Texnik rasm - Arxitektura - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	3.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Arxitektura

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

0 Sotish

Texnik rasm

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
SAN’ATSHUNOSLIK” FAKULTETI
“TASVIRIY SAN’AT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI” TA’LIM
YO’NALISHI
____________-guruh talabasi
_________________________________NING
CHIZMACHILIK FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: TEXNIK RASM
O’qituvchi:_____________________
Chirchiq-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. TEXNIK RASM HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
1.1.Texnik rasm va uni bajarish, hajmni ifodalash usullari…………………….......7
1.2. Eskiz haiqda umumiy tushuncha va uning turlari……………………………11
II BOB. TEXNIK RASM CHIZISH USULLARI VA ULARNI BAJARISH
2.1.Texnik rasm chizish usullarining amaliy tahlili………………………………16
2.2. Texnik rasm bajarish…………………………………………………………25
XULOSA…………………………………………………………………………37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….39
2

KIRISH
Rasm chizish har bir mutaxassis uchun eng zarur bilimlardan
hisoblanadi. Rasm chizishni o‘rganishda har bir kishi o‘zining
dunyoqarashi, fazoviy tassavurini, ijodiy faoliyatini rivojlantiradi,
yaratilajak bino va inshootlarning konstruktiv va me’moriy yechim larini
aniq va to‘g‘ri bajara biladi. Qurilish elementlariga nafaqat nazariy,
amaliy yondasha oladi. Shuning uchun yaxshi mutaxassis bo‘laman
degan har bir talaba boshqa asosiy fanlar qatori rasm chizishni ham
yaxshi bilsa foydadan xoli bo‘lmaydi.
Mashhur aviakonstuktor A.S.Yakavlev o‘zining bir kitobida shunday
deb yozgan edi: “rasm chizish mening kelajagim uchun juda katta
foyda berdi. Haqiqatdan ham konstruktor biron bir mashina yaratish
haqida o‘ylasa, uning har bir detaligacha xayolida ko‘z oldiga keltirish
va uni qalam bilan qog‘ozga tasvirlashi lozim. Buning uchun u rasm
chizishni bilishi kerak”.
Texnik rasm, chizmachilik kursidagi aksonometrik ko‘rinish ga aynan
o‘xshash bajarilib yorug‘-soya qismi shtrixlar yordamida ajratiladi.
Aksonometriyada aniq qiyalikdagi (dimitriya, izometriya va boshqalar)
o‘qlar asosida chizma bajarilsa, texnik rasmda bu o‘qlarga qo‘shimcha
xohlagan qiyalikdagi o‘qlar asosiga ham qurish mumkin bo‘ladi.
Texnik rasm hayotdagidek perspektiv qisqarishlar bilan chizilma sada
chizilishi kerak bo‘lgan jismlar; konstruktiv tugunlarni me’mo riy
yechimlarni berilgan ikki ko‘rinishda foydalanib tasvirlashda qo‘l keladi.
Texnikaviy rasmchilik aksonometriya nazariyasiga asoslangan bo‘lsa,
rasmchilik esa pers pektiva qoidalariga, ya’ni kuzatuvchiga natura
3

qanday ko‘ringan bo‘lsa, shundayligicha tasvirlashga asoslangan.
Rasmchilikni o‘rga nish uchun demak, perspektiv qisqarishni ham bilish
kerak ekan. Parallel chiziqlarning uchrashmasligi bizga yaxshi ma’lum,
lekin ular hayotda kuzatilganda albatta ufq (h) chizig‘idagi bir nuqtaga
(F) intiladi. Ufq chizig‘i bizning ko‘zlarimiz turgan balandlikdan o‘tuvchi,
yer sathiga parallel bo‘lgan ufq tekisligida yotgan chiziqdir. Biz
harakatda bo‘lgani miz uchun ufq chizig‘imiz ham o‘zgarib turadi.
Shuning uchun turganimizda stol, stullarning ustki qismini ko‘ramiz.
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi: Ins о n huquq v а m а nf аа tl а rini t а ’minl а sh,
ха lqimiz uchun mun о sib turmush sh а r о iti yar а tib b е rish istiql о l yill а rid а
O’zb е kist о nd а а m а lg а о shirib k е lin а yotg а n k е ng ko’l а mli isl о h а tl а rning а s о siy
m а qs а didir. Birinchi Pr е zid е ntimiz Isl о m K а rim о vning q а r о ri bil а n t а sdiql а ng а n
« О b о d turmush yili» D а vl а t d а sturi ushbu ха yrli ishl а rni n а f а q а t izchil d а v о m
ettirish, b а lki t а ’lim s о h а sini sif а t jih а tid а n yan а d а yuq о ri b о sqichg а ko’t а rishg а
q а r а tilg а n k е ng ko’l а mli ch о r а -t а dbirl а rni а m а lg а о shirishni ko’zd а tut а di«T а ’lim
to’g’risid а »gi Q о nun, K а drl а r t а yyorl а sh milliy d а sturi v а M а kt а b t а ’limini
riv о jl а ntirish D а vl а t umummilliy d а sturini h а yotg а t а tbiq etish d а v о mid а z а m о n
t а l а bl а rig а j а v о b b е r а dig а n, b а rch а j а bh а l а rd а m а ml а k а timizni izchil
riv о jl а ntirishni t а ’minl а sh sh а rt-sh а r о itl а rig а m о s k е l а dig а n, butun dunyod а e’tir о f
etilg а n n о yob uzluksiz t а ’lim texnik rasmning milliy m о d е li yar а tildi. M а zkur
tizimning s а m а r а li f ао liyat ko’rs а tishi uchun z а rur must а hk а m m о ddiy-t ех nik b а z а
sh а kll а ntirildi, m а l а k а li p е d а g о g k а drl а r t а yyorl а ndi, yangi d а vl а t t а ’lim
st а nd а rtl а ri v а o’quv-uslubiy а d а biyotl а r ishl а b chiqildi. Bugungi kund а
m а ml а k а timizd а gi о liy o’quv yurtl а ri v а ul а rning х ududl а rd а gi fili а ll а ri о ptik-
t о l а li а l о q а g а eg а bo’lib, ul а r «ZiyoNet» milliy t а ’lim t а rm о g’i h а md а yuq о ri
t е zlik bil а n ishl а ydig а n int е rn е tg а ul а ng а n. Ishg а tushirilg а n yag о n а ах b о r о t-
kutub хо n а tizimig а 300 mingd а n о rtiq d а rslik, ko’ll а nm а v а b о shq а o’quv
а d а biyotl а rig а d о ir bibli о gr а fik m а ’lum о tl а r kiritilg а n.
4

T а ’lim to’g’risid а gi Q о nun v а K а drl а r t а yyorl а sh milliy D а sturid а
t а ’limt а rbiya tizimini tubd а n isl о h qilish, uni t а l а bl а r d а r а j а sig а ko’t а rish, k а drl а r
t а yyorl а shning yangi tizimini b а rp о etish, b а rk а m о l s а l о hiyatli а vl о dni t а rbiyal а sh
а s о siy m а qs а d qilib о linib, uni h а yotd а t а dbiq etish ishl а ri d а vl а t siyos а tining
ustuv о r yo’n а lishl а ri sif а tid а b е lgil а b b е rildi.
Uch o’lchamli geometrik jismlarni grafik usulda shartli belgilar yordamida
tekislikda tasvirlash va undan foydalanish g’oyalarining insoniyat jamiyatida
rivojlanishi ko’p asrlik tarixga ega. Dastlabki chizmalarda faqat bitta tasvir bo’ib,
reja deb nomlangan. Qadimdan bizgacha yetib kelgan osori-atiqalarimiz
sayyohlarni o’ziga rom etgan memorchilik inshootlarimiz ham chizmalar
yordamida qurilgan.Dastlab, odatda bino plan (reja)lari yer sirtiga haqiqiy kattaligi
bilan chizilgan. Bunday chizmalarni yasash uchun birinchi chizmachilik asboblari,
yog’ochdan yasalgan sirkul, arqondan yasalgan to’gri burchakli uchburchakliklar
yaratilgan.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. T ех nik rasmlarni bajarish
amaliyotida faqat k о ntur rasm bilan ch е garalanib q о linmaydi. D е tal hajmi,
yaqq о lligi va shakl mazmunini о chib b е rish uchun bir n е chta usullardan
f о ydalaniladi. Bu usullar as о sida yorug` – s о ya mun о sabatlari yotib, ularga
shatir о vka (shtri х chiziqlar bilan), shraffir о vka (to`r ko`rinishidagi shtri х lar bilan)
va nuqtali s о ya b е rish kabilar kiradi .S о ya b е rishda yorug`lik buyumga chap t о m о n
balanddan tushadi d е b his о blash k е lishilgan. Yorug` sirtlar shtri х lanmaydi, s о ya
qismlari esa shtri х lanadi. Sirt qanchalik q о ramtir (s о ya) bo`lsa shtri х lash
shunchalik qalin bo`lishi k е rak. T ех nik rasm bajarish malakasi ko`pchilik
s о halarda k е rakligi sababli shu bo`yicha qo`shimcha quyidagi m е t о dik
ko`rsatmalarni b е rishni l о zim t о pdik: Kasbiy va umumins о niy mun о sabatlar, g` о ya
va l о yihalarni if о dalashda har bir kishiga t ех nik rasm bajarish ko`nikmalari zarur
bo`ladi. Rasmni bu tur t ех nikasini egallashda qalam bilan ishlash malakalarini
riv о jlantirishga as о siy e’tib о r qaratish k е rak. P е r о yoki mo`yqalamda t ех nik rasm
bajarish usullariga o`rgatishni fakultativ mashg`ul о tlarga ajratish mumkin.Avval
qo`lni to`g`ri j о ylashtirish va ko`z bilan chamalash ko`nikmalarini riv о jlantiruvchi
5

