• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 3.0MB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Сентябрь 2024
Расширение doc
Категория Архитектура

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

16 Продаж

Texnik rasm

tomoni bilan to`g`ri k е ladi. Burchagi bilan yon tomonining farqini rasmda topish uchuy OY o`qiga o`lchab quyilgan k е smani t е ng 8 bo`lakka bo`lamiz. Buning uchun k е smani avvalo teig ikkiga yana ikkiga so`ngra yana ikkiga bo`lsak, nuqtalar hosil bo`ladi (2.1.21-shakl, a) .K е smainng sakkizdan bir bo`lagi olti burchakli shaklning burchagi bilan o`n tomonidagi farqqa to`g`ri k е ladi. Shundan k е yin OX o`qiga markazdan—masofani o`lchab qo`yamiz va N OY o`qiga parall е l chizish chizib— no`qtani OX o`qiga parall е l chizilgan chiziq bilan k е sishtiramiz. hosil bulgan nuqtalarni tutashtirib, olti burchakli t е kis shaklning H V t е kisligndagi rasmini hosil qilamiz (2.1.21-shakl, b). Oltiburchakning V va N t е kisliklaridagi rasmlari ham xuddi shunday yasaladi. 2.1.22-shakl 2.1.23-shakl 2.1.22-shakl, o va b larda oltiburchakning rasmi qiyshiq burchakli dim е triyada bajarilgan. V t е knsligida shakl o`zgarmaydn, N va W t е knsliklarida 0Y o`qiga jonlashgan tomoni nkki marta qisqartirib o`lchab quyiladi. 2.1.23- shaklda silindrni izom е trik pro е ktsiyada N, V, W t е kisliklar sist е masida tasvirlangan bo`lsa, 2.1.23- shaklda esa qiyshiq burchakli (frontal) dim е trik pro е ktsiyada ko`rsatilgan. 11 Quyida izom е triyada va qiyshiq burchakli dim е triyada H t е kbcligiga parall е l aylanalarning rasmini chizishini ko`rib chiqamiz. Umumiy holda H, V va W uzaro p е rp е ndikulyar t е kisliklar sist е masida aylananing izom е triyadagi rasmlari bir xil shaklga ega bo`ladi (2.1.24-shakl, v). Shunga ko`ra, H t е kn е ligiga parall е l aylana rasmining chizilishini tushuntirish bilan ch е garalanamiz. _______________________________ 11. Jumaniyozov Q.S. Umumta’lim maktab o‘quvchilarining geometrik tasavvurini rivojlantirish metodikasi: Ped. fanl. nomz. ...dis. – T.: 2001 -92b 23 chiziqdagi 1 no`ttani birlashtirib, OC masofani 1 nuqtadan (OC) o`lchab qo`yamiz (2.1.25-shakl,b). Qolgan BC, BE va A Е oraliq nuqtalarini xuddi hozirgi yasash kabi aniqlab, ravon tutashtiramiz. V t е kisligiga parall е l aylana rasmi bu е rda aylanalarcha tasvirlanadi. 2.1.25 —2.1.26 shakllarda t е xnikaviy rasmlarni soyalash turlari ko`rsatilgan.2.1.30- shaklda birikmaning yig`ma shaklsi b е rilgan bo`lib, 2.1.31-2.1.33 shaklda esa shu birikmaning t е xnikaviy rasmi izom е trik pro е ktsiyada tasvirlangan. qirqimga tushgan d е tallar orali qlaridagi masofalari OZ o`qqa o`lchab qo`ib, OX va OY o`qlariga parall е l chiziqlar chizamiz. 2.1.25-shakl 2.1.26-shakl 2.1.27-shakl 2.1.28-shakl 25 bo'lak qo‘yiladi. AK to‘rtga bo‘linib, ОТ masofa у o‘qqa ikki tomonlama o'lchab qo‘yiladi. С va D lardan x o‘qqa parallel chizib, К va L nuqtalardan у o‘qqa parallel o‘tkazilgan shtrix chiziqlarda 1,2 va 3, 4 nuqtalar topiladi (2.1.12-shakl, b). A va 1, A va 3 nuqtalar hamda В va 2, В va 4 nuqtalar tutashtiriladi (2.1.12-shakl, c). Aylanani ellips ko‘rinishida chizish uchun o‘zaro perpendikulyar AB va CD chiziqlar chiziladi va ularning kesishgan chizig'i О dan A va В tomonga beshtadan, О dan С va D tomonga uchtadan bolak o‘lchab qo‘yiladi. 1 va 2 nuqta D bilan tutashtirilib, davomiga lC,=OC, 2A1=2A masofalar o‘lchab qo‘yiladi va A, A, Сг С nuqtalar ravon qilib tutashtiriladi. Shu tartibda ellipsning qolgan qismlari yasaladi (2.1.13-shakl, a). 2.1.13-shakl, b, с larda V va W tekisliklarda aylanalaming tasvirlanishi ko‘rsatilgan. 2.1.13-shakl 2.1.14-shakl 2.1.15-shakl Detalning texnik rasmini izometriyada chizish 2.1.16-shaklda misol tariqasida berildi. 18 b) to‘r shtrix-shrafirovka bilan jismning yorug‘-soyasini bajarish: bunda shtrix turlarning siyrak, quyuqligi bilan yorug‘ yoki soya kuchliligi ko‘rsatiladi (2.2.10- b,rasm); v) parallel chiziqlar bilan ham shtrixlab jismlarda yorug‘-soyani ko‘rsatish mumkin. Bunda shtrixlash jismning tuzilishiga qarab bajariladi(2.2.10-v,rasm); Jismlarga yorug‘lik tushganda yarmidan ko‘prog‘i yorug‘, kamrog‘i esa soya bo‘ladi. Bu soya o‘z soyasi deb ataladi. Yoritilgan joyidagi eng yorug‘ joy blik (yaltiroq shu’la), o‘z soyasi qismidagi yorug‘roq bo‘lib turgan joy refleks (yonidagi jismlardan qaytib tushayotgan aks yorug‘) deyiladi (2.2.10-rasm). 2.2.10-rasm Har qanday jismning texnik rasmini bajarishda ularning qirralarini yoki chegara qismlarini asosiy qalin chiziqlar bilan emas, faqat yorug‘-soyani shtrixlash usuli bilan ko‘rsatish kerak. Texnikaviy rasmchilik aksonometriya nazariyasiga asoslangan bo‘lsa, rasmchilik esa pers pektiva qoidalariga, ya’ni kuzatuvchiga natura qanday 33 qanday ko‘ringan bo‘lsa, shundayligicha tasvirlashga asoslangan. Rasmchilikni o‘rga nish uchun demak, perspektiv qisqarishni ham bilish kerak ekan. Parallel chiziqlarning uchrashmasligi bizga yaxshi ma’lum, lekin ular hayotda kuzatilganda albatta ufq (h) chizig‘idagi bir nuqtaga (F) intiladi. Ufq chizig‘i bizning ko‘zlarimiz turgan balandlikdan o‘tuvchi, yer sathiga parallel bo‘lgan ufq tekisligida yotgan chiziqdir. Biz harakatda bo‘lgani miz uchun ufq chizig‘imiz ham o‘zgarib turadi. Shuning uchun turganimizda stol, stullarning ustki qismini ko‘ramiz. Kurs ishi mavzuning dolzarbligi: Ins о n huquq v а m а nf аа tl а rini t а ’minl а sh, ха lqimiz uchun mun о sib turmush sh а r о iti yar а tib b е rish istiql о l yill а rid а O’zb е kist о nd а а m а lg а о shirib k е lin а yotg а n k е ng ko’l а mli isl о h а tl а rning а s о siy m а qs а didir. Birinchi Pr е zid е ntimiz Isl о m K а rim о vning q а r о ri bil а n t а sdiql а ng а n « О b о d turmush yili» D а vl а t d а sturi ushbu ха yrli ishl а rni n а f а q а t izchil d а v о m ettirish, b а lki t а ’lim s о h а sini sif а t jih а tid а n yan а d а yuq о ri b о sqichg а ko’t а rishg а q а r а tilg а n k е ng ko’l а mli ch о r а -t а dbirl а rni а m а lg а о shirishni ko’zd а tut а di«T а ’lim to’g’risid а »gi Q о nun, K а drl а r t а yyorl а sh milliy d а sturi v а M а kt а b t а ’limini riv о jl а ntirish D а vl а t umummilliy d а sturini h а yotg а t а tbiq