Tijorat banklari faoliyatini baholashning CAMELS reyting tizimi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	57.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	13 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Tijorat banklari faoliyatini baholashning CAMELS reyting tizimi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ Bank ishi ” kafedrasi
“Bank nazorati va tahlili fanidan”
KURS ISHI
Mavzu: “ Tijorat banklari faoliyatini baholashning
CAMELS reyting tizimi ”

Reja
Kirish.
1. Tijorat banklarida inspeksion tekshirishda “CAMELS” reyting tizimi
2.Biznes strategiyasi va moliyaviy ko’rsatkichlar
3. Umumiy aktivlar va passivlarni boshqarish
4.Xulosa

Krish
Respublikamiz bank-moliya tizimini isloh qilish va mustahkamlash bo’yicha
ko’rilayotgan chora-tadbirlar banklarning kapitallashuv darajasini oshirish,
iqtisodiyotni kreditlash ko’lamini kengaytirish, ko’rsatilayotgan bank xizmatlari
turlarini ko’paytirish va shu bilan birga, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda
bank tizimining rolini oshirishini ko’zda tutilmoqda. Bu borada O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev 2019-yil uchun mo’ljallangan eng muhim
ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida «...Bugungi kunda
bank tizimidagi eng asosiy muammo – ular kapitalining asosiy qismi, ya’ni, 83
foizi davlatga tegishli ekanidir. Bu, o’z navbatida, bank sektorida sog’lom
raqobatga to’siq bo’lib, xizmat ko’rsatish sifatiga salbiy ta’sir qilmoqda. Hukumat
va Markaziy bank xalqaro moliya institutlari ko’magida bank-moliya tizimini
rivojlantirish bo’yicha uzoq muddatli strategiya ishlab chiqishi lozim. Bunda bank
tizimiga xususiy va xorijiy kapital kirib kelishi hisobidan biz davlat banklari
ulushini bosqichma-bosqich kamaytirib boramiz. Bu esa sohada raqobat muhitini
yaxshilashga, tijorat banklari faoliyatini, kreditlash sifati va madaniyatini har
tomonlama oshirishga xizmat qiladi...» 1 ,- degan dolzarb masalalarni qo’ydi. Bu,
o’z navbatida, tijorat banklari faoliyatidagi holat, ularning aktiv va passivlarini qay
darajada samarali boshqarilayotganligini o’rganish, tahlil qilish va boshqarish
usullarini takomillashtirishni taqozo etadi.
Soha mutaxassisi tijorat banklarining aktiv va passivlarini boshqarish usullarini
mukammal bilagandagina bank faoliyatini samarali boshqara oladi. Bu borada
«Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish» fani soha mutaxassislari uchun
dasturulamal vazifasini bajaradi. ―Tijorat banklari aktiv va passivlarini
boshqarish fanining asosiy maqsadi – tijorat banklari aktiv va passivlarini ‖
shakllantirish, samarali boshqarishni tashkil etish, tijorat banklarining aktiv va
passivlari monandligini (adekvatligini) ta’minlash, likvidlilik va rentabellikni
boshqarish usullarini tadbiq qilish, tijorat banklari aktiv va passivlarini operativ va

strategik rejalashtirish, innovatsion xizmatlarni tadbiq qilish masalalarini o’rgatish
1
bo’lib hisoblanadi. ―Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish fanining ‖
vazifasi – tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarishda depozit siyosati va uni
takomillashtirish, tijorat banklari aktiv va passivlarini strategik boshqarish va
tijorat banklari resurslari va ulardan samarali foydalanish yo’llari, tijorat banklari
kapitalini boshqarish, qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarish, banklararo
kredit resurslari bozori va passivlarini jalb qilish mexanizmi, tijorat banklari o’z
mablag’lari va ularning tarkibi, jalb qilingan mablag’lar va ulardan samarali
foydalanish, bank aktiv va passivlarini boshqarish metodlari, bank aktivlari va
passivlarini boshqarishning direvativ qurollari, tijorat banklari resurslari bilan
bog’liq risklarni boshqarish haqida nazariy-amaliy bilimlarni o’rgatishdan iborat
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank faoliyatining barqarorligi, uning raqo-
batbardoshliligi va istiqbollari ko’p jihatdan o’tgan davrda erishilgan nati-
jalar va yo’l qo’yilgan kamchiliklarni aniqlashga bog’liq. Istiqbolni belgilash
tahlilga asoslanmog’i lozim. «Bank faoliyati tahlili» fani bank faoliyati bilan
bog’liq bo’lgan jarayon- larni uzluksiz ravishda o’rganadi.
O’rganishda ko’rsatkichlarni guruhlash, taqqoslash, bog’lash, induksiya,
deduksiya, sintez, korreliyatsiya – regrission tahlil kabi usullardan foydalaniladi.
Tahlil natijasida erishilgan yutuqlarning sabablari, faoliyatning samara-
li va samarasiz qirralari o’rganiladi hamda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan
muammolarni hal qilish bo’yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish imkoni-
yatlari yaratiladi. Tahlil jarayoni faoliyatning asosiy yo’nalishlarini qamrab
oladi, va u bankning likvidliligi, daromadliligini oshirish va mijozlar ishon-
chini qozonishga asos bo’ladi.
«Bank faoliyati tahlili» fanidan o’z va chetdan jalb etilgan mablag’lari
tarkibi tuzilmasi, dinamikasi va ular o’rtasidagi mutanosibliklar o’rganiladi.
Bank aktivlari tahlilga keng e’tibor qaratiladi. Asosiy maqsad yuqori foy-
da olishdan iboratligini inobatga olgan holda bank daromadlari va xarajatlari
tarkibini o’rganadi. Foydani tashkil etish va unga ta’sir etuvchi omillar tahlil
1
Ш.Мирзиѐевнинг 2019 йил учун мўлжалланган энг муҳим устувор вазифалар ҳақидаги Олий Мажлисга
Мурожаатномаси. Т.2019 й.

qilinadi.
Keyingi yillarda banklar tomonidan to’lanadigan soliqlarning turlari,
ularning faoliyat samaradorligiga ta’siri chuqur talqin qilindi.
Banklarning raqobatbardoshligini aniqlashda ularning likvidliligi va
to’lov qobiliyati muhim ahamiyat kasb etadi.
Tahlil davomida banklarning likvidliligi va to’lov qobiliyatiga ta’sir
etuvc hi omillar to’liq o’rganiladi.
Har qanday tahlildan maqsad kamchiliklarni aniqlash va ularni tugatish
chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan iboratdir.
«Bank faoliyati tahlili» fani «Pul, kredit va banklar», nazariy fanining
amaliy davomi bo’lib, «Bank ishi, «Bank menejmenti va marketingi», «Bank
auditi», «Banklarda buxgalteriya hisobi» kabi fanlar bilan uzviy ravishda
bog’liq holda o’rganiladi.
O’quv qo’llanma, «Banklar faoliyati tahlili» jarayonlarini o’rganishda
iqtisodiy yo’nalishlar bo’yicha ta’lim olayotgan oliy o’quv yurtlari va kollej-
lar talabalari, qiziquvchi iqtisodchilarga xizmat qiladi. Oliy o’quv yurtlari ta-
labalari, auditorlar, bank xodimlari va boshqa qiziquvchilar uchun ham foyda
keltiradi degan umiddamiz.

Tijorat banklarida inspeksion tekshirishda “CAMELS” reyting
tizimi
CAMELS - bu 1978 yilda Federal zaxira tizimi va federal agentliklar tomonidan
valyutani nazorat qilish idorasi (OCC) va Federal depozitlarni sug’urtalash
2
korporatsiyasi (FDIC) tomonidan tashkil etilgan AQSh banklarini baholash
bo’yicha Amerika reyting tizimi. Dastlab reyting CAMEL (tuya - tuya) deb
nomlandi, keyinchalik, 01.01.1997 yildan boshlab S komponenti (xavf sezgirligi)
qo’shildi.
CAMELS reytingi global moliyaviy inqiroz davrida AQSh moliya tizimining
yordam dasturi ostida bo’lgan banklarni tanlash uchun ishlatilgan.
CAMELS indikatori bank nazorati idoralari tomonidan olingan hujjatlar asosida
har bir bankka berilgan bahodir. Reyting barcha reytinglarning eng keng tarqalgani
hisoblanadi. Eng yaxshi reyting - 1, eng yomoni - 5.
CAMELS reytingi ichki maqsadlar uchun foydalaniladi va nashr etilmaydi, chunki
bankning ishlashi yomonroq (ish yurishi) yomon natijalarga olib kelmasligi uchun
(va mamlakatdan kapital parvozi).
CAMELS qisqartmasi (dastlab CAMEL) tekshirilayotgan qismlarning birinchi
harflaridan kelib chiqadi:
(C) - kapitalning etarliligi yoki kapitalning etarliligi;
(A) - aktivlarning sifati yoki aktivlar sifati;
(M) - menejment yoki sifat menejmenti;
(E) - daromad yoki foyda ;
(L) - likvidlik;
(S) - xavfga sezgirlik yoki xavfga nisbatan sezgirlik.
2
Bank faoliyati tahlili T.M. KARALIYEV, O.B. SATTAROV,I.F.SAYFIDDINOV Toshkent 2016

