xatoliklari va noaniqliklari, standartlashtirish turlari, normativ hujjatlar toifalari,
sertifikatlashtirish turlari va sxemalari, mahsulot sifati va xavfsizligi bo‘yicha
boshlang‘ich tushunchalar va ularning amaliy tadbiqlarini o‘zichiga olgan
bo‘limlaridan tashkil topgan.
Zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari sohasida turli metrologik,
standartlashtirish sifat va sifat boshqaruvi, sertifikatlashtirish bo‘yicha masalalar
bilan shug‘ullanish, hamda me’yoriy hujjatlar va standartlar bilan ishlash borasida
yo‘nalishga mos yetarli bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdir. Shuning
uchun o‘lchashlar birliligini ta’minlash, standartlashtirish va sertifikatlashtirish
tizimlarini o‘rganish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu fan axborot va
kommunikatsiya texnologiyalarida qo‘llaniladigano‘lchash vositalari metrologik
tavsiflarini, xatoliklar klassifikatsiyasi, noaniqliklar turlari va manbaalari
standartlashtirishning turli darajadagi ob’ektlari, sertifikatlashtirish tizimi
bosqichlarini o‘rganish masalalarini o‘z ichiga oladi.
Hozirgi vaqtda hech bir mutaxassis ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni sifatli
tavsiflaydigan aniq o lchashlarsiz tasavvur qilolmaydi. Muammo qanchalikʻ
murakkab bo lsa, uning yechimida o lchashlarning ahamiyati shunchalik katta
ʻ ʻ
bo ladi. Bugungi kunda o lchash natijalari foydalanilmaydigan inson faoliyati
ʻ ʻ
doirasi yo q. Ishonchli o lchash axboroti xalq xo jaligi boshqaruvining barcha
ʻ ʻ ʻ
darajada iqtisodiyot va tekshiruvning asosi bo lib hisoblanadi.
ʻ
Inson dunyoni anglashda o zining mo ljallaganlarini ko radi. Insoniyatning ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ
yillik tajribasidan kelib chiqqan holda fizik kattaliklarning sonli qiymati bilan

bog liq quyidagi xulosaga kelingan: bilish uchun o lchash kerak. Mantiq yanaʻ ʻ
davom etadi: o lchash uchun o lchovni o rganish kerak, ya’ni kattalik qiymati
ʻ ʻ ʻ
birligini – birlikni o rganish lozim. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, fizik
ʻ
kattalikni sonli qiymatini aniqlash uchun malum aniqlikdagi va tavsiflari barqaror
bo lgan birlik etaloni zarur.
ʻ
Ma’lumki, kattaliklarni o lchash amaliyotini bajarishdan oldin mutxassislar nazariy
ʻ
bilimlar bilan, ya’ni o lchashlar nazariyasiga oid bilimlar bilan tanish bo lishlari
ʻ ʻ
lozim. Chunki nazariyasiz amaliyot yo q.
ʻ
Nazariy metrologiya bo limi metrologiyaning fundamental asoslarini, ya’ni nazariy
ʻ
bilimlarni va asoslarini ishlab chiqish bilan shug ullanadi. Shu sababli ushbu
ʻ
bo limda talabalar bilish nazariyasi va uning ahamiyati, o lchashlar, o lchanadigan
ʻ ʻ ʻ
kattaliklar va ularning turli tavsiflari, kattaliklarning birliklari va 4 o lchamliklari,
ʻ
kattaliklarning shkalalari va ularning hosil qilinishi, birliklar tizimlari,
o lchashlarning turlari va usullari, o lchash xatoliklari, tasodifiy jarayonlar va
ʻ ʻ
tasodidfiy kattaliklar va boshqalar haqidagi nazariy bilimlarga, tushunchalarga va
amaliy ko nikmalarga ega bo ladilar.
ʻ ʻ

I-BOB. O LCHANADIGAN KATTALIKLARNING MIQDOR VA SIFATʻ
XARAKTERISTIKALARI
1.1. O lchash kattaligi haqida tushuncha
ʻ
O lchash obyektining qabul qilingan birliklardagi (yoki maxsus shkalalardagi) va
ʻ
son qiymatlarida ifodalanuvchi o lchanayotgan xossasi o lchash kattaligi
ʻ ʻ
hisoblanadi.
O zDSt 8.010.1:2002 “O lchovlar birligini ta’minlash davlat tizimi. Metrologiya.
ʻ ʻ
Atamalar va ta’riflar. 1 – qism. Asosiy va umumiy atamalar” nomli davlat
standartiga ko ra:
ʻ
O lchanadigan kattalik (ing.: measurand quantity) – o lchash vazifasining asosiy
ʻ ʻ
maqsadiga muvofiq o lchanishi lozim bo lgan, o lchanadigan yoki o lchangan
ʻ ʻ ʻ ʻ
kattalik.
O lchanadigan kattaliklarga asosan fizik kattaliklar (2.1-rasm) kiradi.
ʻ
Kattaliklarning qaysi sohada qo llanilishiga qarab ularni guruhlarga ajratishimiz
ʻ
mumkin. Masalan, mexanik kattaliklar, elektr kattaliklar, issiqlik kattaliklari,
akustik kattaliklar, optik kattaliklar va h.k.
Fizik kattaliklar asosiy va hosilaviy kattaliklarga bo linadi.
ʻ
Asosiy kattalik deb, ko rilayotgan tizimga kiradigan va tizimning boshqa
ʻ
kattaliklaridan mustaqil deb shartli ravishda qabul qilingan kattalikga aytiladi
(O zDSt 8.010.1:2002 standarti bo yicha).
ʻ ʻ
Asosiy fizik kattaliklar 7 ta bo lib, bular: uzunlik, vaqt, massa, temperatura, tok
ʻ
kuchi, modda miqdori va yorug lik kuchi.
ʻ
Hosilaviy kattalik deb, tizimga kiradigan va bu tizimning asosiy katta-liklari orqali
aniqlanadigan kattalikga aytiladi (O zDSt 8.010.1:2002 standarti bo yicha).
ʻ ʻ
Masalan, tezlik, tezlanish, elektr qarshiligi, quvvat va boshqalar.
Kattaliklarni additiv va noadditiv kattaliklar guruhlariga ajratish mumkin.
Additiv kattaliklar – turli qiymatlarini jamlash, sonli koeffisiyentga ko paytirish,
ʻ
bir-biriga bo lish mumkin bo lgan kattaliklar. Misol, uzunlik, massa, vaqt, bosim,
ʻ ʻ
kuch va boshqalar additiv kattaliklarga kiradi.