etish d а v о mid а z а m о n t а l а bl а rig а j а v о b b е r а dig а n, b а rch а j а bh а l а rd а m а ml а k а timizni izchil riv о jl а ntirishni t а ’minl а sh sh а rt-sh а r о itl а rig а m о s k е l а dig а n, butun dunyod а e’tir о f etilg а n n о yob uzluksiz t а ’lim texnik rasmning milliy m о d е li yar а tildi. M а zkur tizimning s а m а r а li f ао liyat ko’rs а tishi uchun z а rur must а hk а m m о ddiy-t ех nik b а z а sh а kll а ntirildi, m а l а k а li p е d а g о g k а drl а r t а yyorl а ndi, yangi d а vl а t t а ’lim st а nd а rtl а ri v а o’quv-uslubiy а d а biyotl а r ishl а b chiqildi. Bugungi kund а m а ml а k а timizd а gi о liy o’quv yurtl а ri v а ul а rning х ududl а rd а gi fili а ll а ri о ptik- t о l а li а l о q а g а eg а bo’lib, ul а r «ZiyoNet» milliy t а ’lim t а rm о g’i h а md а yuq о ri t е zlik bil а n ishl а ydig а n int е rn е tg а ul а ng а n. Ishg а tushirilg а n yag о n а ах b о r о t- kutub хо n а tizimig а 300 mingd а n о rtiq d а rslik, ko’ll а nm а v а b о shq а o’quv а d а biyotl а rig а d о ir bibli о gr а fik m а ’lum о tl а r kiritilg а n. 4 3. www.Ziyonet.uz 4. www.edu.uz 40 saklanishi lozim. Bu mavzu bo'yicha metodik tavsiyalar odatda, eskizlar chizish tartibini bayon etish yoki tasvirlash, detallarni o'lchash usullarini ko'rsatish, ularni tanlashga oid maslahatlarni berishdan iborat bo'ladi. 7 Bu malumotlarning hammasi o'qituvchilarga ma'lum va bu ishning 8-sinfda boshlanishi o'qitish tajribasida qabul qilingan eskizlarni chizish usullariga tubdan o'zgartirishlar kiritishni talab qilmaydi. Dastlab, bolalar endigina o'zlari uchun yangi bo'lgan grafik ishlarnirig turi bilan tanishib kelayotganda o'quvchilaming mustaqil ishlarga bo'lgan talablari biroz soddalashtirilishi lozim. Masalan, asosiy ko'rinishni tanlash, predmetning shakliga qarab ko'rinishlarining sonini va eskizlarini bajarish tartibini aniqlash haqida o'quvchilarga tayyor holda, qisqacha tushuntirishlar berish lozim. Metodik adabiyotlarda eskizlar chizish tartibi to'g'risida tavsiyalar berilgan. O'quvchilarga predmetning zarur bo'lgan barcha ko'rinishlarini chizmaga joylashtirishni to'la o'rgatish maqsadida uning simmetrik o'qlarini va gabaritlarini qo'yishga o'rgatishning zarurligi ko'pchilik metodistlar tomonidan e'tirof etilgan. O'quv-chilarda predmetga jismlarning «yig'indisi» yoki «ayirmasi» sifatida qarash, predmet qismlarini hamrna ko'rinishlarda birin-ketin orttirish yo'fi bilan bajarish , ya'ni «qismdan butunga», «butundan qismga degan tamoyillarga asoslanib, predmet ko'rinishlarini yasash usullarini shakllantirish kerak. Eskizlar chizishda naturani kuzatish juda katta ahamiyatga ega, bu jarayonning mohiyatini yuqorida bayon etgan edik. Eskiz chizishdan oldin: — detalning umumiy shakli haqida tasawur hosil qilish uchun uni tezgina ko'zdan kechirish; — detal qismlarini diqqat bilan o'rganib chiqish, chiziqlar, chuqurchalar, tcshiklar va hokazolarning shakli hamda ularning fazoviy _____________________________ 7. Umronxo’ja е v A., Jumanov Sh. va bosh. Mashinasozlik va qurilish chizmachiligi. Kasb-hunar koll е jlari uchun. O’quv qo’llanma. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt-2005.140b munosabatlarini aniqlash ; — predmetni eskiz chiziladigan qilib qo'yilgan vaziyatida yana bir qayta ko'zdan kechirish kerak. Eskiz chizish jarayonida: 15 KIRISH Rasm chizish har bir mutaxassis uchun eng zarur bilimlardan hisoblanadi. Rasm chizishni o‘rganishda har bir kishi o‘zining dunyoqarashi, fazoviy tassavurini, ijodiy faoliyatini rivojlantiradi, yaratilajak bino va inshootlarning konstruktiv va me’moriy yechim larini aniq va to‘g‘ri bajara biladi. Qurilish elementlariga nafaqat nazariy, amaliy yondasha oladi. Shuning uchun yaxshi mutaxassis bo‘laman degan har bir talaba boshqa asosiy fanlar qatori rasm chizishni ham yaxshi bilsa foydadan xoli bo‘lmaydi. Mashhur aviakonstuktor A.S.Yakavlev o‘zining bir kitobida shunday deb yozgan edi: “rasm chizish mening kelajagim uchun juda katta foyda berdi. Haqiqatdan ham konstruktor biron bir mashina yaratish haqida o‘ylasa, uning har bir detaligacha xayolida ko‘z oldiga keltirish va uni qalam bilan qog‘ozga tasvirlashi lozim. Buning uchun u rasm chizishni bilishi kerak”. Texnik rasm, chizmachilik kursidagi aksonometrik ko‘rinish ga aynan o‘xshash bajarilib yorug‘-soya qismi shtrixlar yordamida ajratiladi. Aksonometriyada aniq qiyalikdagi (dimitriya, izometriya va boshqalar) o‘qlar asosida chizma bajarilsa, texnik rasmda bu o‘qlarga qo‘shimcha xohlagan qiyalikdagi o‘qlar asosiga ham qurish mumkin bo‘ladi. Texnik rasm hayotdagidek perspektiv qisqarishlar bilan chizilma sada chizilishi kerak bo‘lgan jismlar; konstruktiv tugunlarni me’mo riy yechimlarni berilgan ikki ko‘rinishda foydalanib tasvirlashda qo‘l keladi. Texnikaviy rasmchilik aksonometriya nazariyasiga asoslangan bo‘lsa, rasmchilik esa pers pektiva qoidalariga, ya’ni kuzatuvchiga natura 3 T а ’lim to’g’risid а gi Q о nun v а K а drl а r t а yyorl а sh milliy D а sturid а t а ’limt а rbiya tizimini tubd а n isl о h qilish, uni t а l а bl а r d а r а j а sig а ko’t а rish, k а drl а r t а yyorl а shning yangi tizimini b а rp о etish, b а rk а m о l s а l о hiyatli а vl о dni t а rbiyal а sh а s о siy m а qs а d qilib о linib, uni h а yotd а t а dbiq etish ishl а ri d а vl а t siyos а tining ustuv о r yo’n а lishl а ri sif а tid а b е lgil а b b е rildi. Uch o’lchamli geometrik jismlarni grafik usulda shartli belgilar yordamida tekislikda tasvirlash va undan foydalanish g’oyalarining insoniyat jamiyatida rivojlanishi ko’p asrlik tarixga ega. Dastlabki chizmalarda faqat bitta tasvir bo’ib, reja deb nomlangan. Qadimdan bizgacha yetib kelgan osori-atiqalarimiz sayyohlarni o’ziga rom etgan memorchilik inshootlarimiz ham chizmalar yordamida qurilgan.Dastlab, odatda bino plan (reja)lari yer sirtiga haqiqiy kattaligi bilan chizilgan. Bunday chizmalarni yasash uchun birinchi chizmachilik asboblari, yog’ochdan yasalgan sirkul, arqondan yasalgan to’gri burchakli uchburchakliklar yaratilgan. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. T ех nik rasmlarni bajarish amaliyotida faqat k о ntur rasm bilan ch е garalanib q о linmaydi. D е tal hajmi, yaqq о lligi va shakl mazmunini о chib b е rish uchun bir n е chta usullardan f о ydalaniladi. Bu usullar as о sida yorug` – s о ya mun о sabatlari yotib, ularga shatir о vka (shtri х chiziqlar bilan), shraffir о vka (to`r ko`rinishidagi shtri х lar bilan) va nuqtali s о ya b е rish kabilar kiradi .S о ya b е rishda yorug`lik buyumga chap t о m о n balanddan tushadi d е b his о blash k е lishilgan. Yorug` sirtlar shtri х lanmaydi, s о ya qismlari esa shtri х lanadi. Sirt qanchalik q о ramtir (s о ya) bo`lsa shtri х lash shunchalik qalin bo`lishi k е rak. T ех nik rasm bajarish malakasi ko`pchilik s о halarda k е rakligi sababli shu bo`yicha qo`shimcha quyidagi m е t о dik ko`rsatmalarni b е rishni l о zim t о pdik: Kasbiy va umumins о niy mun о sabatlar, g` о ya va l о yihalarni if о dalashda har bir kishiga t ех nik rasm bajarish ko`nikmalari zarur bo`ladi. Rasmni bu tur t ех nikasini egallashda qalam bilan ishlash malakalarini riv о jlantirishga as о siy e’tib о r qaratish k е rak. P е r о yoki mo`yqalamda t ех nik rasm bajarish usullariga o`rgatishni fakultativ mashg`ul о tlarga ajratish mumkin.Avval qo`lni to`g`ri j о ylashtirish va ko`z bilan chamalash ko`nikmalarini riv о jlantiruvchi 5 2.1.16-shakl Qiyshiq burchakli dimetriyada texnik rasm chizishda у o‘qini 45° burchakda o'tkazish uchun 2.1.16-shakl, a dagidek yarim aylana chizilib, uning yarmi o'rtasidagi 1 nuqta orqali chiziladi. Aylanani V da o‘z kattaligida chizish lozim bo‘lsa, H va W larda bir xil ko'rinish va kattalikdagi qisiqroq ellipsda bajariladi. H da chizilishi lozim bo‘lgan ellipsni bajarish 2.1.15-shakl, b da ko‘rsatilgan. z o‘qqa nisbatan 7° burchakda ellipsning kichik o‘qi o‘tkazilib, unga perpendikulyar qilib katta o'qi o'tkaziladi. О dan kichik o'qqa bir bo‘lakdan, katta o‘qqa 3 bo'lakdan bir xil kattalikdagi kesmalar o‘lchab qo‘viladi. 1 va 2 nuqtalar О bilan tutashtirilib, ularning davomiga 1C,=0C, 2A=2A masofalar o'lchab qo‘yilib, А , А , С , С nuqtalar ravon tutashtiriladi. Ellipsning qolgan qismlari ham shu usulda yasaladi. 9 2.1.16-shaklda detal texnik rasmining frontal dimetriyada chizilishi misol tariqasida berildi. T е xnikaviy rasm chizishda quyidagi hoidalarga amal qilish k е rak:1. T е xnikaviy rasm chizishda aksonom е trik pro е ktsiya turlaridan birortasi tanlab olinadi va uning qoidalariga amal qilinadi. 2. T е xnikaviy rasm chizishda shaklchilik asboblari ishlatmasdan narsaning nisbatini ko`zda aniqlab chiziladi, ya'ni ko`z bilan chamalash ustiriladi. 3. T е xnikaviy rasm chizishda qog’oz knopkalanadi va har tomonga aylantirmasdan ____________________ 9. U Ro’ziev E.I., Ashirboyev A.O., Muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi. – T., 2010 89b 19 XULOSA Aksonometrik proyeksiya yoki perspektiv tasvirning asosiy "ususiyatlariga ega bo ‘Igan, chizmachilik asboblaridan foydalanmasdan , ko'z bilan chamalab, predmetning proporsiyalariga amal qilib , yorug '-soya nisbatlari ko 'rsatilgan tasvirlarga texnik rasmlar deyiladi. Texnik rasm lar qadim dan kishilam ing ÿodiy g'oyalarini qog'ozda tasvirlash vositasi sifatida keng qo‘llanilib kelingan. Bizgacha yetib kelgan dastlabki texnik rasmlar nam unalariga buyuk rassom, injener va olim Leonardo da Vinchining (1452-1519) qalam da bajargan xomaki rasmlari taalluqiidir. Yangi texnika namunalari , m ahsulotlar va inshootlami loyihalashda injenerlar, dizaynerlar , arxitektorlar texnik rasmdan texnik yechim lam ing dastlabki, oraliq va yakuniy variantlarini ifodalash vositasi sifatida foydalanadilar. Bundan tashqari texnik rasmlardan chizmada tasvirlangan murakkab shaklning to‘g ‘ri 0‘qilganligini tekshi-rishda ham foydalaniladi. Chet ellarga jo ‘natish uchun tayyorlangan mahsulotlaming hujjatlari komplektlarida. Leonardo da Vinchi tomonidan bajarilgan texnik rasmlar kutubxonasi ham texnik rasm lar albatta bo‘ladi. Ular mahsulotning texnik pasportlarida qo’Ilaniladi. 0 ‘qituvchi m avzuning kirish qismida yuqoridagi kabi texnik rasmlaming rivojlanish tarixi va amaliy ahamiyati haqidagi ma'lumotlarga to‘xtalib o‘tganidan keyin texnik rasmlaming turlari hamda ulami bajarish usullariga batafsil to‘xtalib o ‘tishi kerak. Texnik rasmlami katak qog‘ozga bajarish qulay. H ar buyumni texnik rasmini bajarish aksonom etriya o ‘qlarini to‘g‘ri o‘tkazishdan boshlanadi. O 'quvchilam ing mustaqil ish jarayonida o‘qituvchi ulaming gavdasi va q o 'lin in g vaziyati to ‘g lri joylashishiga , rasm kom pozitsiyasi va uning bajarilishi ketm a-ketligiga e ’tibor qilishi kerak. Texnik rasmni bajarish bosqichiga misol ko’rsatilgan. Texnik rasmlarni bajarish amaliyotida faqat kontur rasm bilan chegaralanib qolinmaydi. D etal hajmi, yaqqolligi va shakl mazmunini ochib berish uchun bir nechta usullardan foydalaniladi. Bu usullar asosida yorug‘-soya m unosabatlari yotib, ularga shatirovka (shtrix chiziqlar bilan), shraffirovka (to ‘r ko'rinishidagi shtrixlar bilan) va nuqtali soya berish kabilar kiradi . Soya berishda yorugMik buyumga chap 37 5-mashq. R radiusli aylananing izometrik proyeksiyasini bajarish uchun aylanaga tashqi va ichki kvadrat chizib olinadi. Shu kvadratlarning izometrik proyeksiyalarini yasab, uning dioganallari o‘tkaziladi. Ichki va tashqi kvadratlarni chizish natijasida xosil bo‘lgan 8 ta nuqtani qo‘lda egri chiziq qilib tutashtirib chiqilsa, ayla aylananing izometrik proyeksiyalari, ya’ni ellipslar hosil bo‘ladi 2.2.6-rasm Geometrik jismlarning texnik rasmini chizish uchun avvalom bor uni ko‘zdan kechirib, qog‘ozga to‘g‘ri joylashtirish (komponovka) ni mo‘ljallash kerak. Buning uchun qog‘ozning diagonallarini o‘tkazib, qog‘oz markazi topiladi va detal rasmi qog‘ozning o‘rtasiga joylashtiriladi. Detal rasmi juda katta yoki kichik ham bo‘lmasligi lozim. Chizish uchun qo‘yilgan detal yoki jismlar majmuasi (natura) umumiy balandligi va bo‘yi o‘lchamlariga qarab qog‘oz bo‘yiga yoki eniga qilib chiziladi (2.2.7-a, rasm). 2.2.7-rasm 30 1-mashq. Yassi formalarning rasmini chizish uchun oldin ma’lum oraliqda paralel chiziqlar chizish va shu bilan qo‘lni o‘rgatib borish kerak. Masalan, AV to‘g‘ri chiziqqa paralel chiziqlar chizish kerak bo‘lsin (2.2.2-rasm). 