mashqlarni ish daftarida mashq qilish k е rak. Undan k е yin yassi shakllar: kvadrat,
to`g`ri uchburchak ( о ltiburchak), aylana kabi o`qituvchi tanlagan shakllarning
rasmlari bajariladi. Hamma rasmlar chizmachilik asb о blarisiz, qo`lda о q q о g` о z
listida bajariladi. K е yingi t о pshiriq yassi shakllarni aks о n о m е triyada bajarish
(shakllar). O`qituvchi tavsiyasi bo`yicha to`g`ri burchakli iz о m е trik yoki qiyshiq
burchakli fr о ntal dim е trik pr ое ksiyalarda g ео m е trik jismlarning rasmlari yasaladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari, quyidagilarna iborat.
 To‘g‘ri va egri chiziqlar chizish
 Burchaklar chizis
 Burchakni teng ikkiga bo‘lish
 Muntazam ko‘pburchak chizish
 Tekis shakl rasmini chizish
 Geometrik jism rasmini chizish
Kurs ishning tuzilishi : mazkur kurs ishi kirish , 2 bob , 4 fasl , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat .
6

I BOB. TEXNIK RASM HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
1.1.Texnik rasm va uni bajarish, hajmni ifodalash usullari
A ksоnоmеtrik prоеksiya yoki pеrspеktiv tasvirning asоsiy хususiyatlariga ega
bo`lgan, chizmachilik asbоblaridan fоydalanmasdan, ko`z bilan chamalab,
prеdmеtning prоpоrtsiyalariga amal qilib, yorug`-sоya nisbatlari ko`rsatilgan
tasvirlarga tехnik rasmlar dеyiladi. Tехnik rasmlar qadimdan kishilarning ijоdiy
g`оyalarini qоg`оzda tasvirlash vоsitasi sifatida kеng qo`llanilib kеlingan.
Bizgacha yеtib kеlgan dastlabki tехnik rasmlar namunalariga buyuk rassоm,
injеnеr va оlim Lеоnardо da Vinchining (1452-1519) qalamda bajargan хоmaki
rasmlari taalluqlidir (1.1.1-shakl).
7

1.1.1- shakl. Lеоnardо da Vinchi tоmоnidan bajarilgan
tехnik rasmlar
Yangi tехnika namunalari, mahsulоtlar va inshооtlarni lоyihalashda
injеnеrlar, dizaynеrlar, arхitеktоrlar tехnik rasmdan tехnik yеchimlarning
dastlabki, оraliq va yakuniy variantlarini ifоdalash vоsitasi sifatida fоydalanadilar.
Bundan tashqari tехnik rasmlardan chizmada tasvirlangan murakkab shaklning
to`g`ri o`qilganligini tеkshirishda ham fоydalaniladi. Chеt ellarga jo`natish uchun
tayyorlangan mahsulоtlarning hujjatlari kоmplеktlarida ham tехnik rasmlar albatta
bo`ladi. Ular mahsulоtning tехnik paspоrtlarida qo`llaniladi.
O`qituvchi mavzuning kirish qismida yuqоridagi kabi tехnik rasmlarning
rivоjlanish tariхi va amaliy ahamiyati haqidagi ma`lumоtlarga to`хtalib o`tganidan
kеyin tехnik rasmlarning turlari 1
(1.1.2-shakl), hamda ularni bajarish usullariga
batafsil to`хtalib o`tishi kеrak (1.1.3-shakl). Tехnik rasmlarni katak qоg`оzga
bajarish qulay. Har buyumni tехnik ra s mini bajarish aksоnоmеtri ya o`qlarini
to`g`ri o`tkazishdan bоshlanadi. 2

8

1.1.2- shakl. Mеtalldan (a), tоshdan (b), shishadan (s) va yog`оchdan (d)
tayyor-langan dеtallarning tехnik rasmlari

1.1.3- shakl.Y a ssi figuralar tехnik 1.1.4- shakl. Aylanani izоmеtriyada
rasmini bajarish usullari yasash bоsqichlari
1.1.5- shakl. Yorug`-sоya munоsabatlari palitrasi
___________________
1. Abdurahmonov A. C'hizmachilikdan grafik ishlar tizimi. —Toshkent: Cho'lpon, 2005y-60b.
2. Abdurahmonov A. va b. Oddiy qirqimlar. TDPU rizografi, 2012y-72b.

9

1.1.6- shakl. Buyumda (хususiy) sоyalarning 1.1. 7- shakl. To`g`ri
burchakli hоsil bo`lishi va uning gradasiyasi izomеtriya asоsida
bajarilgan silindr qismlarini
chiziqli shtriхоvkalash
1.1.8- shakl. Tехnik rasmda hajmni ko`rsatish: a) shatirоvka, b) shraffirоvka,
s) nuqtali sоyalash usullariga misоllar
1.1.9-shakl. Tехnik rasmni bajarish bоsqichlari
O`quvchilarning mustaqil ish jarayonida o`qituvchi ularning gavdasi va
qo`lining vaziyati to`g`ri jоylashishiga, rasm kоmpоzitsiyasi va uning bajarilishi
kеtma – kеtligiga e’tibоr qilishi kеrak.
Tехnik rasmlarni bajarish amaliyotida faqat kоntur rasm bilan chеgaralanib
qоlinmaydi. Dеtal hajmi, yaqqоlligi va shakl mazmunini оchib bеrish uchun bir
nеchta usullardan fоydalaniladi. Bu usullar asоsida yorug` – sоya munоsabatlari
10

yotib, ularga shatirоvka (shtriх chiziqlar bilan), shraffirоvka (to`r ko`rinishidagi
shtriхlar b ilan) va nuqtali sоya bеrish kabilar kiradi (1.1.7-shakl).
Sоya bеrishda yorug`lik buyumga chap tоmоn balanddan tushadi dеb
hisоblash kеlishilgan. Yorug` sirtlar shtriхlanmaydi, sоya qismlari esa
shtriхlanadi. 3
Sirt qanchalik qоramtir (sоya) bo`lsa shtriхlash shunchalik qalin
bo`lishi kеrak.
Tехnik rasm bajarish malakasi ko`pchilik sоhalarda kеrakligi sababli shu
bo`yicha qo`shimcha quyidagi mеtоdik ko`rsatmalarni bеrishni lоzim tоpdik:
Kasbiy va umuminsоniy munоsabatlar, g`оya va lоyihalarni ifоdalashda har
bir kishiga tехnik rasm bajarish ko`nikmalari zarur bo`ladi. Rasmni bu tur
tехnikasini egallashda qalam bilan ishlash malakalarini rivоjlantirishga asоsiy
e’tibоr qaratish kеrak. Pеrо yoki mo`yqalamda tехnik rasm bajarish usullariga
o`rgatishni fakultativ mashg`ulоtlarga ajratish mumkin.
Avval qo`lni to`g`ri jоylashtirish va ko`z b ilan chamalash ko`nikmalarini
rivоjlantiruvchi mashqlarni ish daftarida mashq qilish kеrak. Undan kеyin yassi
shakllar: kvadrat, to`g`ri uchburchak (оltiburchak), aylana kabi o`qituvchi tanlagan
shakllarning rasmlari bajariladi. 4
Hamma rasmlar chizmachilik asbоblarisiz, qo`lda оq qоg`оz listida bajariladi.
Kеyingi tоpshiriq yassi shakllarni aksоnоmеtriyada bajarish .
O`qituvchi tavsiyasi bo`yicha to`g`ri burchakli izоmеtrik yoki qiyshiq
burchakli frоntal dimеtrik prоеksiyalarda gеоmеtrik jismlarning rasmlari yasaladi.
_______________________
3. Yodgorov. N.J. Chizmachilikda fazoviy tasavvur // Xalq ta’limi. –Toshkent, 2001. - №2,156b
4. Odilov P.va boshq. Chizmachilik. 8 – sinf. “ Шарқ ” НМАК . Тошкент , 2004 й . - 79b.
.
1.2. Eskiz haiqda umumiy tushuncha va uning turlari
Har qanday yangi moda dizayneri uchun eskizning chizilgan va texnik
chizmalardan qanday farq qilishini tushunish muhimdir. Busiz, oldinga siljish
shunchaki mumkin emas. Sifatli mahsulotni tikishda ishlatilishi mumkin bo'lgan
kiyim-kechakning aqliy tasviridan tayyor tasvirga qanday o'tish kerakligini
11