Kapitalning etarliligi yoki kapitalning etarliligi.
Ekspertlar sarmoyalar tendentsiyasini tahlil qilish orqali institutlarning kapital
etarliligini baholaydilar. Shuningdek, imtihon topshiruvchilar institutlarning
tavakkalchilikka asoslangan sof qiymat talablariga tegishli qoidalarga amal
qilishlarini tekshiradilar. Sarmoya etarliligi bo’yicha yuqori reytingga ega bo’lish
uchun institutlar shuningdek foizlar va dividendlar qoidalari va amaliyotiga rioya
qilishlari kerak. Institut kapitalining etarliligini baholash va baholashda ishtirok
etadigan boshqa omillar uning o’sish rejalari, iqtisodiy muhit, xatarlarni boshqarish
qobiliyati, shuningdek , kreditlar va investitsiyalarning konsentratsiyasi
hisoblanadi.
Aktivlarning sifati yoki aktivlar sifati
Aktivlar sifati institutsional ssudani qamrab oladi, bu esa muassasaning
daromadini aks ettiradi. Aktivlar sifatini baholashga kompaniya duch kelishi
mumkin bo’lgan reyting investitsiya xavfi omillari va ularni kompaniyaning
kapital daromadlari bilan taqqoslash kiradi. Bu muayyan xatarlarga duch kelganda
kompaniyaning barqarorligini ko’rsatadi. Shuningdek, ekspertlar kompaniyalar
investitsiyalarning balans qiymati bilan aks ettirilganda, kompaniyalar
investitsiyalarning adolatli bozor qiymatiga qanday ta’sir qilishlarini tekshiradilar.
Nihoyat, aktivlarning sifati institutning investitsiya siyosati va amaliyotining
samaradorligi bilan namoyon bo’ladi.
Menejment yoki sifat menejmenti
Boshqaruvni baholash, tashkilot moliyaviy qiyinchiliklarga to’g’ri munosabatda
bo’ladimi yoki yo’qligini aniqlaydi. Ushbu komponent reytingi rahbariyat
tomonidan muassasaning kundalik faoliyatidagi xavflarni aniqlash , o’lchash,
ularga qarash va nazorat qilish qobiliyati bilan aks ettiriladi. U rahbariyatning zarur

va amaldagi ichki va tashqi qoidalarga muvofiqligi sababli, muassasaning xavfsiz
ishlashini ta’minlash qobiliyatini qamrab oladi.
Daromad yoki foyda
Kengayish, raqobatbardoshlikni saqlab qolish va sarmoya qo’shish imkoniyatiga
ega bo’lish uchun muassasaning tegishli daromadlarni yaratish qobiliyati uning
davomiyligini tasdiqlashda muhim omil hisoblanadi. Ekspertlar buni
kompaniyaning o’sishi, barqarorligi, baholash uchun ruxsatnomalar, sof foiz
marjasi, sof qiymat darajasi va kompaniyaning mavjud aktivlari sifatini baholash
orqali aniqlaydilar.
Likvidlilik
Kompaniyaning likvidligini baholash uchun ekspertlar foiz stavkalari xavfi
sezgirligini, naqd pulga osonlik bilan ayirboshlanadigan aktivlarning mavjudligini ,
qisqa muddatli o’zgaruvchan moliyaviy resurslarga va ALM texnik
kompetentsiyalariga qarashadi.
Xavfga sezgirlik yoki xavfga nisbatan sezgirlik
Ta’sirchanlik, ma’lum xavflar tashkilotlarga qanday ta’sir qilishi mumkinligini
qamrab oladi. Ekspertlar kredit konsentratsiyasini boshqarish orqali institutning
bozor xatarlariga sezgirligini baholaydilar. Shu tarzda, imtihon oluvchilar muayyan
sohalarga kredit berish muassasaga qanday ta’sir qilishini ko’rishlari mumkin.
Ushbu kreditlar qishloq xo’jaligini kreditlash, tibbiy kreditlar, kredit kartalari va
energetika sohasini kreditlashni o’z ichiga oladi. Valyuta, tovarlar, qimmatli
qog’ozlar va derivativlarga ta’sir qilish ham kompaniyaning bozor xavfiga
sezgirligini reytingga kiritilgan.
Savdo ko’nikmalaringizni bizning BEPUL aktsiyadorlik simulyatorimiz
yordamida sinab ko’ring. Minglab Investopedia savdogarlari bilan raqobatlashing

va o’z yo’lingizni eng yaxshi tomonga yo’naltiring! O’z pulingizni xavf ostiga
qo’yishdan oldin savdoni virtual muhitda yuboring. Savdo strategiyalarini mashq
qiling, shunda siz haqiqiy bozorga kirishga tayyor bo’lganingizda, sizga kerak
bo’lgan amaliyotni boshdan kechirdingiz. Bugungi Stock Simulator-ni sinab
ko’ring AQSHning Moliyaviy Muassasalar Ustidan Nazorat Bo’yicha Federal
3
Kengashi (Federal Financial Institutions Examination Council - FFIEC)
tomonidan ishlab chiqilgan va 1979-yil 13-noyabrda rasman kiritilgan , ingliz
tilidagi “Capital adequacy”, “Assets quality”, “Management”, “Earnings”,
“Liquidity” - (kapital, aktivlar sifati, boshqaruv, daromad va likvidlilik)
so’zlarining bosh harflari bilan nomlanuvchi CAMEL – bank faoliyatiga reyting
baholari berish bo’yicha yangi agentliklararo tizim joriy qilindi. 1997-yil 1-
yanvardan boshlab bu reyting tizimi CAMELS deb nomlana boshladi. Ya’ni “S –
Sensitivity to risks” – risklarga ta’sirchanlik darajasi ham baholanadigan bo’ldi.
CAMELS usulini qo’llashda tijorat banklari rasmiy jihatdan 2 xil ko’rinishdagi: 5
balli shkala bo’yicha alohida me’zonlar q1=C, q2=A, q3=M, q4=E, q5=L, q6=S
asosida shakllanadigan 6 me’zonli baholash q= (q1…q6) va 5 balli yig’ma
(integral) Q=CAMELS baholashga ega bo’ladi. CAMELS usulida, tijorat banklari
faoliyatini ko’p me’zonli baholashda eng yaxshi ko’rsatkich q=(1,1,1,1,1,1), ya’ni
Q=1ball, eng past salbiy ko’rsatkich esa q=(5,5,5,5,5,5), ya’ni Q=5ball bilan
baholangan hisoblanadi.
CAMELS tizimi bo’yicha bank likvidliligini baholash reytingi uning
ko’rsatkichlari uchun me’zon darajalarini belgilamaydi, likvidlikni 5 balli baholash
jarayoni to’liq, aniq sharoitlar asosida yuzaga keluvchi xulosalarga asoslanadi.
Bunda reyting baholari quyidagi shkalalarda bo’ladi: «mustahkam» (strong),
«qoniqarli» (satisfactory), «o’rtacha» (fair), «tanqidiy» (marginal) va «qoniqarsiz»
(ansatisfactory).
3
Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: «Iqtisod-Moliya « nashriyoti, 2017. – . 2. Omonov A.A. Tijorat banklari aktivlari va
passivlarini boshqarish.- Monografiya.-T.: ―IQTISOD-MOLIYa‖.-2016.-

O’zbekiston Respublikasi bank tizimida ham ushbu chora-tadbirlarining
bosqichma-bosqich tatbiq etilishi Respublikamiz tijorat banklari tomonidan Bazel
qo’mitasining yangi talablarini to’liq bajarilishiga, kapital etarliligi
ko’rsatkichining keskin ravishda pasayib ketmasligiga va banklarning joriy
likvidlilik me’yorlarini barqaror ravishda ta’minlashiga imkon beradi.
2015 yilda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish tizimini
yanada takomillashtirishda asosiy e’tibor:
- alohida banklar moliyaviy holatining yomonlashishini oldini olish hamda kredit
tashkilotlarining o’zaro bog’liqligini kamaytirish maqsadida yangi xalqaro
andozalarga muvofiq kapitallashuv va risklarni boshqarishga bo’lgan talablarni
yanada kuchaytirishga;
- bank tizimidagi tizimli tavakkalchiliklarni aniqlashga qaratilgan
makroprudentsial tahlilning zamonaviy usullarini joriy qilish bo’yicha ishlarni
davom ettirishga ;
- ilg’or xalqaro tajribaga asoslangan holda banklarning likvidlik riskiga
ta’sirchanligini makromodellardan foydalangan holda stress-testlardan o’tkazish
amaliyotini takomillashtirish va joriy qilish ko’lamini yanada kengaytirishga;
- iqtisodiyotni, jumladan, xususiy sektor korxonalari va aholini kreditlash
ko’lamlarining uzluksiz kengaytirib borilishi jarayonida yuzaga kelishi mumkin
bo’lgan kredit riskini kamaytirish borasidagi zaruriy tadbirlarni amalga oshirib
borishga;
- risklarni boshqarishning ichki tizimlariga katta urg’u berilgan holda harajatlar va
daromadlarning maqbul tarkibi va darajasini ta’minlash orqali banklarning
operatsion faoliyati samaradorligini yanada oshirish choralarini ko’rishga;
- turli moliyaviy bosqichlarda shakllantiriladigan zaxiralar bo’yicha harajatlarning
banklarga tushadigan yuklamasini kamaytirish maqsadida dinamik zaxiralar
tizimini rivojlantirish kabi zarur chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratiladi.

