Terpenoidlar — biologik faol moddalar - Botanika

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	965.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	30 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Terpenoidlar — biologik faol moddalar

Sotib olish

$KURS ISHI MAVZU: TERPENOIDLAR— BIOLOGIK FAOL MODDALAR Toshkent PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Terpenoidlar — biologik faol moddalar Reja Kirish Mavzuni dolzarbligi, maqsadi va ahamiyati…………………………………..3 I.Adabiyotlar sharhi 1.1. Terpenoidlarning umumiy xarakteristikasi, klassifikatsiyasi………….5 1.2. Efir moylari haqida umumiy xarakteristikasi, tarkibi, son ko’rsatkichlari. Efir moylarining fizik, kimyoviy konstantalarini aniqlash………………………………………………………………………….11 II. Tajriba qismi Tarkibida efir moyi saqlovchi dorivor o’simliklar va mahsulotlar 2.1. Valeriana o’simligi………………………………………………………..23 2.2. Dorivor limono’t (dorivor melissa) o’simligi ………………………….26 Xulosa………………………………………………………………………….29 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..31 PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Kirish Mavzuning maqsadi, dolzarbligi va ahamiyati F armatsiya sohasida ishlaydigan yuqori malakali xodimlar tarkibida terpenoidlar saqlagan dorivor o’simlik mahsulotlarini tayyorlash, quritish, saqlash va tahlil qilishni yaxshi bilishlari kerak. Shuning uchun talabalar o’simliklarni morfologik tasvirlash, mahsulotni chinligini, sifatini va tozaligini aniqlash bo’yicha amaliy tajribalarga va ko’nikmalarga ega bo’lishlari kerak. Terpenoidlar (yoki izoprenoidlar) va ularning hosilalari beshta uglerod atomidan tashkil topgan izopren (C 5 H 8 ) unumlari hisoblangan, o’simliklar (hayvonlarda) dunyosida keng tarqalgan tabiiy birikmalarning katta guruhidir. Bu birikmalarga efir moylari, smolalar, o’simlik “achchiq” moddalari, steroidlar, saponinlar, karotinoidlar, kauchuk va boshqalar kiradi. Terpenoidlarning ayrim guruhlari kimyoviy tuzilishlari, farmakologik va boshqa xossalari hamda tahlil qilish usullari bo’yicha bir-biridan farqlanadi. Shuning uchun ular farmakognoizyaning boshqa qismlarida o’rganiladi. Mazkur mavzuda tarkibida efir moylari hamda achchiq moddalari – achchiq glikozidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar o’rganiladi. Turli organik moddalar aralashmasidan tashkil topgani uchun efir moylarini kimyoviy xossalari tarkibidagi asosiy qismlarini xususiyatiga bog’liq. Shuning uchun ham efir moylari tahlilda ularning tarkibiy qismlari aniqlanadi. Efir moylari hamda ularni saqlovchi dorivor o’simliklar mahsulotlaridan tayyorlangan dori turlari tibbiyotda turli kasalliklarni davolashda, farmatsevtika amaliyotida dori turlarining hidi va mazasini yaxshilash maqsadida keng miqyosda ishlatiladi. O’simliklarning “achchiq” moddalari glikozidlarga kirib, ularni aglikonlari monoterpen unumlaridan (monoterpen glikozidlar) tashkil topgan va achchiq mazaga ega (shuning uchun achchiq glkozidlar deyiladi). Ular me’da suyuqligining reflektor ajralishini kuchaytiradi va ishtaha ochadi. Shuning uchun monoterpen PAGE \* MERGEFORMAT1$ $(achchiq) glikozidlar tibbiyotda ishtaha ochish, ovqat hazm bo’lishini yaxshilash uchun o’t haydovchi vosita sifatida qo’llaniladi. Hozirgi kunda fan va texnika rivojlanib bormoqda. Turli kasalliklarni davolash va oldini olish maqsadida turli dori preparatlariga extiyoj ortgan. Lekin dori preparatlarini olishda bir muncha noqulayliklar va texnikani talab qilmoqda. Sintetik dori preparatlarga qaraganda ta’biy dori preparatlari yuqori ta’sirga ega. Dorivor o’simliklar tarkibida biologik faol moddalarni saqlaydi. Bu moddalar ko’pgina kasalliklarni davolash va oldini olishda ijobiy natija beradi. Shuning uchun tabiiy xom ashyodan olingan preparatlar yuqori samaraga ega. O’simliklardan biologik faol moddalarni ajratib olishda ko’p kuch va malaka talab qilsa ham, ko’pgina o’simliklardan soda turdagi dori preparatlari tayyorlanadi. Masalan damlama, qaynatma, nastoyka va boshqalar. O’simliklar tarkibida ko’pgina biologik faol moddalarni saqlashi mumkin. Shuni xisobga olgan xolda bitta o’simlik bir necha kasalliklarni davolash va oldini olishi mumkin. O’simlik organizmi juda murakkab. Uning tarkibida turli organikva mineral birikmalar bo’ladi. Albatta, uning hammasi birorta kasallikni davolsh- shifobaxsh xossasiga ega emaslar. Hammaga ma’lumki, butun tirik organizm uchun zarur bo’lgan organikbirikmalarni anorganik moddalardan faqat o’simliklargina sintez qila oladi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $I.Adabiyotlar sharhi 1.1. Terpenoidlarning umumiy xarakteristikasi, klassifikatsiyasi Terpenoidlar (yoki izoprenoidlar) va ulaming hosilalari beshtauglerod atomidan tashkil topgan izopren (C 5 H 8 ) n unumlari hisoblangan hamda o'simliklar dunyosida (hayvonlarda ham) keng tarqalgan tabiiy birikmalar guruhidir. Bunday birikmalarga turlicha tuzilgan moddalar: efir moylari, smolalar, steroid birikmalar, karotinoidlar, kauchuk va boshqalar kiradi (jadvalga qarang). Bu birikmalar molekulalari tarkibida 2 ta yoki undan ko'proq izopren bo'laklari o'zaro ma'lum tartibda birlashgai bo'ladi (sxemaga qarang). Terpenoidlaming umumiy formulasi - (C 5 H 8 ) n PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Ilgari terpenlar deyilganda asosan efir moylari to'g'risida fikr yuritilar edi. Chunki ko'pchilik efir moylarining yengil uchuvchan fraksiyalari C 10 H 16 umumiy formulaga ega bo'lgani uchun ularni terpenlar deb atalgan edi. Keyinchalik o'simlik tarkibidagi moddalarning kimyoviy tuzilishini o'rganish keng ko'lamda rivojlanish natijasida o'simliklardan umumiy formulasi efir moylariga yaqin bo'lgan bir qancha moddalarni topish, yangi efir rnoylarini ajratib olish va ularning tarkibini aniqlash hamda bir qancha efir moylardagi ayrim birikmalarning funksional guruhlarini aniqlanishi sababli «terpenlar» atamasi shu tipdagi moddalarni o'z ichiga olishga