Tijorat banklarida kredit operatsiyalari, ularning hisobi - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	121.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Abbosbek Akbaraliyev

Ro'yxatga olish sanasi 03 Iyun 2024

15 Sotish

Tijorat banklarida kredit operatsiyalari, ularning hisobi

Sotib olish

O` ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
A NDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“IQTISODIYOT” fakulteti
"Buxgalteriya hisobi va menejment" kafedrasi
AXMATJONOV BAXTIYORJON MAMATRAIMJON O’G’LI
(familiyasi, ismi, otasining ismi)
TIJORAT BANKLARIDA KREDIT OPERATSIYALARI, ULARNING HISOBI VA
RASMIYLASHTIRILISHI
Mavzusidagi
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Bajardi: “Buxgalteriya hisobi va audit” yo’nalishi 4 kurs 11-20 guruh
Bitiruvchisi : Axmatjonov Baxtiyorjon
Ilmiy rahbar: Abdullayev A. “Buxgalteriya hisobi va
menejment" kafedrasi professori
Andijon- 2024 y.
1

Tijorat banklarida kredit operatsiyalari, ularning
hisobi va rasmiylashtirilishi
Reja:
Kirish
I Bob Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish asoslari,
ahamiyati va turlari ‘
1.1 Kreditning mohiyati, ahamiyati va turlari
1.2 Kredit ta’minoti, iqtisodiy mohiyati va huquqiy asoslari
1.3 Bankning kredit siyosati, mezonlari va resurslarni boshqarishdagi o‘rni
1.4 Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish va uning nazariy huquqiy
asoslari
II Bob Tijorat banklarida kredit riski, uni boshqarish usullari va
muammoli kreditlar hisobi.
2.1 Kredit riski, ularni baholash va boshqarish usullari
2.2 Kreditlar monitoringi va muammoli kreditlar hisobi
III Garov ta’minotini baholash tartibi, loyiha va qarz oluvchining
moliyaviy tahlili
3.1 Kredit ta’minoti uchun qabul qilinadigan garov ta’minotining baholash
tartibi va tahlili
3.2 Loyiha va qarz oluvchilarning moliyaviy tahlili
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Bozor munosabatlarining ajralmas bog’inlaridan
biri bo‘lgan bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish zamirida
iqtisodiyotni rivojlantirish, xalqaro bank tizimi talablariga muvofiq keluvchi
mahalliy banklar faoliyatini yanada takomillashtirish shu kunning dolzarb
vazifalaridan hisoblanadi.
Jamiyat yaxshi taraqqiy qilgan bank tizimi va banklar faoliyatiga ega
bo‘lmasdan sog’lom taraqqiy qilishi mumkin emas.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida, banklar faoliyatidagi eng dolzarb
muammolardan biri bu berilgan kreditlarning o‘z vaqtida va to‘laligicha
qaytarilmasligidir. Ushbu holat kredit olgan mijoz tomonidan olingan kreditni
qaytarib bermaslik yuzasidan paydo bo‘ladigan riskni minimallashtirishga yordam
beradigan yo‘llardan biri mijoz mulkining ma’lum qismini garov sifatida
berilayotgan kredit uchun talab qilishdir. Bugungi kunda Respublikamizda
iqtisodiyotni rivojlantirishga yo‘naltirilayotgan bank kreditlari hajmining oshishi,
bank kreditlaridan foydalanayotgan turli mulkchilik va xo‘jalik yuritish shaklidagi
mijozlar miqdori ko‘payishi va banklar tomonidan berilayotgan kreditlarni oqilona
joylashtirish va ular samaradorligini oshirish, berilgan kreditlar hamda ular
bo‘yicha hisoblangan.foizlarni o‘z vaqtida undirib olishni ta’minlash banklar kredit
portfeli ustidan doimiy kuzatib borish asosiy vazifasi etib belgilanmoqda.
Kredit oluvchilarning to‘lovga layoqatsizligi, hisob-kitob qilishga qurbi
yetmayotgani moliya-bank tizimida jiddiy muammolar paydo bo‘lishiga olib
kelmoqda.
Bank tizimini isloh qilish bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan biridir.
Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev aytganidek: “Biz bank-moliya sohasida islohotlarni
yanada chuqurlashtirish niyatidamiz. Gap mazkur sohada sog’lom raqobat muhitini
yaratish , xorijiy banklarni o’zbekistonga faol jalb etish, samarali fond bozorini
shakllantirish haqida bormoqda. Biz zalda bank sohasiga investitsiya kiritgan
xorijiy hamkorlarimizni ko’rish bizga katta mamnuniyat bag’ishlaydi. Biz xorijiy
3