Tijorat banklarida korporativ boshqaruv tizimini xalqaro me’yor va andozalar
asosida yanada takomillashtirish borasidagi ishlarni davom ettirish.
Xususan, 2015 yilda: - tijorat banklaridagi korporativ boshqaruv organlari
faoliyatining me’yoriy-huquqiy bazasini yanada takomillashtirish hamda uning
yuqori darajadagi shaffofligini ta’minlash maqsadida turli me’yoriy hujjatlar va
ko’rsatmalarda banklardagi korporativ boshqaruv bo’yicha belgilangan norma va
talablarni yagona hujjatga birlashtirish;
- banklarga yangi mijozlar, investorlar va hamkorlarni jalb qilish sharoitlarini
yanada yaxshilash maqsadida banklarning boshqaruv organlari faoliyati
to’g’risidagi ma’lumotlarning aktsiyadorlar, omonatchilar , boshqa manfaatdor
shaxslar hamda moliya va pul bozori ishtirokchilari uchun ochiqligini ta’minlash
borasidagi ishlarni kengaytirish;
- banklar faoliyatini boshqarish jarayonida samarali va to’g’ri qarorlar qabul
qilinishini ta’minlashda jamoaviy tajribani rivojlantirish maqsadida bank
Kengashining maqbul tarkibi, Kengash a’zolarining belgilangan malakaviy
talablarga rioya etishlari ustidan nazoratni kuchaytirish;
- bank Kengashlari tarkibini shakllantirish jarayonida yuqori malakali va betaraf
a’zolarni tanlash va tayinlash tartibini joriy etish orqali Kengashlar mustaqilligini
oshirish bo’yicha tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilmoqda.
Tijorat banklari kapitallashuv darajasini yanada oshirish, resurs bazasini
mustahkamlash va diversifikatsiyalash.
Bunda asosiy e’tibor:
- tijorat banklarining kapitallashuv darajasi kamida 20 foiz miqdorda o’sishini,
shuningdek, bank aktsiyalarini chiqarish va ularni aholi va boshqa investorlar
o’rtasida joylashtirish orqali bank ustav kapitalining o’sib borishini ta’minlashga;
- bank tizimining umumiy ustav kapitalida nodavlat sektor ulushini oshirish
bo’yicha qabul qilingan chora-tadbirlarni sifatli amalga oshirishga;

- aktsiyalar chiqarilayotganligi va ularning fond birjasida sotilayotganligi haqida
respublika va mahalliy ommaviy axborot vositalarida olib borilayotgan targ’ibot
ishlarining ta’sirchanligini yanada oshirishga qaratiladi. O’z navbatida , tijorat
banklari resurs bazasini yanada mustahkamlash maqsadida bozor vositalari va
mexanizmlaridan samarali foydalanish hisobiga, shu jumladan, aholi va xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda omonatlar va
depozitlarning yangi turlarini muntazam joriy etib borish, muomalaga uzoq
muddatli obligatsiyalar, depozit sertifikatlari va boshqa qimmatli qog’ozlar
chiqarishga, shuningdek, subordinarlangan qarzlarni faol jalb etish bo’yicha chora-
tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilmoqda.
Tijorat banklaridagi omonatlarni boshqarish tizimini yanada takomillashtirish
maqsadida Hukumat qarorini va unga muvofiq Markaziy bankning tegishli
me’yoriy hujjatini ishlab chiqish hamda unda:
- tijorat banklarining depozit siyosatini yanada takomillashtirish ;
- omonatlarning shartnomada ko’rsatilgan muddatlarda to’liq qaytarilishi
kafolatlarini yanada mustahkamlash;
- omonatlar bo’yicha foiz stavkalarini maqbullashtirish;
- tijorat banklarining umumiy omonatlari tarkibida uzoq muddatli omonatlar
ulushini oshirib borish;
- omonatlar muddatlarini bank aktivlari muddatlaridan kelib chiqqan holda
optimallashtirishni ko’zda tutuvchi chora-tadbirlarni aks ettirish ko’zda tutilmoqda.
Biznes strategiyasi va moliyaviy ko’rsatkichlar
Kredit uyushmasining strategik rejasi bu tashkilotning kelgusi ikki-uch yil ichida
rivojlanib borishini ta’minlash bo’yicha menejment yo’nalishini belgilaydigan
muntazam jarayondir. Strategik reja kredit uyushmasi faoliyatining barcha
yo’nalishlarini o’z ichiga oladi va ko’pincha keng maqsadlarni belgilaydi, masalan,
kapital to’plash, o’sishni kutish, kredit uyushmasi rahbariyatiga asosli qarorlar

qabul qilish. Strategik reja tashkilot ichidagi xatarlarni aniqlashi va xavotirlarni
kamaytirish usullarini belgilashi kerak.
Strategik rejalashtirish jarayonining bir qismi sifatida kredit uyushmalari yaqin bir
yoki ikki yilga mo’ljallangan biznes-rejalarini ishlab chiqishi kerak. Direktorlar
kengashi biznes-rejani, shu jumladan byudjetni kredit uyushmasining strategik
rejasiga muvofiqligi nuqtai nazaridan ko’rib chiqishi va tasdiqlashi kerak. Biznes-
reja uning strategik rejasiga mos kelishini aniqlash uchun strategik reja bilan
baholanadi. Shuningdek, imtihon topshiruvchilar reja qanday amalga oshirilishini
baholaydilar. Rejalar individual kredit uyushmasiga xos va aks ettiruvchi bo’lishi
kerak. Kredit uyushmasining o’z rejasiga erishganligi boshqaruv reytingiga kuchli
ta’sir ko’rsatadi.
Axborot tizimlari va texnologiyalari kredit ittifoqining strategik rejasining
ajralmas qismi sifatida kiritilishi kerak. Kredit uyushmasining axborot tizimlari va
texnologiyalariga ("IS&T") tegishli strategik maqsadlar, siyosat va protseduralar
mavjud bo’lishi kerak. Ekspertlar kredit uyushmasining tavakkalchilik tahlili,
siyosati va ushbu sohadagi nazoratini kredit uyushmasining hajmi va murakkabligi
hamda taqdim etilayotgan elektron tijorat xizmatlarining turi va hajmiga qarab
baholaydilar. Ekspertlar elektron tijorat tizimlari va xizmatlarining muhimligini
IS&T umumiy rejasini baholashda ko’rib chiqadilar.
Tezkor tuzatish choralari, agar kredit uyushmasi etarli darajada
kapitallashtirilmasa, mablag’ni tiklash rejasini ("NWRP") ishlab chiqishni talab
qilishi mumkin. NWRP biznes-reja bilan bog’liq bir xil asosiy masalalarni hal
qiladi. Reja kredit uyushmasi aktivlari hajmi, operatsiyalarning murakkabligi va
a’zolik sohasiga asoslangan bo’lishi kerak. Unda kredit uyushmasi etarlicha
kapitalizatsiya qilish uchun qanday choralar ko’rilishi kerak. Agar NWRP zarur
bo’lsa, tekshiruvchi kredit uyushmasining rejada belgilangan maqsadlarga erishish
borasidagi rivojlanishini ko’rib chiqadi.
Ichki boshqaruv

Kredit ittifoqining xatarlarini nazorat qilishda hal qiluvchi rol o’ynaydigan soha
uning ichki nazorat tizimidir. Samarali ichki nazorat tizimdagi nosozliklar, qaror
chiqarishdagi xatolar va firibgarliklardan himoya choralarini kuchaytiradi. Tegishli
nazorat o’rnatilmasa, menejment uning xavfga duchor bo’lishini aniqlay olmaydi
va kuzatib bo’lmaydi. Boshqaruv shuningdek operatsion bo’linmalarning
direktorlar kengashi va yuqori menejment tomonidan belgilangan parametrlar
4
doirasida ishlashini ta’minlash uchun menejmentga imkon berish uchun juda
muhimdir.
Ichki nazoratning ettita jihati alohida e’tiborga loyiqdir:
1. Axborot tizimlari. Kredit uyushmasining kompyuter tizimlarida
mavjud bo’lgan ma’lumotlarning yaxlitligi, xavfsizligi va maxfiyligini
ta’minlash uchun samarali nazoratni amalga oshirish juda muhimdir.
Bundan tashqari, kredit uyushmasi kompyuter tizimlarining ishlamay
qolishi uchun sinovdan o’tgan favqulodda vaziyat rejasini tuzishi kerak.
2. Vazifalarni ajratish. Kredit uyushmasi har qanday faoliyat yo’nalishi
bo’yicha majburiyatlar va professional resurslarni etarli darajada ajratishi
kerak. Vazifalarni ajratish kichikroq kredit uyushmalaridagi xodimlar soni
bilan cheklanishi mumkin.
3. Audit dasturi. Kredit uyushmasining auditorlik dasturining siyosatga
muvofiqligini aniqlashdagi samaradorligi qayta ko’rib chiqilishi kerak.
Samarali audit funktsiyasi va jarayoni mustaqil bo’lishi kerak, mojarolarsiz
va rahbariyatga aralashmasdan Kuzatuv qo’mitasiga hisobot beradi. Yillik
audit rejasi barcha xavf zonalari tekshirilishini ta’minlash va eng katta
xavfga ega bo’lgan sohalarga ustunlik berish uchun zarur. Hisobotlar sharh
va choralar ko’rish uchun rahbariyatga berilishi va rahbariyatning javobi
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-sonli Farmoni
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi markaziy bankining faoliyatini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296-sonli Farmon