Noadditiv kattaliklar – qiymatlarini jamlash, sonli koeffisiyentga ko paytirish yokiʻ
bir-biriga bo lish ma’nosiz bo lgan kattaliklardir.
ʻ ʻ Masalan, termodinamik harorat
noadditiv kattalik hisoblanadi.
1.1-rasm. Fizik kattaliklarning turlari.

1.2. O lchanadigan kattaliklarning miqdor xarakteristikalariʻ
Fanda o lchanadigan kattalik bilan bog liq bo lgan bir qancha tushunchalar va
ʻ ʻ ʻ
atamalar mavjud. Jumladan, “kattalikning o lchami”, “kattalikning qiymati”,
ʻ
“kattalikning sonli qiymati”, “chin qiymat”, “haqiqiy qiymat”, “parametr” va b.
Kattalikning o lchami (ing.: magnitude of a physical quantity) – muayyan
ʻ
miqdoriy obyekt, tizim, hodisa yoki jarayonga tegishli bo lgan kattalikning
ʻ
miqdoriy aniqlanganligi.
Kattalikning qiymati (ing.: of a quantity) – kattalik uchun qabul qilingan
birliklarning ma’lum bir soni bilan kattalikning o lchamini ifodalash.
ʻ
Kattalikning sonli qiymati (ing.: numerical value of a quantity) – kattalikning
qiymatiga kiruvchi nomsiz son.
Chin qiymat (ing.: true value of a quantity) – ma’lum kattalikni sifat va miqdor
jihatdan ideal tavsiflay oladigan kattalik qiymati.
Kattalikning chin qiymati absolyut chin tushubchasiga mos keltirilishi mumkin.
Chin qiymat o lchash usullari va vositalarini to xtovsiz takomillashtirib, cheksiz
ʻ ʻ
o lchashlar jarayoni natijasida olinishi mumkin [15]. Ammo biz amalda
ʻ
kattalikning chin qiymatini o lchash imkoniyatiga ega emasmiz. Shu sababli
ʻ
o lchashlar ishlarida uning o rnida qo llaniladigan “haqiqiy qiymat” tushunchasi
ʻ ʻ ʻ
kiritilgan.
Haqiqiy qiymat (ing.: conventional true value of a quantity) – tajriba orqali
topilgan qiymat chin qiymatga shu darajada yaqinki, berilgan masalada buning
o rnida foydalanilishi mumkin.
ʻ
Parameter – berilgan kattalikni o lchashda yordamchi sifatida qaraladigan kattalik.
ʻ
Misol, o zgaruvchan tokning elektr kuchlanishini o lchashda tok chastotasi
ʻ ʻ
kuchlanish parametri sifatida ko riladi. Mahsulot sifatini baholashda ko pincha
ʻ ʻ
“o lchanadigan parametrlar” ifodasi qo llaniladi. Bunda parametrlar deb, odatda,
ʻ ʻ
buyumlarning yoki jarayonlarning sifatini to liq ifodalaydigan kattaliklar
ʻ
tushuniladi.
Mashinasozlik, asbobsizlik va shu kabi sohlarda detallarning o lchamlari va shakli
ʻ
mashinalarni yoki jihozlarni loyihalashtirishda aniqlanadi. Loyihalovchi

konstruktor detallarning ishlash sharoitini bilgan holda, material tanlaydi va eng
ma'qul shaklini belgilab oladiki, uning hisoblab chiqilgan o lchamlari ishchiʻ
yuklanish ostida detalning materiali, mustah-kamlik zahirasini saqlaydi.
Hisoblarda hosil bo lgan detal o lchamlarining miqdori me’yoriy miqdorgacha
ʻ ʻ
yaxlitlanadi va ko p holatlarda butun raqamgacha keltirilib, bu oxirgi o lcham
ʻ ʻ
chizmalarga qo yiladi.
ʻ
Detallarni yasash uchun chizma asosiy hujjat hisoblanadi. Chizmaga qo yilgan har
ʻ
qanday o lcham (uzunlik, eni, diametr va h.k)nominal o lcham bo lib hisoblanadi.
ʻ ʻ ʻ
Bu o lcham hamma vaqt haqiqiy o lchamdan farq qiladi, chunki haqiqiy o lcham,
ʻ ʻ ʻ
detalga ishlov berish natijasida hosil bo ladi.
ʻ
Haqiqiy o lcham deb, yo l qo yilgan xatolik bilan o lchangan o lchamga aytiladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Tayyor detalning o lchami haqiqiy o lchamdir.
ʻ ʻ
Detallarni ishlab chiqishda amalda qanday ishlov berish usuli va texnik jihozlar
tanlanmasin, baribir berilgan nominal o lchamni mutlaq aniq hosil qila olmaymiz.
ʻ
Shuningdek aynan bir xil o lchamga ega detallarni ham ishlab chiqarish mumkin
ʻ
emas. Bundan ko rinadiki, nominal va haqiqiy o lchamlar orasida, albatta, hamma
ʻ ʻ
vaqt farq bo ladi. Buni detalga ishlov berish uchun joyiga o rnatishda va ishlov
ʻ ʻ
berish jarayonidagi, uni o lchashlardagi xatoliklarning ta’siri va boshqa ko plab
ʻ ʻ
sabablar bilan tushuntirish mumkin. Har doim juda ham yuqori aniqlikdagi
detallarni tayyorlash, ishlab chiqish shart emas. Ba'zida nominal o lchamdan
ʻ
ma'lum miqdordagi og ishlarga ega bo lgan o lchamli detallar ham qoniqarli
ʻ ʻ ʻ
darajada ishlab, unga qo yilgan talablarni bajarib bera oladi. Shuning uchun,
ʻ
nominal o lchamni albatta egallash shart emas.
ʻ
Haqiqiy o lcham ro xsat etilgan ikkita chetki o lchamlar oralig ida yoki ularga
ʻ ʻ ʻ ʻ
teng bo lishi kerak. Detal tayyorlanayotganda uning o lchami ikkita qiymatlar,
ʻ ʻ
ya'ni ro xsat etilgan chekka qiymatlar bilan berilishi mumkin. Bu qiymatlareng
ʻ
katta va eng kichik chekka o lchamlar deyiladi. Yaroqli detalning o lchami mana
ʻ ʻ
shu chekka o lchamlar oralig ida bo lishi kerak
ʻ ʻ ʻ