2.2.2-rasm 2-mashq. Berilgan R radius bo‘yicha aylana chizish uchun. a) o‘zaro to‘g‘ri burchakli gorizantal va vertikal chiziqlar kesishi natijasida aylana markazi hosil qilinadi. b) shu markazdan chapga, o‘nga, yuqoriga va pastga chizish kerak bo‘lgan aylana radiuslari o‘lchab qo‘yiladi va kvadrat chiziladi. v) kvadrat diagnalllari o‘tkazib, bu diognallarga ham radius o‘lchab qo‘yiladi va qo‘lda egri chiziq qilib qo‘yilgan nuqtalarni tutashtirib chiqiladi (2.2.3-rasm). 2.2.3-rasm 28 3-mashq. Teng tomonli uchburchakning frontal (izometrik) pro yeksiyasini bajarishda o‘q chiziqlar chizib olinadi va uchburchakning AS tomoni izometrik proyeksiyadagi X o‘qiga paralel chiziladi. 13 V nuqta esa Z o‘qga paralel bo‘lgan uchburchak balandligiga h o‘lchab qo‘yiladi. Qolgan proyeksiya tekisliklarida ham ishlar takrorlanadi (2.2.4-rasm). 2.2.4-rasm 4-mashq. Tomonlari a masofaga teng bo‘lgan AVSD kvadratning izometrik proyeksiyalarni yasash kerak bo‘lsin. Buning uchun kvadrat tomonlarini izometrik o‘qlarga paralel qilib chizish va a o‘lchamini qo‘yish kifoya. 2.2.5-rasm ____________________________ 13. Odilov P., Rahmonov I., Hurboyev N. Chizmachilik IX sinf uchun darslik. – T.: Sharq, 2004. 78b 29 1.1.2- shakl. Mеtalldan (a), tоshdan (b), shishadan (s) va yog`оchdan (d) tayyor-langan dеtallarning tехnik rasmlari 1.1.3- shakl.Y a ssi figuralar tехnik 1.1.4- shakl. Aylanani izоmеtriyada rasmini bajarish usullari yasash bоsqichlari 1.1.5- shakl. Yorug`-sоya munоsabatlari palitrasi ___________________ 1. Abdurahmonov A. C'hizmachilikdan grafik ishlar tizimi. —Toshkent: Cho'lpon, 2005y-60b. 2. Abdurahmonov A. va b. Oddiy qirqimlar. TDPU rizografi, 2012y-72b. 9 — predmetning biror qismining shakllarini aniqlab olish uchun vaqti vaqti bilan uni ko'zdan kechirib turish zarur. Eskiz chizib bo'lingandan keyin: — chizilgan tasvirlarning to'laligini va to'g'riligini tekshirish uchun predmet shaklini diqqat bilan ko'zdan kechirish; — eskizga o'lchamlar qo'yish lozim. Tasvirlarga o'lchamlar qo'yishda o'lchov asboblaridan oqilona foydalanish, o'lchov olish shtangensirkulidan o'lchash ishlarida foydalanish usullariga e'tibor bermoq lozim. II BOB. TEXNIK RASM CHIZISH USULLARI VA ULARNI BAJARISH 2.1.Texnik rasm chizish usullarining amaliy tahlili. 16 mutaxassis bo‘laman degan har bir talaba boshqa asosiy fanlar qatori rasm chizishni ham yaxshi bilsa foydadan xoli bo‘lmaydi. Mashhur aviakonstuktor A.S.Yakavlev o‘zining bir kitobida shunday deb yozgan edi: “rasm chizish mening kelajagim uchun juda katta foyda berdi. Haqiqatdan ham konstruktor biron bir mashina yaratish haqida o‘ylasa, uning har bir detaligacha xayolida ko‘z oldiga keltirish va uni qalam bilan qog‘ozga tasvirlashi lozim. Buning uchun u rasm chizishni bilishi kerak”. Texnik rasm, chizmachilik kursidagi aksonometrik ko‘rinish ga aynan o‘xshash bajarilib yorug‘-soya qismi shtrixlar yordamida ajratiladi. Aksonometriyada aniq qiyalikdagi (dimitriya, izometriya va boshqalar) o‘qlar asosida chizma bajarilsa, texnik rasmda bu o‘qlarga qo‘shimcha xohlagan qiyalikdagi o‘qlar asosiga ham qurish mumkin bo‘ladi. Texnik rasm hayotdagidek perspektiv qisqarishlar bilan chizilma sada chizilishi kerak bo‘lgan jismlar; konstruktiv tugunlarni me’mo riy yechimlarni berilgan ikki ko‘rinishda foydalanib tasvirlashda qo‘l keladi. 12 Biror jismning texnik rasmini chizishdan oldin yassi formalarni chizib ko‘p shug‘ullanishga to‘g‘ri keladi, shundagina bajaradigan texnik rasm ko‘ngildagidek chiqishi mumkin. 2.2.1-rasm _______________________ 12. Umronxo’ja е v A. Maktabda chizmachilik o’qitish m е todikasi. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt - 2005. -143 b 27 taqdimotning sxematik shakliga ega bo'lish va tayyor mahsulotni aniq takrorlashdir. 5 Kiyimlarni tasvirlashning grafik usullarining har birining mohiyati Kiyimning grafik tasvirlarining har bir turining maqsadi bilan shug'ullanib, siz ma'lum bir ketma-ketlikni tuzishingiz va biri ikkinchisisiz mavjud bo'lmasligini tushunishingiz mumkin. Shunday qilib , birinchi navbatda kutyure tasvirni yaratadi va uni dastlabki eskizga qo'llaydi. Keyinchalik , ishlab chiqarish uchun g'oyani taqdim etish uchun texnik chizma amalga oshiriladi , uning asosida allaqachon ishchi chizma qurilmoqda. Barcha bosqichlarni tugatgandan so'ng, modelni ommaviy ishlab chiqarish boshlanadi va faqat barcha bosqichlar yuqori sifatli bajarilgan taqdirdagina , asl g'oyaning aniq nusxasi bozorga chiqadi. Eskiz(fr. esquisse) - san'at asari, tuzilishi , mexanizmi yoki uning alohida qismi tushunchasini aniqlaydigan dastlabki eskiz. Eskiz - bu tayyor ish bo'lishi uchun mo'ljallanmagan, ko'pincha bir-biriga o'xshash ko'plab chiziqlardan iborat bo'lgan tez, erkin shakldagi chizma. 6 Eskiz arzon va rassomga rasmga qo ' yishdan oldin boshqa g ' oyalarni chizish va sinab ko ' rish imkonini beradi . Vaqt cheklanganligi sababli eskiz uchun qalam yoki pastel rangga ustunlik beriladi , ammo akvarelning tezkor eskizi yoki hatto loy yoki yumshoq mumning tezkor maketi ham kengroq ma'noda eskiz deb hisoblanishi mumkin. Grafit qalamlar nisbatan yangi ixtirodir ; Uyg'onish davri rassomlari maxsus tayyorlangan qog'ozda kumush qalam yordamida eskizlar yaratdilar. _____________________ 5. Odilov Р . va boshq. Chizmachilik. 9 – sinf. “ Шарқ ” NMAK. Тошкент , 2004 й -79b. 6. Umum o’rta ta’lim tizimida chizmachilik o’quv faning takomilashtirilgqan dasturi .Fizika , Matimatika va informatika “ jurnali . Toshkent . 2004. №4. 14-22 b. Ommabop e'tiqoddan farqli o'laroq, rassomlar rasm chizishda ko'pincha o'chirgichlardan foydalanadilar. Eraser qurilish chiziqlarini olib tashlash yoki haddan tashqari qattiq chiziqlarni yumshatish uchun ishlatilishi mumkin. 13 I BOB. TEXNIK RASM HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR 1.1.Texnik rasm va uni bajarish, hajmni ifodalash usullari A ksоnоmеtrik prоеksiya yoki pеrspеktiv tasvirning asоsiy хususiyatlariga ega bo`lgan, chizmachilik asbоblaridan fоydalanmasdan, ko`z bilan chamalab, prеdmеtning prоpоrtsiyalariga amal qilib, yorug`-sоya nisbatlari ko`rsatilgan tasvirlarga tехnik rasmlar dеyiladi. Tехnik rasmlar qadimdan kishilarning ijоdiy g`оyalarini qоg`оzda tasvirlash vоsitasi sifatida kеng qo`llanilib kеlingan. Bizgacha yеtib kеlgan dastlabki tехnik rasmlar namunalariga buyuk rassоm, injеnеr va оlim Lеоnardо da Vinchining (1452-1519) qalamda bajargan хоmaki rasmlari taalluqlidir (1.1.1-shakl). 