bilan direktorlar kengashiga yuborilishi kerak. Har qanday hal qilinmagan
muammolarni kuzatib borish juda muhimdir, masalan, imtihon istisnolari va
keyingi hisobotlarda yoritilishi kerak. Bundan tashqari, a’zolarning hisob-
kitoblarini tekshirish kamida ikki yilda bir marta amalga oshirilishi kerak.
4. Yozuvlarni yuritish. Har bir kredit uyushmasining kitoblari aniq
o’rnatilgan buxgalteriya tamoyillariga muvofiq saqlanishi kerak. Har bir
holda, kredit
5. uyushmasining yozuvlari va hisobvaraqlari uning haqiqiy moliyaviy
holatini va operatsiyalarning aniq natijalarini aks ettirishi kerak. Yozuvlar
amaldagi bo’lishi va auditorlik tekshiruvini ta’minlashi kerak. Auditorlik
tekshiruvi tranzaktsiyaning boshlanishidan to oxirigacha kuzatilishi uchun
etarli hujjatlarni o’z ichiga olishi kerak. Yordamchi yozuvlar umumiy
daftarning nazorat raqamlari bilan muvozanatda bo’lishi kerak.
6. Jismoniy boyliklarni himoya qilish. Aktivlarni himoya qilishning
asosiy usuli vakolatli xodimlarning kirishini cheklashdir. Aktivlarni himoya
qilish operatsion siyosati va naqd pulni boshqarish, birgalikda saqlash (dual
nazorat), kassa operatsiyalari va kompyuterning jismoniy xavfsizligini
ta’minlash tartib-qoidalarini ishlab chiqish orqali amalga oshirilishi
mumkin.
7. Xodimlarning malakasi. Kredit uyushmasi xodimlari aniq kundalik
operatsiyalar bo’yicha puxta o’qitilishi kerak. Boshqaruv ehtiyojlarini
qondirish uchun ishlab chiqilgan o’quv dasturi bo’lishi kerak va ofis
xodimlari uchun o’zaro mashg’ulotlar dasturlari mavjud bo’lishi kerak.
Kredit uyushmasi operatsiyalarni davom ettirish va a’zolarga xizmat
ko’rsatishni davom ettirish imkoniyatiga ega bo’lganda, xavf nazorat
qilinadi.
8. Vorislikni rejalashtirish. Har qanday kredit uyushmasining doimiy
muvaffaqiyati iste’foga chiqqan yoki pensiyaga chiqqan taqdirda asosiy
boshqaruv lavozimlarini to’ldirish qobiliyatiga katta ta’sir qiladi. O’qitilgan
boshqaruv kadrlarini bir lahzada bosib o’tishni ta’minlaydigan vorislik

rejasining mavjudligi kredit uyushmasining uzoq muddatli barqarorligi
uchun juda muhimdir. Vorislik rejasi Bosh ijrochi direktorga (yoki unga
tenglashtirilgan) va boshqa yuqori boshqaruv lavozimlariga (menejer,
menejer yordamchisi va boshqalar) murojaat qilishi kerak.
Boshqarishning boshqa masalalari
Kredit uyushmasi boshqaruvini baholashda e’tiborga olinadigan boshqa muhim
omillarga quyidagilar kiradi:
 Kredit uyushmasi faoliyatining har bir sohasini qamrab oluvchi siyosat va
protseduralarning etarliligi (yozma, kengash tasdiqlangan, ta’qib qilingan);
 Byudjet ko’rsatkichlari haqiqiy ko’rsatkichlar bilan taqqoslaganda;
 Xavfni o’lchaydigan va kuzatadigan tizimlarning samaradorligi;
 Xavotirlarni kamaytirish uchun tavakkalchilik amaliyoti va nazorat qilish
usullari;
 Xatarlarni boshqarishni rejalashtirish va qaror qabul qilish bilan
birlashtirish;
 Ekspertiza va auditorlik takliflariga, tavsiyalariga yoki talablariga javob
berish;
 Qonunlar va qoidalarga rioya qilish;
 Kredit va lizingga berilgan zararni qoplash hisobvarag’i va boshqa baholash
zaxiralarining etarliligi;
 Kredit uyushmasining hajmi va boshqaruv tajribasiga nisbatan taqdim
etilayotgan mahsulotlar va xizmatlarning muvofiqligi;
 O’zaro nisbatlar tendentsiyalari va tarixini bo’lishish uchun kredit;
 Bozorga kirish;
 Narxlar tarkibi; va
 Asosiy xizmat ko’rsatish mahsulotlarining iqtisodiy samaradorligini tahlil
qilish.

Direktorlar kengashi va menejment a’zolari oldida juda yuqori darajadagi
professional xulq-atvorni saqlash uchun ishonchli javobgarlikka ega:
1. Amaldagi barcha davlat va federal qonunlar va qoidalarga rioya qilish.
Shuningdek, menejment irqi, rangi, dini, jinsi, milliy kelib chiqishi, yoshi va
nogironligidan qat’i nazar, barcha a’zolarga teng imkoniyat yaratadigan
barcha qonun va qoidalarga rioya qilishi kerak.
2. Yuqori darajadagi menejment uchun kompensatsiya siyosati va
amaliyotining maqsadga muvofiqligi. Boshqaruv shartnomalarida kredit
uyushmasiga ortiqcha qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin bo’lgan qoidalar
bo’lmasligi kerak. Kengash bosh direktor / menejer va yuqori menejment
uchun ishlash standartlarini ta’minlashi va samarali rasmiy baholash
jarayoni amalga oshirilganligi va hujjatlashtirilganligini ta’minlashi kerak.
3. Manfaatlar to’qnashuviga yo’l qo’ymaslik. Manfaatlar to’qnashuvini
oldini olish va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan manfaatlar to’qnashuvini
boshqarish bo’yicha tegishli siyosat va tartiblar mavjud bo’lishi kerak.
4. Kasbiy odob-axloq va o’zini tutish. Rahbariyat kredit uyushmasidan
ruxsatsiz yoki noo’rin shaxsiy manfaati uchun foydalanmasligi kerak.
Kredit uyushmasining mol-mulki vakolatli faoliyatdan tashqari boshqa
narsalarda ishlatilmasligi kerak. Tegishli kredit ittifoqi siyosati va
tartiblarini amalga oshirishda menejment axloqiy va xolisona harakat qilishi
kerak.
Reytinglar
Boshqaruv reytingi 1, menejment va direktorlarning to’liq samaradorligini
ko’rsatadi. Ular o’zgaruvchan iqtisodiy sharoitlar va boshqa tashvishlarga javob
beradi va kredit uyushmasi faoliyatini amalga oshirishda yuzaga kelishi mumkin
bo’lgan va kutilayotgan muammolarni muvaffaqiyatli engishga qodir.

Boshqaruv reytingi 2 ga teng bo’lganida, kichik kamchiliklar qayd etiladi, ammo
menejment muassasaning o’ziga xos sharoitlarini hisobga olgan holda qoniqarli
ko’rsatkichlarni qayd etadi.
Boshqaruvdagi 3 reyting, operatsion ko’rsatkichlar ba’zi bir choralar
etishmayotganligini yoki strategik rejalashtirishning etarli emasligi yoki NCUA
nazorati uchun etarli javob bermaslik kabi ba’zi boshqa holatlarning mavjudligini
ko’rsatadi. Menejment o’rtacha qobiliyatlardan ko’proq zarur bo’lganda kamtar
iste’dod bilan ajralib turadi yoki kredit uyushmasi turi va hajmi bo’yicha o’rtacha
darajadan pastroq bo’ladi. Shunday qilib, menejmentning javobgarligi yoki
qoniqarli bo’lmagan sharoitlarni to’g’irlash qobiliyati ma’lum darajada
etishmayapti.
Boshqaruvning 4-darajali reytingi, rahbariyatning o’z vazifalarini bajarishga
qodirligi yoki xohishida jiddiy kamchiliklar qayd etilganligini ko’rsatadi. Yoki
menejment, odatda, kredit uyushmasini xavfsiz va sog’lom holda boshqara
olmaydi deb hisoblanadi yoki manfaatlar to’qnashuvi bilan bog’liq vaziyatlar
mavjud bo’lib, menejment o’zining ishonchli vazifalarini to’g’ri bajarmayapti.
Bunday hollarda menejmentning zaifligidan kelib chiqadigan muammolar shu
qadar jiddiyki, menejmentni mustahkam sharoitlarga erishishdan oldin uni
kuchaytirish yoki almashtirish kerak bo’ladi.
5-darajali boshqaruv darajasi, qobiliyatsizlik yoki o’z-o’zini boshqarish aniq
ko’rsatilgan holatlarga nisbatan qo’llaniladi. Bunday hollarda, boshqaruvning
zaifligidan kelib chiqadigan muammolar shunchalik jiddiyki, xavfsiz va sog’lom
operatsiyalarni tiklash uchun ma’muriy harakatlarning bir turini boshlash kerak,
shu jumladan boshqaruvni almashtirish.
Daromad
Kredit uyushmasining doimiy hayotiyligi uning aktivlaridan tegishli daromad
olish qobiliyatiga bog’liq bo’lib, bu muassasa kengayishni moliyalashtirish,

raqobatbardosh bo’lish va kapitalni to’ldirish va / yoki ko’paytirish imkoniyatini
beradi.
Daromadlarni baholash va reytingda faqat o’tgan va hozirgi ko’rsatkichlarni
ko’rib chiqish etarli emas. Kelajakdagi ko’rsatkichlar teng yoki katta qiymatga ega,
shu jumladan turli xil iqtisodiy sharoitlarda ishlash. Ekspertlar "asosiy"
daromadlarni baholaydilar: bu kredit uyushmasining uzoq muddatli daromad
qobiliyati, daromadlar va bir martalik moddalarning vaqtinchalik tebranishini
diskontlash. Buning uchun kredit uyushmasi byudjetining asosliligi va uning
asosidagi taxminlarni ko’rib chiqish o’rinli bo’ladi. Ekspertlar, shuningdek, kredit
va foiz stavkasi kabi boshqa xavf sohalari bilan o’zaro bog’liqlikni ko’rib
chiqadilar.
Kredit uyushmasi daromadlarini baholashda e’tiborga olish kerak bo’lgan asosiy
omillar quyidagilardir:
 Daromad darajasi, o’sish tendentsiyalari va barqarorligi, ayniqsa o’rtacha
aktivlarning rentabelligi;
 Baholash bo’yicha nafaqalarning etarliligi va ularning daromadga ta’siri;
 Byudjet tizimlari, prognozlash jarayonlari va umuman, boshqaruv axborot
tizimlarining etarliligi;
 Turli xil iqtisodiy sharoitlarda kelajakdagi daromad istiqbollari;
 Sof foiz marjasi;
 Operatsion bo’lmagan sof daromadlar va zararlar va ularning daromadga
ta’siri;
 Aktivlarning sifati va tarkibi;
 Net qiymat darajasi;
 Zarur kapitalni shakllantirish uchun daromadning etarliligi; va
 Kredit uyushmasi daromadlarini ishlab chiqarish qobiliyatiga ta’sir etuvchi
moddiy omillar, masalan, asosiy vositalar va boshqa ko’chmas mulk
("OREO").