1.3. O lchanadigan kattaliklarning sifat xarakteristikalariʻ
Kattaliklar juda ko p va turli-tuman, lekin ularning barchasi ham ikkitagina tavsif
ʻ
bilan tushuntiriladi. Bu – sifat va miqdor tavsiflari.
Sifat tavsifi – olingan kattalikning mohiyatini, mazmunini ifodalaydigan tavsif
hisoblanadi. Gap masofa borasida ketganda muayyan olingan obyektning
o lchamlarini, uzun-qisqaligini yoki baland-pastligini bildiruvchi xususiyatni
ʻ
tushunamiz, ya’ni ko z oldimizga keltiramiz. Buni oddiygina bir tajribadan
ʻ
bilishimiz mumkin. Bir daqiqaga boshqa ishlaringizni yig ishtirib, ko z oldingizga
ʻ ʻ
og irlik va harorat nomli kattaliklarni keltiring... Xo sh, ularning sifat tavsiflarini
ʻ ʻ
seza oldingizmi. Bir narsaga ahamiyat bering-a, og irlik deganda qandaydir bir
ʻ
mavhum, og ir yoki yengil obyektni, aksariyat, tarozi toshlarini ko z oldiga
ʻ ʻ
keltirsangsiz, harorat to g risida gap borganda esa, issiq-sovuqlikni bildiruvchi bir
ʻ ʻ
narsani gavdalantirgansiz. Aynan mana shular biz sizga tushuntirmoqchi bo lgan
ʻ
kattalikning sifat tavsifi bo lib hisoblanadi
ʻ
O lchanadigan kattaliklar sifatiy va miqdoriy xarakteristikalarga ega bo ladi.
ʻ ʻ
O lchanadigan kattaliklarning sifatiy tavsiflaridagi o zaro farqlarni ifodalash uchun
ʻ ʻ
kattalikning o lchamligidan foydalaniladi.
ʻ
Kattalikning o lchamligi – turli darajalardagi asosiy kattaliklar simvollarining
ʻ
ko paytmalaridan tuzilgan, ushbu kattalikni mazkur kattaliklar tizimida aso siy
ʻ
kattaliklar bilan bog liqligini aks ettiruvchi hamda mutanosiblik koeffitsienti 1ga
ʻ
teng bo lgan darajali bir had shaklidagi ifoda (O zDSt 8.010.1:2002 standarti
ʻ ʻ
bo yicha).
ʻ
Kattalikning o lchamligi “dim” simvoli bilan belgilanadi (inglizha “dimension -
ʻ
o lcham, o lchamlik” so zidan olingan).
ʻ ʻ ʻ
Asosiy kattliklarning o lchamligi o ziga nisbatan olinganda birga teng, ya’ni asosiy
ʻ ʻ
kattalik o lchamligining formulasi uning simvollariga mos keladi (O zDSt
ʻ ʻ
8.010.1:2002 standarti). Odatda, asosiy kattaliklarning o lchamligi mos holda bosh
ʻ
harflar bilan belgilanadi: uzunlik  L; massa  M; vaqt  T; termodinamik
harorat   ; elektr tok kuchi  I; modda miqdori  N; yorug lik kuchi
ʻ  J

Hosilaviy kattaliklarning o lchamligini aniqlashda quyidagi qoidalarga amal qilishʻ
lozim:
1. Tenglamaning o ng va chap tomonlarining o lchamligi mos kelmasligi mumkin
ʻ ʻ
emas, chunki, faqat bir xil xossalargina o zaro solishtirilishi mumkin. Bundan
ʻ
xulosa qilib aytadigan bo lsak, faqat bir xil o lchamlikka ega bo lgan
ʻ ʻ ʻ
kattaliklarnigina algebraik qo shishimiz mumkin.
ʻ
2. O lchamliklarning algebrasi ko payuvchandir, ya’ni faqatgina ko paytirish
ʻ ʻ ʻ
amalidan iboratdir.
2.1. Bir nechta kattaliklarning ko paytmasining o lchamligi ularning
ʻ ʻ
o lchamliklarining ko paytmasiga teng, ya’ni: A,B,C,Q kattaliklarining qiymatlari
ʻ ʻ
orasidagi bog lanish Q = ABC ko rinishda berilgan bo lsa, u holda
ʻ ʻ ʻ
dimQ = (dimA)(dimB)(dimC) (2.1)
2.2. Bir kattalikni boshqasiga bo lishdagi bo linmaning o lchamligi ularning
ʻ ʻ ʻ
o lchamliklarining nisbatiga teng, ya’ni Q = A/B bo lsa, u holda
ʻ ʻ
dimQ = (dimA) (dimB) -1
(2.2)
2.3. Darajaga ko tarilgan ixtiyoriy kattalikning o lchamligi uning o lchamligini shu
ʻ ʻ ʻ
darajaga oshirilganligiga tengdir, ya’ni, Q = An bo lsa, u holda,
ʻ
dim Q = dim n
A (2.3)
Masalan, tezlik  = S/t bo lsa, uning o lchamligi dim
ʻ ʻ  = dimS/dimt = L/T bo lishi ʻ
kerak. Lekin kattalikning o lchamligini ifodalashda faqatgina ko paytirish
ʻ ʻ
amalidan foydalanilishini e’tiborga oladigan bo lsak, tezlikning o lchamligi dim
ʻ ʻ 
= LT -1
tarzida ifodalandi.
Shunday qilib, hosilaviy kattalikning o lchamligini ifodalashda quyidagi
ʻ
formuladan foydalanishimiz mumkin:
dim Q = L n
M m
T k
...., (2.4)
bunda: L, M, T..., - mos ravishda asosiy kattaliklarning o lchamligi;
ʻ
n, m, k..., - o lchamlikning daraja ko rsatkichi.
ʻ ʻ
Kattalikning o lchamlilik ko rsatkichi - hosilaviy kattalikning o lchamliligiga
ʻ ʻ ʻ
kiradigan asosiy kattalik o lchamligining oshirilgan daraja ko rsatkichi.
ʻ ʻ

Yuqorida keltirilgan formuladagi n, m, k..., daraja ko rsatkichlari Q kattalikʻ
hosilasi o lchamligining ko rsatkichlari deb ataladi. Asosiy kattalik
ʻ ʻ
o lchamligining ko rsatkichi o ziga nisbatan olinganda birga teng.
ʻ ʻ ʻ
Har bir o lchamlikning daraja ko rsatkichi musbat yoki manfiy, butun yoki kasr
ʻ ʻ
songa yoxud nolga teng bo lishi mumkin.
ʻ
O lchamligidagi asosiy kattaliklarning kamida biri nolga teng bo lmagan darajaga
ʻ ʻ
oshirilgan kattalik o lchamli kattalik deyiladi.
ʻ
Agar barcha daraja ko rsatkichlari nolga teng bo lsa, u holda bunday kattalikni
ʻ ʻ
o lchamsiz kattalik deyiladi. Bu kattalik bir nomdagi kattaliklarning nisbati bilan
ʻ
aniqlanadigan nisbiy (masalan, dielektrik o tkazuvchanlik), logarifmik (masalan,
ʻ
elektr quvvati va kuchlanishining logarifmik nisbati) bo lishi mumkin.
ʻ
O lchamliklarning nazariyasi odatda hosil qilingan ifoda (formula)larni tezda
ʻ
tekshirish uchun juda qo l keladi. Ba’zan esa bu tekshiruv noma’lum bo lgan
ʻ ʻ
kattaliklarni topish imkonini beradi.