sarmoyadorlarning bank-moliya sohasini yanada takomillashtirishga qaratilgan
taklif va tashabbuslari uchun ochiqmiz.” 1
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi . Bozor iqtisodiyoti sharoitida
banklarning iqtisodiy salohiyati, rivojlanish darajasini baholash, bank tizimini isloh
qilishda tijorat banklarining kredit ta’minotini rivojlantirish va muammoli kreditlar
hisobini takomillashtirishga yo‘naltirilgan xulosa va takliflar berishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti . Bitiruv malakaviy
ishining obyekti sifatida tijorat banklari tanlangan. Bitiruv malakaviy ishining
predmeti O‘zbekiston respublikasida tijorat banklarining kredit operatsiyalari
hisobi va ularni takomillashtirish masalalari hisoblanadi
Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Bitiruv
malakaviy ishining nazariy asosini tijorat banklarida kredit operatsiyalari hisobiga
bag’ishlangan O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari va
qarorlari, O‘zbekiston, Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari,
O‘zbekiston Respublikasi, Markaziy banki yo‘riqnomalari, xorijiy va mahalliy
iqtisodchi olimlarning tadqiqotlari tashkil etadi.
Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, undagi
takliflar O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining kreditlashni tashkil etish
muammoli kreditlarni bo‘yicha tadbirlarini ishlab chiqishda hamda tijorat banklari
samarali siyosatini ishlab chiqishda foydalanilishi mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibi . Bitiruv malakaviy ishi kirish qismi,
uchta asosiy qism, xulosa qismi va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining I bobida kredit ta’minotining iqtisodiy va
huquqiy asoslari yoritib berilgan.
Bitiruv malakaviy ishining II bobida Tijorat banklarida kredit ta’minoti,
riski, uni boshqarish usullari va muammoli kreditlaraga bag’ishlangan.
Bitiruv malakaviy ishining III bobida garov ta’minotini baholash tartibi va
tahlili, Loyiha va qarz oluvchining moliyaviy tahliliga bag’ishlangan.
1
Prezident Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Xorijiy investorlar
kengashining birinchi yalpi majlisidagi nutqi 16.11.2022
4

Bitiruv malakaviy ishining xulosa qismida bitiruv malakaviy ishini amalga
oshirish jarayonida yuzaga kelgan xulosa va ishlab chiqilgan amaliy takliflar
o‘zining qisqacha ifodasini topdi.
1.1 Kreditning mohiyati, ahamiyati va turlari
Kredit – bu vaqtincha ishlatilmayotgan pul ko‘rinishidagi resurslarni, pulga
egalik qiluvchi shaxs, tashkilot va boshqalar tomonidan foydalanganlik uchun
qo‘shimcha haq to‘lash sharti bilan ma’lum muddatga pul mablag’larini berib
turish yoki olish holatlarida yuzaga chiqadigan iqtisodiy aloqa va
munosabatlarning majmuidir.
Kreditning ahamiyati esa uning kredit oluvchilar, kredit beruvchilar va
umumiy iqtisodiy muhit uchun ahamiyati juda ulkan. Kredit tizimining
yaxshilanishi, moliyaviy rivojlanishning asosiy kengayish turi sifatida tan oladi.
Bu, kreditni olish orqali subyektlar va tashkilotlar uchun yangi imkoniyatlarni
ochadi, investitsiyalarni jalb qilish, iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash, korxonalar va
davlat tashkilotlari uchun iqtisodiy rivojlanishni taminlash, ishlab chiqarishni
rivojlantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va xizmatlar ko‘rsatish qobiliyatini
kengaytirish yoki moliyaviy risunokni yaxshilash orqali kredit tizimining katta
ro‘li mavjud.
Takror ishlab chiqarish jarayonida pul mablag’larini aylanishi kreditning
mavjudligi bilan bevosita bog’liqdir. Takror ishlab chiqarish jarayoning bir
nuqtasida pul mablag’lari kerak bo‘lib turganda, va boshqa bir nuqtasida vaqtincha
foydalanilmayotgan pul mablag’lari mavjud bo‘lganda, kredit manbai sifatida
5

bo‘sh mablag’lar davraga chiqadi. Mablag’larga bo‘lgan talab ayniqsa bozor
munosabatlarning boshlang’ich davrlarida ortadi. Aynan ushbu sababga ko‘ra
hozirda nafaqat kredit xalq xo‘jaligi va sanoat tarmoq korxonalarini
rivojlantirishda balkim pul aylanmasini yaratishda ulkan ahamiyatga egadir
Kredit resurslarining asosiy manbalari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish
mumkin:
-korxonalarning fan va texnikani rivojlantirish uchun yaratilgan fondlari,
moddiy rag’batlantirish va boshqa fondlar mablag’lari;
-takror ishlab chiqarish jarayonida korxonalarda bo‘sh turgan pul
mablag’lari;
-korxona, firma va tashkilotlarning bankda saqlanayotgan amortizatsiya
ajratmalari;
-budjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa nodavlat
tashkilotlarining banklardagi pul mablag’lari
- aholining bankda turgan va saqalanayotgan mablag’lari;
Kredit kim tomonidan beriladi degan savol tug’ulishligi tabiiy albatta.
Kreditlar tijorat banklari, kredit uyushmalari, davlat, firmalar, korxona va
tashkilotlar, investitsiya jamg’armalari va sug’urta kompaniyalari tomonidan
berilishi mumkin.
Kreditlarni turli xil belgilariga qarab turlicha guruhlarga ajratishimiz
mumkin: Kreditlar qanday maqsadda ajratilishiga qarab quyidagichi guruhlanadi:
-qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan kredit
-iste’mol uchun ajratilgan kredit
-savdo uchun ajratilgan kredit
-sanoat uchun ajratilgan kredit
-kommunal kredit va boshqalar.
Kreditlarning miqdori bo‘yicha esa kreditlar:
-mayda hajmdagi
-o‘rta hajmdagi
-yirik (katta) hajmdagi kreditlarga bo‘linadi.
6