tushunishingiz kerak. Shuning uchun , savolga javob: "Etekning texnik eskizi va
chizilgan rasm o'rtasidagi farq nima?", Har kim bilishi kerak.
Albatta, siz buyuk kutyurega qandaydir chizmalar yoki eskizlar bilan rahbarlik
qilish shart emas deb bahslashishingiz mumkin. Va bu mutlaqo to'g'ri, chunki
kutyurelar to'g'ridan-to'g'ri manekenda matolar bilan tajriba o'tkazib, o'ziga xos
ko'rinish yaratishi mumkin. Ammo uni ommaga etkazish uchun ko'plab bunday
kiyimlarni tikish kerak. Aynan o'sha paytda g'oyadan grafik modellarni yaratishga
o'tish kerak bo'ladi. Faqat ular yollangan ishchilaringizga noyob kiyimning aniq
nusxasini tikishga yordam beradi.
Eskiz, chizma va chizma o'rtasidagi farq
Eskiz- bu kiyimning taxminiy tasviri , deyish mumkin eskiz. Bu holda chizish
chizma asboblaridan foydalanmasdan amalga oshiriladi , ammo shunga qaramay ,
tafsilotlarda qandaydir mutanosiblik bo'lishi kerak. Ya'ni, eskiz - bu kelajakdagi
mahsulotning dastlabki eskizi.
Chizma- bu kelajakdagi kiyimning yoki uning bir qismining aniq tasviri.
Dasturlar yoki maxsus chizma asboblari yordamida qilingan. Chizma kiyimning
o'zi tasviridan tashqari , tikuv paytida bilishingiz kerak bo'lgan o'lchamlarni ham
ko'rsatadi. Bu erda, istisnosiz , kiyimning barcha tafsilotlari millimetrda ko'rsatilgan
shakl va o'lchamlarni saqlab, miqyosda bajarilishi kerak.
Texnik chizma- dizaynerdan ishlab chiqaruvchiga ma'lumot uzatishning
asosiy vositasi. Texnik chizma modelni loyihalash bosqichida shakllanadi va
asosan chizma asboblaridan foydalanmasdan bajariladi. Uning asosiy vazifasi
barcha dizayn qarorlarini ishlab chiqaruvchiga etkazishdir. Shuning uchun u faqat
kiyim-kechak buyumlarini modelning figurasisiz tasvirlaydi. Kiyimning dekorativ
elementlari va dizayniga e'tibor qaratiladi. Bundan tashqari , artikulyatsiya
chiziqlari , dekorativ tikuvlar va modelning umumiy qiyofasini yaratadigan boshqa
elementlar ko'rsatilgan. Texnik chizma uchun asosiy talab - keraksiz chiziqlarsiz
12

taqdimotning sxematik shakliga ega bo'lish va tayyor mahsulotni aniq
takrorlashdir. 5
Kiyimlarni tasvirlashning grafik usullarining har birining mohiyati
Kiyimning grafik tasvirlarining har bir turining maqsadi bilan shug'ullanib, siz
ma'lum bir ketma-ketlikni tuzishingiz va biri ikkinchisisiz mavjud bo'lmasligini
tushunishingiz mumkin. Shunday qilib , birinchi navbatda kutyure tasvirni yaratadi
va uni dastlabki eskizga qo'llaydi. Keyinchalik , ishlab chiqarish uchun g'oyani
taqdim etish uchun texnik chizma amalga oshiriladi , uning asosida allaqachon
ishchi chizma qurilmoqda. Barcha bosqichlarni tugatgandan so'ng, modelni
ommaviy ishlab chiqarish boshlanadi va faqat barcha bosqichlar yuqori
sifatli bajarilgan taqdirdagina , asl g'oyaning aniq nusxasi bozorga chiqadi.
Eskiz(fr. esquisse) - san'at asari, tuzilishi , mexanizmi yoki uning alohida qismi
tushunchasini aniqlaydigan dastlabki eskiz. Eskiz - bu tayyor ish bo'lishi uchun
mo'ljallanmagan, ko'pincha bir-biriga o'xshash ko'plab chiziqlardan iborat bo'lgan
tez, erkin shakldagi chizma. 6
Eskiz arzon va rassomga rasmga qo ' yishdan oldin boshqa g ' oyalarni chizish
va sinab ko ' rish imkonini beradi . Vaqt cheklanganligi sababli eskiz uchun qalam
yoki pastel rangga ustunlik beriladi , ammo akvarelning tezkor eskizi yoki hatto loy
yoki yumshoq mumning tezkor maketi ham kengroq ma'noda eskiz deb
hisoblanishi mumkin. Grafit qalamlar nisbatan yangi ixtirodir ; Uyg'onish davri
rassomlari maxsus tayyorlangan qog'ozda kumush qalam yordamida eskizlar
yaratdilar.
_____________________
5. Odilov Р . va boshq. Chizmachilik. 9 – sinf. “ Шарқ ” NMAK. Тошкент , 2004 й -79b.
6. Umum o’rta ta’lim tizimida chizmachilik o’quv faning takomilashtirilgqan dasturi .Fizika , Matimatika va informatika
“ jurnali . Toshkent . 2004. №4. 14-22 b.
Ommabop e'tiqoddan farqli o'laroq, rassomlar rasm chizishda ko'pincha
o'chirgichlardan foydalanadilar. Eraser qurilish chiziqlarini olib tashlash yoki
haddan tashqari qattiq chiziqlarni yumshatish uchun ishlatilishi mumkin.
13

Eskiz - bu ijodiy g'oyaning eng yaxshi timsolini izlashni aks ettiruvchi asarga
tayyorgarlik eskizi. Eskiz turli texnikalarda bajarilishi mumkin.
Chizmachilik asboblari ishlatnlmasdan va masshtabga rioya qilinmasdan
bajarilgan chizma Eskiz d е b ataladi. Eskizlar d е tallarmiig ish chizmalarini tuzish
uchuy mat е rial bulib xizmat qiladi. Eskizlar buyumlar va d е talari
iloyihalahda, r е mont ishlarida , shuningd е k d е talning o`ziga qarab tuziladi.
Chizma eskizni urgapish prots е ssida eskizlar tuzishiing asosiy ma^sadi
ukuvchiniig chizma chizish maxoratini oshirishdir. Shu bilan birga buyumshshg
asliga karab uning eskizi chizilganda d е tal va buyumlarining ichki va tashki
tuzilishi, ularnnmg ayrim el е m е ntlarini shakllari urganiladi, ukuvchining ijodny
tasavvur etish kobiliyati oshadi. Ishlab chiqarishda ayrim hollarda d е tallar b е vosita
eskiz buyicha tayyorlanadi.Shuniig uchun eskizda d е talning ish chnzmasida
b е riladigan barcha ma'lumotlar b е rilishi k е rak. Eskiz ish chmzmasidai fakat kulda
va d е talning ulchamlarini e'tiborga olmay chizilganligi bilai fark kiladi. Ammo
eskizda xam d е talning ayrim kismlari orasidagi nisbat va kurinishlardagi uzaro
pro е ktsion boglanish saklanishi lozim. Chizmachilik asboblari ishlatilmasdan va
masshtabga rioya qiliimasdai bajarilgam chizma eskiz d е b ataladi.
Eskizlar d е tallarning ish chizmalarini tuzish uchun mat е rial bo`lib xizmat qiladi.
Eskizlar buyumlar va d е tallarni loyixalashda, r е mont ishlarida, shuningd е k
d е talning o`ziga qarab tuziladi. Chizmachilikni o`rgainsh prots е ssida eskizlar
tuzishnnng asosiy maqsadi o`quvchiniig chizma chiznsh maxoratini oshirishdir.
Shy bilan birga buyumning asliga qarab upning eskizi chizilgamda d е tal na
buyumlarshshg ichki va tashqi tuzilishi, ularning ayrim el е m е ntlarini shakllari
o`urganiladi, o`quvchining ijodiy tasavvur etish qobilinti oshati.
Ishlab chiqar ishlar ayrim hollarda d е tallar b е vosnta eskiz bo`yicha tayyorlanadi.
Shuning uchun eskizda d е talning ish chizmasida biriladigai barcha ma'lumotlar
b е rilishi k е rak. Eskiz ish chizmasidan faqat qo`lda va d е talning o`lchamlarini
e'tiborga olmay chizilganligi bilan farq qiladi. Ammo eskizda xam d е talning ayrim
qismlari orasidagi nisbat va ko`rinishlardagi o`zaro pro е ktsion bog`lanish
14