1.4. Fizik kattaliklarning asosiy ta’riflari
SI ning barcha asosiy birliklarining rasmiy ta’riflari O TXQning rasmiyʻ
axborotnomasi – Copmtes Rendus (CR) orqali belgilangan
Quyida SI tizimining asosiy birliklarining ta’riflari va ularningtarixi haqida
ma’lumot berib o tamiz
ʻ
Uzunlik birligi - Metr. 1889 yildan boshlab metr ta’rifi platina-iridiy qotishmasi
asosida tayyorlangan xalqaro etalonga asoslangan edi. Lekin uni, 1960 yilda XI –
O TXK, Kripton-86 atomining vakuumdagi nurlanishining to lqin uzunligiga
ʻ ʻ
muvofiq keluvchi ta’rifi bilan almashtirdi. Bu o zgarish metrni aniqlashni
ʻ
takomillashtirish, natijaning aniqligini oshirish maqsadida amalga oshirilgan
bo lib, u Kripton-86 atomining 2P10 va 5d5 sathlariaro o tishiga muvofiq
ʻ ʻ
keladigan vakuumdagi nurlanishning 1650763,73 to lqin uzunligiga teng ekanligi
ʻ
belgilangan edi. Bu ta’rif ham O TXKning XVII - Bosh konferensiyasida, (1983,
ʻ
Rezolyutsiya 1, CR-97 va Metrologia, 1984, 20, 25) quyidagi yangisi bilan
almashtirildi:
Metr – yorug likning vakuumda soniyaning 1/299792458 qismida bosib o tadigan
ʻ ʻ
masofasiga teng.
Bundan ma’lum bo ladiki, yorug lik vakuumda soniyasiga 299792458 metr/soniya
ʻ ʻ
tezlik bilan harakatlanar ekan. Metrning 1889 yilda 1-O TXQ (CR, 34-38)
ʻ
tomonidan rasman tasdiqlangan asl etaloni hali hamon O TXQ idorasida, 1889
ʻ
yilda belgilangan sharoitlarda saqlanmoqda
Massa birligi – Kilogramm. Platina-iridiy qotishmasidan tayyorlangan tarixiy
artefakt – Xalqaro Kilogramm etaloni, 1889 yildagi 1-O TXK (CR, 34-38) orqali
ʻ
bunday e’lon qilingan: Ushbu namuna etalon, bundan buyon massa birligining
asosi bo ladi.
ʻ
III-O TXK (1901 yil, CR, 70) deklaratsiya orqali «vazn» so zining ikki ma’noli
ʻ ʻ
talqin qilinishiga chek qo yish maqsadida quyidagi tasdiqni qabul qildi:
ʻ
Kilogramm – massa birligi; u Xalqaro kilogramm etaloni massasiga teng.
Bundan kelib chiqadiki, xalqaro kilogramm etalonining massasi doimo aniq 1
kilogrammga teng: m(K)=1 kg. Lekin, doimiy muqarrar bo lgan hodisa – yuza
ʻ

qismida chang to planishi natijasida, Xalqaro kilogramm etaloni oldini olibʻ
bo lmaydigan sirt ifloslanishi tufayli yiliga 1 µg vazn ortishiga uchramoqda. Shu
ʻ
sababli O TXI, xalqaro etalon massasining keyingi tadqiqotlar uchun qiymatini,
ʻ
tasdiqlangan usulda yuvib tozalangandan so ng, Platina-Irridiy qotishmasi etalon
ʻ
namunasining aniqlangan yangi qiymati bilan Milliy standartlarni
muvofiqlashtirishni (kalibrovka qilishni) amalga oshiradi.
2020 yil 20 maydan boshlab yangi xalqaro massa etaloni prototipi amalda
foydalanishga kirirtilgan. Qabul qilingan yangi etalonga asosan kilogramm Plank
doimiysi va Eynshteynning o sha mashhur E=mc2 formulasi asosida ta’riflabadi
ʻ
Demak, kilogrammning yangi ta’rifi quyidagicha:
Kilogramm bu – atom soatidagi seziy-133 atomlari bilan bir xil chastotada
ossilyatsiyalanuvchi 1,4755214∙10 dona fotonlarning energiyasiga teng.
⁴⁰
1.2-rasm. Massa birligining yangi xalqaro etaloni.
Vaqt birligi – Soniya. Vaqt birligi – soniyani avvallari Quyosh sutkasining
1/86400 qismiga teng deb qabul qilinar edi. «Quyosh sutkasi»ning aniq ta’rifini
astronomlar shakllantirishgan. Lekin, o lchashlarning ko rsatishicha, Yerning
ʻ ʻ
aylanish jarayoni nodavriy o zgarishlar bilan kechishi tufayli, yuqoridagi ta’rif
ʻ
qoniqarli bo lmay qoldi. Vaqt birligini yanada aniq belgilash uchun XI - O TXK
ʻ ʻ
Xalqaro Astronomiya Ittifoqining 1900-chi tropik yilga asoslanib taklif qilgan
ta’rifini qabul qildi.

Elektr toki kuchi birligi – Amper. Tok kuchi va qarshilik uchun «Xalqaro
birliklar» deb atalgan birliklar 1893 yilda Chikagoda o tkazilgan Xalqaro Elektrʻ
Kongressida tasdiqlangan va «Xalqaro amper» va «Xalqaro om»larning ta’riflari
1908 yildagi London kongressida qabul qilingan edi. Garchi VIII-O TXK da ham
ʻ
elektr sohasiga tegishli «Xalqaro birliklar» ning «Mutlaq birliklar» bilan
almashtirilishi yakdillik ma’qullangan bo lsa hamki, bu faqat IX-O TXK (1948) da
ʻ ʻ
O TXI taklif etgan quyidagi ko rinishda qabul qilindi
ʻ ʻ
Amper – vakuumda bir-biridan 1 metr masofa uzoqlikda joylashgan cheksiz uzun
va o ta kichik ko ndalang kesimga ega ikki parallel o tkazgichdan o tganda,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tkazgichning har 1 metr uzunligida 2∙10−7 Nyuton o zaro ta’sir kuchi hosil
ʻ ʻ
qiladigan o zgarmas tok kuchiga teng
ʻ
Bundan kelib chiqadiki, tarqalish muhitining magnit singdiruvchanligi nomi bilan
ham ataladigan, magnit doimiysi - μ 0 ning qiymati μ 0 = 4 π ∙10-7 Genri taqsim
metrga aniq teng.
1.3-rasm. Amperni aniqlash.
1946 yildagi asosiy matnda ko rsatilgan «MKS kuch birligi» so zi bu joyda, IX-
ʻ ʻ
O TXQ tomonidan tasdiqlangan «nyuton» so zi bilan almashtirildi.
ʻ ʻ
Termodinamik harorat birligi – Kelvin . Termodinamik haroratning ta’rifi X-
O TXK (1954 yil, Rezolyutsiya 3; CR 79) tomonidan tasdiqlangan bo lib,
ʻ ʻ
fundamental qiymat sifatida suvning uchlanma nuqtasi termodinamik haroratining
1/273.16 qismiga teng deb aniqlangan. XIII-O TXK (1967/68, Rezolyutsiya 3; CR
ʻ
104 va Metrologia 1968, 4, 43) «Kelvin gradusi» atamasi va °K belgisi o rniga,
ʻ
Kelvin va K belgisidan foydalanishni joriy etdi va Termodinamik harorat ta’rifini
quyidagicha qilib belgiladi