torlik qilib qoldi. Shuning uchun umumiy formulasi (C 5 H 8 ) n bo'lgan hamma tabiiy birikmalarni bitta so'z bilan ifoda qilish maqsadida keng ma'nodagi “terpenoidlar” (“izoprenoidlar”) atamasi (termini) qabul qilindi. Ko'pchilik o'simlik moddalari izopren – C 5 H 8 – molekulasining birlashishidan tashkil topganligini birinchi bo'lib, Vallax aniqlagan. Bu 1922- yilda Rujichka tomonidan “Izopren qoidasi” nibayon etishga asos bo'ldi. Ana shu qoidaga ko'ra, izoprendan tashkil topgan birikmalarda uning ayrim bo'laklari o'zaro ma'lum tartibda birlashgan bo'ladi, ya'ni bir izoprenning oxirgi qismi—dumi» - ikkinchi molekulaning bosh qismi - «boshi» bilan birlashadi va hokazo. Keyinchalik «izopren qoidasi» ko'pchilik birikmalar tarkibini aniqlashda katta rol o'ynaydi. Terpenoidlar - (C 5 H 8 ) n quyidagi birikmalarga bo'linadi: PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Terpenoidlar o'simlik dunyosida keng tarqalgan bo'lib, o'simliklarning hamma organlarida uchrashi va ko'p miqdorda to'planishi mumkin. TERPENOIDLARNING BIOSINTEZI Terpenoidlarning o'simliklar to'qimasida sintezlanish jarayonida hosil bo'ladigan izopren qoldiqlarining hamma uglerod atomlari atsetat (sirka) kislota birikmasidan olinadi, degan fikr bor. Shunga asosan, izopren tarkibidagi 5ta uglerod atomidan ikkitasi atsetat kislotaning karboksil guruhidan, uchtasi esa metil guruhidan olinadi. Atsetat kislotaning izoprenga bunday aylanishi koferment (KoA) ishtirokida shu kislotaning uchta molekula qoldig'ini bir atom uglerod ajratib, kondensatsiyalanishi hisobiga boradi. Bunda atsilkoferment faol atsetil guruhini olib o'tuvchi vazifasini bajaradi. Bu reaksiya natijasida avval atsetoatsetil - KoA hosil bo'ladi, keyinchalik bu birikmaga yana bitta sirka kislota qoldig'i birlashib, 6ta uglerod atomidan tashkil topgan β- oksi- β- metilglutaril -KoA vujudga keladi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Ikki mole kula sirka kislotadan faol atsetoatsetilning hosil bo'lishi atsetat kislotaning ko'pchiIik moddalarga aylanish reaksiyasiga (atsetat metabolizmining ko'pchiIik usullariga) xosdir. Lekin atsetoatsetilga yana bir molekula atsetatning birlashishidan β- oksi- β-metilglutaril - KoA ning kelib chiqishi esa faqat izoprenoidlar biosinteziga xos deb hisoblanadi. Keyinchalik β- oksi- β-metilglutariI - KoA dan izoprenoidlarning hosil bo'lishi mevalonat kislota orqali boradi. Nikotinamidadenindinukleotidfosfat (koferment II) ning qaytarilgan formasi karboksil guruhi (HADF) ishtirokida β- oksi- β- metilglutaril - KoA birlamchi spirt darajasigacha qaytarilib, mevalonat kislotaga aylanadi Mevalonat kislota faqat izoprenoidlar hosil bo'lish reaksiyalaridagi birinchi oraliq birikmadir. Barcha izoprenoidlaming sintez bo'lishidagi asosiy birlamchi monomer birikma - izopentenolpirofosfatning mevalonat kislotadan hosil bo'lish reaksiyasi ikki bosqichda boradi. Avval mevalonatkinaza fermenti va fosforil qoldig'ini beruvchi adenozintrifosfat kislota (ATF) ishtirokida mevalonat kislotadan pirofosfomevalonat kislota vujudga keladi. Keyinchalik pirofosfomevalonat kislotadan CO 2 va bir molekula suv ajralib chiqib, izopetenolpirfosfat (yoki uning izomeri dimetilallilpirofosfat) hosil bo'ladi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Bu reaksiya ATF ishtirokida boradi. Reaksiya jarayonida adenozindifosfat (ADF) va ortofosfat (FH) kislotalari ajralib chiqadi. Izopentenolpirofosfat qoldiqlarining o'zaro birlashishi, keyinchalik ularning o'sib borayotgan izoprenoid yoki dimetilallilpirofosfat molekulalariga qo'shilishi natijasida monoterpenoidlar, seskvi- terpenoidlar va yuqori terpenoidlar vujudga keladi. O'simliklar to'qimasida fermentlar ishtirokida boradigan bu biosintez jarayonini quyidagicha tasvirlash mumkin (sxemaga qarang). PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Mono-, seskvi- va diterpenoidlarga kiradigan efir moylarining asosiy qismlari ham yuqorida ko'rsatilgan biosintez bo'yichaborishi mumkin. Natijada hosil bo'lgan oddiy birikmalar asta-sekin murakkablashishi, shuningdek, yopiq halqali terpenoidlarga, keyinchalik ularning oksidlangan unumlariga aylanishi mumkin. Yuqorida keltirilgan biosintez jarayoni terpenoidlar qandlarning o'zgarishidan yuzaga keladigan mahsulotlardan hosil bo'lishini ko'rsatadi. Keyingi vaqtlarda olimlar ko'proq shu nazariyani yoqlamoqdalar. Gullab turgan kashnich o'simligining yer ustki qismidan olingan efir moyi tekshirilganda uning tarkibida 89 foizgacha besh uglerod atomidan tashkil topgan aldegidlar borligi aniqlangan. Shu kashnichning pishgan mevasidan olingan efir moyi tarkibida, asosan, linalool va boshqa terpenlar bo'ladi. Ayni vaqtda moy tarkibidagi aldegidlar miqdori 0,1 foiz atrofida qoladi. Bu keltirilgan fikrlar yuqorida aytib o'tilgan nazariyani, ya'ni o'simlik to'qimalarida terpenoidlar 5 ta uglerod atomiga ega bo'igan birikmalardan hosil bo'lishini isbotlaydi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $1.2. Efir moylari haqida umumiy xarakteristikasi, klassifikatsiyasi,tarkibi, son ko’rsatkichlari. Efir moylarining fizik, kimyoviy konstantalarini aniqlash Eftr moyi deb, o'simliklardan suv bug'i yordamida haydabolinadigan, o'ziga xos hidi va mazaga ega bo'lgan uchuvchan organik moddalar aralashmasiga aytiladi. Xushbo'y hidli o'simliklar va ulardan olinadigan ba'zi mahsulotlar (tarkibida efir moyi bo'lgan o'simliklardan olingan xushbo'y suvlar, smolalar va efrr moylar) qadimdan ma'lum. Odamlar bu mahsulotlardan turli kasalliklami davolashda, ovqat tayyorlashda keng foydalanib kelganlar. O'rta asrlarda arablar o'simliklardan efir moylarini suv bilan haydab olish va ulami suvdan ajratish usullarini yaxshi bilar edilar. XVIII asrdan boshlab efir moylarining xossalari va tarkibiy qismi o'rganila boshlangan bo'lsada, bu sohadagi ishlar XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ayniqsa avj oladi. A.M.Butlerov va A.N.Reformatskiy (Rossiya), Gildemeyster va Gofman (Germaniya), Ye.Ye.Vagner va uning shogirdlari (Polsha) va boshqa mashhur olimlar efir moylarini o'rganishga katta hissa qo'shdilar. Efir moylari tarkibini o'rganishda, tarkibida efir moyi bo'lgan o'simliklami qidirib topishda hamda chet mamlakatlardan keltirilgan efir moyli o'simliklarni o'stirishda B. N .Rutovskiy, G.V.Pigulevskiy, I. P.Sukervanik, N.G.Kiryalov, E.V.Vulf, V.I.Nilov, S.N.Kudryashov, M.I.Goryaev kabi olimlar va ularning shogirdlarini xizmati katta. O'simliklar dunyosida efir moylari keng tarqalgan. Aniqlangan ma'lu- motlarga ko'ra yer sharining florasidagi o'simliklardan taxminan 2500 dan ortiq turi tarkibida efir moyi bo'ladi. Shundan 77 oilasa kindigan 1050 dan ortiq o'simlik turi Sobiq Ittifoq hududida o'sadi. Ayniqu. yasnotkadoshlar – Lamiaceae (labguldoshlar - Labiatae), sclderdoshlar - Apiaceae (soyabonguldoshlar- Umbelliferae), astradoshlar - Asteraceae (murakkabguldoshlar- Composltae), sho'radoshlar – Chenopodiaceae, archadoshlar (sarvindoshlar) - Cupressaceae, mirtadoshlar - Myrtaeeae, rutadoshlar - Rutaceae, ra'no guldoshlar - Rosaceae va boshqa oilalarning vakillari efir moyiga boy. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Tarkibida efir moyi bo'lgan o'sirnliklar, asosan, Ukraina, Moldova, Gruziya, Tojikiston, Qirg'iziston respublikalarida,Shimoliy Kavkaz, Qrim, Voronej viloyatlarida ko'plab o'stiriladi. O'simliklarning deyarli barcha organlarida efir moyi bo'ladi. U gul, meva, barg va yer ostki organlarida harnda o'simlikning butkul yer ustki qismida to'planadi. Ba'zan bitta o'simlikning turli organlarida tarkibi jihatidan turlicha bo'lgan efir moylari bo'lishi mumkin. Masalan, pomeranes daraxti bargidan, gulidan, xom mevasidan va pishgan mevasi po'stidan tarkibi turlicha bo'lgan 4 xil efir moyi olinadi. Efir moyining miqdori o'simliklarda 0,001- 20 foiz bo'lishi mumkin. Bu moyning miqdori va tarkibiy qismi o'sirnlikning o'sish joyiga, rivojlanish davriga, yoshiga hamda naviga qarab o'zgarib turadi. Turti o'simlik1arda efir moyining ko'p rniqdorda to'planishiturli vaqtlarga to'g'ri keladi. Odatda, o'simliklar gullash, ba'zilari g'unchalash davrida yoki bun dan ham ertaroq efir moylarini maksimal miqdorda to'playdi. Efir moyining o'simlik tarkibida ko'p yoki kam miqdorda to'planishi havo haroratiga va namligiga, tuproq namligiga hamda yerdagi mineral moddalarning ko'p yoki ozligiga bog'liq. Odatda, havo harorati ko'tarila boshlagan sari o'simlik tarkibida efir moylari ko'proq sintezlanadi va aksincha, havo namligi ko'payishi bilan bu birikrnalar rniqdori kamayib boradi. Tuproqdagi namlikning o'rta darajadan ko'p yoki kam bo'lishi o'simlik tarkibida efir moylarining kamayishiga olib keladi. Shu bilan bir qatorda qurg'oqchilik ba'zi o'simliklarda efir moylarining ko'p to'planishiga sababchi bo'ladi. Mineral moddalardan, masalan, kaliy kationi va PO 4 3- anionirozmarin tarkibida efir moyining ko'p to'planishiga yaxshi ta'sir ko'rsatadi.Odatda, janubiy tumanlarning florasi shimoliy tumanlardagiga nisbatan efir moyi saqlovchi turiarga boy. Shu sharoitda o'sadigan o'simliklarning efir moylarining hidi ko'proq yoqimli, tarkibiy qismi ham murakkabroq bo'ladi. Efir moylarining o'simliklar hayoti uchun ahamiyati shu vaqtgacha to'la aniqlanmagan. Ba'zi olimlar efir moylari va smolalar o'simliklarni turli kasalliklardan, zararkunandalardan, chirishdan hamda zaharlanishdan saqlash vazifasini o'taydi, deb faraz qilishadi. Ba'zi nazariyalarda esa efir moylari hasharotlarni jalbetadi va o'simlik gullarining changlanishiga yordam beradi PAGE \* MERGEFORMAT1$ $deyiladi. Bundan tashqari, efir moylari o'simlik chiqindisi yoki zaxira ovqat moddasi bo'lib xizmat qiladi, deb ham hisoblanadi. Efir moylarining miqdori va tarkibi o'simlikning o'sish davrida doimo o'zgarib turadi. O'simlikda avval oddiy birikmalar sintez bo'lgan bo'lsa, keyinchalik yuz berayotgan o'zgarishlar (unish, g'uncha hosil qilish. gullash, meva tugish va boshqalar) ga qarab efir moyining tarkibi o'zgaradi va vegetatsiya davrining oxirida yanada murakkablashgan komponentlar hosil bo'ladi. Ko'pincha o'simlikning qarishi davrida moy tarkibida oksidlangan qismlar yig'iladi. Yuqorida keltirilgan dalillar o'simliklardagi efir moylarining fiziologik ahamiyatini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Efir moylari o'simlik to'qimalarida moy ishlab chiqaruvchi vasaqlovchi maxsus organlarida to'planadi. Erkin holda uchraydigan efir moylaridan tashqari, glikozidlar tarkibiga kiradigan efir moylari ham mavjud. Ular glikozidlar parchalangandagina erkin holda ajralib chiqadi. Bunday glikozidlar to'qimalarining hujayra shirasida bo'ladi. Efir moylarini ishlab chiqaruvchi va saqlovchi organlar, asosan, ikki guruhga bo’linadi: 1. Sirtqi - ekzogen organlar o'simliklar sirtida bo'lib, epidermal to'qima ustiga joylashgan. 2 . Ichki - endogen organlar epidermal to'qimalar ostida joylashgan. Efir moylari ishlab chiqaruvchi ekzogen organlarga bezsimondog'lar, bezli tuklar va maxsus bezlar kiradi. Odatda, bezsimon dog'lar gulning tojbargida bo'lib, ular ishlab chiqargan moylar epidermal to'qimaning ustidagi kutikula qavatiostida to'planadi. Natijada oz miqdorda efir moyi to'planadigan va mikroskop ostidagina ko'rish mumkin bo'lgan dog'lar vujudga keladi. Ba'zan o'sirnliklaming barg, poya va gul qo'rg'onida uchraydigan tuklaming bezli boshchalari bo'ladi. Bu boshchalar efir mo- yi ishlab chiqarishi mumkin. Shuning uchun bunday tuklar efir moyi ish lab chiqaruvchi bezlituklar deb ataladi.Efir moyi ishlab chiqaruvchi bezlar ekzogen organlarning eng murakkabi hisoblanadi. Odatda, ular poya, barg va gul qo'rg'on PAGE \* MERGEFORMAT1$ $(tevarak)larining epidermal to'qimasi ustiga oyoqchalari yordamida joylashgan bo'ladi. Oyoqchalari bitta yoki bir nechta qisqa hujayralardan, boshchalari esa efir moyi ishlab chiqaruvchi 4-12 va undan ortiq hujayralardan