saklanishi lozim. Bu mavzu bo'yicha metodik tavsiyalar odatda, eskizlar chizish
tartibini bayon etish yoki tasvirlash, detallarni o'lchash usullarini ko'rsatish, ularni
tanlashga oid maslahatlarni berishdan iborat bo'ladi. 7
Bu malumotlarning hammasi
o'qituvchilarga ma'lum va bu ishning 8-sinfda boshlanishi o'qitish tajribasida qabul
qilingan eskizlarni chizish usullariga tubdan o'zgartirishlar kiritishni talab
qilmaydi. Dastlab, bolalar endigina o'zlari uchun yangi bo'lgan grafik ishlarnirig
turi bilan tanishib kelayotganda o'quvchilaming mustaqil ishlarga bo'lgan talablari
biroz soddalashtirilishi lozim. Masalan, asosiy ko'rinishni tanlash, predmetning
shakliga qarab ko'rinishlarining sonini va eskizlarini bajarish tartibini aniqlash
haqida o'quvchilarga tayyor holda, qisqacha tushuntirishlar berish lozim.
Metodik adabiyotlarda eskizlar chizish tartibi to'g'risida tavsiyalar berilgan.
O'quvchilarga predmetning zarur bo'lgan barcha ko'rinishlarini chizmaga
joylashtirishni to'la o'rgatish maqsadida uning simmetrik o'qlarini va gabaritlarini
qo'yishga o'rgatishning zarurligi ko'pchilik metodistlar tomonidan e'tirof etilgan.
O'quv-chilarda predmetga jismlarning «yig'indisi» yoki «ayirmasi» sifatida qarash,
predmet qismlarini hamrna ko'rinishlarda birin-ketin orttirish yo'fi bilan bajarish ,
ya'ni «qismdan butunga», «butundan qismga degan tamoyillarga asoslanib,
predmet ko'rinishlarini yasash usullarini shakllantirish kerak. Eskizlar chizishda
naturani kuzatish juda katta ahamiyatga ega, bu jarayonning mohiyatini yuqorida
bayon etgan edik.
Eskiz chizishdan oldin:
— detalning umumiy shakli haqida tasawur hosil qilish uchun uni tezgina
ko'zdan kechirish;
— detal qismlarini diqqat bilan o'rganib chiqish, chiziqlar, chuqurchalar,
tcshiklar va hokazolarning shakli hamda ularning fazoviy
_____________________________
7. Umronxo’ja е v A., Jumanov Sh. va bosh. Mashinasozlik va qurilish chizmachiligi. Kasb-hunar koll е jlari uchun. O’quv
qo’llanma. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt-2005.140b
munosabatlarini aniqlash ;
— predmetni eskiz chiziladigan qilib qo'yilgan vaziyatida yana bir qayta
ko'zdan kechirish kerak. Eskiz chizish jarayonida:
15

— predmetning biror qismining shakllarini aniqlab olish uchun vaqti vaqti
bilan uni ko'zdan kechirib turish zarur. Eskiz chizib bo'lingandan keyin:
— chizilgan tasvirlarning to'laligini va to'g'riligini tekshirish uchun predmet
shaklini diqqat bilan ko'zdan kechirish;
— eskizga o'lchamlar qo'yish lozim.
Tasvirlarga o'lchamlar qo'yishda o'lchov asboblaridan oqilona foydalanish,
o'lchov olish shtangensirkulidan o'lchash ishlarida foydalanish usullariga e'tibor
bermoq lozim.
II BOB. TEXNIK RASM CHIZISH USULLARI VA ULARNI BAJARISH
2.1.Texnik rasm chizish usullarining amaliy tahlili.
16

Texnik rasm aksonometrik proyeksiya turlaridan biriga asoslanib chiziladi va
uning qoidalariga to’liq amal qilinadi. Texnik rasm chizishda shaklchilik asboblari
ishlatilmasdan, narsaning nisbatini ko‘zda aniqlab, chamalab chiziladi. Texnik
rasm chizishda ko‘pincha izometriya tanlanadi. Shunga ko‘ra qo‘lda, ko‘z bilan
chamalab izometriya o‘qlarini o‘tkazish uchun yarim aylana chiziladi va uning
yarmi teng uchga bo‘linadi (2.1.10-shakl, a). 1 va 2 nuqtalar 0 bilan tutashtiriladi.
Yoki 0 dan ikki tomonlama beshtadan bo‘lak o‘lchab qo‘yiladi va pastga uchtadan
bo‘lak qo‘yilib, 1 va 2 nuqta 0 bilan tutashtiriladi (10-shakl, b) 8
2.1.10-shakl 2.1.11-shakl
Muntazam oltiburchakning texnik rasmini chizish uchun x o‘qqa OA=OB, у o‘qqa
OC=OD kesmalar o‘lchab qo‘yiladi va C, D lardan x ga paralellar chizilib, ularga
Dl=D2 va C3=C4 masofalar o'lchab qo‘yilib, A 3,1, В va 2, В va 4 nuqtalar o‘zaro
tutashtiriladi (2.1.11-shakl, a, b).
2.1.12-shakl
_____________________
8. Umronxo’ja е v A. Maktabda chizmachilik o’qitish m е todikasi. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt -
2005. -143 b
.
Muntazam oltiburchakni proyeksiyasisiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri chizish uchun (2.1.12-
shakl, a, b, с ) x o‘qqa О dan ikki tomonga OK=OL=AK=BL, ya’ni ikkitadan
17

bo'lak qo‘yiladi. AK to‘rtga bo‘linib, ОТ masofa у o‘qqa ikki tomonlama o'lchab
qo‘yiladi. С va D lardan x o‘qqa parallel chizib, К va L nuqtalardan у o‘qqa
parallel o‘tkazilgan shtrix chiziqlarda 1,2 va 3, 4 nuqtalar topiladi (2.1.12-shakl, b).
A va 1, A va 3 nuqtalar hamda В va 2, В va 4 nuqtalar tutashtiriladi (2.1.12-shakl,
c). Aylanani ellips ko‘rinishida chizish uchun o‘zaro perpendikulyar AB va CD
chiziqlar chiziladi va ularning kesishgan chizig'i О dan A va В tomonga beshtadan,
О dan С va D tomonga uchtadan bolak o‘lchab qo‘yiladi. 1 va 2 nuqta D bilan
tutashtirilib, davomiga lC,=OC, 2A1=2A masofalar o‘lchab qo‘yiladi va A, A, Сг
С nuqtalar ravon qilib tutashtiriladi. Shu tartibda ellipsning qolgan qismlari
yasaladi (2.1.13-shakl, a). 2.1.13-shakl, b, с larda V va W tekisliklarda
aylanalaming tasvirlanishi ko‘rsatilgan.
2.1.13-shakl
2.1.14-shakl 2.1.15-shakl
Detalning texnik rasmini izometriyada chizish 2.1.16-shaklda misol tariqasida
berildi.
18