Kelvin – termodinamik harorat birligi. U suvning uchlanma nuqtasi termodinamik
haroratining 1/273.16 ulushiga teng. Bundan kelib chiqadiki, suvning uchlanma
nuqtasining termodinamik harorati 273.16°K ga teng ekan.
2005 yilda O TXI quyidagini ma’qulladi: (Ya’ni, O TXQ suvning izotop tarkibigaʻ ʻ
nisbatan aniq talab qo ydi.) Bu qoida suvning quyidagi izotopik
ʻ
kompozitsiyasidagi modda miqdorlari uchun tegishli: 0.00015576 mol 2
H bir mol
1
H ga teng
0.0003799 mol 17
O bir mol 16
O ga; 0.002005 18O esa, bir mol 16
O ga teng bo ladi.
ʻ
Harorat shkalalaridan kundalik odatiy foydalanishni soddalashtirish maqsadida,
ma’lumotnoma qiymati T
0 =273.15 K, ya’ni, muzning erish haroratidan farqlash
maqsadida, T belgisini faqat termodinamik haroratni ifodalash uchun qabul qilindi.
Ular orasidagi farq Selsiy gradusiga teng. Selsiy gradusining belgisi t bo lib, u
ʻ
quyidagi tenglama orqali aniqlanadi:
t = T – T
0
Modda miqdori birligi - mol. Kimyoning fundamental qonunlari kashf
qilinganidan so ng, kimyoviy elementlar va ularning birikmalarining miqdorini
ʻ
ifodalash uchun masalan, «gramm atom» va «gramm molekula» birliklari
qo llanilgan. Ushbu birliklarda, qiymatlari amalda juda nisbiy bo lgan «atom
ʻ ʻ
massasi» va «molekulyar massa» bilan to g ridan-to g ri bog liqlik mavjud edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
«Atom massasi» dastavval, bosh kelishuvga ko ra, kislorodning atom massasi – 16
ʻ
ga nisbatan olingan edi. Biroq, fiziklar spektrometrda kislorod izotoplarini ajratib
olishganida, ular 16 qiymatini, izotoplardan bittasi uchun, kimyogarlar esa, aynan
shu qiymatni (biroz o zgaruvchanini) kislorodning 16, 17, 18 – izotoplarining
ʻ
o zaro aralashmasi uchun qabul qilishdi. Va nihoyat 1959/60 yillar davomida,
ʻ
Xalqaro Amaliy va Nazariy Fizika ittifoqi (IUPAP) va Xalqaro Amaliy va Nazariy
Kimyo ittifoqi (IUPAC) bilan o zaro hamkorlikda bunday ikkiyoqlamalikka
ʻ
barham berdi. O sha vaqtdan buyon fiziklar va kimyogarlar, moddaning atom
ʻ
massasini, to g riroq aytganda nisbiy atom massasi Ar(12C), massa soni 12
ʻ ʻ
bo lgan uglerod 12 izotopi (uglerod 12, 12C) asosida belgilashga kelishib oldilar.
ʻ
Ushbu birlashtirilgan shkalaga ko ra, nisbiy atom massa va molekulyar massa (ular
ʻ

shuningdek mos ravishda «atom massasi» va «molekulyar massa» ham deyiladi)
qiymatlarini beradi.
Kimyogarlar tomonidan, kimyoviy elementlar yoki birikmalarning miqdorini
aniqlash uchun qo llaniladigan miqdor nomini endilikda «Modda miqdori» debʻ
ataladi. Qaralayotgan muayyan modda uchun modda miqdori, boshqa barcha
moddalar uchun ham umumiy (universial) bo lgan, doimiy o zgarmas miqdoriy
ʻ ʻ
qiymatga (konstantaga) ega moddaning miqdoriga proporsional nisbatda
aniqlanadi. Modda miqdori birligi mol, ramziy belgisi (ham) mol.
Mol – uglerod 12 ning massasiga ko ra, bir mol uglerod 12 ning o zida qancha
ʻ ʻ
atom tutishiga qarab aniqlangan.
Xalqaro kelishuvga ko ra, bir mol uglerod 12 izotopi = 0,012 kg, ya’ni, 12 gramm
ʻ
uglerod miqdori bilan belgilangan.
Yorug lik kuchi birligi – Kandela.
ʻ Turli mamlakatlarda, yorug lik kuchining ʻ
o lchov birligi sifatida, 1948 yilgacha sham yoki alanga yorug ligiga asoslangan
ʻ ʻ
turli o lchov birliklaridan foydalanilgan. 1848 yilda uning o rniga, Plank nurlanish
ʻ ʻ
manabasining (qora jismning) platinaning qotish haroratidagi yorug ligiga
ʻ
asoslangan yangi birlik – «yangi sham» joriy etildi. Bu ko rinishdagi o lchov
ʻ ʻ
birligi, Yoritish bo yicha Xalqaro Qo mita (CIE) va O TXQ tomonidan 1937
ʻ ʻ ʻ
yildan avval tayyorlangan bo lib, u O TXQ ning 1946 yildagi qarori bilan e’lon
ʻ ʻ
qilingan edi. U, 1948 yildagi, IX - O TXK tomonidan qabul qilingan bo lib, bu
ʻ ʻ
konferensiyada, o lchov birligiga yangi xalqaro nom – kandela, va ramziy belgi kd
ʻ
(cd) kiritildi; 1967 yildagi XIII - O TXK da (Rezolyutsiya 5, CR, 104 va
ʻ
Metrologia, 1968, 4, 43-44) bu ta’rifga tuzatish kiritilgan. 1979 yilda, Plank
radiatorining yuqori haroratlarda amalda qo llashning qiyinligi sababidan va
ʻ
radiometriya sohasida paydo bo lgan yangi imkoniyatlar, ya’ni, optik nurlanish
ʻ
kuchini o lchash asosida, XVI - O TXK (1979 yil, Rezolyutsiya 3, CR, 100 va
ʻ ʻ
Metrologia, 1980,16, 56) kandelaning yangi ta’rifini qabul qildi:
Kandela – berilgan yo nalishda chastotasi 540
ʻ  1012 Gers bo lgan monoxromatik ʻ
nurlanish tarqatuvchi manbaning yorug lik kuchiga teng, bu nurlanishning
ʻ