Reytinglar
1-darajali daromadlar hozirda aktivlarning sifati, o’sishi va daromad
tendentsiyalarini hisobga olgan holda zararni so’rilishini va kapitalning
shakllanishini to’liq ta’minlash uchun etarli bo’ladi.
Daromadlari ijobiy va nisbatan barqaror bo’lgan tashkilot, agar ularning daromad
darajasi aktivlar sifati va operatsion tavakkalchiliklarni hisobga olgan holda etarli
bo’lsa, 2 reytingini olishi mumkin. Tekshiruvchi daromadga 2 baho berilishi
kerakligini aniqlash uchun daromad omillari va daromad sifati kabi boshqa
omillarni ham ko’rib chiqishi kerak.
Amaldagi va prognoz qilingan daromadlar zararni qoplash va me’yoriy 5
talablarga
muvofiqligini ta’minlash uchun kapitalni shakllantirishni ta’minlash uchun to’liq
etarli bo’lmasa, 3 reytingi berilishi kerak. Bunday muassasalarning daromadlariga
mos kelmaydigan daromad tendentsiyalari, surunkali ravishda etarli bo’lmagan
daromadlar yoki aktivlar bo’yicha qoniqarli ko’rsatkichlardan pastroq bo’lishi ham
to’sqinlik qilishi mumkin.
4-darajali daromad sof daromadning notekis o’zgarishi, daromadning keskin
pasayish tendentsiyasining rivojlanishi yoki o’tgan davrga nisbatan tushumning
sezilarli darajada pasayishi bilan tavsiflanishi mumkin va prognoz qilingan
daromadning pasayishi kutilmoqda. Tekshiruvchi boshqa barcha tegishli miqdoriy
va sifat ko’rsatkichlarini ko’rib chiqishi kerak, agar bu 4 muvofiq baho bo’lsa, buni
aniqlash kerak.
Doimiy yo’qotishlarni boshdan kechirayotgan kredit uyushmalari "Daromadlar"
da 5 ball bilan baholanishi kerak. Bunday yo’qotishlar kapitalning emirilishi
natijasida kredit uyushmasining to’lov qobiliyatiga alohida tahdid solishi mumkin.
Odatda 5 ta reyting kredit uyushmalariga beriladi, ular rentabellik darajasi o’n ikki
oy ichida tugaydi.
5
YO.ABDULLAYEV, T.QORALIYEV, SH.TOSHMURODOV, S.ABDULLAYEVA 2010 yil O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida»gi PF-4947-sonli Farmoni

Likvidlik - aktivlar va majburiyatlarni boshqarish
Aktivlar va passivlarni boshqarish (ALM) bu balans riskini (foiz stavkasi va
likvidlik xavfi) baholash, monitoring qilish va nazorat qilish jarayonidir. Sog’lom
ALM jarayoni strategik, rentabellik va daromadlarni rejalashtirishni risklarni
boshqarish bilan birlashtiradi. Ekspertlar (a) foiz stavkasi xavfining sezgirligi va
ta’sir qilish darajasini ko’rib chiqadilar; (b) qisqa muddatli, o’zgaruvchan
mablag’lar manbalariga, shu jumladan qarz olishlarga keraksiz bog’liqliklarga
bog’liqlik; (c) naqd pulga ayirboshlanadigan aktivlarning mavjudligi; va (d) foizlar
xavfi, pul oqimi va likvidligini boshqarish, shu jumladan ALMga nisbatan texnik
vakolat, shu bilan birga faoliyatdagi yo’qotish ehtimoli uning kapitaliga nisbatan
ortiqcha emasligiga ishonch hosil qilish. ALM foiz stavkasi va likvidlik xatarlarini
qoplaydi, shuningdek strategik va obro’ga oid xatarlarni o’z ichiga oladi.
Foiz stavkasi xavfi
Foiz stavkasi xavfi - foiz stavkalari darajasining o’zgarishi sababli daromad va
kapitalga salbiy ta’sir qilish xavfi. Foiz stavkasi tavakkalchiligi, asosan, kredit
uyushmasining investitsiya va kredit portfellari qiymatining sezgirligi va foiz
stavkalarining o’zgarishiga ta’sir qilish nuqtai nazaridan baholanadi. Miqdordagi
foizlar oddiy foizlar usulidan foydalangan holda olingan foizlardan yuqori bo’ladi.
Foizlar har oy asosiy qarz uchun to’lanadi, o’tgan oylar bo’yicha hisoblangan
foizlar. Qisqa vaqt oralig’ida foizlarni hisoblash ikkala usul uchun ham o’xshash
bo’ladi. Kredit berish muddati oshgani sayin foizlarni hisoblashning ikki turi
o’rtasidagi tafovut kuchaymoqda.
Quyidagi jadval aralash qiziqish qanday ishlashini tasvirlaydi.
Yi
l Boshlang’ich kredit Foiz 15% Kreditni tugatish
1 $300,000 $45,000.00 $345,000
2 $345,000 $51,750.00 $396,750

3 $396,000 $59,512.50 $456,263
4 $456,263 $68,439.68 $524,702
5 $524,702 $78,705.28 $603,407
6 $603,407 $90,511.07 $693,918
7 $693,918 $104,087.73 $798,006
8 $798,006 $119,700.89 $917,707
9 $917,707 $137,656.03 $1,055,363
10 $1,055,363 $158,304.43 $1,213,667
11 $1,213,667 $182,050.10 $1,395,717
12 $1,395,717 $209,357.61 $1,605,075
13 $1,605,075 $240,761.25 $1,845,836
14 $1,845,836 $276,875.44 $2,122,712
15 $2,122,712 $318,406.76 $2,441,118
16 $2,441,118 $366,167.77 $2,807,286
17 $2,807,286 $421,092.94 $3,228,379
18 $3,228,379 $484,256.88 $3,712,636
19 $3,712,636 $556,895.41 $4,269,531
20 $4,269,531 $640,429.72 $4,909,961
20 yil oxiriga kelib, 300 ming dollarlik kredit bo’yicha qarzi qariyb 5 million
dollarni tashkil etadi. Murakkab foizlarni hisoblashning sodda usuli quyidagi
formuladan foydalanishdir. ALMni baholashda, kredit uyushmasining aktivlar
rentabelligi va bozor sharoitlariga nisbatan qarzlarni moliyalashtirish xarajatlariga
e’tibor qaratish lozim.
Ushbu komponentni baholashda tekshiruvchi quyidagilarni hisobga oladi:
menejmentning foiz stavkalari xavfini aniqlash, o’lchash, monitoring qilish va
nazorat qilish qobiliyati; kredit uyushmasining hajmi; uning faoliyatining mohiyati
va murakkabligi; va foiz stavkasi xavfiga ta’sir qilish darajasiga nisbatan uning
kapitali va daromadining etarliligi. Tekshiruvchi shuningdek belgilangan
siyosatlarning umumiy etarliligi, risklarni optimallashtirish strategiyasining
samaradorligi va foiz stavkasi tavakkalchilik metodologiyasini ko’rib chiqadi.

Ushbu siyosat individual javobgarlikni, kredit uyushmasining tavakkalchilikka
bag’ishlanganligini va qarorlarni qabul qiluvchilarga o’z vaqtida monitoring va
hisobot berilishini ta’minlashi kerak. Ekspertlar ALM tizimi balansning
murakkabligi va kapital darajasi bilan mutanosib ekanligini aniqlaydilar.
Foiz stavkasi xavfiga sezgirlikni baholashda e’tiborga olish kerak bo’lgan asosiy
omillarga quyidagilar kiradi:
 Asbob, portfel va balans darajasida foiz stavkalari xavfi;
 Balans tuzilishi;
 Likvidlikni boshqarish;
 Xatarlarni boshqarish bo’yicha xodimlarning malakasi;
 Kengash va yuqori menejment tomonidan kuzatuv sifati;
 O’zgaruvchan iqtisodiy iqlim sharoitida daromad va kapital tendentsiyasini
tahlil qilish;
 Siyosatning ehtiyotkorligi va xavf chegaralari;
 Biznes-reja, byudjet va prognozlar; va,
Likvidlik xavfi
Likvidlik xavfi kundalik operatsiyalarga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan hozirgi va
kelajakdagi pul oqimlari ehtiyojlarini samarali qondira olmaslik xavfidir. Likvidlik
kredit uyushmasining hozirgi va kutilgan pul oqimlari ehtiyojlarini qondirish
qobiliyati, masalan, kredit talabini moliyalashtirish, ulushni olish va majburiyatlar
va xarajatlarni to’lash asosida baholanadi. Likvidlik xavfi ortiqcha mablag’larni
yomon boshqarishni ham o’z ichiga oladi. Likvidlik kоeffisiеntini tаhlili
№
Ko’rsаtkichlаr
Sаtr kоdi Yil bоshi Yil охiri O’sish
sur’аti,
1
Pul mаblаg’lаri
320+380 41925 1294056 1252131