2.1.16-shakl
Qiyshiq burchakli dimetriyada texnik rasm chizishda у o‘qini 45° burchakda
o'tkazish uchun 2.1.16-shakl, a dagidek yarim aylana chizilib, uning yarmi
o'rtasidagi 1 nuqta orqali chiziladi. Aylanani V da o‘z kattaligida chizish lozim
bo‘lsa, H va W larda bir xil ko'rinish va kattalikdagi qisiqroq ellipsda bajariladi. H
da chizilishi lozim bo‘lgan ellipsni bajarish 2.1.15-shakl, b da ko‘rsatilgan. z o‘qqa
nisbatan 7° burchakda ellipsning kichik o‘qi o‘tkazilib, unga perpendikulyar qilib
katta o'qi o'tkaziladi. О dan kichik o'qqa bir bo‘lakdan, katta o‘qqa 3 bo'lakdan bir
xil kattalikdagi kesmalar o‘lchab qo‘viladi. 1 va 2 nuqtalar О bilan tutashtirilib,
ularning davomiga 1C,=0C, 2A=2A masofalar o'lchab qo‘yilib, А , А , С , С
nuqtalar ravon tutashtiriladi. Ellipsning qolgan qismlari ham shu usulda yasaladi. 9
2.1.16-shaklda detal texnik rasmining frontal dimetriyada chizilishi misol
tariqasida berildi. T е xnikaviy rasm chizishda quyidagi hoidalarga amal qilish
k е rak:1. T е xnikaviy rasm chizishda aksonom е trik pro е ktsiya turlaridan birortasi
tanlab olinadi va uning qoidalariga amal qilinadi.
2. T е xnikaviy rasm chizishda shaklchilik asboblari ishlatmasdan narsaning
nisbatini ko`zda aniqlab chiziladi, ya'ni ko`z bilan chamalash ustiriladi.
3. T е xnikaviy rasm chizishda qog’oz knopkalanadi va har tomonga aylantirmasdan
____________________
9. U Ro’ziev E.I., Ashirboyev A.O., Muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi. – T., 2010 89b
19

bir vaziyatda saqlanadi. Rasm chizuvchining qo`li qo`g`oz ustida har tomonlama
y е ngil harakat qilishi k е rak. Qalamini uchidan yo`g`onroq ushlab rasm chizishga
odatlanish k е rak.
4. Rasm GOCT 2.317-G9 ga binoan aniq formatda bajarilib, ramka chizig`i va
burchak shtamshtari chizilishi, ya'ni rasm taxt qilinishi lozim.
5. Yozuvlarning hammasi standart shriftlar bilan yoziladi. T е xnikaviy rasm
chnznshda chiziqlarga alohida e'tibor b е rish zarur. Rasm elsm е ntlarnning asosini
ajralmas qismi chiziq bo`lnb, uning vazifasi turlichadir .Rasm chizishda qalamni
bosmasdan, е ngil yurgiziladi. Chiziq shakl qirrasi shipi aniqlaydi, jismni fazodan
ajratadi, asosiy proportsiyalarni b е lgilaydi, alohida qismlarga ajratib, hajmni ifoda
qiladi. Har qanday narsa uch o`lchamga: balandlik, k е nglik va uzunlikka ega
bo`lib, hajm va ma'lum bir shakldan iborat. Hajm d е ganda pr е dm е tning uch
o`lchamga egaligi va shakl d е ganda uning tashqi qiyofasini tushunamiz. Shuning
uchun rasm chizishda shaklning xajmliligini s е zish zarur. Oddiy shakllardan iborat
narsalarnnng rasmini chizishdan boshlaboq, odam o`zida fazoviy tasqavur qilish
s е zgisini o`stirib borishi zarur. Rasm chizishdan avval narsaning hamma
tomonlarini sinchiklab ko`rish k е rak. Shundan k е yingina uning rasmini to`gri
bajarish mumkin. Narsaning hajmi unga tushib turgan yorug`lik yordamida yaxshi
aniqlanadi. Narsalarni idrok qilish va undan nusxa ko`chirib, rasm yaratish
yorug`lik va soya yordamida bajariladi. Parsa ustiga tushgan yorug`lik uning
xarakt е riga qarab har xil: eng yorusdan tim soragacha bo`lishi mumkin. Yoruglik
manbaiga qarab narsadagi soyalar har xil bo`ladi.
2.1.17-shakl
20

Agar narsa aylanish sirti (shar, konus,tsilindr va shu kabilar) day iborat bo`lsa, u
vatstda yorug’likning parsa yuzasiga tik tushib turgan joyi uning yaltirog`i d е yiladi
(17-shakl).
Yaltiroqining qarama-qarshi tomonini narsaning soyasi d е yiladi. Е rurlik
sirtga urinma bo`lib o`tgan joy(yaltiroqidan to o`z soyasigacha) yarim soya
d е yiladi. 10
Narsalarning o’z soyasi tomoniga boshqa biror narsa yorug`ining aksi
tushib tursa, ya'ni boshqa narsa o`z yorug`ligi ta'sirini o`tkazsa, bu joyni r е fl е ks
d е yiladi. Yorug`lik va soyalarni rasmda to`g`ri tasvirlash uchun quyidagi
pardozlash (soyalash) usullaridan foydalanamiz (2.1.18- shakl):
1. Tush е vka - bu usulda soya nuqtalar yordamida ifoda qilinadi (2.1.18-shakl,
v).
2. Shtrixovka - bunda soyalar to`g`ri chiziqlar bilan ajratiladi. Soyalash
asosan sirt yasovchilariga parall е l olinadi. Yassi shakllarda koordinata o`qlariga
narsallar shtrixlanishi mumkin (2.1.18- shakl, b, g).
2.1.18-shakl
_____________________
10. U Ro’ziev E.I., Ashirboyev A.O., Muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi. – T., 2010 89b
21

3. Shrafirovka usulida soyalash tur shaklida bajariladi, ya'ni ikki tomonlama to`g`ri
chiziqslar bilan shtrixlanadi. Aylanma sirtlar bo`lgan hollarda ular sirt yuzasida
o`tuvchi ellipssimon chiziqlar yordamida soyalanadi
4. Pardoelail usuli — rasm soyasi qalam bilam ishqalanib, qoraytiriladi yoki
bo`yoq, tush suyultirilib mo’yqalamda bo`yaladi. T е xnikaviy rasm chizishda,
umuman,izom е trik pro е ktsiya ancha qulay. Qo`lda ko`z bilan chamalab biom е trik
pro е ktsiya o`qlarini o`tkazish uchun aylana chizib olamiz va uning choragini t е ng
uch bo`lakka bo`lamiz. Gorizont chizig`iga yaqin bo`lagini O markaz billi
tutashtirsak 30° li burchakdagi OX, OY o`qlar hosil bo`ladi(2.1.19- shakl, a). Yoki
gorizont chizig`i bo’ylab ikkala tomoiga o’zaro t е ng 5 tadan, so’ngra pastga 3
tadan k е sma o`lchab qo`ib, O bilai tutashtirsak, taxminan 30° li burchak hosil
bo`ladi (2.1.19-shakl, b).
2.119-shakl
2.1.20-shakl 2.1.21-shakl
2.1.20-shaklda b е rilgan olti burchakli yassi g е om е trik shaklning izom е trik
pro е ktsiyadagn t е xnikaviy rasmi 2.1.21- shakl, a, b larda to`liq ifoda qilingan»:
muntazam oltiburchakning rasmini chizish uchun OX va 0Y o`qlarga bir xilda t е ng
k е smalar o`lchab qo`yamiz. Shakl OX o`qiga burchak bilan tushsa, 0Y o`qiga t е n
22