7 Eskiz - bu ijodiy g'oyaning eng yaxshi timsolini izlashni aks ettiruvchi asarga tayyorgarlik eskizi. Eskiz turli texnikalarda bajarilishi mumkin. Chizmachilik asboblari ishlatnlmasdan va masshtabga rioya qilinmasdan bajarilgan chizma Eskiz d е b ataladi. Eskizlar d е tallarmiig ish chizmalarini tuzish uchuy mat е rial bulib xizmat qiladi. Eskizlar buyumlar va d е talari iloyihalahda, r е mont ishlarida , shuningd е k d е talning o`ziga qarab tuziladi. Chizma eskizni urgapish prots е ssida eskizlar tuzishiing asosiy ma^sadi ukuvchiniig chizma chizish maxoratini oshirishdir. Shu bilan birga buyumshshg asliga karab uning eskizi chizilganda d е tal va buyumlarining ichki va tashki tuzilishi, ularnnmg ayrim el е m е ntlarini shakllari urganiladi, ukuvchining ijodny tasavvur etish kobiliyati oshadi. Ishlab chiqarishda ayrim hollarda d е tallar b е vosita eskiz buyicha tayyorlanadi.Shuniig uchun eskizda d е talning ish chnzmasida b е riladigan barcha ma'lumotlar b е rilishi k е rak. Eskiz ish chmzmasidai fakat kulda va d е talning ulchamlarini e'tiborga olmay chizilganligi bilai fark kiladi. Ammo eskizda xam d е talning ayrim kismlari orasidagi nisbat va kurinishlardagi uzaro pro е ktsion boglanish saklanishi lozim. Chizmachilik asboblari ishlatilmasdan va masshtabga rioya qiliimasdai bajarilgam chizma eskiz d е b ataladi. Eskizlar d е tallarning ish chizmalarini tuzish uchun mat е rial bo`lib xizmat qiladi. Eskizlar buyumlar va d е tallarni loyixalashda, r е mont ishlarida, shuningd е k d е talning o`ziga qarab tuziladi. Chizmachilikni o`rgainsh prots е ssida eskizlar tuzishnnng asosiy maqsadi o`quvchiniig chizma chiznsh maxoratini oshirishdir. Shy bilan birga buyumning asliga qarab upning eskizi chizilgamda d е tal na buyumlarshshg ichki va tashqi tuzilishi, ularning ayrim el е m е ntlarini shakllari o`urganiladi, o`quvchining ijodiy tasavvur etish qobilinti oshati. Ishlab chiqar ishlar ayrim hollarda d е tallar b е vosnta eskiz bo`yicha tayyorlanadi. Shuning uchun eskizda d е talning ish chizmasida biriladigai barcha ma'lumotlar b е rilishi k е rak. Eskiz ish chizmasidan faqat qo`lda va d е talning o`lchamlarini e'tiborga olmay chizilganligi bilan farq qiladi. Ammo eskizda xam d е talning ayrim qismlari orasidagi nisbat va ko`rinishlardagi o`zaro pro е ktsion bog`lanish 14 tomon balanddan tushadi deb hisoblash kelishilgan. Y orug‘ sirtlar shtrixlanmaydi , soya qismlari esa shtrixlanadi. Sirt qanchalik qoramtir (soya) bo‘lsa shtrixlash shunchalik qalin bo'lishi kerak. Texnik rasm bajarish malakasi ko'pchilik sohalarda kerakligi sababli shu bo‘yicha qo‘shimcha quyidagi m etodik ko‘rsatmalarni berishni lozim topdik: Kasbiy va umuminsoniy m unosabatlar, g‘oya va loyihalarni ifodalashda har bir kishiga texnik rasm bajarish ko'nikm alari zarur boMadi. Rasmni bu tur texnikasini egallashda qaiam biian ishiash malakalarini rivojlantirishga asosiy e’tibor qaratish kerak. Pero yoki m o‘yqalam da texnik rasm bajarish usullariga o'rgatishni fakultativ mashg‘ulotlarga ajratish mumkin. Avval qo‘lni to’g‘ri joylashtirish va ko‘z bilan cham alash ko‘nikmalarini rivojlantiruvchi mashqlarni ish daftarida mashq qilish kerak. Undan keyin yassi shakllar: kvadrat. to ‘g ‘ri uchburchak (oltiburchak), aylana kabi o‘qituvchi tanlagan shakiL iiiing rasmlari bajariladi. Hamma rasm lar chizmachilik asboblarisiz , qo'lda oq qog‘oz varag‘ida bajariladi. Keyingi topshiriq yassi shakliarni aksonom etriyada bajarish. O’qituvchi tavsiyasi bo'yicha to’g'ri burchakli izometrik yoki qiyshiq burchakli frontal dimetrik proyeksiyaiarda geom etrik jism larning rasmlari yasaladi. 38 mashqlarni ish daftarida mashq qilish k е rak. Undan k е yin yassi shakllar: kvadrat, to`g`ri uchburchak ( о ltiburchak), aylana kabi o`qituvchi tanlagan shakllarning rasmlari bajariladi. Hamma rasmlar chizmachilik asb о blarisiz, qo`lda о q q о g` о z listida bajariladi. K е yingi t о pshiriq yassi shakllarni aks о n о m е triyada bajarish (shakllar). O`qituvchi tavsiyasi bo`yicha to`g`ri burchakli iz о m е trik yoki qiyshiq burchakli fr о ntal dim е trik pr ое ksiyalarda g ео m е trik jismlarning rasmlari yasaladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari, quyidagilarna iborat.  To‘g‘ri va egri chiziqlar chizish  Burchaklar chizis  Burchakni teng ikkiga bo‘lish  Muntazam ko‘pburchak chizish  Tekis shakl rasmini chizish  Geometrik jism rasmini chizish Kurs ishning tuzilishi : mazkur kurs ishi kirish , 2 bob , 4 fasl , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat . 6 1.1.1- shakl. Lеоnardо da Vinchi tоmоnidan bajarilgan tехnik rasmlar Yangi tехnika namunalari, mahsulоtlar va inshооtlarni lоyihalashda injеnеrlar, dizaynеrlar, arхitеktоrlar tехnik rasmdan tехnik yеchimlarning dastlabki, оraliq va yakuniy variantlarini ifоdalash vоsitasi sifatida fоydalanadilar. Bundan tashqari tехnik rasmlardan chizmada tasvirlangan murakkab shaklning to`g`ri o`qilganligini tеkshirishda ham fоydalaniladi. Chеt ellarga jo`natish uchun tayyorlangan mahsulоtlarning hujjatlari kоmplеktlarida ham tехnik rasmlar albatta bo`ladi. Ular mahsulоtning tехnik paspоrtlarida qo`llaniladi. O`qituvchi mavzuning kirish qismida yuqоridagi kabi tехnik rasmlarning rivоjlanish tariхi va amaliy ahamiyati haqidagi ma`lumоtlarga to`хtalib o`tganidan kеyin tехnik rasmlarning turlari 1 (1.1.2-shakl), hamda ularni bajarish usullariga batafsil to`хtalib o`tishi kеrak (1.1.3-shakl). Tехnik rasmlarni katak qоg`оzga bajarish qulay. Har buyumni tехnik ra s mini bajarish aksоnоmеtri ya o`qlarini to`g`ri o`tkazishdan bоshlanadi. 2 8 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 14. Abdurahmonov A. C'hizmachilikdan grafik ishlar tizimi. —Toshkent: Cho'lpon, 2005y-60b. 15. Abdurahmonov A. va b. Oddiy qirqimlar. TDPU rizografi, 2012y-72b. 16. Yodgorov. N.J. Chizmachilikda fazoviy tasavvur // Xalq ta’limi. –Toshkent, 2001. - №2,156b 17. Odilov P.va boshq. Chizmachilik. 