energetik yorug lik kuchi, shu yo nalishda 1/683 Vatt taqsim steradianni tashkilʻ ʻ
qiladi.
Bundan kelib chiqadiki, chastotasi 540  1012 Gers bo lgan monoxromatik
ʻ
nurlanishning spektral lyuminessensiya effekti aniq 683 lyumen taqsim vattga
teng. K = 683 lm/Vt = 683 kd
 (sr/Vt).

II-BOB. TERMOMETRLAR YORDAMIDA O‘LCHASH
2.1. Termometr va uning turlari. Termometrlarni ishlatilishi
Bu butun dunyo bo'ylab eng mashhur uy foydalanish ob'ekti. Shu sababli, u
bolalarning harorati yuqori bo'lgan kechalarda sodiq hamrohga aylandi . Bu nima?U
qanday ishlaydi?Qanday turlari bor?
2.1-rasm. Termometr
Termometr - bu tizim joylashgan haroratni bilish imkonini beruvchi qurilma. Bu
tizimlar inson tanasi, oziq-ovqat, suyuq moddalar va boshqa gazsimon shakllar
bo'lishi mumkin.
Ichkarida ular tarkibidagi o'zgarishlarga javoban o'z holatini nazorat ostida
o'zgartirishga imkon beradigan moddalarni o'z ichiga oladi . Harorat va namlik ,
tashqaridan. Hozirgi vaqtda har xil turdagi va modellar mavjud bo ' lib , ular har bir
ehtiyojga qarab qo ' llaniladi .
Uning foydaliligi ko'p bo'lib, ta'sir doirasi oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash
tarmoqlariga ega, laboratoriya termometri va kasalxonalar. Ammo, katta
miqyosda ular dunyodagi har bir uyda topiladi.
U kashf etilgandan so'ng va uyda foydalanish uchun qurilma sifatida mashhur
bo'lganidan so'ng, u foydalanish qulayligi va ishonchliligi tufayli tibbiy
asoratlarning oldini olishga imkon berdi.
Tananing haroratini bilish katta ahamiyatga ega, bu bilan siz sog'liq uchun
asoratlardan qochishingiz mumkin, shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab

chiqarishda ifloslanishning oldini olishingiz mumkin, ilmiy tadqiqotlar olib
borilganda harorat o'zgarishini qayd etishingiz mumkin va boshqalar.
Termometrlarning o'lchov shkalalari darajalarda ifodalanadi va ular eng ko'p
qo'llaniladi:
 Selsiy yoki ° C.
 Farengeyt yoki °F.
 Kelvin yoki ° K.
2.2-rasm. Termometrlarning o'lchov shkalalari
Hozirgi vaqtda ushbu qurilmalarning har xil turlari mavjud va ularning har biri
turli maqsadlarni bajarish uchun mo'ljallangan.

2.3-rasm. Termometr turlari.
 Suyuq termometrlar
Ushbu turdagi qurilmalar eng ko'p ishlatiladiganlar qatoriga kiradi. Bunday
bo'lishining sababi - foydalanishning soddaligi, saqlash qanchalik osonligi va
ularni almashtirmasdan uzoq vaqt xizmat qilishidir.
Ushbu turdagi qurilmalarda eng ko'p ishlatiladigan suyuqlik simob kimyoviy
elementidir, ammo siz ularni etanoldan ham topishingiz mumkin.
 Simob termometri:
Ushbu suyuq metallning kengayish qulayligi tufayli u haroratni o'lchash uchun
asboblar ishlab chiqarishda qo'llaniladi. Umuman olganda, ushbu turdagi jihozlar
uy sharoitida qo'llaniladi va ba'zi shifoxona tarmoqlarida hali ham amal qiladi.

Bugungi kunda simob taqiqlanganidan keyin keng qo'llaniladigan yana bir
suyuqlik - bu alkogol bo'lib, u raqamli o'lchov shkalasida kuzatilishi uchun
damlamasi bilan birga keladi.
Uning ixtirosi XNUMX-asr boshlarida golland fizigi Daniel Gabriel Farengeyt
tufayli bo'lgan. Atrof-muhitni yomon ko'radiganlarga qaramay, bu juda ishonchli
va ko'p qirrali vositadir.
 Elektron qurilmalar
Katta aniqligi tufayli ular minimal harorat o'zgarishida o'lchovlarni amalga oshirish
kerak bo'lgan muhitlar uchun idealdir. Ular ichida ba'zi sensorlar va ularning
optimal ishlashini ta'minlaydigan elektron sxemalar mavjud.Eng muhim elektron
qurilmalar: raqamli, Infraqizil termometr , shuningdek, suv o'tkazmaydigan va
moslashuvchan prob turlari mavjud:
 Infraqizil termometr:
Pirometr yoki infraqizil asboblar jismlarning issiqlik chiqindilarini o'lchashi
mumkinligi bilan tavsiflanadi. Ular harorat o'zgarishini aniqlash uchun eng
zamonaviy qurilmalardir. An'anaviy foydalanish mumkin bo'lmagan joylarda.
Ular juda chidamli, chunki ular issiqlik sharoitlari o'ta og'ir bo'lgan va
o'lchanadigan jismlar harakatda va nazorat nuqtasidan uzoqda joylashgan joylarda
ta'sir qiladi.
Ushbu qurilmalarning afzalligi shundaki, ular o'lchash uchun tana bilan aloqa
qilishni talab qilmaydi va o'qish bir zumda uning raqamli ekranida mavjud.
Uning ta'sir doirasi quyish jarayonlari, yirik quritish pechlari, keramika
buyumlarini qayta ishlash va boshqalarga ixtisoslashgan kompaniyalarda
jamlangan.
Har xil turdagi pirometr qurilmalari mavjud, ular orasida siz quyidagilarni
topishingiz mumkin:
 Fotoelektrik pirometr, ular elektronlarni chiqaradigan jismlarga ko'ra,
harorat o'zgarishini hisoblab chiqadilar.