tomoni bilan to`g`ri k е ladi. Burchagi bilan yon tomonining farqini rasmda topish
uchuy OY o`qiga o`lchab quyilgan k е smani t е ng 8 bo`lakka bo`lamiz. Buning
uchun k е smani avvalo teig ikkiga yana ikkiga so`ngra yana ikkiga bo`lsak,
nuqtalar hosil bo`ladi (2.1.21-shakl, a) .K е smainng sakkizdan bir bo`lagi olti
burchakli shaklning burchagi bilan o`n tomonidagi farqqa to`g`ri k е ladi. Shundan
k е yin OX o`qiga markazdan—masofani o`lchab qo`yamiz va N OY o`qiga parall е l
chizish chizib— no`qtani OX o`qiga parall е l chizilgan chiziq bilan k е sishtiramiz.
hosil bulgan nuqtalarni tutashtirib, olti burchakli t е kis shaklning H V t е kisligndagi
rasmini hosil qilamiz (2.1.21-shakl, b). Oltiburchakning V va N t е kisliklaridagi
rasmlari ham xuddi shunday yasaladi.
2.1.22-shakl 2.1.23-shakl
2.1.22-shakl, o va b larda oltiburchakning rasmi qiyshiq burchakli
dim е triyada bajarilgan. V t е knsligida shakl o`zgarmaydn, N va W t е knsliklarida
0Y o`qiga jonlashgan tomoni nkki marta qisqartirib o`lchab quyiladi. 2.1.23-
shaklda silindrni izom е trik pro е ktsiyada N, V, W t е kisliklar sist е masida
tasvirlangan bo`lsa, 2.1.23- shaklda esa qiyshiq burchakli (frontal) dim е trik
pro е ktsiyada ko`rsatilgan. 11
Quyida izom е triyada va qiyshiq burchakli dim е triyada
H t е kbcligiga parall е l aylanalarning rasmini chizishini ko`rib chiqamiz. Umumiy
holda H, V va W uzaro p е rp е ndikulyar t е kisliklar sist е masida aylananing
izom е triyadagi rasmlari bir xil shaklga ega bo`ladi (2.1.24-shakl, v). Shunga ko`ra,
H t е kn е ligiga parall е l aylana rasmining chizilishini tushuntirish bilan
ch е garalanamiz.
_______________________________
11. Jumaniyozov Q.S. Umumta’lim maktab o‘quvchilarining geometrik tasavvurini rivojlantirish metodikasi: Ped. fanl.
nomz. ...dis. – T.: 2001 -92b
23

Qolgan t е kisliklarga parall е l aylanalar rasmini chizishda katta o`qning yo`nalishi
uzgartirilsa kifoya. H t е kn е ligiga parall е l aylananing rasmini izom е triyada
chizishda aylananing diam е trini uzaro t е ng 5 bo`lakka bo`lamiz va ellipsping
kichik o`qi C Е ni aniqlash uchun AB ning o`rtasi O nuktadan p е rp е ndikulyar
o`tkazib, unga 3 bo`lakni o`lchab qo`yamiz (2.1.24-shakl.a). No`qtalarnn 2.1.24-
shakl, b dagid е k ranoy birlashtirish uchun L va S nuqtalar orqali nurlar o`tkazamiz.
Masalan Е nuqta orqali AB chiziqdagi 1 va 2 nuqtalardan o`tuvchi nurlar chizib,
OC masofani 1 nuqtadan (OC—CD), 2A masofani 2 nuqtadan (2A — 2D) O`lchab
qo`yamiz (24-shakl, b). Qolgan BC, BE, A Е oraliq nuqtalar xuddi hozirgi yasash
kabi aniqlanib, rayon tutashtiriladi. Qiyshiq burchakli dim е triyada H va W
t е kn е liklarige parall е l aylanalar rasmini chizish izom е triyadagidan ancha farq
qilib, kichik o`qi C Е katta o`qi AB ga nisbatan roppa-rosa uch marta kichik
bo`ladi. 2.1.23 shakl, a va b da N t е kisligiga parall е l aylananing qiyshiq burchakli
Dim е triyadan rasmini chizish tartibi ko`rsatilgan.
24-shakl
Gorizontal chiziqqa nisbatan shaklda ko`rsatilganid е k, qiyalikda o`tkazilgan
to`qri chiziqda AB k е smani (aylananing diam е triga t е ng) olib, uni t е ng uch
bo’lakka bo`lamiz va bir bo’lagini AV ga O nuqtadan o`tkazilgan
p е rp е ndikulyarlarga o`lchab qo`yib, S Е d е b b е lgilaymiz. Е nuqta bilan AV
24

chiziqdagi 1 no`ttani birlashtirib, OC masofani 1 nuqtadan (OC) o`lchab qo`yamiz
(2.1.25-shakl,b). Qolgan BC, BE va A Е oraliq nuqtalarini xuddi hozirgi yasash
kabi aniqlab, ravon tutashtiramiz. V t е kisligiga parall е l aylana rasmi bu е rda
aylanalarcha tasvirlanadi. 2.1.25 —2.1.26 shakllarda t е xnikaviy rasmlarni soyalash
turlari ko`rsatilgan.2.1.30- shaklda birikmaning yig`ma shaklsi b е rilgan bo`lib,
2.1.31-2.1.33 shaklda esa shu birikmaning t е xnikaviy rasmi izom е trik pro е ktsiyada
tasvirlangan. qirqimga tushgan d е tallar orali qlaridagi masofalari OZ o`qqa o`lchab
qo`ib, OX va OY o`qlariga parall е l chiziqlar chizamiz.
2.1.25-shakl
2.1.26-shakl 2.1.27-shakl 2.1.28-shakl
25

2.1.29-shakl 2.1.30-shakl
2.1.31-shakl 2.1.32-shakl 2.1.33-shakl
2.2. Texnik rasm bajarish
Rasm chizish har bir mutaxassis uchun eng zarur bilimlardan hisoblanadi.
Rasm chizishni o‘rganishda har bir kishi o‘zining dunyoqarashi, fazoviy
tassavurini, ijodiy faoliyatini rivojlantiradi, yaratilajak bino va inshootlarning
konstruktiv va me’moriy yechim larini aniq va to‘g‘ri bajara biladi. Qurilish
elementlariga nafaqat nazariy, amaliy yondasha oladi. Shuning uchun yaxshi
26

mutaxassis bo‘laman degan har bir talaba boshqa asosiy fanlar qatori rasm
chizishni ham yaxshi bilsa foydadan xoli bo‘lmaydi.
Mashhur aviakonstuktor A.S.Yakavlev o‘zining bir kitobida shunday deb
yozgan edi: “rasm chizish mening kelajagim uchun juda katta foyda berdi.
Haqiqatdan ham konstruktor biron bir mashina yaratish haqida o‘ylasa, uning har
bir detaligacha xayolida ko‘z oldiga keltirish va uni qalam bilan qog‘ozga
tasvirlashi lozim. Buning uchun u rasm chizishni bilishi kerak”.
Texnik rasm, chizmachilik kursidagi aksonometrik ko‘rinish ga aynan o‘xshash
bajarilib yorug‘-soya qismi shtrixlar yordamida ajratiladi. Aksonometriyada aniq
qiyalikdagi (dimitriya, izometriya va boshqalar) o‘qlar asosida chizma bajarilsa,
texnik rasmda bu o‘qlarga qo‘shimcha xohlagan qiyalikdagi o‘qlar asosiga ham
qurish mumkin bo‘ladi.
Texnik rasm hayotdagidek perspektiv qisqarishlar bilan chizilma sada chizilishi
kerak bo‘lgan jismlar; konstruktiv tugunlarni me’mo riy yechimlarni berilgan ikki
ko‘rinishda foydalanib tasvirlashda qo‘l keladi. 12
Biror jismning texnik rasmini chizishdan oldin yassi formalarni chizib ko‘p
shug‘ullanishga to‘g‘ri keladi, shundagina bajaradigan texnik rasm ko‘ngildagidek
chiqishi mumkin.
2.2.1-rasm
_______________________
12. Umronxo’ja е v A. Maktabda chizmachilik o’qitish m е todikasi. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt -
2005. -143 b
27

1-mashq. Yassi formalarning rasmini chizish uchun oldin ma’lum oraliqda
paralel chiziqlar chizish va shu bilan qo‘lni o‘rgatib borish kerak. Masalan, AV
to‘g‘ri chiziqqa paralel chiziqlar chizish kerak bo‘lsin (2.2.2-rasm).
2.2.2-rasm
2-mashq. Berilgan R radius bo‘yicha aylana chizish uchun.
a) o‘zaro to‘g‘ri burchakli gorizantal va vertikal chiziqlar kesishi natijasida
aylana markazi hosil qilinadi.
b) shu markazdan chapga, o‘nga, yuqoriga va pastga chizish kerak bo‘lgan
aylana radiuslari o‘lchab qo‘yiladi va kvadrat chiziladi.
v) kvadrat diagnalllari o‘tkazib, bu diognallarga ham radius o‘lchab qo‘yiladi va
qo‘lda egri chiziq qilib qo‘yilgan nuqtalarni tutashtirib chiqiladi (2.2.3-rasm).
2.2.3-rasm
28