2 Qisqа muddаtli
invеstisiyalаr 370 33800 33800 0
3
Dеbitоrlik kаrzlаr
210 1069499 231819 837680
4 Zахirа vа хаrаjаtlаr
(kеlgusi dаvr
хаrаjаtlаrn chеgirilаdi) 140+200 9859095 18609712 8750623
5 Qisqа muddаtli
mаjburiyatlаr Hisоblаsh
usuli 600 4155421 7980357 3824936
6 Jоriy likvidlik
kоeffisiеnti (Kjl) [(sаtr.
1+2 + 3 + 4 + ): sаtr. 5] 2,648 2,527 -0,121
7 Оrаliqni qоplаsh
likvidlik kоeffisiеnti
(Ktl)
[(sаtr. 1+ 2+ 3):sаtr. 5] 0,276 0,195 0,081
8 Mutlоk likvidlik
kоеffisiеnti (Kml)
[(sаtr. 1+ 2):sаtr. 5] 0,018 0,166 0,148
Ekspert joriy va prognoz moliyalashtirish ehtiyojlariga nisbatan likvidligi va
likvidlik istiqbolli manbalari joriy darajasini hisoblaydi. Moliyalashtirish
ehtiyojlarini kredit talab o’z ichiga oladi, ulushi echish, va majburiyatlar va
xarajatlar to’lov. Tekshiruvchilar qisqa muddatli ishonish sharh, mablag’larning
uchuvchi manbalari, qarzlar haqida hech qanday o’ta ishonish, shu jumladan,
aktivlarning mavjudligi pulga tez almashtiriladigan; va likvidligi va pul oqimi
boshqarish uchun texnik vakolatlari nisbiy. Sinaluvchilar ortiqcha likvidlikning

kredit uyushmasining sof foiz marjasiga ta’sirini ham ko’rib chiqadilar, bu esa foiz
riski ko’rsatkichi hisoblanadi.
Kuchli likvidlikni boshqarish tizimining asosi kredit uyushmasining asosiy
xatarlarini va ushbu xatarlarni baholash uchun o’lchov tizimini aniqlashdir.
Likvidlikni boshqarishni baholashda e’tiborga olinadigan asosiy omillar
quyidagilardir:
Balans tuzilishi;
Kutilmagan hodisalarni qondirish uchun favqulodda rejalashtirish (mablag’larning
manbalari-qarz uchun qoidalarni etarliligi, masalan, kredit liniyalari, korporativ
kredit uyushmasi a’zolik, FHLB shartnomalar);
Ortiqcha likvidlik davrlarini boshqarishni rejalashtirish;
Pul oqimi byudjetlari va prognozlari; va Likvidlikni boshqarishni rejalashtirish va
qaror qabul qilish bilan integratsiya qilish.
Tekshiruvchilar tashkil siyosat umumiy etarlilik ko’rib chiqamiz, chegaralari, va
xavf optimallashtirish strategiyasi samaradorligi reytingini tayinlash qachon. Bu
siyosat individual mas’uliyat belgilab kerak, kredit Ittifoqining xavf bag’rikenglik,
va o’z vaqtida monitoring ta’minlash va qaror tasvirga uchun hisobot.
Tekshiruvchilar likvidlikni boshqarish tizimining balans murakkabligi va kapital
miqdori bilan mos kelishini aniqlaydilar. Bunga xavfni nazorat qilish va nazorat
qilish mexanizmlarini baholash, risklarni ta’sir qilish kredit uyushmasining xavf
chegaralariga yaqinlashganda yoki oshib ketganda menejmentning javobi va kerak
bo’lganda tuzatuvchi choralar kiradi.
Reytinglar
Bir reyting 1 kredit uyushmasi balansi xavf faqat kamtarona ta’sir eksponatlar, deb
ko’rsatadi. Menejment xatarlarni samarali boshqarish uchun zarur boshqaruv,
protsedura va resurslarga ega ekanligini ko’rsatdi. Foiz stavkasi xavf va likvidligi

xavf boshqarish kredit uyushmasining tashkil etish va rejalashtirish ovoz qarorlar
targ’ib qilish integratsiya qilingan. Likvidlik ehtiyojlari rejalashtirilgan
moliyalashtirish va mablag’larni nazorat qilish orqali amalga oshiriladi. Likvidlik
favqulodda vaziyat rejalari tuzilgan va kutilmagan moliyalashtirish ehtiyojlarini
qondirishda samarali bo’lishi kutilmoqda. Daromad va kapital darajasi kredit
uyushmasi tomonidan qabul qilingan balans xavfi darajasini sezilarli darajada
qo’llab-quvvatlaydi. 2 reytingi kredit uyushmasining xavf-xatarga duchor bo’lishi
oqilona ekanligini, menejmentning xavf-xatarni aniqlash, o’lchash, nazorat qilish,
nazorat qilish va hisobot berish qobiliyati etarli ekanligini ko’rsatadi va uning
oqilona kutilgan ehtiyojlarini qondira oladi. Daromad ishlash yoki kapital o’rnini
salbiy ta’sir qiladi, deb o’rtacha salohiyati faqat bor. Siyosat, xodimlar va
rejalashtirish risklarni boshqarish qarorlar qabul qilish jarayonining bir qismi
sifatida amalga oshirilishini aks ettiradi. Daromad va kapital darajasi kredit
uyushmasi tomonidan qabul qilingan balans xavfi darajasini etarli darajada
qo’llab-quvvatlaydi.
3 reytingi kredit uyushmasining xavf-xatarga ta’siri sezilarli ekanligini va
menejmentning xavf-xatarni boshqarish va nazorat qilish qobiliyatini yaxshilashni
talab qiladi. Likvidlik kutilgan operatsion ehtiyojlarni qondirish uchun etarli
bo’lmasligi mumkin. Siyosatni, protseduralarni yoki tashkilotning balans
xatarlarini tushunishni kuchaytirish uchun yaxshilanishlar zarur. 3 reytingi,
shuningdek, kredit uyushmasining o’z-o’zidan xavf-xatar chegaralariga javob
bermasligini yoki ishlashni muvofiqlashtirishga o’z vaqtida choralar ko’rmasligini
ham ko’rsatishi mumkin 6
. Daromad va kapital darajasi kredit uyushmasi
tomonidan qabul qilingan balans xatari darajasini etarli darajada qo’llab-
quvvatlamasligi mumkin.
6
- www.cbu.uz-(O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki) www.gov.uz-(O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali)
www.frbsf.org -San-Fransisko federal rezerv bankirasmiy sayti www.worldbank.org jahon banki rasmiy vebsayti
www.imf.org xalqaro valyuta fondi - www.stat.uz-(O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi) –
www.lex.uz-(O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)

4 va 5 reytinglari kredit uyushmasining xavfga salbiy ta’sir ko’rsatishini
ko’rsatadi. Menejment foiz stavkasi xavfini o’lchash va boshqarish uchun maqbul
imkoniyatni namoyish etmaydi, yoki kredit uyushmasi qabul qilinmaydigan
likvidlik pozitsiyasiga ega. Modellashtirish stsenariylar ostida tahlil bajarish
muhim yomonlashuvi kredit uyushmalari ball uchun juda mos ekanligini ko’rsatadi
4 va kredit uyushmalari ball uchun muqarrar 5. 4 yoki 5 reytinglari kredit
uyushmasi mablag’lar talablarini etarlicha qondira olmaydigan likvidlik darajasini
ham ko’rsatishi mumkin. Bunday kredit uyushmasi o’zining foiz-stavkali
salmog’ini pasaytirish, likvidliligini oshirish yoki boshqa holatini yaxshilash uchun
zudlik bilan chora ko’rishi lozim. Daromad va kapital darajasi kredit uyushmasi
tomonidan qabul qilingan balans xavfi darajasini etarli darajada qo’llab-
quvvatlamaydi.
5 reytingi kredit uyushmasi uchun juda xavfli ta’sir qilish yoki likvidlik
pozitsiyasiga ega bo’lib, kredit uyushmasining davom etishi uchun tahdid
tug’diradi. Xatarlarni boshqarish amaliyoti hajmi uchun to’liq etarli bo’lgan,
nafislik, va balans darajasi xavf kredit uyushmasi tomonidan olingan.
Sezuvchanlik-bozor xavfi sezuvchanlik, ayniqsa foiz xavfi
"Bozor xavfi" ga sezuvchanlik, tuyalardagi" S " murakkab va rivojlanayotgan
o’lchov maydonidir. 1995 da Federal rezerv va OCC tomonidan foiz stavkasi
xavfi, barcha kreditlar va depozitlarning foiz stavkalarining nisbatan keskin va
kutilmagan siljishlariga nisbatan sezgirligini hal qilish uchun qo’shilgan. Ichida
1995 bundan tashqari, banklar fermerlar uchun kredit manfaatdor edilar, va
fermerlar befarqligi o’ziga xos ekin narxlar fluctuate sifatida kredit qaytarib
to’lashlari qilish qobiliyati. Klassik nisbati tahlil farqli o’laroq, tuya tizimining eng
asoslangan qaysi, qaysi nisbatan ma’lum tayanadi, tarixiy, audit moliyaviy
jadvallar, bu oldinga qarash yondashuv, ularning ta’sirini modellashtirish keyin
turli faraziy kelajak narx va darajasi stsenariylarini o’rganish va ishtirok.
Yondashuvdagi o’zgaruvchanlik ahamiyatlidir.