 Optik pirometr, issiqlik emissiyasining rangiga qarab haroratni aniqlashi
mumkin.
 Umumiy nurlanishdan ular o'z ishlarini jismlardan chiqadigan energiya
kattaligiga asoslaydilar.
 Infraqizil, tanadagi termal o'zgarishlarni aniqlashga qodir.
 Raqamli termometrlar:
Elektron sxemalar va turli xil maxsus sensorlar termal o'zgarishlarni qayd etish,
ularni ushbu ma'lumotlarni o'zgartirish uchun mas'ul bo'lgan xotiraga yuborish va
ularni ushbu maqsad uchun mo'ljallangan ekranda raqamlar bilan ko'rsatish uchun
javobgardir.
Uning foydaliligi uylarda, shifoxona tarmoqlarida va davriy haroratni nazorat
qilishni talab qiladigan ba'zi sanoat tarmoqlarida. Ulardan foydalanish oson va juda
qulay.
 gaz termometrlari
Ushbu turdagi qurilmalar o'zlarining ishlashini ba'zi gazlarning yuqori bosimga
duchor bo'lganda kengayish qobiliyatiga asoslanadi. Odatda azot, vodorod va geliy
gazlari ishlatiladi.
Ular simob termometrida ishlab chiqarilgan xatti - harakatlarga juda o ' xshash . Ya ' ni ,
uning ichki qismini tashkil etuvchi element bezovta qiluvchi vositaning
mavjudligiga ta ' sir qiladi . Simob holatida u issiqlik va gazlar bilan
rag'batlantiriladi, bu ularga ta'sir qiladigan bosimdir.
Ularning qo'llanilishi asosan sanoat bo'lib, ular o'lchov tuzilmalari sifatida
manometr tipidagi bosh va gazni o'z ichiga olgan ampulaga ega, ular qo'llanilishiga
qarab geliy, azot yoki vodorod bo'lishi mumkin.
 Maxsus termometrlar
Ularning barchasi ma'lum bir vazifani bajarish uchun ishlab chiqilgan va qurilgan
qurilmalardir. Ular odatda kasalliklarni aniqlash va yangi texnologiyalarni ishlab
chiqishga ixtisoslashgan laboratoriyalarda qo'llaniladi.
Ushbu termometrlardan ba'zilari: kriometr, hap, globus va boshqalar. Ularning har
biri quyida keltirilgan:

 kriometr:
Bu juda ixtisoslashgan qurilma bo'lib, ko'pincha kosmosdagi haroratni o'lchash
uchun ishlatiladi, chunki u juda past haroratlarni o'lchash va qayd etish uchun
mo'ljallangan.
 Hap termometri:
U yuqori samarali sportchilarni tayyorlashda va aerokosmik agentliklar tomonidan
ularning kosmonavtlari uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, ba'zi o't o'chirish
bo'limlari va qutqaruv guruhlari tomonidan foydalaniladi.
Harorat ko'rsatkichlarini taklif qilmasa ham, u qutqaruvchilar va astronavtlarning
hayotini saqlab qolishga yordam beradi. Ushbu qurilmalar kapsula shaklida qabul
qilinganda, ular tana haroratining ko'tarilishini kuzatib boradi va miya va boshqa
organlarning shikastlanishini oldini oladi.
 Nanotermometr:
Bu tirik hujayralardagi harorat o'zgarishlarini o'lchash va qayd etishda
qo'llaniladigan ancha ilg'or va texnik qurilma. Saraton va boshqa halokatli
kasalliklarni o'rganishda juda foydali.
2.2. Kriketlar. Termometrlar.
Hayvonot olamining muhiti o'z-o'zidan kutilmagan hodisalar qutisidir. Insoniyat
erishgan texnologik yutuqlarga qaramay, ona tabiatning insoniyatdan katta
ustunligi bor.

Insonning ko'plab buyuk ixtirolari atrof-muhitni kuzatish natijasida yuzaga kelgan.
O'simliklarning og'ir hujumlardan omon qolish usuli, hayvonlarning e'tibordan
chetda qolishi va boshqa ko'plab misollar.
Mutlaqo barcha tirik mavjudotlar qarshi himoya yoki moslashish mexanizmlariga
ega. Ob-havo elementlari va tashqi o'zgarishlar. Atrof-muhitning har bir harakati
tirik mavjudotlarning reaktsiyasini keltirib chiqaradi.
Misol uchun, kriket harorat o'zgarishi qachon sodir bo'lishini bilishning o'ziga xos
xususiyatiga ega, lekin u chiqaradigan ma'lum tovushlar orqali ularni ma'lum
qiladi.
Qadim zamonlardan beri ko'plab fermerlar kriketlarning qo'shig'i va haroratning
o'zgarishi bir-biriga mos kelishini bilishadi. Agar ob-havo juda issiq bo'lsa, kriket
chiqaradigan tovush yanada tezlashadi va, albatta, kattaroq intensivlikka ega.
Agar, aksincha, harorat pasaysa, ovoz deyarli eshitilmaydi va qo'shiqning ritmi
pasayadi. Qishloq joylarining tajribali aholisi kriketlar tomonidan taqdim etilgan
ma'lumotlarga ko'ra, haroratni aniq hisoblash tizimini ishlab chiqishga muvaffaq
bo'ldi.
Termometrga ehtiyoj sezmasdan, ular harorat darajalarini bilishlari mumkin. 8
soniya davomida chiqarilgan tovushlar sonini hisoblash kifoya, bu natijaga faqat
besh qo'shiladi va u erda haroratni oladi.

2.4-rasm. Kriketlar
2.3. Termometr yordamida havo haroratini o‘lchash
Havo harorati. Havoning harorati termometr yordamida o‘lchanadi. Termometr
yer yuzidan 2 m balandga, Quyosh nuri tushmaydigan soya joyga o‘rnatiladi.