3-mashq. Teng tomonli uchburchakning frontal (izometrik) pro yeksiyasini
bajarishda o‘q chiziqlar chizib olinadi va uchburchakning AS tomoni izometrik
proyeksiyadagi X o‘qiga paralel chiziladi. 13
V nuqta esa Z o‘qga paralel bo‘lgan
uchburchak balandligiga h o‘lchab qo‘yiladi. Qolgan proyeksiya tekisliklarida ham
ishlar takrorlanadi (2.2.4-rasm).
2.2.4-rasm
4-mashq. Tomonlari a masofaga teng bo‘lgan AVSD kvadratning izometrik
proyeksiyalarni yasash kerak bo‘lsin. Buning uchun kvadrat tomonlarini izometrik
o‘qlarga paralel qilib chizish va a o‘lchamini qo‘yish kifoya.
2.2.5-rasm
____________________________
13. Odilov P., Rahmonov I., Hurboyev N. Chizmachilik IX sinf uchun darslik. – T.: Sharq, 2004. 78b
29

5-mashq. R radiusli aylananing izometrik proyeksiyasini bajarish uchun
aylanaga tashqi va ichki kvadrat chizib olinadi. Shu kvadratlarning izometrik
proyeksiyalarini yasab, uning dioganallari o‘tkaziladi. Ichki va tashqi kvadratlarni
chizish natijasida xosil bo‘lgan 8 ta nuqtani qo‘lda egri chiziq qilib tutashtirib
chiqilsa, ayla aylananing izometrik proyeksiyalari, ya’ni ellipslar hosil bo‘ladi
2.2.6-rasm
Geometrik jismlarning texnik rasmini chizish uchun avvalom bor uni ko‘zdan
kechirib, qog‘ozga to‘g‘ri joylashtirish (komponovka) ni mo‘ljallash kerak. Buning
uchun qog‘ozning diagonallarini o‘tkazib, qog‘oz markazi topiladi va detal rasmi
qog‘ozning o‘rtasiga joylashtiriladi. Detal rasmi juda katta yoki kichik ham
bo‘lmasligi lozim. Chizish uchun qo‘yilgan detal yoki jismlar majmuasi (natura)
umumiy balandligi va bo‘yi o‘lchamlariga qarab qog‘oz bo‘yiga yoki eniga qilib
chiziladi (2.2.7-a, rasm).
2.2.7-rasm
30

Geometrik jismlarning rasmini chizishda asosan ularning bo‘yiga eni nisbati
e’tiborga olinishi kerak. Buning uchun qay bir o‘lchami (bo‘yi yoki eni) kichikroq
bo‘lsa, bir birlik deb, qolgan o‘lchamlar shu birlikdan nisbatan necha marta katta
ekanligi aniqlanadi. Nisbat ko‘z bilan chamalab bajariladi, ya’ni qalamni qo‘lga
olib, qo‘lni bor bo‘yicha cho‘zib jism (natura) ga qaratiladi va tik (vertikal) va
yotiq (gorizontal) o‘lchamlar nisbati bir-biriga taqqoslanadi (2.2.7-b,rasm).
Geometrik jismlarning texnik rasmini chizish uchun quyidagi mashqlar
bajariladi.
1-mashq. Kesik piramidaning rasmini chizish kerak bo‘lsa, buning uchun
piramida katta asosini gorizontal tekislikka parallel deb hisoblab, asosini izometrik
proyeksiyada chizib olamiz va uning asos markazini topib, balandlik chizig‘i
chiqariladi, piramida balandligi (H) o‘lchab qo‘yiladi. Piramida umumiy balandligi
(H) dan kesilggan piramida balandligi (h) ni ayirib tashlab, piramida katta asosiga
parallel chiziqlar o‘tkazib kichik asos yasaladi. Burchaklar tutash tirilsa, piramida
yon qirralari hosil bo‘ladi (2.2.8-rasm).
2.2.8-rasm
2-mashq. Ma’lum o‘lchamdagi kesik konusning texnik rasmini chizish talab
qilinsa, avval uning asosini izometrik proyeksiya tekisliklarida bajarib olish kerak,
31

bu oldingi mashqlardan bizga ma’lum. Aylana, ya’ni konus asosining izometrik
proyeksiyalari yasalgandan keyin markazdan (H) balandlik chiqariladi va kesik
konus balandligi (h) o‘lchab qo‘yiladi. Shu markaz bo‘yicha kesik konusning
kichkina asosi ham chiziladi. Katta asos bilan kichik asosga urinma chiziqlar
o‘tkazilsa, kesik konusning tugallanmagan texnik rasmi izometrik proyeksiyasi
hosil bo‘ladi (2.2.9-rasm). Geometrik jismlarning texnik rasmini bajarishda
ularning yanada yaqqolroq, ya’ni haqiqiy jismga o‘xshashligi uchun faqat kontur
chiziq konstruktiv yechim kamlik qiladi, buning uchun yorug‘-soya tomonlari
ishlanishi kerak. Jismga bir tamondan yorug‘lik berilganda unda yorug‘ va soya
tomonlari ajraladi, shuning hisobiga jism hajmga (formaga) ega ekanligi ko‘rinadi.
Jismlarning yorug‘ soyasini ajratishda turli usullar ishlatiladi, jumladan:
2.2.9-rasm
a) nuqtalar bilan yorug‘ soyani ajratish: nuqtalar qancha qalin bo‘lsa, soya
quyuqligi, kam bo‘lsa, yorug‘roq ko‘rinadi. Ko‘pincha metal jismlarning soyalari
nuqtalar bilan bajariladi (2.2.10-a,rasm);
32

b) to‘r shtrix-shrafirovka bilan jismning yorug‘-soyasini bajarish: bunda shtrix
turlarning siyrak, quyuqligi bilan yorug‘ yoki soya kuchliligi ko‘rsatiladi (2.2.10-
b,rasm);
v) parallel chiziqlar bilan ham shtrixlab jismlarda yorug‘-soyani ko‘rsatish
mumkin. Bunda shtrixlash jismning tuzilishiga qarab bajariladi(2.2.10-v,rasm);
Jismlarga yorug‘lik tushganda yarmidan ko‘prog‘i yorug‘, kamrog‘i esa soya
bo‘ladi. Bu soya o‘z soyasi deb ataladi. Yoritilgan joyidagi eng yorug‘ joy blik
(yaltiroq shu’la), o‘z soyasi qismidagi yorug‘roq bo‘lib turgan joy refleks
(yonidagi jismlardan qaytib tushayotgan aks yorug‘) deyiladi (2.2.10-rasm).
2.2.10-rasm
Har qanday jismning texnik rasmini bajarishda ularning qirralarini yoki chegara
qismlarini asosiy qalin chiziqlar bilan emas, faqat yorug‘-soyani shtrixlash usuli
bilan ko‘rsatish kerak.
Texnikaviy rasmchilik aksonometriya nazariyasiga asoslangan bo‘lsa,
rasmchilik esa pers pektiva qoidalariga, ya’ni kuzatuvchiga natura qanday
33

ko‘ringan bo‘lsa, shundayligicha tasvirlashga asoslangan. Rasmchilikni o‘rga nish
uchun demak, perspektiv qisqarishni ham bilish kerak ekan. Parallel chiziqlarning
uchrashmasligi bizga yaxshi ma’lum, lekin ular hayotda kuzatilganda albatta ufq
(h) chizig‘idagi bir nuqtaga (F) intiladi. Ufq chizig‘i bizning ko‘zlarimiz turgan
balandlikdan o‘tuvchi, yer sathiga parallel bo‘lgan ufq tekisligida yotgan chiziqdir.
Biz harakatda bo‘lgani miz uchun ufq chizig‘imiz ham o‘zgarib turadi. Shuning
uchun turganimizda stol, stullarning ustki qismini ko‘ramiz. Demak har bir
kuzatuvchining o‘z ufq tekisligi va o‘z ufq chizig‘i mavjud ekan. Quyidagi rasmda
turli balandlik (N
1 , N
2 , N
3 , N
4 , N
5 ) da turgan kitobning perspektiv qisqarishi
perspektiva qoidalari asosida chizilgan. Bu yerda N
3 balandlik bizning ufq
tekisligimiz (ko‘z) balandligiga teng (2.2.11-rasm).
2.2.11-rasm
Perspektiva kurishni yaxshi o‘rganib olib (qo‘llanmadagi materiallar kamlik
qilsa, maxsus adabiyotlardan foydalanib), texnikaviy rasmchilikda qilingan ishlar:
komponovka, proporsiya (nisbatlash), perspektiva qoidalari asosidagi konstruktiv
qurilish va nihoyat yorug‘soyalarni shtrixlab, jismlarga shakl berish to‘g‘ri
bajarilsa, bevosita naturalarga qarab ham rasm chizaverish mumkin. Bu qoidalar
rasmchilikning asosini Tashkil qiladi. Ana shu qoidalarni bilgach, nafaqat bir
nechta jismlardan iborat natyurmort (ilovadagi rasmlar)ni, hatto konstruktiv
tugunlar (ilovadagi rasmlar), interyer (bino va inshoatlarning ichki ko‘rinishi,
34