Yirik hajmdagi kreditlar asosan asosiy vositalarni modernizatsiya qilishga,
kapital qo‘yilmalarga beriladi.
Ta’minot darajasi ko‘ra ikki turga bo‘lib ko‘rsatish mumkin:
-ta’minoti mavjud
-ta’minoti mavjud bo‘lmagan kreditlarga bo‘linadi.
Ta’minlangan kreditlar deganda aniq bir moddiy yoki nomoddiy
qimmatliklar bilan garovga qo‘yilgan yoki sug’urta qilinib qaytarilishi
kafolatlangan kreditlardir.
Bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarish davomiyligi va
uzluksizligini yaratish, faoliyat yurituvchi subyektlar raqobatda yengilmasliklari
uchun asosiy omil sifatida yuzaga chiqadi. Buning uchun zamonaviy asbob-
uskunalar, taxnikalar, xomashyoning yetarli darajada ta’minlanganligi va
materiallar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim bo‘ladi.
Ushbu sababga ko‘ra aylanma mablag’larni to‘ldirishga, asosiy vositalarni
yangilashga va turli to‘lov summalarni (soliq to‘lovlari, ko‘rsatilgan xizmatlar
uchun to‘lovlar, olingan xomashyo va boshqalar) amalga oshirish uchun xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning kredit olishlariga to‘g’ri keladi.
Kreditning ahamiyati quyidagilarda o‘z aksini topadi:
-kredit yordamida jamiyatda vaqtincha foydalanilmay turgan pul mablag’lari
jamg’ariladi va pul harakatga keltiriladi, natijada pul muomalasining
baraqarorlashuviga olib keladi;
-kredit vositasida pul mablag’lari, turli qatlamlar va tarmoqlar (qishloq
xo‘jaligi, sanoat, transport, sog’liqni-saqlash, maorif va boshqalar), korxonalar va
aholi o‘rtasida qayta taqsimlanadi.
Natijada ular o‘rtasida pul mablag’lari erkin ko‘chib yurishiga sabab bo‘ladi;
-kredit vositasida ishlab chiqarishning rivojlanishi, hamda mamlakat
miqyosida iqtisodiy o‘sish imkoniyati yaratiladi;
-kredit yordamida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonining
doiraviy aylanishi ishlab chiqarish va boshqa sohalarning uzluksizligi
ta’minlanadi;
7

Bank kreditlari foizi bilan qaytarib berishga, ma’lum muddatga va
kreditning ta’minlanganlik tamoyillari asosida beriladi. Kreditning moliyadan farqi
ham aynan shu yerda paydo bo‘ladi, ya’ni qaytarib berishligi uni moliyadan
farqlaydi. Kredit berilayotganda ma’lum bir muddatga beriladi va ushbu muddat
o‘z nihoyasiga yetgandan so‘ng to‘liq qaytarilib berilishi lozim bo‘ladi.
Kredit turli xil muddatga (kredit beruvchi oluvchi o‘rtasida kelishiladi,
odatda eng qisqa muddati uch oydan boshlanadi. Bir yilgacha qisqa muddatli bir
yildan besh yilgacha o‘rta muddatli va besh yildan ko‘proq muddatga bo‘lsa, uzoq
muddatli bo‘ladi. Bu bankning kredit siyosatiga bog’liq) beriladi. Kredit muddati
bank va mijoz tomonidan o‘zaro kelishiniladi, kredit shartnoma asosida hujjatlarda
qayd qilinadi, bu esa risk darajasini pasaytiradi,
Mijoz kreditni bankdan olib undan foydalanganlik uchun bankga
qo‘shimcha haq to‘laydi. Bu summa kredit foizi (ssuda foizi) sifatida hisoblab
chiqiladi va kredit shartnomaning bir qator bandlarida o‘z aksini topadi. Bank
bergan kredit summasi ta’minlanganligi katta ahamiyat qaratadi. Chunki mijoz
bankdan olayotgan bank kreditining qaytarilishi kafolatlangan bo‘lishi lozim.
Bank kreditining ta’minlangan bo‘lishligi kerakligi ta’kidlanadi, u quyidagi
yo‘llari orqali ta’minlangan bo‘lishi mumkin:
-uchinchi shaxs kafolati (kafilligi). Kimdir kredit olayotgan mijoz uchun
kafil bo‘lib bersa, shundagina bank bu mijozga kredit ajratishi mumkin bo‘ladi.
Mabodo mijoz o‘z majburiyatini bajara olmagan taqdirda mijozga kafil bo‘lgan
uchunchi shaxsga majburiyatlar yuklatiladi.
-kredit olgan mijozning mol-mulkini garovga qo‘yish yo‘li bilan, mijoz
garovga qo‘ygan mol-mulki kreditning ta’minlanganligini kafolatlaydi, mijozning
pul oqimi ajratilgan kreditni qaytarishga yetmay qolgan taqdirda, uning qo‘ygan
garovi kreditni qoplashga yo‘naltiriladi.
-sug’urta kompaniyalari kreditni sug’urtalash yo‘li bilan amalga oshirilishi
mumkin.
Kredit ko‘pincha maqsadli ravishda ajratiladi ya’ni ma’lum bir maqsadga,
asosiy vositani sotib olishga, aylanma mablag’larni to‘ldirishga va boshqa
8