Meteorologik stansiyalarda termometr maxsus meteorologik quti ichiga qo‘yiladi.
Quti ichiga havo erkin kirib-chiqib turadigan qilib ishlanadi. Qutining eshigi
shimol tomonda bo‘ladi.
Shunda quti eshigi ochilganda Quyosh nuri termometrga tushmaydi. Dunyodagi
ko‘pchilik meteorologik stansiyalarda ob-havo holati, shu jumladan, havo harorati
har 3 soatda kuzatib turiladi. So‘ngra o‘rtacha harorat aniqlanadi. Buning uchun
sutka davomidagi barcha kuzatish natijalari qo‘shilib, necha marta kuzatilgan
bo‘lsa, shunchaga bo‘linadi.
Toshkentda 10 apreldagi bir sutkalik kuzatish natijalari quyidagicha deylik:
kechasi soat 1 da +6°C, soat 4 da +4°C, ertalab soat 7 da +5°C, soat 10 da +10°C,
kunduzi soat 13 da +14°C, soat 16 da +16° C , kechqurun soat 19 da +10°C, soat
20 da +7°C.Haroratlar yig‘indisi 72°C:8=9°C. Sutkalik o‘rtacha harorat +9°C
ekan. Oylik o‘rtacha haroratni topish uchun oydagi kunlik o‘rtacha haroratlar
qo‘shilib, oyning kunlari soniga bo‘linadi.
Yillik o‘rtacha haroratni topish uchun hamma oylar o‘rtacha harorati qo‘shilib, 12
ga taqsimlanadi. Havo haroratini kuzatish uning sutka va yil davomida ancha
o‘zgarib turishini ko‘rsatadi.
Havoning harorati kunduz kuni soat 14 va 15 larda eng yuqori va erta bilan
Quyosh chiqishi oldidan eng past bo‘lishi kuzatiladi. Sutkalik havo haroratining
eng yuqori va eng past ko‘rsatkichlari orasidagi farq havo haroratining sutkalik
amplitudasi deb ataladi.
Yil davomidagi eng yuqori harorat bilan eng past harorat orasidagi tafovut esa
havo haroratining yillik amplitudasi deyiladi.
Turli iqlim mintaqalarida havo haroratining sutkalik va yillik amplitudalari har xil
bo‘ladi. Haroratining sutkalik o‘zgarishi okean va dengizlar ustida 1-2°C bo‘lsa,
dasht va cho‘llarda 15-20°C gacha boradi. Yillik amplituda esa ekvator atroflarida
5-10°C dan oshmaydi. Ekvatordan qutblarga tomon yillik amplituda kattalashib
boradi. Masalan, Toshkentda u 28°C ga teng. Havo bosimi. Havo juda yengilga
o‘xshaydi, lekin uning ham og‘irligi bor. Masalan, dengiz bo‘yida 1 m kb

havoning og‘irligi 1 kg 330 gr. Havo qobig‘i yer yuziga katta kuch: 1 sm kv
yuzaga 1 kg kuch bilan bosadi.
Havo bosimi. Havoning Yer yuzasiga va undagi barcha narsalarga bosib turadigan
kuchi havo bosimi deyiladi. Odam bu bosimni sezmaydi, chunki havo bosimi
odam tanasidagi ichki bosim bilan bir xil, ya'ni muvozanatlashgan. Yuqoriga
ko‘tarilgan odamga havo bosimining kamayishi seziladi. Agar tog‘da 3000 m
balandga ko‘tarilsa, nafas qisiladi, bosh aylanadi, 4000-5000 m balandda burun
qonashi, tomirlar yorilishi mumkin. Havo bosimi barometr asbobi bilan o‘lchanadi
(baros – og‘irlik, bosim, metr – o‘lchash). Barometr ikki xil bo‘ladi: simobli
barometr va metall barometr — aneroid barometr. Simobli barometr asosan
uzunligi 1 m va kengligi 1 sm bo‘lgan shisha naychadan iborat. Naychaning bir
uchi berkitilgan bo‘ladi. Shisha naycha millimetrlarga bo‘lingan. Shisha naychani
simobga to‘ldirib, simob solingan idishga ochiq tomoni bilan botirib tik qo‘yiladi.
XULOSA.

Xulosa qilib aytganda, zamonaviy o’lchash asboblari turli usul va vositalarga
ega. Har bir usul o’ziga xos bo’lib, universal xususiyatga egadir. Eng
qulay ,aniq va ishonchli o’lchash usullari haroratning birlamchi o’lchov
asboblari sifatida qarshilik termoo’zgartkichi termoelektr o’zgartkichlardan
foydalaniladigan kontaktli usullardan iboratdir.
Nazorat qilinadigan muhitlar tashqi sharoitini o’zgartirganda fizik
xossalarining turli agressivligi turg’unligi darajasi bilan suyuq,
sochiluvchan,gazsimon yoki qattiq bo’lishi mumkin.Haroratni nazorat qilish
vositalarining mavjudligi nazorat qilinayotgan muhit, obyekt, ishlatilishi
sharoitlari va texnik talablarning har xilligidadir.
Harorat o’lchash asboblari ishlash prinsipiga qarab quyidagi guruhlarga
bo’linadi. Kengayish termometrlari. Bu termometrlar harorat o’zgarishi bilan
suyuqlik yoki qattiq jismlar hajmi va chiziqli o’lchamlarining o’zgarishiga
asoslangan. Manometrik termometrlar.Bu asboblar moddalar hajmi o’zgarmas
bo’lganda harorat o’zgarishi bilan bosimning o’zgarishiga asoslangan. Harorat
ta’sirida o’zgargan termoelektr yurituvchi kuchning o’zgarishiga asoslangan
termoelektr termometrlardir.
Kurs ishini yozish jarayonida o ‘lchash va uning turlari, o ‘lchashni zarurligi,
termometrlar, uning turlari, termometr yordamida havoni o’lchash kabilarni
yoritishga harakat qildim.
Shu orqali men bir qancha yangi ma’lumotlarga ega bo’ldim. Ya’ni kritetlar
yordamida ham o’lchash ishlarini olib borish mumkin ekanligini bilib oldim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ

$1. Toru Yoshizav, Handbook of optical metrology, 2008. 2. A.E.Fridman ,Quality of Measurements.A Metrological Reference, 2012. 3. Дворин В.М., Абдуазизов А.А. Метрология стандартизация и управление качеством. Учебное пособие, Ташкент, 2005 4. Клевлеев В.М. Метрология, стандартизация и сертификация. Учебник. Москва, ИМПРАМ., 2004, 422 стр 5. Сергеев А.Г. Основы метрологии, стандартизации и сертификации. Учебник, Москва, ЛОГОС, 2001,398 стр. 6. Исаев Р.И., Каримова У.Н. Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш. Дарслик, Т: Фан ва технология, 2011, 496б. 7. Isaev R.I., Karimova U.N. Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish. Darslik -T: «Aloqachi», 2017, 612 bet Internet saytlar: 8. http:\\www.smsiti.uz - Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy tadqiqot institute rasmiy sayti 9. http :\\ www . easc . org . by – Межгосударственный Совет по стандартизации, метрологии и сертификации Содружества Независимых Государств. 10. www.ziyonet.uz –O‘zR Oliy vao‘rtamaxsus ta’limvazirligisayti. 11. www.bilim.uz - O‘zR Oliy va o‘rtamaxsus ta’limvazirligi sayti 12. www.unicon.uz 13. www.metrolog.ru 14. www.metrology.light.com$

Termometr va uning metrologik tasniflanishini o‘rganish

Купить

Информация о документе

Продавец

Termometr va uning metrologik tasniflanishini o‘rganish

Похожие документы