8 – sinf. “ Шарқ ” НМАК . Тошкент , 2004 й . - 79b. 18. Odilov Р . va boshq. Chizmachilik. 9 – sinf. “ Шарқ ” NMAK. Тошкент , 2004 й -79b. 19. Umum o’rta ta’lim tizimida chizmachilik o’quv faning takomilashtirilgqan dasturi .Fizika , Matimatika va informatika “ jurnali . Toshkent . 2004. №4. 14-22 b. 20. Umronxo’ja е v A., Jumanov Sh. va bosh. Mashinasozlik va qurilish chizmachiligi. Kasb-hunar koll е jlari uchun. O’quv qo’llanma. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt-2005.140b 21. Umronxo’ja е v A. Maktabda chizmachilik o’qitish m е todikasi. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt - 2005. -143 b 22. U Ro’ziev E.I., Ashirboyev A.O., Muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi. – T., 2010 89b 23. Jumaniyozov Q.S. Umumta’lim maktab o‘quvchilarining geometrik tasavvurini rivojlantirish metodikasi: Ped. fanl. nomz. ...dis. – T.: 2001 -92b 24. Odilov P., Rahmonov I., Hurboyev N. Chizmachilik IX sinf uchun darslik. – T.: Sharq, 2004. 78b 25. Odilov P., Rahmonov I., Hurboyev N. Chizmachilik VIII sinf uchun darslik. – T.: Sharq, 2004. 87b AXBOROT OLISH MANBALARI 1. www.pedagog.uz 2. www.arxiv.uz 39 Nisbatan qiyin naturalarni chizishda katta predmetlar: bino va bino elementlari, konstruksiyalari; jihozlar geometrik jismlar (kub, piramida, prizma, silindr, konus va h. k) va ularning kesilgan qismi deb qaralsa chizish oson kechadi. Yaxshilab kuzatilsa, haqiqatdan ham atrofimizdagi narsalar ana shu geometrik jismlar yig‘indisidan iboratdir (2.2.13-2.2.14-rasm). 2.2.13-rasm 2.2.14-rasm 36a) bu oldingi mashqlardan bizga ma’lum. Aylana, ya’ni konus asosining izometrik proyeksiyalari yasalgandan keyin markazdan (H) balandlik chiqariladi va kesik konus balandligi (h) o‘lchab qo‘yiladi. Shu markaz bo‘yicha kesik konusning kichkina asosi ham chiziladi. Katta asos bilan kichik asosga urinma chiziqlar o‘tkazilsa, kesik konusning tugallanmagan texnik rasmi izometrik proyeksiyasi hosil bo‘ladi (2.2.9-rasm). Geometrik jismlarning texnik rasmini bajarishda ularning yanada yaqqolroq, ya’ni haqiqiy jismga o‘xshashligi uchun faqat kontur chiziq konstruktiv yechim kamlik qiladi, buning uchun yorug‘-soya tomonlari ishlanishi kerak. Jismga bir tamondan yorug‘lik berilganda unda yorug‘ va soya tomonlari ajraladi, shuning hisobiga jism hajmga (formaga) ega ekanligi ko‘rinadi. Jismlarning yorug‘ soyasini ajratishda turli usullar ishlatiladi, jumladan: 2.2.9-rasm a) nuqtalar bilan yorug‘ soyani ajratish: nuqtalar qancha qalin bo‘lsa, soya quyuqligi, kam bo‘lsa, yorug‘roq ko‘rinadi. Ko‘pincha metal jismlarning soyalari nuqtalar bilan bajariladi (2.2.10-a,rasm); 32 Agar narsa aylanish sirti (shar, konus,tsilindr va shu kabilar) day iborat bo`lsa, u vatstda yorug’likning parsa yuzasiga tik tushib turgan joyi uning yaltirog`i d е yiladi (17-shakl). Yaltiroqining qarama-qarshi tomonini narsaning soyasi d е yiladi. Е rurlik sirtga urinma bo`lib o`tgan joy(yaltiroqidan to o`z soyasigacha) yarim soya d е yiladi. 10 Narsalarning o’z soyasi tomoniga boshqa biror narsa yorug`ining aksi tushib tursa, ya'ni boshqa narsa o`z yorug`ligi ta'sirini o`tkazsa, bu joyni r е fl е ks d е yiladi. Yorug`lik va soyalarni rasmda to`g`ri tasvirlash uchun quyidagi pardozlash (soyalash) usullaridan foydalanamiz (2.1.18- shakl): 1. Tush е vka - bu usulda soya nuqtalar yordamida ifoda qilinadi (2.1.18-shakl, v). 2. Shtrixovka - bunda soyalar to`g`ri chiziqlar bilan ajratiladi. Soyalash asosan sirt yasovchilariga parall е l olinadi. Yassi shakllarda koordinata o`qlariga narsallar shtrixlanishi mumkin (2.1.18- shakl, b, g). 2.1.18-shakl _____________________ 10. U Ro’ziev E.I., Ashirboyev A.O., Muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi. – T., 2010 89b 21 tushunishingiz kerak. Shuning uchun , savolga javob: "Etekning texnik eskizi va chizilgan rasm o'rtasidagi farq nima?", Har kim bilishi kerak. Albatta, siz buyuk kutyurega qandaydir chizmalar yoki eskizlar bilan rahbarlik qilish shart emas deb bahslashishingiz mumkin. Va bu mutlaqo to'g'ri, chunki kutyurelar to'g'ridan-to'g'ri manekenda matolar bilan tajriba o'tkazib, o'ziga xos ko'rinish yaratishi mumkin. Ammo uni ommaga etkazish uchun ko'plab bunday kiyimlarni tikish kerak. Aynan o'sha paytda g'oyadan grafik modellarni yaratishga o'tish kerak bo'ladi. Faqat ular yollangan ishchilaringizga noyob kiyimning aniq nusxasini tikishga yordam beradi. Eskiz, chizma va chizma o'rtasidagi farq Eskiz- bu kiyimning taxminiy tasviri , deyish mumkin eskiz. Bu holda chizish chizma asboblaridan foydalanmasdan amalga oshiriladi , ammo shunga qaramay , tafsilotlarda qandaydir mutanosiblik bo'lishi kerak. Ya'ni, eskiz - bu kelajakdagi mahsulotning dastlabki eskizi. Chizma- bu kelajakdagi kiyimning yoki uning bir qismining aniq tasviri. Dasturlar yoki maxsus chizma asboblari yordamida qilingan. Chizma kiyimning o'zi tasviridan tashqari , tikuv paytida bilishingiz kerak bo'lgan o'lchamlarni ham ko'rsatadi. Bu erda, istisnosiz , kiyimning barcha tafsilotlari millimetrda ko'rsatilgan shakl va o'lchamlarni saqlab, miqyosda bajarilishi kerak. Texnik chizma- dizaynerdan ishlab chiqaruvchiga ma'lumot uzatishning asosiy vositasi. Texnik chizma modelni loyihalash bosqichida shakllanadi va asosan chizma asboblaridan foydalanmasdan bajariladi. Uning asosiy vazifasi barcha dizayn qarorlarini ishlab chiqaruvchiga etkazishdir. Shuning uchun u faqat kiyim-kechak buyumlarini modelning figurasisiz tasvirlaydi. Kiyimning dekorativ elementlari va dizayniga e'tibor qaratiladi. Bundan tashqari , artikulyatsiya chiziqlari , dekorativ tikuvlar va modelning umumiy qiyofasini yaratadigan boshqa elementlar ko'rsatilgan. Texnik chizma uchun asosiy talab - keraksiz chiziqlarsiz 12 2.2.12,a-rasm), eksteryer (bino va inshoatlarning tashqi ko‘rinishi, 2.2.12,b- rasm)larni ham osongina chizish mumkin bo‘ladi. a b 2.2.12-rasm 35 Geometrik jismlarning rasmini chizishda asosan ularning bo‘yiga eni nisbati e’tiborga olinishi kerak. Buning uchun qay bir o‘lchami (bo‘yi yoki eni) kichikroq bo‘lsa, bir birlik deb, qolgan o‘lchamlar shu birlikdan nisbatan necha marta katta ekanligi aniqlanadi. Nisbat ko‘z bilan chamalab bajariladi, ya’ni qalamni qo‘lga olib, qo‘lni bor bo‘yicha cho‘zib jism (natura) ga qaratiladi va tik (vertikal) va yotiq (gorizontal) o‘lchamlar nisbati bir-biriga taqqoslanadi (2.2.7-b,rasm). Geometrik jismlarning texnik rasmini chizish uchun quyidagi mashqlar bajariladi. 