maqsadlarga. Kreditning qanday maqsadga berilganligi kredit shartnomasida o‘z
aksini topadi. Ajratilgan kreditni kredit olgan shaxs aynan shu maqsad uchun
ishlatishi kerak. Kreditning maqsad bo‘yicha ishlatishini nazorati bank tomonidan
olib boriladi.
Agarda mijozning ajratilgan kreditni belgilangan maqsadlardan boshqa bir
maqsadlar uchun sarflanayotganligi aniqlansa, kredit berish yakunlanadi,
shartnoma shartlari buzilgan deb topiladi va berilgan kreditni muddatidan oldin
qaytarib olish choralari ko‘riladi.
Mijoz olingan kreditdan oqilona va samarali sarflashi lozim. Kreditdan
unumli foydalanib, mijoz nafaqat olgan kreditini foizi bilan (ma’lum haq bilan)
qaytarishi, balki mijozning o‘zi ham faoliyatini rivojlantirishi natijasida daromad
(foyda) olishi kerak bo‘ladi, chunki bankdan kredit olishning asosiy maqsadi ham
olingan kreditdan daromad topishdir. Shuning uchun ham kredit ajratishdan oldin,
bankning kredit bo‘limi xodimlari tomonidan, mijozdan olingan va o‘rganilgan
ma’lumotlar asosida, mijozning kreditni qaytarish (to‘lov) qobiliyatini ya’ni
to‘lovga layoqatliligini hisoblaydi hamda mijozning biznes-rejasini o‘rganadi.
Tijorat bank kreditlarini turli belgilari bo‘yicha tasniflash (guruhlarga
ajratish) mumkin.
Kredit nima maqsadda berilganiga qarab:
-aylanma mablag’larni to‘ldirish uchun. Bunda xomashyo, materiallar,
yoqilg’i va boshqa joriy aktivlar sotib olish uchun sarflanadi;
-kapital qo‘yilmalarga: binolarni va boshqa obyektlarni qurish, asbob-
uskunalarni sotib olish, asosiy vositalarni qayta qurish yoki qayta jihozlash, kapital
ta’mirlashga sarflash uchun;
-muomala fondlarini to‘ldirish uchun. Bunday kreditlar tovarlarni sotib
olish, saqlash va sotish jarayonlarini amalga oshirish uchun sarflanadi.
Kreditning qancha muddatga berlishi va qaytarilishga qarab: Qisqa va uzoq
muddatli kreditlarga bo‘linadi. Qisqa muddatli kreditlar odatda uch oydan tortib bir
yil muddatgacha beriladi. Qisqa muddatli kreditlar asosan aylanma mablag’larni
to‘ldirish uchun beriladi ya’ni tovar-moddiy boyliklarni sotib olish va hisob-
9

kitoblarni amalga oshirish uchun beriladi. Bunday kreditlarni aylanma
mablag’larni shakllantirishdan ko‘ra ko‘proq ularni to‘ldirish uchun subyektlar
oladi.
Uzoq muddatli kreditlar asosan uch yildan ko‘proq muddatlarga beriladi,
maqsadi ham turlicha bo‘ladi ya’ni kapital qo‘yilmalar uchun olinib, asosiy
vositalarni qurish, sotib olish, modernizatsiyalash uchun sarflanadi.
Milliy valyutada mijozlarning vaqtinchalik qisqa muddatda pul mablag’lari
ehtiyojlarni qondirish, jumladan xomashyo, tayyor mahsulotlar sotib olish,
ko‘rsatilgan xizmatlar uchun, komunal, ijara, ish haqi, muddatli soliq to‘lovlarni
amalga oshirish, bojxona to‘lovlari, davlat boji, tenderda qatnashish uchun kafolat
summasi va boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun beriladi. Agar kredit qisqa
muddatga berilayotgan bo‘lsa, mahsulotdan foydalanish mumkin bo‘lmagan
maqsadlar mavjud:
Asosiy vositalarni sotib olish
Bank oldidagi mavjud qarzdorliklarni to‘lash
Qurilish ishlari bilan bog’liq xarajatlarni amalga oshirish (qurilish faoliyati
va qurilish mahsulotlari savdosi bilan shug’ullanuvchilardan tashqari)
Boshqa shaxslarga qarz mablag’larni taqsim qilish yoki to‘lash
Qimmatli qog’ozlar, aksiyalar sotib olish
Dividend to‘lovlarni amalga oshirish
Ish haqidan boshqa maqsadlarda hisobvarog’dan naqd pul ko‘rinishida
chiqim qilish (faoliyati qishloq xo‘jaligi faoliyati bilan shug’ullanuvchi va
faoliyatda doimiy ravishda naqd pulga mahsulot sotib olganlar bundan mustasno)
Yuridik shaxslar ustav fondiga ulush sifatida kiritish
Qimorxonalar tashkil etish
Amaldagi qonun hujjatlar bilan bog’liq va bank kredit siyosatiga asosan
taqiqlangan boshqa barcha maqsadlar .
10