Iyun oyida 1996 Qo’shma agentligi siyosati bayonot OCC tomonidan chop
etilgan, G’aznachilik, Fed va FDIC quyidagi natijasida foiz stavkalari salbiy
harakatlar uchun bankning moliyaviy holatini ta’sir sifatida foiz xavfi aniqlash
repricing yoki yozuvchi adolat mismatch xavfi-bank aktivlari Kupon o’zgarishlar
muddatda yoki vaqt farqlar, majburiyatlari va balansdan tashqari-lavha asboblar
egri chiziq xavfi - hosil egri chizig’i qiyaligining o’zgarishi asosiy xavf-stavkalari
tuzatish nomukammal korelasyonlar kasb va aks holda shunga o’xshash repricing
xususiyatlari bilan turli vositalar bo’yicha to’langan (masalan, 3 oy G’aznachilik
bill versus 3 oy LIBOR) option xavf-foiz stavkasi bilan bog’liq imkoniyatlari bank
mahsulotlari ko’milgan. Tuyalar tizimi 2007-2008 yillardagi moliyaviy inqirozni
erta aniqlash va oldini olishni ta’minlay olmadi. 2009 yil iyun oyida FDIC oldinga
yo’naltirilgan nazorat yondashuvini e’lon qildi va front line bank ekspertlariga
keng qamrovli treninglar o’tkazdi. Bu nazorat va iste’molchilar huquqlarini
himoya qilish bo’limi xodimlari bor (DSC) kim banklar tashrif, amaliy
vaziyatlarda rasmiy ko’rsatmalarni qo’llash, baholash qilish, va FDIC nomidan
tuya reytinglarini tayinlash. FDIC bank qobiliyatsiz stavkalari har qanday sabab
bilan juda xavotirda ular cheklangan sug’urta hovuz ekan. Shu davrda turli boshqa
muharriridan natijalari ko’pincha ommaviy oshkor bilan, katta banklarning rasmiy
stress test boshladi. Qarangli Stress testi (moliyaviy), Bankdagi stress testlari
royxati, tizimli muhim banklar ro’yhati. Bozor xavfiga sezuvchanlik tobora ortib
borayotgan hududni qamrab olishi mumkin. Nima foiz stavkasi va xo’jalik tovar
narxlari xavfi baholash sifatida boshladi vaqt davomida chidamli o’sdi. Oldinga
qarashli nazorat va bozor xavfiga sezuvchanlik quyidagilarni o’z ichiga olishi
mumkin.
Har qanday kredit konsentratsiyalarini baholash, monitoring qilish va boshqarish,
masalan, muayyan guruhlarga qarz berish:
tashkil etilgan tijorat ko’chmas mulk kredit, yoki sotib olish uchun kredit,
rivojlantirish, va qurilish qishloq xo’jaligini kreditlash energiya sektorini kreditlash
tibbiy kreditlash kredit karta kreditlash Bozorga asoslangan narx o’zgarishiga ta’sir

qilish, shu jumladan: valyuta tovarlarni aktsiyalar derivativlar, shu jumladan foiz
stavkasi, kredit defolti va svoplarning boshqa turlari.
Umumiy aktivlar va passivlarni boshqarish
Quyidagi holatlar bir yoki bir necha mavjud bo’lsa tekshiruvchilar normativ
tashvish bo’ladi: Foiz stavkasi xavfi hal umumiy shaxs/majburiyatlarni boshqarish
siyosati, likvidligi, va favqulodda moliyalashtirish yo’q yoki etarli ham bo’ladi.
Kengash xavf-xatarga ta’sir qilishning nomaqbul chegaralarini o’rnatdi. Idorasi
siyosat yoki chegaralari bilan mos kelmasligi yo’q. Boshqaruvni o’lchash,
monitoring va hisobot tizimlarida kamchiliklar mavjud.
Tijorat banklarining passivlari talab qilib olinish darajasiga ko’ra quyidagi tarkibiy
qismlarga bo’linadi: 1) talab qilib olinadigan depozitlar; 2) boshqa banklarning
―Vostro vakillik hisobraqamidagi pul mablag’lari; 3) muddatli depozitlar; 4) ‖
jamg’arma depozitlar; 5) bankning qimmatli qog’ozlarini sotishdan olingan
mablag’lar; 6) boshqa banklardan olingan kreditlar; 7) regulyativ kapital.
Transaksion depozitlardan resurs sifatida foydalanish tijorat banklarining
likvidliligiga jiddiy ziyon yetkazadi. Respublikamiz tijorat banklarida transaksion
depozitlardan to’g’ridan to’g’ri, ya’ni muddatli depozit shartnomasi tuzmasdan
turib, resurs sifatida foydalanish hollari mavjud. Buning natijasida, tijorat
banklarining faoliyatidagi likvidlilik va kredit riski kuchaymoqda. Chunki
transaksion depozit nobarqaror passiv hisoblanadi va shu sababli, istalgan vaqtda
Taqqoslas
h
parametri Aktivlar Majburiyatlar
Ta’rif Korxonaga tegishli bo’lgan har qanday
ijobiy pul qiymatini ishlab chiqarish
uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan
moddiy yoki nomoddiy narsalar aktiv
deb ataladi. O’tgan voqealar yoki
bitimlar tufayli bir
kompaniya yoki korxona
boshqasiga majburiy
bo’lgan ba’zi bir pul

imtiyozlarining
kelajakdagi har qanday
majburiyatlari
majburiyat deb
nomlanadi.
Kelajak
qiymati Har yili qadrsizlanish tendentsiyasiga
ega. Bu amortizatsiya
qilinmaydigan
xarakterga ega.
Sifatida
tasniflanadi Asosiy vositalar, joriy aktivlar,
sarflanadigan aktivlar, likvid aktivlar,
nomoddiy aktivlar, xayoliy aktivlar. Uzoq muddatli
majburiyatlar, asosiy
majburiyatlar, shartli
majburiyatlar va
muddatli majburiyatlar.
Sifatida
hisoblanadi Kapital + majburiyatlar Aktivlar – kapital
hisobraqam egasi tomonidan talab qilib olinishi mumkin. Kredit esa, muddatli
bo’lib, uni muddatidan oldin qaytarib olish mumkin emas. Bundan tashqari,
transaksion depozitlardan resurs sifatida foydalanish tijorat banklarining depozit
bazasiga salbiy ta’sir qiladi. Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi
ishtiroki: 1. Emitent sifatida; 2. Investor sifatida; 3. Vositachi sifatida.
Tijorat banklari emitent sifatida quyidagi qimmatli qog’ozlarni muomalaga
chiqaradi: Emission qimmatli qog’ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar, opsionlar)
Noemission qimmatli qog’ozlar (depozit sertifikatlari, jamg’arma sertifikatlari)
Qimmatli qog’ozlarni emissiya qilish 5 bosqichdan iborat:
1. Qimmatli qog’ozlarni joylashtirish to’g’risidagi qarorni qabul qilish
2. Qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi qarorni tasdiqlash
3. Chiqarilgan qimmatli qog’ozlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish
4. Qimmatli qog’ozlarni joylashtirish

5. Qimmatli qog’ozlarni chiqarish yakunlari to’g’risidagi hisobotni davlat
ro’yxatidan o’tkazish. Tijorat banklariga qimmatli qog’ozlarni chiqarishga ruxsat
beradigan organlar: O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki. O’zbekiston
Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi huzuridagi Qimmatli qog’ozlar bozorini
muvofiqlashtirish va rivojlantirish markazi. Tijorat banklari ustav kapitalini
shakllantirish uchun oddiy va imtiyozli aksiyalarni muomalaga chiqaradi.
Bankning barcha aksiyalari tartib raqami va chiqarilgan vaqtidan qat’i nazar bir xil
nominal qiymatga ega bo’lishi shart. Muomalaga chiqarilgan aksiyalar to’liq sotib
bo’linmagunga qadar yangi aksiyalarni muomalaga chiqarishga ruxsat etilmaydi.
Qimmatli qog’ozlar prospekti bank Boshqaruvi tomonidan tayyorlanadi va
Boshqaruv raisi hamda Bosh hisobchi tomonidan imzolanadi. Qimmatli qog’ozlar
prospektida quyidagi ma’lumotlarning bo’lishi shart: 1. Emitent to’g’risidagi
ma’lumotlar 2. Emitentning moliyaviy holati to’g’risidagi ma’lumotlar. 3.
Qimmatli qog’ozlarni oldingi emissiyasi to’g’risidagi ma’lumotlar Sessiya –
sertifikat bo’yicha talab qilib olish huquqidan boshqa shaxs foydasiga voz kechish.
Sedent – sertifikat bo’yicha talab qilib olish huquqidan boshqa shaxs foydasiga voz
kechayotgan tomon. Sessionariy – sertifikat bo’yicha talab qilib olish huquqini
oluvchi tomon. Bazel standartiga ko’ra, tijorat banklarining regulyativ kapitali 3
qismdan iborat: RK = K¹ + K² + K³ Bu yerda: K¹-birinchi darajali kapital K²-
birinchi darajali qo’shimcha kapital K³-ikkinchi darajali kapital ―Tijorat banklari
kapitalining monandligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida gi nizomga asosan. ‖
Tijorat banklarining (I) darajali kapitali 2 qismga ajratildi: 1. I darajali asosiy
kapital (K¹) 2. (I darajali qo’shimcha kapital (K²) I darajali asosiy kapitalning
tarkibi: (K¹) 1. Bankning to’liq to’langan oddiy aksiyalari. 2. Qo’shilgan kapital
(oddiy aksiyalarni bozor bahosi va nominal qiymati o’rtasidagi farq). 3.
Taqsimlanmagan foyda (30905 va 30908 – hisobraqamlar olinmaydi) 4.
Ozchilikning ulushi. devalvatsiya zahirasi. Birinchi darajali qo’shimcha kapital
tarkibi: 1. Nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar 2. Qo’shilgan kapital
(imtiyozli aksiyalarning bozor bahosi va nominal qiymati o’rtasidagi farq) 20 3.
Birinchi darajali qo’shimcha kapitalga qo’shilish shartlariga javob beruvchi sho’ba