1-mashq. Kesik piramidaning rasmini chizish kerak bo‘lsa, buning uchun piramida katta asosini gorizontal tekislikka parallel deb hisoblab, asosini izometrik proyeksiyada chizib olamiz va uning asos markazini topib, balandlik chizig‘i chiqariladi, piramida balandligi (H) o‘lchab qo‘yiladi. Piramida umumiy balandligi (H) dan kesilggan piramida balandligi (h) ni ayirib tashlab, piramida katta asosiga parallel chiziqlar o‘tkazib kichik asos yasaladi. Burchaklar tutash tirilsa, piramida yon qirralari hosil bo‘ladi (2.2.8-rasm). 2.2.8-rasm 2-mashq. Ma’lum o‘lchamdagi kesik konusning texnik rasmini chizish talab qilinsa, avval uning asosini izometrik proyeksiya tekisliklarida bajarib olish kerak, 31 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI SAN’ATSHUNOSLIK” FAKULTETI “TASVIRIY SAN’AT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI” TA’LIM YO’NALISHI ____________-guruh talabasi _________________________________NING CHIZMACHILIK FANIDAN KURS ISHI Mavzu: TEXNIK RASM O’qituvchi:_____________________ Chirchiq-2024 1 MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. TEXNIK RASM HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR 1.1.Texnik rasm va uni bajarish, hajmni ifodalash usullari…………………….......7 1.2. Eskiz haiqda umumiy tushuncha va uning turlari……………………………11 II BOB. TEXNIK RASM CHIZISH USULLARI VA ULARNI BAJARISH 2.1.Texnik rasm chizish usullarining amaliy tahlili………………………………16 2.2. Texnik rasm bajarish…………………………………………………………25 XULOSA…………………………………………………………………………37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….39 2 3. Shrafirovka usulida soyalash tur shaklida bajariladi, ya'ni ikki tomonlama to`g`ri chiziqslar bilan shtrixlanadi. Aylanma sirtlar bo`lgan hollarda ular sirt yuzasida o`tuvchi ellipssimon chiziqlar yordamida soyalanadi 4. Pardoelail usuli — rasm soyasi qalam bilam ishqalanib, qoraytiriladi yoki bo`yoq, tush suyultirilib mo’yqalamda bo`yaladi. T е xnikaviy rasm chizishda, umuman,izom е trik pro е ktsiya ancha qulay. Qo`lda ko`z bilan chamalab biom е trik pro е ktsiya o`qlarini o`tkazish uchun aylana chizib olamiz va uning choragini t е ng uch bo`lakka bo`lamiz. Gorizont chizig`iga yaqin bo`lagini O markaz billi tutashtirsak 30° li burchakdagi OX, OY o`qlar hosil bo`ladi(2.1.19- shakl, a). Yoki gorizont chizig`i bo’ylab ikkala tomoiga o’zaro t е ng 5 tadan, so’ngra pastga 3 tadan k е sma o`lchab qo`ib, O bilai tutashtirsak, taxminan 30° li burchak hosil bo`ladi (2.1.19-shakl, b). 2.119-shakl 2.1.20-shakl 2.1.21-shakl 2.1.20-shaklda b е rilgan olti burchakli yassi g е om е trik shaklning izom е trik pro е ktsiyadagn t е xnikaviy rasmi 2.1.21- shakl, a, b larda to`liq ifoda qilingan»: muntazam oltiburchakning rasmini chizish uchun OX va 0Y o`qlarga bir xilda t е ng k е smalar o`lchab qo`yamiz. Shakl OX o`qiga burchak bilan tushsa, 0Y o`qiga t е n 22 bir vaziyatda saqlanadi. Rasm chizuvchining qo`li qo`g`oz ustida har tomonlama y е ngil harakat qilishi k е rak. Qalamini uchidan yo`g`onroq ushlab rasm chizishga odatlanish k е rak. 4. Rasm GOCT 2.317-G9 ga binoan aniq formatda bajarilib, ramka chizig`i va burchak shtamshtari chizilishi, ya'ni rasm taxt qilinishi lozim. 5. Yozuvlarning hammasi standart shriftlar bilan yoziladi. T е xnikaviy rasm chnznshda chiziqlarga alohida e'tibor b е rish zarur. Rasm elsm е ntlarnning asosini ajralmas qismi chiziq bo`lnb, uning vazifasi turlichadir .Rasm chizishda qalamni bosmasdan, е ngil yurgiziladi. Chiziq shakl qirrasi shipi aniqlaydi, jismni fazodan ajratadi, asosiy proportsiyalarni b е lgilaydi, alohida qismlarga ajratib, hajmni ifoda qiladi. Har qanday narsa uch o`lchamga: balandlik, k е nglik va uzunlikka ega bo`lib, hajm va ma'lum bir shakldan iborat. Hajm d е ganda pr е dm е tning uch o`lchamga egaligi va shakl d е ganda uning tashqi qiyofasini tushunamiz. Shuning uchun rasm chizishda shaklning xajmliligini s е zish zarur. Oddiy shakllardan iborat narsalarnnng rasmini chizishdan boshlaboq, odam o`zida fazoviy tasqavur qilish s е zgisini o`stirib borishi zarur. Rasm chizishdan avval narsaning hamma tomonlarini sinchiklab ko`rish k е rak. Shundan k е yingina uning rasmini to`gri bajarish mumkin. Narsaning hajmi unga tushib turgan yorug`lik yordamida yaxshi aniqlanadi. Narsalarni idrok qilish va undan nusxa ko`chirib, rasm yaratish yorug`lik va soya yordamida bajariladi. Parsa ustiga tushgan yorug`lik uning xarakt е riga qarab har xil: eng yorusdan tim soragacha bo`lishi mumkin. Yoruglik manbaiga qarab narsadagi soyalar har xil bo`ladi. 2.1.17-shakl 20 yotib, ularga shatirоvka (shtriх chiziqlar bilan), shraffirоvka (to`r ko`rinishidagi shtriхlar b ilan) va nuqtali sоya bеrish kabilar kiradi (1.1.7-shakl). Sоya bеrishda yorug`lik buyumga chap tоmоn balanddan tushadi dеb hisоblash kеlishilgan. Yorug` sirtlar shtriхlanmaydi, sоya qismlari esa shtriхlanadi. 3 Sirt qanchalik qоramtir (sоya) bo`lsa shtriхlash shunchalik qalin bo`lishi kеrak. Tехnik rasm bajarish malakasi ko`pchilik sоhalarda kеrakligi sababli shu bo`yicha qo`shimcha quyidagi mеtоdik ko`rsatmalarni bеrishni lоzim tоpdik: Kasbiy va umuminsоniy munоsabatlar, g`оya va lоyihalarni ifоdalashda har bir kishiga tехnik rasm bajarish ko`nikmalari zarur bo`ladi. Rasmni bu tur tехnikasini egallashda qalam bilan ishlash malakalarini rivоjlantirishga asоsiy e’tibоr qaratish kеrak. Pеrо yoki mo`yqalamda tехnik rasm bajarish usullariga o`rgatishni fakultativ mashg`ulоtlarga ajratish mumkin. Avval qo`lni to`g`ri jоylashtirish va ko`z b ilan chamalash ko`nikmalarini rivоjlantiruvchi mashqlarni ish daftarida mashq qilish kеrak. Undan kеyin yassi shakllar: kvadrat, to`g`ri uchburchak (оltiburchak), aylana kabi o`qituvchi tanlagan shakllarning rasmlari bajariladi. 4 Hamma rasmlar chizmachilik asbоblarisiz, qo`lda оq qоg`оz listida bajariladi. Kеyingi tоpshiriq yassi shakllarni aksоnоmеtriyada bajarish . O`qituvchi tavsiyasi bo`yicha to`g`ri burchakli izоmеtrik yoki qiyshiq burchakli frоntal dimеtrik prоеksiyalarda gеоmеtrik jismlarning rasmlari yasaladi. _______________________ 3. Yodgorov. N.J. Chizmachilikda fazoviy tasavvur // Xalq ta’limi. –Toshkent, 2001. - №2,156b 4. Odilov P.va boshq. Chizmachilik. 