1.2 Kredit ta’minoti, iqtisodiy mohiyati va huquqiy
asoslari
Qarz oluvchilarga talablar: Salbiy kredit tarixi mavjud bo‘lmasligi kerak.
Kredit liniyasi taqdim qilish sanasiga qarz oluvchining bank hamda davlat
byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg armalar oldida muddati o‘tganʼ
qarzdorligi mavjud bo‘lmasligi kerak.
Ushbu kredit mahsuloti bo‘yicha kredit liniyasi mavjud bo‘lmasligi kerak.
Taqdim qilinishi mumkin bo‘lgan ta’minot turlari:
Kreditni qaytmaslik xatari sug’urta qilish bo‘yicha sug’urta polisi quyidagi
shartlar bilan:
-Sug’urta shartnomasi muddati kredit muddatidan kamida 30 kalendar
kuniga ko‘p bo‘lishi kerak.
-Sug’urta kompaniyasi tomonidan taqdim etiladigan polisning “sug’urta
hodisasi” bo‘limiga quyidagilar kiritilishi kerak
-Qarzdor tomonidan kredit qarzdorlik va unga hisoblangan foiz va boshqalar
uchun uch oy davomida ketma ket to‘lov jadvaliga asosan to‘lanmagani oqibatida
bank boshqaruvining tegishli tartibdagi qaroriga asosan qarzdor umidsiz deb
tavsiflanishi
-Qarzdor tomonidan kredit shartnomasi shartlari bajarilmasligi yoki buzilishi
natijasida kredit shartnomasining muddatdan oldin sud tartibida bekor qilinishi;
11

-O‘tkazilgan monitoring natijasida qarzdorning to‘lov qobilyati qoniqarsiz
ekanligi aniqlangan hollarda filial kredit komissiyasining tegishli qarori va
monitoring hujjatlari ilova qilinib sug’urta tashkilotiga taqdim qilingan taqdirda;
-Qarzdor bankrot bo‘lganda.
Kredit munosabatlari iqtisodiyotda ma’lum bir uslubiy tayanchlarga
asoslanadi. Uning asosiy elementlari ma’lum tamoyillar asosida suda kapitali
bozori operatsiyalari olib boriladi. Kredit munosabatlari rivojlanishining birinchi
bosqichida bu asoslar ko‘zga tashlangan edi, keyinchalik esa ular va xalqaro kredit
va umumdavlat qonunchiligida ko‘zga yaqqol tashlanadi. Kredit iqtisodiy
kategoriya sifatida o‘zining bir nechta tamoyillari va mezonlariga ega. Bular
quyidagilarni misol qilib kitishligimiz mumkin:
-Kredit qaytarib olinishi;
-Kreditning_muddatliligi, ya’ni ajratilgan kredit belgilangan muddatlarda
o‘z vaqtida qaytarilishi kerak bo‘ladi, bu uning muddatlilik tamoyili bo‘ladi.
-Kreditning ta’minlanganligi – bu kredit olayotgan mijoz tomonidan
olinayotgan kreditning garov obyekti yoki kafil bilan taminlanishidir.
-Maqsadliligi - bu mijoz tomonidan olinayotgan kredit odatda ma’lum bir
maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi misol uchun tovar moddiy zaxiralarni sotib olish
uchun yoki asosiy vositalarni modernizatsiya qilish uchun va boshqa turli
maqsadlarda. Biz ko‘rib chiqadigan tamoyillardan biri aynan kreditning
ta’minlanganligi tamoyilidir. Bu tamoyil yordamida kreditning iqtisodiyotni
rivojlanishida moddiy ishlab chiqarish va qiymat o‘rtasidagi bog’liqlik
ta’minlanadi. Bu tamoyilning mohiyatan shundan iboratki, bunda xo‘jalik
aylanishida ishtirok etuvchi bank mablag’larining har bir so‘miga muayyan
miqdorda moddiy boyliklar ta’minlangan holatda bo‘lishligi kerak. Banklar
tomonidan iqtisodiyotning turli yo‘nalishlariga berilgan har qanday turdagi
kreditlar to‘laqonli tovar-moddiy boyliklari bilan yoki ma’lum xarajatlar bilan
ta’minlangan holatda bo‘lishi kerak. Tarmoqlarga yo‘naltirilgan kreditlarning
ta’minlanmagan holatda berilishi bank kreditlarining bankka qaytib kelmasligi
riskini oshiradi. Bu risk bankdagi pul muomilasiga yoki uning likvidliligiga yomon
12