2.2.12,a-rasm), eksteryer (bino va inshoatlarning tashqi ko‘rinishi, 2.2.12,b-
rasm)larni ham osongina chizish mumkin bo‘ladi.
a
b
2.2.12-rasm
35

Nisbatan qiyin naturalarni chizishda katta predmetlar: bino va bino elementlari,
konstruksiyalari; jihozlar geometrik jismlar (kub, piramida, prizma, silindr, konus
va h. k) va ularning kesilgan qismi deb qaralsa chizish oson kechadi. Yaxshilab
kuzatilsa, haqiqatdan ham atrofimizdagi narsalar ana shu geometrik jismlar
yig‘indisidan iboratdir (2.2.13-2.2.14-rasm).
2.2.13-rasm
2.2.14-rasm
36a)

XULOSA
Aksonometrik proyeksiya yoki perspektiv tasvirning asosiy "ususiyatlariga
ega bo ‘Igan, chizmachilik asboblaridan foydalanmasdan , ko'z bilan chamalab,
predmetning proporsiyalariga amal qilib , yorug '-soya nisbatlari ko 'rsatilgan
tasvirlarga texnik rasmlar deyiladi. Texnik rasm lar qadim dan kishilam ing ÿodiy
g'oyalarini qog'ozda tasvirlash vositasi sifatida keng qo‘llanilib kelingan. Bizgacha
yetib kelgan dastlabki texnik rasmlar nam unalariga buyuk rassom, injener va olim
Leonardo da Vinchining (1452-1519) qalam da bajargan xomaki rasmlari
taalluqiidir. Yangi texnika namunalari , m ahsulotlar va inshootlami loyihalashda
injenerlar, dizaynerlar , arxitektorlar texnik rasmdan texnik yechim lam ing
dastlabki, oraliq va yakuniy variantlarini ifodalash vositasi sifatida foydalanadilar.
Bundan tashqari texnik rasmlardan chizmada tasvirlangan murakkab shaklning
to‘g ‘ri 0‘qilganligini tekshi-rishda ham foydalaniladi. Chet ellarga jo ‘natish
uchun tayyorlangan mahsulotlaming hujjatlari komplektlarida. Leonardo da Vinchi
tomonidan bajarilgan texnik rasmlar kutubxonasi ham texnik rasm lar albatta
bo‘ladi. Ular mahsulotning texnik pasportlarida qo’Ilaniladi. 0 ‘qituvchi m
avzuning kirish qismida yuqoridagi kabi texnik rasmlaming rivojlanish tarixi va
amaliy ahamiyati haqidagi ma'lumotlarga to‘xtalib o‘tganidan keyin texnik
rasmlaming turlari hamda ulami bajarish usullariga batafsil to‘xtalib o ‘tishi kerak.
Texnik rasmlami katak qog‘ozga bajarish qulay. H ar buyumni texnik rasmini
bajarish aksonom etriya o ‘qlarini to‘g‘ri o‘tkazishdan boshlanadi. O 'quvchilam
ing mustaqil ish jarayonida o‘qituvchi ulaming gavdasi va q o 'lin in g vaziyati to
‘g lri joylashishiga , rasm kom pozitsiyasi va uning bajarilishi ketm a-ketligiga e
’tibor qilishi kerak. Texnik rasmni bajarish bosqichiga misol ko’rsatilgan. Texnik
rasmlarni bajarish amaliyotida faqat kontur rasm bilan chegaralanib qolinmaydi. D
etal hajmi, yaqqolligi va shakl mazmunini ochib berish uchun bir nechta usullardan
foydalaniladi. Bu usullar asosida yorug‘-soya m unosabatlari yotib, ularga
shatirovka (shtrix chiziqlar bilan), shraffirovka (to ‘r ko'rinishidagi shtrixlar bilan)
va nuqtali soya berish kabilar kiradi . Soya berishda yorugMik buyumga chap
37

tomon balanddan tushadi deb hisoblash kelishilgan. Y orug‘ sirtlar shtrixlanmaydi ,
soya qismlari esa shtrixlanadi. Sirt qanchalik qoramtir (soya) bo‘lsa shtrixlash
shunchalik qalin bo'lishi kerak. Texnik rasm bajarish malakasi ko'pchilik sohalarda
kerakligi sababli shu bo‘yicha qo‘shimcha quyidagi m etodik ko‘rsatmalarni
berishni lozim topdik: Kasbiy va umuminsoniy m unosabatlar, g‘oya va loyihalarni
ifodalashda har bir kishiga texnik rasm bajarish ko'nikm alari zarur boMadi.
Rasmni bu tur texnikasini egallashda qaiam biian ishiash malakalarini
rivojlantirishga asosiy e’tibor qaratish kerak. Pero yoki m o‘yqalam da texnik rasm
bajarish usullariga o'rgatishni fakultativ mashg‘ulotlarga ajratish mumkin. Avval
qo‘lni to’g‘ri joylashtirish va ko‘z bilan cham alash ko‘nikmalarini rivojlantiruvchi
mashqlarni ish daftarida mashq qilish kerak. Undan keyin yassi shakllar: kvadrat.
to ‘g ‘ri uchburchak (oltiburchak), aylana kabi o‘qituvchi tanlagan shakiL iiiing
rasmlari bajariladi. Hamma rasm lar chizmachilik asboblarisiz , qo'lda oq qog‘oz
varag‘ida bajariladi. Keyingi topshiriq yassi shakliarni aksonom etriyada bajarish.
O’qituvchi tavsiyasi bo'yicha to’g'ri burchakli izometrik yoki qiyshiq burchakli
frontal dimetrik proyeksiyaiarda geom etrik jism larning rasmlari yasaladi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
14. Abdurahmonov A. C'hizmachilikdan grafik ishlar tizimi. —Toshkent:
Cho'lpon, 2005y-60b.
15. Abdurahmonov A. va b. Oddiy qirqimlar. TDPU rizografi, 2012y-72b.
16. Yodgorov. N.J. Chizmachilikda fazoviy tasavvur // Xalq ta’limi. –Toshkent,
2001. - №2,156b
17. Odilov P.va boshq. Chizmachilik. 8 – sinf. “ Шарқ ” НМАК . Тошкент , 2004
й . - 79b.
18. Odilov Р . va boshq. Chizmachilik. 9 – sinf. “ Шарқ ” NMAK. Тошкент ,
2004 й -79b.
19. Umum o’rta ta’lim tizimida chizmachilik o’quv faning takomilashtirilgqan
dasturi .Fizika , Matimatika va informatika “ jurnali . Toshkent . 2004. №4.
14-22 b.
20. Umronxo’ja е v A., Jumanov Sh. va bosh. Mashinasozlik va qurilish
chizmachiligi. Kasb-hunar koll е jlari uchun. O’quv qo’llanma. “O’qituvchi”
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt-2005.140b
21. Umronxo’ja е v A. Maktabda chizmachilik o’qitish m е todikasi. “O’qituvchi”
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshk е nt - 2005. -143 b
22. U Ro’ziev E.I., Ashirboyev A.O., Muhandislik grafikasini o’qitish
metodikasi. – T., 2010 89b
23. Jumaniyozov Q.S. Umumta’lim maktab o‘quvchilarining geometrik
tasavvurini rivojlantirish metodikasi: Ped. fanl. nomz. ...dis. – T.: 2001 -92b
24. Odilov P., Rahmonov I., Hurboyev N. Chizmachilik IX sinf uchun darslik. –
T.: Sharq, 2004. 78b
25. Odilov P., Rahmonov I., Hurboyev N. Chizmachilik VIII sinf uchun darslik.
– T.: Sharq, 2004. 87b
AXBOROT OLISH MANBALARI
1. www.pedagog.uz
2. www.arxiv.uz
39

3. www.Ziyonet.uz
4. www.edu.uz
40

Sotib olish