korxonalarning ishtirok etish ulushi (sho’ba korxonalari tomonidan chiqarilgan va
uchinchi shaxslar ixtiyorida bo’lgan kapitalga tenglashtirilgan vositalar). Birinchi
darajali kapitaldan chegirmalar: (K¹ + K²) * nomoddiy aktivlar; * birlashmagan
xo’jalik yurituvch 7
i subyektlar kapitaliga qilingan barcha investitsiyalar; * boshqa
banklarning kapitaliga qilingan investitsiyalar. Ikkinchi darajali kapital tarkibi:
(K³) 1. Joriy yilning sof foydasi. 2. Standart kreditlarga yaratilgan zahiralarning
tijorat banklari aktivlarining riskka tortilgan summasining 1,25 foizidan
oshmaydigan qismi 3. Aralash turdagi majburiyatlarning I darajali kapitalning
uchdan bir qismidan oshmaydigan qismi 4. Subordinatsiyalashgan qarz
majburiyatlari (obligatsiyalar). 5. Qayta baholash zahirasining 45 foizi.
Tijorat banklarning aktiv va passivlarini boshqarish zaruriyati rivojlangan
mamlakatlar bank tizimida 1960-yillardan keyin vujudga kelgan. Dastlab,
banklarda aktivlarni o’zaro mutanosiblikda joylashtirish, bank foydasi
barqarorligini ta’minlash, banklarda risk darajasini kamaytirish kabi masalalar
ularning aktivlarini boshqarish zaruriyatini keltirib chiqardi. 1980-yillarga kelib
banklarda integrasiyalashuv jarayonining chuqurlashuvi, moliyaviy resurslarning
mamlakatlararo suzib yuruvchanligiga sharoitining yaratilganligi va
iqtisodiyotning tobora globallashuvi bank likvidliligini ta’minlash va zarur
miqdorda foydasini shakllantirish uchun faqatgina bank aktivlarini boshqarish
kifoya bo’lmay qoldi. Xalqaro moliya bozorlarida resurslarga bo’lgan raqobatning
kuchayishi, bank riskli aktivlari va muddatli majburiyatlari o’rtasidagi
nomutanosiblik holatlari, bank o’z majburiyatlarini to’liq va belgilangan muddatda
bajarish bilan bog’liq masalalar bank passivlarini boshqarishga bo’lgan zaruriyatni
keltirib chiqardi. Hozirgi davrda bank aktivlari va passivlarini boshqarish faol
rivojlanish bosqichiga kirdi, bugungi kunga kelib aktivlar va passivlarni boshqarish
nafaqat banklarda, balki yirik kompaniya va firmalarda ham keng qo’llanilmoqda.
7
Karaliyev T. Sattarov O. va boshqalar ―Tijorat banklari faoliyati tahlili‖. Oʻquv qoʻllanma. 2013-yil. 192 bet. 5.
MullajanovF.M. Oʻzbekiston Respublikasi bank tizimi. – Toshkent: Oʻzbekiston, 2011.

Xulosa
So’nggi yillar davomida O’zbekiston Respublikasi bank tizimini takomillashtirish
bo’yicha olib borilayotgan islohotlarning dastlabki natijalari bank faoliyatining
fundamental asoslarini shakllantirish va amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar
o’rtasida ma lum uzilishlar mavjudligidan dalolat bermoqda. Mazkur holat birinchiʼ
navbatda, bank tizimining yaqin va uzoq istiqboldagi holatini belgilab beruvchi
strategik rivojlanish dasturlari va yo’nalishlariga ta alluqlidir. Xususan,
ʼ
O’zbekiston Respublikasini 2017 – 2021 yillar davomida yanada rivojlantirish
bo’yicha Harakatlar strategiyasida: “Bank faoliyatini tartibga soluvchi zamonaviy
tamoyil va mexanizmlarni joriy etish, ularning samarali faoliyat ko’rsatishiga yo’l
qo’ymayotgan to’siqlarni bartaraf etish yo’nalishida 2018-2019 yillarga
mo’ljallangan bank faoliyatini yanada takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlar,
shu jumladan bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasining talablariga asosan, tijorat
banklarining mablag’lari yetarliligi va likvidliligi darajasi ko’rsatkichini qo’llab-
quvvatlash” zarurligi qayd etilgan. Bu bilan 2019 yilning yakunigacha bank
nazorati bo’yicha xalqaro Bazel – 3 kelishuvi talablarining bank faoliyatiga joriy
etish jarayonlari yakunlanishi nazarda tutilmoqda.
Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12
sentyabrdagi “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini
oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3270 son Qarorida qayd etilgan “2018
yilning 1 apreligacha banklarni ilg’or amaliyot va xalqaro standartlar asosida
faoliyat yuritadigan moliyaviy barqaror va raqobatdosh muassasasiga sifatli
transformatsiya qilishga yo’naltirilgan uzoq muddatli rivojlantirish strategiyalarini
belgilangan tartibda ishlab chiqish va tasdiqlash” vazifasining to’liq bajarilmasligi
strategik masalalarning muhimlilik darajasi xozircha bank tizimida to’liq e tirof
ʼ
etilmayotganligidan dalolat beradi.
Bank faoliyatini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishning metodologik
muammolariga bag’ishlangan tadqiqotlar miqdorining yetarli darajada bo’lishiga

qaramasdan, fikrimizcha, bir qator jiddiy muammolar yoritilmasdan qolmoqda.
Xususan:
- strategiyani ishlab chiqish jarayoniga tizimli holda yondashmaslik (bunday
atamadan foydalanilganligiga qaramasdan);
- metodologik tavsiyalarning bank amaliy faoliyati bilan to’liq aloqador emasligi
hamda shakllantirilgan xulosalar aksariyat holatlarda real vaziyatga mos
kelmasligi;
- tijorat banklarida amaliy jihatdan qo’llanilishi mumkin bo’lgan rivojlantirish
strategiyasining umumqabul qilingan metodologiyasining mavjud emasligi.
Keltirilgan mulohazalarga ko’ra, tijorat banklari faoliyatini rivojlantirish
strategiyasini metodologik asoslarini takomillashtirish sohasidagi dolzarb
muammolarning yetarli darajada va kompleks holda tadqiq qilinmaganligi,
shuningdek, ularning yechimlarini topish ilmiy va amaliy ahamiyatga molikligi,
kelgusi ilmiy tadqiqotlarning maqsadi, vazifalari va tarkibiy tuzilmasini belgilab
olishga zamin yaratadi.
Tijorat banklari faoliyatini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishning
metodologik asoslariga oid muammolar ko’plab xorij va mamlakatimiz olimlari
tomonidan tadqiq etilgan. Xususan, Z.M.Anisimovaning “Bank strategik
menejmentini rivojlantirish” nomli ilmiy tadqiqot ishida bank strategiyasi: “tijorat
bankining uzoq muddatli faoliyati rejasi bo’lib, u qabul qilingan vazifalar va
maqsadlarga erishishni ta minlaydi hamda moliyaviy barqarorlikni ta minlashʼ ʼ
sharti bilan har bir tarkibiy bo’linma faoliyatini muvofiqlashtirishni nazarda tutadi”
deb ifodalagan. Bunda bank strategiyasi va bank siyosatlari o’rtasida o’zaro
aloqadorlik mavjudligi alohida qayd etib o’tilgan. Lekin, tijorat banklari
tomonidan funksional strategiyalarning qaysi birlari ishlab chiqilishi lozimligi,
shuningdek, ushbu funksional strategiyalar doirasida qaysi bir siyosatlarni
shakllantirish kerakligi va ularni o’zaro bog’liqligini ta minlash mexanizmini
ʼ

ishlab chiqish mazkur ilmiy ishda yetarlicha yoritilmagan. O.Yu. Sviridovning
“Moliyaviy globallashuvning inqirozi sharoitida Rossiya tijorat banklarini
rivojlantirish strategiyasi” nomli ilmiy tadqiqot ishida strategiya o’z tarkibiga
strategik pozitsiyani egallash, raqobat afzalliklarini va bankning biznes
konsepsiyasini aniqlash, mijozlar bilan munosabatlarni shakllantirish tizimlarini
ishlab chiqish lozimligi ta kidlab o’tilgan. Ammo, mazkur ilmiy tadqiqot ishidaʼ
bank strategiyasining tarkibiy tuzilmasi va ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikni
ta minlashning metodologik xususiyatlari tadqiq etilmagan.
ʼ Maykl Luka, Djon
Klyaynberg va Sendil Mullaynatanning Harvard Business Review (HBR) da e lon
ʼ
qilingan “Algoritmlarga ham menejerlar zarur” nomli ilmiy maqolasida
strategiyaning haddan tashqari sodda tuzilmasini taklif etgan. Ularning fikriga
ko’ra, kelajak proyeksiyasini yaratish metodologiyasida muammo, sabab va
yechimlar ketma-ketligidan foydalanish yetarlidir deb ta kidlangan.
ʼ

Foydalanilgan adabyot
1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida»gi PF-4947-sonli Farmoni
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston
Respublikasi markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi PF-5296-sonli Farmon
3.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi PQ-2344- sonli
“Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs
bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi Qarori O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2016 y., 25-son, 70-modda
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika
bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirishga doir chora-
tadbirlar to’g’risida”gi PQ-3270-sonli Qarori
5.O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2015 yil 13
avgustdagi “Tijorat banklarining likvidliligini boshqarishga qo’yiladigan talablar
to’g’risida”gi 2709-sonli Nizomi.

Tijorat banklari faoliyatini baholashning CAMELS reyting tizimi

Sotib olish