tasir qilishligi mumkin. Shuning uchun ham bugungi kunda bozor iqtisodiyoti
sharoitida bank mijozlari tomonidan olinayotgan kreditlarning ta’minlangan
bo‘lishiga alohida e’tibor ko‘rsatilmoqda. Shuning uchun banklar faoliyatidagi
bugungi kundagi eng dolzarb muammoalardan biri bu ajratilgan kreditarning
qaytib kelishi tamoyiliga to‘g’ri kelmay qolishligi va ularni bankka qaytib
kelmasligidir. Ushbu paydo bo‘lgan muammoni qisman ravishda yechish, ya’ni
bank mijoz tomonidan kreditni qaytara olmaslik darajasini minimallashtirish
yo‘llaridan biri bu mijoz mulkini berilgan kredit uchun garov sifatida talab
qilishidir .
Bizga yaxshi ma’lumki, risk bank faoliyatining hamroxi hisoblanadi.
Banklar aktivlarining juda katta qismini riskli aktivlar tashkil qilib, kredit esa
bankning eng baland riskli (100 foiz riskli) aktiv operatsiyasi hisoblanadi. Kredit
operatsiyasidagi eng katta risk uning ya’ni, berilgan kreditning qaytmaslik riskidir.
Shu bois, kreditni ta’minlanganligi birinchidan, krediting qaytmasligi bilan bog’liq
xavfni (riskni) kamaytiradi yoki oldini oladi, ikkinchidan, kredit bilar bog’liq
yo‘qotishlarni oldini oladi, uchinchidan, qarz mablag’larining bankka qaytarilishini
kafolatlaydi:
Kreditning ta’minlanganligi deganda, beriladigan kreditning qaytarilishi
aniq
moddiy qimmatliklar, pul hujjatlari yoki pul mablag’larini olishga bo‘lgan huquq
bilan kafolatlangan bo‘lishi tushuniladi Tijorat banklari tomonidan beriladigan
kreditlarning ta’minlanganligiga ko‘ra ikki guruhga bo‘lishimiz mumkin:
ta’minlangan kreditar;
ta’minlanmagan kreditlar.
Kreditning ta’minlanganligi aniq garov obyektini tegishli tartibda
rasmiylashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Lekin ayrim hollarda masalan, yirik
mijozlar kreditlanayotganda garov sifatida aniq shaklga ega bo‘lgan garov obyekti
emas, balki umumiy aktivlari olinishi mumkin. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar
bank amaliyotida asosan ta’minlanmagan kreditlar berish keng yo‘lga qo‘yilgan.
Ular blankli kreditlar deb ataladi.
13

Kreditlamni garov ta’minoti bilan ta’minlashning asosiy sabablaridan bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi: mamlakatlardagi iqtisodiy nobarqarorlik tufayli
mijozlarning pul oqimi zaif va nobarqaror bo‘ladi. Bizga ma’lumki, kredit garov
obyekti bilan taminlanmagan taqdirda, uni qaytarishning yagona manbai bo‘lib
mijozning pul oqimi hisoblanadi. Pul oqimi qanchalik zaif va nobarqaror bo‘lsa,
kreditning qaytmaslik ehttmoli shunchalik yuqori bo‘ladi; mijozning kredit tarixini
o‘rganish amaliyoti shakllanmaganligi sababli kredit riski yuqori bo‘ladi; tijorat
banklarida mijozlarning moliyaviy holatini baholash tizimi rivojlanmagan bo‘ladi.
Kreditning ta’minlanganligiga mazmunan quyidagicha qarash mumkin
kreditning ta’minlanganligiga iqtisodiy kategoriya sifatida yondashiladigan bo‘lsa,
u ma’lum bir moddiy boylik yoki xarajat uchun beriladi, shu bois doimo har bir
so‘m kredit bir so‘mlik tovar-moddiy qiymatliklar, xarajatlar, xizmatlar va
boshqalar bilan ta’minlanishi lozim.
Garov – garovga qo‘yuvchining garovga oluvchiga mol-mulkni yoki unga
bo‘lgan huquqni majburiyatlarni ta minlash uchun berishi;ʼ
Bankning garov portfeli – kredit bitimlarini ta minoti sifatida bank
ʼ
tomonidan garovga olingan mol-mulk yoki boshqa turdagi aktivlar yig indisi;
ʼ
Qarzdor – kreditni olish maqsadida bankka murojaat qilgan shaxs;
Garovga qo‘yuvchi shaxs – o‘z tasarrufida mulk yoki mulkka egalik qilish
huquqi bo‘lgan yuridik yoki jismoniy shaxs bo‘lib, o‘z nomidan garov
shartnomasini tuzish, ushbu mulkka nisbatan huquqlarni va majburiyatlarni o‘z
zimmasiga olish huquqiga ega;
Garovga oluvchi shaxs – Bank;
Bank garov siyosatining asosiy maqsadlari:
 garov bilan ishlash sohasidaga resurs va jarayonlarni
optimallashtirish;
 sifatli garov portfelini shakllantirish;
 muammoli kreditlarni qaytarilishini maqbul me yorlarini belgilash.
ʼ
Mazkur nizomning maqsadi bankning filiallari va bosh bank mansabdor
shaxslari tomonidan garov bilan ishlash jarayonlarini amalga oshirishda yagona
14