tuzilgan, efir moylari kutikula qavati ostiga to'planganligi uchun bezlar ko'pincha so'rg'ich shaklida bo'ladi. Efir moyi ishlab chiqaradigan bezlar labguldoshlar va murakkabguldoshlar oilasiga kiradigano'simIiklarda ayniqsa ko'p. Bunday bezlami mikroskop ostida yalpiz, marmarak barglarida, moychechak gulida ko'rish mumkin. Efir moylari ajratib chiqaruvchi va to'plovchi endogen organlargamoy to'planadigan joylar, kanalchalar, moy yo'llari hamda ildiz va ildizpoyaning epidermis yoki probka to'qimalari ostida bir-ikki qator bo'lib joylashgan hujayralar kiradi. Bunday hujayralar efir moyi ishlab chiqaradi va uni saqlaydi. Efir moyi to'planadigan joylar shar yoki cho'ziq shaklda bo'lib, o'simliklar bargida va gulkosacha bargida, po'stlog'ida, yog'och qismida hamda meva po'stida uchraydi.Efir moyi to'planadiganjoylar o'simlik organlarida turti usullar bilan hosil bo'ladi. O'simtik to'qimalari hujayralarining siqilishi natijasida bo'shliq vujudga keladi. So'ngra uning chetlarida efir moyi ish lab chiqaradigan hujayralar paydo bo'lib, ular moy yig'iladigan joyni hosil qiladi. Bu usul sxizogen tipi deb ataladi. Ba'zan to'qimalarda oldin ishlab chiqariigan bir tomchi efir moyi o'z atrofidagi hujayralami eritib, bo'shliq hosil qiladi.Natijada bu bo'shliq tevaragida efir moyi ajratuvchi hujayralar paydo bo'lib, ular moy yig'iladigan joyni vujudga keltiradi. Bu usul lizogen tipi deb ataladi. Odatda, o'simliklarda bu ikki usulning to'qimalarida umumlashishidan sxizolizogen tipida hosilbo'lgan efir moyi to'planadigan joylami ko'proq uchratish mumkin. Bu holda hujayralaming siqilib hosil qilgan bo'shlig'idapaydo bo'lgan efir moyi atrofidagi qoigan hujayralami ham eritib, moy yig'iladigan joyni vujudga keltiradi. Kanalchalar va efir moyi yo'llariga shaklini o'zgartirgan (uzunlashgan) moy yig'iladigan joylar deb qarash mumkin. Ularning devorlarini ichki tomonida moy ajratadigan hujayralar joylashgan. Bu hujayralarning kelib chiqishi ham efir moyi to'planadigan joylarning vujudga kelishiga o'xshash bo'lishi mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Efir moylarining tibbiyotda ishlatilishi va ularni saqlovchi dorivor o’simliklarning tasnifi Efir moylari tibbiyotda dori sifatida ichiladi yoki badangasurtiladi va inyeksiya qilinadi,bundan tashqari, ba'zi dorilar aralashmasi tarkibiga kiradi. Efir moyi saqlovchi o'simliklardan tayyorlangan dori turlari ham tibbiyotda keng ishlatiladi. Efir moylari farmatsevtikada boshqa dorilar mazasi va hidini yaxshilash uchun qa- dimdan ishlatilib kelinmoqda. Ko'pgina efir moylari bakterisid xossasiga ega bo'lganidan tish kasalliklarini davolashda va ingalyatsiyada (nafas yo'llarini dezinfeksiya qilishda) ishlatiladi. Xonalar (ko'pincha kasalxonalar) havosini yaxshilash uchun ham efir moylaridan foydalaniladi. Efir moylari ko'proq parfumeriyada, kosmetikada, texnikada va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Efir moylari va ularni saqlovchi dorivor o’simliklarning tasnifi Efir moyi saqlovchi dorivor o'simliklar va mahsulotlar tarkibidagi moyni asosiy qismining kimyoviy tuzilishiga qarab, olti guruhga bo'linadi: I. Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) monoterpenlarbo'lgan efir moylar va o'simliklar. 2. Tarkibida monosiklik monoterpenlar bo'lgan efir moylar va o'simliklar. 3. Tarkibida bisiklik monoterpenlar bo'lgan efir moylar vao'simliklar. 4. Tarkibida aromatik monoterpenlar bo'lgan efir moylar vao'simliklar. 5. Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) seskviterpenlar bo'lgan efir moylar va o'simliklar. 6. Tarkibida siklik seskviterpenlar bo'lgan efir moylar vao'simliklar. Efir moylarining efir sonini aniqlash. Efir soni deb 1 g efir moyi tarkibidagi murakkab efirlari sovush uchun ketgan ishqorning mg miqdoriga aytimladi. Efir sonini aniqlash uchun kislota soni aniqlangan efir moyli kolbaga 20 ml 0,5m kaliy ishqorining spirtli eritmasidan solib bir soat davomida suv xammomida havo sovutgichi yordamida qizdiriladi. So’ngra kolbaga 100 ml suv quyilib PAGE \* MERGEFORMAT1$ $suyultiriladi va reaksiyaga kirishmasdan qolgan ishqorni 0,5m xlorid kislota yordamida fenolftalein indikatori yordamida titirlanadi. Efir soni quyidagi formula yordamida aniqlanadi:E.S=28 .05 .(20 −V) m V- reaksiyaga kirishmasdan qolgan ishqorni titrlash uchun ketgan kislotaning ml miqdori. m – taxlilga olingan efir moyining gramm miqdori. Efir soni efir moyining tozaligini, sifatini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Efir moylarini miqdorini aniqlash O'simliklar tarkibidagi efir moyining miqdorini aniqlash uchun 1000 ml hajmdagi tagi dumaloq kolbaga (a) 10-20 g maydalangan o'simlik organidan solib, ustiga 300 ml suv quyiladi va kolba ustiga sharikli sovitkich (d) tik holda probka (b) orqali o'rnatiladi. Sovitkichning pastki uchiga Ginzberg asbobchasini (e) osib qo'yib, kolba qizdiriladi. Ginzberg asbobchasi U simon shaklidagi shisha naycha bo'lib, bir uchi ingichka va qisqaroq, ikkinchi uchi esa uzunroq, keng va millimetrlarga bo'lingan. Kolbadagi suyuqlik qaynagandan so’ng, suv bug'lari efir moyi bug'lari bilan sovitkichga ko'tariladi va u yerda suyuqIikka aylanib, Ginzberg asbobchasiga tom- chilab qaytib tushadi. Efir moyi suvdan yengil bo'lgani uchun suyuqIikning tepasiga PAGE \* MERGEFORMAT1$ $yig'iladi va suv Ginzberg asbobchasining qisqa uchidan kolbaga oqib tushaveradi. Agar asbobcha ichidagi efir moyining miqdori 10-20 daqiqa ichida o'zgarmasa (ko'paymasa), kolbani qizdirish to'xtatiladi. Kolba sovigandan so'ng asbobchani olib, efir moyi necha ml ekanligi aniqlanadi va foiz miqdori quyidagi formula bo'yichahisoblanadi: bunda, x - o'simliklagi efir moyining hajm og'irlikdagi foizmiqdori; V - Ginzberg asbobchasidagi efir moyining ml hajmi; m - tahlil uchun olingan o'simlik organining miqdori; Q - mahsulotning namligi. Masalan, tahlil qilinganda 10 g yalpiz bargidan 0,2 ml efir moyi ajralib chiqdi. Bargning