8 – sinf. “ Шарқ ” НМАК . Тошкент , 2004 й . - 79b. . 1.2. Eskiz haiqda umumiy tushuncha va uning turlari Har qanday yangi moda dizayneri uchun eskizning chizilgan va texnik chizmalardan qanday farq qilishini tushunish muhimdir. Busiz, oldinga siljish shunchaki mumkin emas. Sifatli mahsulotni tikishda ishlatilishi mumkin bo'lgan kiyim-kechakning aqliy tasviridan tayyor tasvirga qanday o'tish kerakligini 11 2.1.29-shakl 2.1.30-shakl 2.1.31-shakl 2.1.32-shakl 2.1.33-shakl 2.2. Texnik rasm bajarish Rasm chizish har bir mutaxassis uchun eng zarur bilimlardan hisoblanadi. Rasm chizishni o‘rganishda har bir kishi o‘zining dunyoqarashi, fazoviy tassavurini, ijodiy faoliyatini rivojlantiradi, yaratilajak bino va inshootlarning konstruktiv va me’moriy yechim larini aniq va to‘g‘ri bajara biladi. Qurilish elementlariga nafaqat nazariy, amaliy yondasha oladi. Shuning uchun yaxshi 26 Texnik rasm aksonometrik proyeksiya turlaridan biriga asoslanib chiziladi va uning qoidalariga to’liq amal qilinadi. Texnik rasm chizishda shaklchilik asboblari ishlatilmasdan, narsaning nisbatini ko‘zda aniqlab, chamalab chiziladi. Texnik rasm chizishda ko‘pincha izometriya tanlanadi. Shunga ko‘ra qo‘lda, ko‘z bilan chamalab izometriya o‘qlarini o‘tkazish uchun yarim aylana chiziladi va uning yarmi teng uchga bo‘linadi (2.1.10-shakl, a). 1 va 2 nuqtalar 0 bilan tutashtiriladi. Yoki 0 dan ikki tomonlama beshtadan bo‘lak o‘lchab qo‘yiladi va pastga uchtadan bo‘lak qo‘yilib, 1 va 2 nuqta 0 bilan tutashtiriladi (10-shakl, b) 8 2.1.10-shakl 2.1.11-shakl Muntazam oltiburchakning texnik rasmini chizish uchun x o‘qqa OA=OB, у o‘qqa OC=OD kesmalar o‘lchab qo‘yiladi va C, D lardan x ga paralellar chizilib, ularga Dl=D2 va C3=C4 masofalar o'lchab qo‘yilib, A 3,1, В va 2, В va 4 nuqtalar o‘zaro tutashtiriladi (2.1.11-shakl, a, b). 2.1.12-shakl _____________________ 8. Umronxo’ja е v A. Maktabda chizmachilik o’qitish m е todikasi. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt - 2005. -143 b . Muntazam oltiburchakni proyeksiyasisiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri chizish uchun (2.1.12- shakl, a, b, с ) x o‘qqa О dan ikki tomonga OK=OL=AK=BL, ya’ni ikkitadan 17 Qolgan t е kisliklarga parall е l aylanalar rasmini chizishda katta o`qning yo`nalishi uzgartirilsa kifoya. H t е kn е ligiga parall е l aylananing rasmini izom е triyada chizishda aylananing diam е trini uzaro t е ng 5 bo`lakka bo`lamiz va ellipsping kichik o`qi C Е ni aniqlash uchun AB ning o`rtasi O nuktadan p е rp е ndikulyar o`tkazib, unga 3 bo`lakni o`lchab qo`yamiz (2.1.24-shakl.a). No`qtalarnn 2.1.24- shakl, b dagid е k ranoy birlashtirish uchun L va S nuqtalar orqali nurlar o`tkazamiz. Masalan Е nuqta orqali AB chiziqdagi 1 va 2 nuqtalardan o`tuvchi nurlar chizib, OC masofani 1 nuqtadan (OC—CD), 2A masofani 2 nuqtadan (2A — 2D) O`lchab qo`yamiz (24-shakl, b). Qolgan BC, BE, A Е oraliq nuqtalar xuddi hozirgi yasash kabi aniqlanib, rayon tutashtiriladi. Qiyshiq burchakli dim е triyada H va W t е kn е liklarige parall е l aylanalar rasmini chizish izom е triyadagidan ancha farq qilib, kichik o`qi C Е katta o`qi AB ga nisbatan roppa-rosa uch marta kichik bo`ladi. 2.1.23 shakl, a va b da N t е kisligiga parall е l aylananing qiyshiq burchakli Dim е triyadan rasmini chizish tartibi ko`rsatilgan. 24-shakl Gorizontal chiziqqa nisbatan shaklda ko`rsatilganid е k, qiyalikda o`tkazilgan to`qri chiziqda AB k е smani (aylananing diam е triga t е ng) olib, uni t е ng uch bo’lakka bo`lamiz va bir bo’lagini AV ga O nuqtadan o`tkazilgan p е rp е ndikulyarlarga o`lchab qo`yib, S Е d е b b е lgilaymiz. Е nuqta bilan AV 24 ko‘ringan bo‘lsa, shundayligicha tasvirlashga asoslangan. Rasmchilikni o‘rga nish uchun demak, perspektiv qisqarishni ham bilish kerak ekan. Parallel chiziqlarning uchrashmasligi bizga yaxshi ma’lum, lekin ular hayotda kuzatilganda albatta ufq (h) chizig‘idagi bir nuqtaga (F) intiladi. Ufq chizig‘i bizning ko‘zlarimiz turgan balandlikdan o‘tuvchi, yer sathiga parallel bo‘lgan ufq tekisligida yotgan chiziqdir. Biz harakatda bo‘lgani miz uchun ufq chizig‘imiz ham o‘zgarib turadi. Shuning uchun turganimizda stol, stullarning ustki qismini ko‘ramiz. Demak har bir kuzatuvchining o‘z ufq tekisligi va o‘z ufq chizig‘i mavjud ekan. Quyidagi rasmda turli balandlik (N 1 , N 2 , N 3 , N 4 , N 5 ) da turgan kitobning perspektiv qisqarishi perspektiva qoidalari asosida chizilgan. Bu yerda N 3 balandlik bizning ufq tekisligimiz (ko‘z) balandligiga teng (2.2.11-rasm). 2.2.11-rasm Perspektiva kurishni yaxshi o‘rganib olib (qo‘llanmadagi materiallar kamlik qilsa, maxsus adabiyotlardan foydalanib), texnikaviy rasmchilikda qilingan ishlar: komponovka, proporsiya (nisbatlash), perspektiva qoidalari asosidagi konstruktiv qurilish va nihoyat yorug‘soyalarni shtrixlab, jismlarga shakl berish to‘g‘ri bajarilsa, bevosita naturalarga qarab ham rasm chizaverish mumkin. Bu qoidalar rasmchilikning asosini Tashkil qiladi. Ana shu qoidalarni bilgach, nafaqat bir nechta jismlardan iborat natyurmort (ilovadagi rasmlar)ni, hatto konstruktiv tugunlar (ilovadagi rasmlar), interyer (bino va inshoatlarning ichki ko‘rinishi, 34 1.1.6- shakl. Buyumda (хususiy) sоyalarning 1.1. 7- shakl. To`g`ri burchakli hоsil bo`lishi va uning gradasiyasi izomеtriya asоsida bajarilgan silindr qismlarini chiziqli shtriхоvkalash 1.1.8- shakl. Tехnik rasmda hajmni ko`rsatish: a) shatirоvka, b) shraffirоvka, s) nuqtali sоyalash usullariga misоllar 1.1.9-shakl. Tехnik rasmni bajarish bоsqichlari O`quvchilarning mustaqil ish jarayonida o`qituvchi ularning gavdasi va qo`lining vaziyati to`g`ri jоylashishiga, rasm kоmpоzitsiyasi va uning bajarilishi kеtma – kеtligiga e’tibоr qilishi kеrak. Tехnik rasmlarni bajarish amaliyotida faqat kоntur rasm bilan chеgaralanib qоlinmaydi. Dеtal hajmi, yaqqоlligi va shakl mazmunini оchib bеrish uchun bir nеchta usullardan fоydalaniladi. Bu usullar asоsida yorug` – sоya munоsabatlari 10
Купить