tamoyillar va qoidalarni o‘rnatish, birgalikda ish yuritish tartibi, baholash, garov
hujjatlarini rasmiylashtirish va garov monitoringini amalga oshirish borasidagi
talablarni birxillashtirishni (unifikatsiyalashni) tartibga solishdan iborat.
Hal etiladigan vazifalar:
 garov qiymatini o‘z vaqtida va sifatli baholash;
 huquqshunos tomonidan o‘z vaqtida va sifatli ravishda garovga
qo‘yilayotgan aktivlar hujjatlarini huquqiy taraflarini o‘rganish, kredit
mablag larining o‘z vaqtida bankka qaytarilmasligi holatida undiruvni garovgaʼ
qaratish imkonini beruvchi hujjatlar yig ma jildida taqdim etilgan hujjatlarni
ʼ
o‘rganib chiqish;
 garov obyektini o‘z vaqtida, to‘liq monitoring qilish va qayta baholash;
 garov va uni realizatsiya qilish borasida ish yurituvchi bank tarmoqlarining
birgalikdagi harakatlari samaradorligini oshirish.
Garov bilan ishlashda bank quyidagi tamoyillarga amal qiladi:
 bank tuzilmasining barcha bo‘g inlarida va filiallarida garov bilan
ʼ
ishlashning yagona tartibini o‘rnatish;
 garov bilan ishlashning barcha bosqichlarida tezkor va samarali nazoratni
amalga oshirish.
 garov bilan ishlashda bank va mijozlar manfaatlarining buzilishini oldini
olishga qaratilgan choralarni ko‘rish.
Garovning asosiy guruhlari:
 mol-mulk;
 moliyaviy aktivlar;
 uchinchi shaxslarning majburiyatlari.
Garov turlari:
-ko‘chmas mulk, avtomototransport vositalari, asbob-uskunalar va tovar-moddiy
boyliklar;
-qimmatli qog ozlar va depozitlar;
ʼ
-kafolat, kafillik va sug urta polisi.
ʼ
15

Quyidagilar kreditning ta minoti sifatida garov narsasi bo‘lishi mumkinʼ
emas:
-suv va havo kemalari;
-qimmatbaho toshlar va noyob zargarlik buyumlari;
-antikvar buyumlar;
-O‘zbekiston Respublikasi hududi tashqarisida joylashgan barcha turdagi aktivlar;
-O‘zbekiston Respublikasi hududi doirasida yer va yer osti boyliklari;
-muomaladan chiqarilgan mol-mulklar;
-qarzdorning shaxsi bilan uzviy bog liq bo‘lgan talablar, xususan, sog lig iga yoki
ʼ ʼ ʼ
hayotiga yetkazilgan zararni qoplash talabi, alimentlar bo‘yicha talablar;
-boshqa shaxsga berilishi qonun bilan man etilgan talablar;
-tarixiy, badiiy yoki madaniy qiymati bo‘lgan mol-mulklar, kolleksiyalar;
-davlat xavfsizligini ta minlash maqsadida, O‘zbekiston Respublikasining tegishli
ʼ
qonunlarida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining
tegishli qarorlarida qayd etilgan garov va ipotekaga qo‘yilishi man qilingan boshqa
turdagi obyektlar;
-o‘zboshimchalik bilan qurilgan qurilmalar mavjud bo‘lib, ko‘chmas mulkni
mazkur -qurilmalarsiz realizatsiya qilish imkonsiz bo‘lgan ko‘chmas mulklar;
-to‘liq yoki qisman kirish yo‘llari mavjud bo‘lmagan, shuningdek, kirish yo‘li
boshqa shaxsning mulki joylashgan hududga bog liq bo‘lgan ko‘chmas mulklar;
ʼ
-oldin turar joy bo‘lgan, to‘liq yoki qisman noturar joyga aylantirilgan, lekin ushbu
mulklarni aloxida sotish imkoniyati mavjud bo‘lmagan ko‘chmas mulklar.
Garov obyekti quyidagi talablarga javob berishi lozim:
-boshqa banklar tomonidan ajratilgan kreditlar bo‘yicha garovga
qo‘yilmaganligi. “Hamkorbank” АTB oldidagi majburiyatlarni ta minlash uchun
ʼ
garovga qo‘yilgan garov obyekti, navbatdagi garov sifatida ishlatilishi mumkin.
Bunda:
-dastlabki va keyingi qarz oluvchi aynan bir shaxs bo‘lishi lozim, Bosh bank
Kredit qo‘mitasida ko‘riladigan loyihalar bundan mustasno;
16