namligi 14 foiz deylik, absolut quruq bargdagi moyning hajm- og'irlikdagi foiz miqdori esa: Agar aniqlanayotgan efir moyining zichligi 1 dan yuqoribo'lsa, Ginzber asbobchasi ham shunga qarab moslashtiriladi. Efir moylaridagi spirt aralashmasini aniqlash (XI DF bo'yicha). Soat oynasiga quyilgan suv ustiga bir necha tome hi efir moyi tomizilib, qora buyum usti (fon)da ko'rilganda moy tomehilari atrofida loyqalanish bo'lmasligi kerak. Efir moyi loyqalansa, unda spirt aralashmasi borligi ma'lum bo'ladi. Quruq probirkaga 1 ml efir moyi quyiladi, so'ngra paxta tampon bilan probirka yopiladi (paxtani efir moyiga yaqinroq tushiriladi). So'ngra paxta ustiga fuksinning kichik bo'lakchasi - PAGE \* MERGEFORMAT1$ $kristali solinadi va probirkadagi efir moyini qaynaguneha qizdiriladi. Agar moyda spirt aralashmasi bo'lsa, uning bug'i probirkadagipaxtadan o'ta turib, fuksinni eritadi, natijada paxta qizil rangga bo'yaladi. . Efir moylaridagi suv aralashmasini aniqlash (XI DF bo'yicha). 1 ml efir moyini quruq probirkaga solinadi va unga suv bilan to'yintirilgan benzoldan 3 ml qo'shib chayqatiladi. Agar efir moyida suv aralashmasi bo'lsa, probirkadagi suyuqlik loyqalanadi. Efir moylarining fizik konstantalarinianiqlash Efir moylarining fizik konstantalariga zichligi, qutblangan nur tekisligining og'dirish ko'rsatkichi, yorug'likni sindirish koeffitsiyenti, qotish harorati, fraksion haydash, eruvchanlik va boshqa ko'rsatkichlar kiradi. Bu konstantalar etir moylarining chinligini aniqlash (identifikatsiya qilish) va sifatini belgilashda kata ahamiyatga ega. Masalan, efir moylarining zichligiga qarab, tarkibida qaysi guruhga kiradigan birikmalar borligini aniqlash mumkin. Agar zichlik 0,9 dan past bo'lsa, efir moyi tarkibida, asosan, ochiq halqali yoki siklik terpenlar bo'lishi, zichlik 1 dan yuqoribo'lganida esa kislorod, azot va oltingugurt saqlovchi aromatic uglevodorodlarga boyligi ma'lum bo'ladi. Yorug'likni sindirish koeffitsiyenti va qutblangan nur tekisligining og'ish burchagi ham efir moylarining tahlilida katta ahamiyatga ega. Ular efir moylarini saqlash davrida shu moylar tarkibiy qismining buzilishiga qarab o'zgarishi ham mumkin. Efir moylarining zichligi piknometr, yorug'likni singdirish koeffitsiyenti (refraksiya soni) refraktometr hamda qutblangannur tekisligini og'diruvchi ko'rsatkich – polyarimetr yordamida aniqlanadi. Sindirish ko‘rsatkichi ( ) deb yorug‘likni qavodagi tarqalish tezliginiɑ tekshirayotgan moddadagi tezligiga nisbatiga aytiladi. Sindirish ko‘rsatkichi PAGE \* MERGEFORMAT1$ $haroratga va yorug‘lik nurining to‘lqin uzunligiga bog‘liq. Eritmalarda sindirish ko‘rsatkichi modsalarning konsentratsiyasiga va erituvchining tabiatiga bog‘liq. Sindirish ko‘rsatkichi efir moylarining chinligi va tozaligini aniqlashga yordam beradi. Sindirish ko‘rsatkichi refraksiya soni refraktometr yordamida aniqlanadi. Refraktometrning aniq ishlashini bilish uchun avvalo distillangan suvning ko‘rsatkichi aniqlanadi. Suvning sinish ko‘rsatkichi g) = 1,3330 ga teng. QUTBLANGAN NUR TEKISLIGINING OG‘DIRISH KO‘RSATKININI ANIQLASH Moddalarning tarkibiy qismidagi optik faol moddalari xususiyatiga qarab moddalarning qutblangan nur tekisligining og‘dirish ko‘rsatkichi har xil bo‘ladi. Agar aniqlanayotgan vaqtda qutblangan nur tekisligi optik faol modda orqali o‘tib soat strelkasi bo‘yicha og‘sa, bunday modda o‘ngga buruvchi bo‘ladi va ko‘rsatkich oldiga «+» qo‘yiladi, agar qutblangan nur soat strelkasiga qarama- qarshi yo‘nalishda og‘sa, unday modda chapga buruvchi modsa deb ko‘rsatkich oldiga «—» qo‘yiladi. Qutblangan nur tekisligining og‘dirish ko‘rsatkichi burchak gradusi bilan belgilanib, uning solishtirma og‘ish burchagi (udelnoe vrashenie) deyiladi va grekcha « a » bilan belgilanadi. Moddalarning solishtirma og‘ish burchagi deb, asosan monoxromatik 1 gr/ml moddaning nurni 1 dm masofada hosil qilgan og‘ish burchagiga aytiladi. Solishtirma og‘ish burchagi optik modsaning tarkibiga, qutblangan nurning yo‘nalishi va nur to‘lqini uzunligiga bog‘liq. Efir moylarining solishtirma og‘ish burchagi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: -aniqlangan og’ish burchagiɑ l-suyuqlik qavatining qalinligi p-suyuq moddaning solishtirma og’irligi, gramfa 1 ml ga nisbatan Efir moylari barcha organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Turli konsentratsiyadagi spirtlarda (70-80-90 foiz) har xil erishiga qarab, qaysi efir moyi ekanligini aniqlash PAGE \* MERGEFORMAT1$ $mumkin. Bundan tashqari, spirt konsentratsiyasi pasaygani sari, efir moylari tarkibidagi ba'zi aralashmalar (yog'lar, skipidar, parafin, vazelin moyi va boshqalar) cho'kib ajraladi. Shuning uchun efir moylarining tozaligi va sifatini aniqlashda ulaming eruvchanIigini aniqlash katta ahamiyatga ega. Efir moyining spirtlarda eruvchanligini aniqlash uchun (XIDF bo'yicha) 1ml moy 10 ml hajmdagi silindrga quyiIadi vamoy to'liq erib ketgunga qadar silindrni chayqatib turib, ungabyuretkadan ma'lum konsentratsiyadagi spirt qo'shib turiladi.Efir moyi butunlay erigandan so'ng qancha spirt ketganihisobla- nadi.Efir moylarini fraksion haydash yo'li bilan uning tarkibidagibarcha qismla-rining qaynash haroratini hamda miqdori aniqlanadi.Ayni vaqtda moy tarkibiga qo'shilgan aralashmalarni ham bilishmumkin.Efir moylarining qotish tempera- turasini aniqlash tarkibidastearopteni ko'p bo'lgan moylar uchun katta rol o'ynay- di.Stearoptenlar ko'pincha efir moylarining asosiy qismihisoblanadi. Efir moylarning kimyoviy konstantalarinianiqlash Efir moylarining kimyoviy konstantalariga kislota, sovunlanish va efir soni kiradi. Bu sonlarning qoidasi, aniqlash usulIari va hisoblash formulalari yog'lar tahli1i bo'limida to'liq bayon etilgan bo'lib, quyidagilar bilan ulardan farq qiladi: 1. Kislota sonini aniqlash da tahlilga olingan 1,5-2 g (analitik tarozida tortilgan) efir moyi 5 ml neytral spirtda eritiladi va muntazam chayqatib turib, kaliy ishqorining spirtdagi 0,1 mol/l eritmasi bilan titrlanadi. 1Kislota soni yordamida efir moyi tarkibida sofholda bo'ladigan birorta ma'Ium kislota miqdorini aniqlash mumkin. Buning uchunquyidagi formuladan foydalaniladi: PAGE \* MERGEFORMAT1$ $bunda, K.S. - kislota soni, M - aniqlanishi lozim bo'lgan kislotaning molekula og'irligi; B - shu kislotaning necha asosliligi. 2. Sovunlanish sonini aniqlash da tarozida tortib olingan efir moyi avval 10 ml neytral spirtda eritiladi, so'ngra kaliy ishqorining spirtdagi 0,5 moljl eritmasidan 25 ml qo'shib qizdiriladi. 3. Efir va sovunlanish sonlari yordamida efir moyi tarkibidagi ma'lum murakkab efirlarni hamda shu efirni tashkil etgan spirt va kislota miqdorini aniqlash mumkin . Buning uchun quyidagiformuladan foydalaniladi:Murakkab efir, spirt yoki kislota formula quyidagicha bo'ladi: bunda, E.S. - efirsoni; M - murakkabefir, kislota yoki spirtning molekula og'irligi; V-reaksiyaga kirishmay qolgan ishqorni titrlash uchun ketgan kislota miqdori Efir moylarining sovunlanish soni va efir sonini aniqlashda moy tarkibidagi fenollar va aldegidlarning xalaqit berishini hisobga olish lozim. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $II. Tajriba qismi Tarkibida efir moyi saqlovchi dorivor o’simliklar va mahsulotlar 2.1. Valeriana dorivor o’simligi VALERIANA ILDIZPOYASI BlLAN ILDIZI RHIZOMATA CUM RADICIBUS VALERIANAE O'simlikning nomi . Dorivor valeriana (kadi o't) – Valeriana officinalis L.; valerianadoshlar - Valerianaceae oilasiga kiradi. Valeriana ko'p yillik, bo'yi 2 m ga yetadigan o't o'simlik. Ildizpoyasi qisqa va ko'pgina mayda ildizchalar bilan qoplangan bo'lib, yer ostida tik joylashgan. Ildizpoyadan birinchi yili ildizoldi to'pbarglar, ikkinchi yildan boshlab poya o'sib chiqadi. Poyasi tik o'suvchi, silindrsimon, mayda qirrali, shoxlanmagan (ba'zan yuqori qismi shoxlangan), ichi kovak, yuqori qismi tuksiz, pastki qismi esa tuklar bilan qoplangan. Bargi oddiy, toq patli - ajralgan, 4-11 juft segment (bo'lakcha)lardan iborat. Ildizoldi barglari uzun bandli, poyadagi barglar bandi esa poyaning yuqori qismiga yetgani sari qisqara boradi. Barglari poyada qarama- qarshi joylashgan. Gullari mayda, hidli, poya uchida qalqonsimon yirik ro'vakka to'plangan. Kosacha barglari gul ichiga qarab qayrilgani sababli aniq bilinmaydi. Gultojisi voronkasimon, besh bo'lakli, uchi iehkariga qayrilgan, oq yoki pushti rangli, otaligi 3ta, onalik tuguni 3 xonali, pastga joylashgan. Mevasi - cho'ziq tuxumsimon och qo'ng'ir pista.May oyining oxiridan boshlab avgust oyigacha gullaydi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Epidermis hujayralari ko’pincha shimuvchi yoki ildiz tuklariga cho’zilgan bo’ladi. Epidermis ostida efir moyi saqlaydigan gipoderma joylashgan. Undan tashqari kraxmal donachalar bor. Kimyoviy tarkibi. Valeriana o'simligining ildiz va ildizpoyasitarkibida 0,5-2 foiz efir moyi va sofholda izovalerian kislota bor. Valeriananing efir moyi, asosan, ingichka ildizlarda, izovalerian kislota esa yo'g'on va qari ildizpoyalarda ko'proq bo'ladi. Bu moy tarkibida izovalerian kislotaning borneol spirti bilan hosil qilgan murakkab efiri-bornilizovalerianat, shuningdek, borneolning sirka, chumoli kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efiri hamda terpineol, pinen, kamfen, azulen, kessil spirti (proazulen), limonen, sof holdagi borneol, izovalerian kislota va boshqa birikmalar bo'ladi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Mahsulot tarkibida efir moyidan tashqari, 0,01 foizga yaqin alkaloidlar (xatenin, valerin, aktenidin va boshqalar), uchuvchan asoslar, valerid glikozidi, pochul spirti, oshlovchi moddalar, saponinlar, qandlar, sirka, olma, stearin, chumoli, palmitin va boshqa kislotalar bo'ladi. Yangi yig'ilgan ildizda a-metilperril ketoni uchraydi. Valeriananing yangi yig'ilgan yer ostki organlari tarkibida valepotriatlar (0,5-2 foiz miqdorida) bo'ladi. Valepotriatlar seko-iridoidlarga kiradi. Ular polioksisiklopentapiranning izovalerian, sirka, izokapron va 13- atsetoksiizovalerian kislotalari bilan hosil qilgan efirlari bo'lib, nam ta'sirida tezparchalanadi. Valepotriatlardan valtrat, izovaltrat, digidrovaltrat, valexlorin, valeridin, atsevaltrat va boshqalar ajratib olindi hamda o'rganildi. Valeriandan ajratib olingan iridoid glikozid valeroksidat hamda kanokozit (A, B, C va D)lar ham valepotriatlarga kiradi. Mahsulotni quritish vaqtida valepotriatlar parchalanib ketib, tegishli kislotalar va baldrenal nomli birikma hosil qiladi. Valepotriatlarning organizmga ta'siri yetarli o'rganilgan emas. Lekin ular ham farmakologik jihatdan valeriananing ta'siriga ega bo'lgan moddalarga kiradi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Ishlatilishi. Valeriana preparatlari nerv sistemasini tinchlantirish (uyqusizlikda, asab qo'zg'alishi davridava boshqa asab kasalliklarida) hamda yurak faoliyatini boshqarish uchun ishlatiladi. Dorivor preparatlari . 1.Valeriana ildizi — 100 g dan maydalangan xom ashyo qog’oz paketlarda 2.Valeriana nastoykasi (1:5) 70 %li spirtdagi 3. Kardiovalen, valokormid — yurak kasalligida ishlatiladi 4.Valeriana quyuq ekstrakti 5.Valeriana damlama 6.Validol (izovalerian kislotaning mentol bilan hosil qilgan murakkab efiridagi mentolning 25-30 foizli eritmasi, tabletka yoki eritma holida chiqariladi). 7.Valeriananing mahsuloti nerv sistemasini tinchlantiruvchi va me'da kasalliklarida ishlatiladigan choylar - yig'malar tarkibiga kiradi. 8.Valeriana efiri DORIVOR LIMONO'T YER USTKI QISMI (O'TI) HERBA MELISSAEOFFICINALIS PAGE \* MERGEFORMAT1$ $O'simlikning nomi. Dorivor limono't — Melissa officinalis L.; yasnotkadoshla r —Lamiaceae (labguldoshlar — Labiatac) oilasiga kiradi. Ko'p yillik, sertukli, 30-60 sm balandlikdagi o't o'simlik. Poyasi bitta yoki ko'p, qaramaqarshi shoxlangan. Barglari tuxumsimon, biroz o'tkir uchli, sertukli (ustki tomonidan),arrasimon qirrali bo'lib, qisqa bandi bilan poya va shoxlarida qarama-qarshi o'rnashgan. Oq rangli, tukli, ikki labli gullari gul bandi bilan barg qo'ltig'iga joylashib, to'pgulni hosil qiladi. Mevasi — 4ta yong'oqcha. Iyun—avgustda gullaydi, mevasi iyul—avgustda yetiladi. Geografik tarqalishi . O'rta Osiyo, Qrim, Kavkaz, Rossiyaning Ovrupo qismining janubida va boshqa davlatlarda daraxt soyalarida, tog'li tumanlarda toshlar soyasida va boshqa soya yerlarda o'sadi. O'zbekistonning Toshkent va Surxondaryo viloyatlarida uchraydi. Mahsulot tayyorlash . O'simlik to'liq gullagan vaqtida yuqori uchidan 20—30 smuzunlikda (poyaning pastki bargsiz qismi olinmaydi) qirqib olinadi va soya, havo o'tib turadigan yerda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko'rinishi . Mahsulot 30 sm gacha uzunlikdagi shoxlangan, serbarg va to'rt qirrali poya bo'laklari, barg-lar va gullar aralashmasidan tashkil topgan. Barglari tuxumsimon, o'tkir uchli, yirik arrasimon qirrali bo'lib, uzun bandi yordamida poya vashoxlarida qarama-qarshi joylashgan. Gullari uzun, tukli gul bandli va osilgan ko'rinishida bo'lib, siyrak to'pgulga joylashgan. Kosachasi tikanli tishli, gultojisi ikki labli, oq rangli. Kimyoviy tarkibi. Yer ustki qismi tarkibida 0,01-0,33 foiz efir moyi, C vitamini, karotin, fenilkarbon kislotalar (kofe, xlorogen, rozmarin, feral, protokatex va boshqalar), triterpenlar, flavonoidlar (luteolin-7-glikozid va boshqalar), 5-10 foiz oshlovchi va boshqa moddalar, urug'ida 20-27 foiz yog' bor. Limono'tning efir PAGE \* MERGEFORMAT1$ $moyi geraniol, linalool, nerol, farnezol va ularni sirka kislotasi bilan birikmasi, limonen, pulegol, geraniol, nerol va boshqa terpenlardan tashkil topgan. geraniol Ishlatilishi . Limono't dorivor preparatlari, Ibn Sino ayti-shicha, yurakni mustahkamlaydi va unga yordam beradi, shuningdek, traxoma, hiqichoq tutish, og'izdan yomon hid kelishi va boshqa kasalilklami davolaydi. Xalq tabobatida limono't bilan nevroz, bronxial astma, ayollarni toksikoz, klimaks, yurak urishini buzilishi vaboshqa kasalliklar davolanadi. Limono't damlamasi klinik sharoitida sinovlardan o'tgan va uni tibbiyot amaliyotida tinchlantiruvchi hamda qon bosimini pasaytiruvchi vosita sifatida qo'llashga O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi tomonidan raxsat etilgan. Dorivor preparatlari . Galen preparatlari dori shakllarida: ekstrakt, damlama, qaynatma, tindirma, yig’ma choylar, efir moylari, tabletkalar va boshqalar. “Novo-passit” “Persen” “Nervofluks” “Fito Novosed” “ Lomagerpan” “Vamelan” PAGE \* MERGEFORMAT1$ $O’simlik va oilasining lotincha va o’zbekcha nomlari O’simlik mansub oilaning lotincha va o’zbekcha nomi Asosiy ta’sir etuvchi moddasi Ishaltilishi va dori turlari Qalampir yalpiz Menthae piperitae Lamiaceae yasnotkadoshlar Mentol Ko’ngil aynishida qusishda, ovqat hazm qilishda qo’llaniladi. Korvalol, valokardin, milokordin, tish pastasi va kukuni Dorivor marmarak Salvia officinalis Lamiacea yasnot kadoshlar Sineol Burishtiruvchi, dezinfeksiyalovchi vosita sifatida ishlatiladi. Damlama nastoyka, meda kasalliklari va ich ketishiga qarshi ishlatiladigan yig’ma choylar Zangori evkalipt Eucalyptus viminalis Myrtaceae mirtadoshlar Sineol Antiseptik, tomoq og’riganda, bo’g’ma qizilcha, bezgak kasalliklarida, gijja haydashda qo’llaniladi. Damlama, efir moyi, qaynatma, nastoyka (moyidan-pertussin, ingakam, evkamon, ingalipt) (bargidan-xlorofillipt) Oddiy archa Juniperus communis Cupressaceae archadoshlar Pinen, kamfen, sabinen, borneol, kadinen Siydik haydovchi, siydik yo’llarini dezinfeksiyalovchi, balg’am ko’chiruvchi, ovqat hazm qiluvchi, bod kasalligida qo’llaniladi. Damlama, efirmoyi, efir moyining spirtdagi eritmasi, surtmasi, yig’ma choy Dorivor valeriana Valeriana officinalis Valerianaceae valerianadoshlar Bornil izovalerianatbor neol, pinen, kamfen Nerv sistemasini tinchlantiruvchi xususiyatga ega. Damlama, nastoyka, quruq ekstrakt, validol, (nastoykasidan- kardiovalen, valokarmid) yig’ma choy Dorivor moychechak Matricaria chamomilla Astraceae astradoshlar Xamazulen, proxamazulen, seskviterpen spirtlari Ginekologik kasalliklarda, meda-ichak kasallilarida, yumshatuvchi, antiseptic, yallig’lanishga qarshi vosita sifatida. Damlama, yig’ma choylar tarkibiga kiradi Qora andiz Jnula helenium Astraceae Galenin (alantolakton, izoalantolakton, digidroalantolakt o aralshmasi) balg’am ko’chiruvchi, meda ichak kasalliklarida, antiseptik, yallig’anishga qarshi, gijja haydovchi vosita. Qaynatma, yig’ma choy PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Achchiq shuvoq (ermon) Artemisia absinthum Astraceae Tuyol, tuyon, azulen (achchiq glikozid- absintin, anabsintin) Ishtaha ochuvchi, ovqat hazm qilishda, jigar o’t pufagi va gastrit kasalliklarida. Damlama, nastoyka, ekstrakt, yig’ma choy, tabletka Oddiy bo’yimadaron Achilleae millefilium Astraceae Axillein, xamazulen (seskviterpenlar) Meda ichak kasalliklarida, ishtaha ochuvchi, qon to’xtatuvchi xususiyatga ega. Suyuq ekstrakt, damlama, herbasidan kukun Ekma kashnich Coriandrum sativum Apiaceae Linalool, geraniol, borneol Ishtaha ochuvchi, ovqat hazmini yaxshilovchi, o’t haydovchi, bavosil kasalliklarida qo’llaniladi. Damlama, kukun, spirtli suvi Gulbandli kiyiko’t Ziziphorae pedicellatae Lamiceae Mentol, flavanoidlar, kumarinlar Qon bosimini tushiruvchi, peshob haydovchi vosita sifatida. Damlama Oddiy arpabodiyon Pimpenella anisum Apiaceae selderdoshlar Anetol, anis aldegidi, anis keton, anis kislotasi Bronxitda balg’am ko’chiruvchi, ichak faoliyatini yaxshilovchi, ichak faoliyatini yaxshilovchi, dori mazasini yaxshilovchi, anetol- parfumeriyada qo’llaniladi. Eliksir, efir moyi, nastoyka, arpabdiyon tomchisi, ich yumshatuvchi yig’ma choylar tarkibida Oddiy tog’jambul Thymus vulgaris Lamiaceae labguldoshlar Timol,karvakrol, pinen, simol, linaol, (Ursol, oleanol kislotasi) Dezinfeksiyalovchi, antiseptic, tish og’rig’ida, zamburug’li kaslliklaridaqo’llaniladi. Efir moyi, timol, suyuq ekstrakt, pertussin Oddiy tog’rayhon Origanum vulgare Lamiaceae Timol, karvakrol Ichak atoniyasi, ishtaha ochuvchi, ovqat hazm qilishni yaxshilovchi Damlama, efir moyi, ter haydovchi va ko’krak kasallilarida- yig’ma choy PAGE \* MERGEFORMAT1$ $IV. Xulosa Barchamizga ma’lumki farmatsevtika sohasining oldida turgan ustuvor vazifalardan biri aholini yuqori samarali, bezarar va arzon dori vositalari bilan taminlash. Bugungi kunda butun dunyo bo’yicha dorivor o’simlik mahsulotlaridan sof holdagi dorivor moddalar olib, ulardan sifatli, yuqori ta’sir etuvchi dori preparatlarini tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekistonda shifobaxsh xususiyatga ega 1150 dan ortiq o‘simlik o‘sadi, Hozirda yurtimizda 140 dan ortiq soha bo’yicha ishlab chiqarish korxonalari faoliyat yuritilmoqda. Yuqori qo‘shilgan qiymatli zamonaviy farmatsevtika mahsulotlari va dori vositalarini ishlab chiqarishni, birinchi navbatda belgilangan tartibda tashkil etilgan plantatsiyalarda yetishtirilgan dorivor moddalar (substansiyalar) hamda dorivor o‘simliklar xomashyosi negizida tashkil etish uchun xorijiy va mahalliy investorlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarini jalb etish; dorivor o‘simliklar xomashyosini qayta ishlash va dori vositalari, tibbiyot buyumlari, yordamchi va qadoqlash materiallari ishlab chiqarish bo‘yicha yangi zamonaviy ishlab chiqarish va quvvatlarni tashkil etish; mustahkam kooperatsiya aloqalarini o‘rnatish va erkin iqtisodiy zonalar tashkilotlari hamda respublikamizning boshqa korxonalari o‘rtasida sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish asosida mahalliy dorivor o‘simliklar xomashyosi va materiallari negizida farmatsevtika mahsulotlari ishlab chiqarishni mahalliylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish; dorivor o‘simliklar xomashyosi introduksiya va kultivatsiyasini o‘rganish bo‘yicha tajriba-eksperimental laboratoriyalari bo‘lgan ilmiy-tadqiqot markazlari tashkil etish orqali O’zbekistonda dorivor o’simliklardan tayyorlanadigan dori preparatlarini ishlab chiqarishni rivojlantirishga e’tibor qaratilmoqda. Men bu kurs ishi mavzusini yoritish jarayonida kafedra professor o’qituvchilaridan bilmaganlarimni bilib oldim va ko’pgina bilimlarimni yanada mustahkamladim. Men o’z mavzuyim bo’yicha mustaqil holda izlanib ular to’g’risida ko’pgina ma’lumotlarga ega bo’lib, ko’pgina ta’sirga ega bo’lgan tabiiy organik birikmalar— efir moylarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o’rganib, shu yo’nalishda miqdor tahlillarini olib bordim. Valeriana va dorivor limono’t (dorivor PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Melissa) o’simlilklarining umumiy xarakteristikasi bilan to’liq tanishdim, xususiy belgilari bilan tanishib chiqdim. Menga kurs ishi loyihasi bu mavzu bo’yicha bir qancha adabiyotlardan unumli va to’g’ri foydalangan holda ma’lumot to’plashni o’rgatdi. Kelgusida kurs ishidan olgan bilimlarimni amaliyotda qo’llashga harakat qilaman. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $V. Foydalanilganadabiyotlar 1. www.vikipedia.uz 2.Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. М. 1976. – 340с. 3. Бандикова В.А. Распостранение флавоноидов в некоторых семействах высших растений // Раст.ресурсы. Собщение 2.-1968.-Т.4.- Вып.3.-С.429. 4. Бандикова В.А.., Шинкаренко А.Л. Применение хроматографиина капроне к фотометрическому анализу флавоноидов в растительном материале // Журн. Анал.хим.-1966.-Т. XXI .-Вып.2.-С.232. 5. Бандикова В.А.., Шинкаренко А.Л. Тонкослойная хроматография флавоноидов // Химия природ.соедин.-1973.-№1.-С.20. 6. Государственная фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 1. Общие методы анализа. – М.: Медицина, 1987. – 336 с. 7. Государственная фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 2. Общие методы анализа. Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 1990. – 398 с. 8. Гринкевич Н.И., Сафронович Л.Н. и др. Химический анализ лекарственных растений. - М.: Высшая школа, 1983. – 176 с. 9. Георгивский В.П., Комиссаренко Н.Ф., Дмитрук С.Е. Биологически активные вещества лекарственных растений .- Новосибирск: Нука, Сиб. Отделение, 1990.-333с. 10. Губанов И. А. и др. 1105. Origanum vulgare L. — Душица обыкновенная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3 т . — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл., 2004. — Т. 3. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 138. — ISBN 5-87317-163-7 . 11. Крапива (род растений) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров . — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969 —1978. 12 . Комилов Х.М. Фармакогнозия фани бo’йича маърузалар матни. – Т.: 1999. – 404 б. 13. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособ. для студ. вузов / В.Н.Ковалев, Н.В.Попова, В.С.Кисличенко и др. – Х.: Изд-во НФаУ «Золотые страницы», 2003. – 512 с. 14. Фармакогнозия: Учеб. пособ. для студ. высш. учеб. завед. / В.Н.Ковалев, В.С.Кисличенко, И.А.Журавель и др. – Х.: Изд-во НФаУ, 2007. – C .-115-126. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $15. Хolmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent. Fan, 2007. 16. Пo’латова Т.П., Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти. – Т.: Ибн Сино, 2002. – 360 б. 17.Zemlinskiy S.E. Lekarstvenn ы y rasteniya SSSR. Moskva, Medgiz. 1958. S. 14, 79-82. 18.Flora SSSR. T. XII. Izd. Akademii Nauk SSSR. -Moskva,1955.Leningrad. 19.Sidelnikov N.I. Izuchenie biologicheskix osobennostey Atropa belladonna L s selyu vvedeniya kulturu v Sentralno-CHernozemnom 20. Штегеман И. А. Разведение дичков Rosa canina // Вестник Императорского Российского общества садоводства, СПб.. — 1874. PAGE \* MERGEFORMAT1$

Terpenoidlar — biologik faol moddalar

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Terpenoidlar — biologik faol moddalar

O'xshash dokumentlar