-navbatdagi garovga, agar u garov to‘g risidagi oldingi shartnomalardaʼ
taqiqlanmagan bo‘lsa hamda basharti oldingi va navbatdagi garovga oluvchilar
tomonidan garov reestriga tegishli yozuv kiritilgan bo‘lsa, yo‘l qo‘yiladi;
-garov obyektining garov bahosi unga to‘g ri kelayotgan joriy kredit qoldig i
ʼ ʼ
va yangi kredit miqdori yig indisining 125%idan kam bo‘lmasligi lozim.
ʼ
-yuqori likvidlikka ega bo‘lishi, ya ni tezda pul mablag lariga aylanish
ʼ ʼ
xususiyatiga ega bo‘lishi lozim;
-uzoq muddat saqlanish xususiyatiga ega bo‘lishi lozim;
-o‘ta tor doirada foydalaniladigan bo‘lmasligi zarur;
-ushbu mulkni garovga qo‘yishga rozilik berish yuzasidan vakolatli
organning qarori bo‘lishi va yuqori tashkilotning tegishli munosabatlariga ega
bo‘lishi (masalan: Davlat aktivlarini boshqarish agentligining roziligi yoki
munosabati, agar aksiyadorlik jamiyatining mulki bo‘lsa, ustav/nizom bo‘yicha
vakolat berilgan vakolatli organ, boshqa tashkiliy-huquqiy shaklda tashkil etilgan
yuridik shaxs ustav/nizomida qayd etilgan vakolatli organ qarori)
Ko‘chmas mulklar ya ni bino-inshoatlar ularga biriktirilgan yerdan
ʼ
foydalanish (doimiy, ijara) huquqi bilan birgalikda garovga olinishi lozim. Ko‘p
qavatli uy-joy yoki binolarda joylashgan ko‘chmas mulklarda joylashgan ko‘chmas
mulklar bundan mustasno.
Garov obyektining garov qiymati kredit summasini kamida 125 (bir yuz
yigirma besh) foizga qoplashi lozim. Bankka aloqador shaxsga yoki uning
nomidan faoliyat ko‘rsatuvchi shaxsga beriladigan har qanday kredit, ta minot
ʼ
sifatida “Bir qarz oluvchi, o‘zaro aloqador qarz oluvchilar guruhi, shu jumladan
bankka aloqador shaxslar uchun tavakkalchilikning eng ko‘p miqdori to‘g risida”gi
ʼ
Nizomning 25-bandiga muvofiq:
O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining kafolati yoki boshqa majburiyatlari
bilan ta minlanganda kreditning kamida 100 foizi;
ʼ
kredit beruvchi bankka milliy valyutada kiritilgan depozitlar qo‘yilganda
kreditning kamida 100 foizi;
17

kredit beruvchi bankka chet el valyutasida kiritilgan depozitlar qo‘yilganda
kreditning kamida 110 foizi;
davlat qimmatli qog ozlari qo‘yilganda kreditning kamida 125 foizi;ʼ
boshqa turdagi ta minot qo‘yilganda kreditning kamida 130 foizi miqdorida
ʼ
bozor bahosidagi ta minot bilan ta minlanishi shart.
ʼ ʼ
Kreditning ta’minlanganligi sifatida qabul qilinib, kredit majburiyatlari
bajarilishi ta’minlashning keng tarqalgan usullaridan biri kafillik hisoblanadi.
Fuqorolik kodeksining 292-moddasiga muvofiq kafillik shartnomasi bo‘yicha kafil
boshqa shaxs o‘z majburiyatini to‘la yoki qisman bajarishi uchun uning kreditor
oldida javob berishni o‘z zimmasiga oladi. Kafillik yoki kafolat deganda, uchinchi
shaxsning moliyaviy kafolati yoki kafilligi bilan beriladigan ssudalarni tushunish
mumkin. Bunda kredit boshqa bir tashkilotning kafolati asosida beriladi. Kafolat
beruvchi korxona yoki muassasa, agar qarz oluvchi kredit shartnomasida
ko‘rsatilgan shartlarni vaqtida bajarmasa, shu tufayli bank ko‘rgan zararlarni
qoplashga kafillik beradi va faoliyat davomida haqiqatda shunday ahvol ro‘y bersa,
o‘ z mablag’lari hisobidan zararni qoplab beradi. Moliyaviy kafillik beruvchi
tomon sifatida huquqiy shaxslar, shuningdek turli darajadagi davlat hokimiyati
organlari, jismoniy shaxslar ishtirok etishlari mumkin. Kafil bank-kreditor
o‘rtasida kafillik bo‘yicha munosabatlarni rasmiylashtirish uchun kafillik
shartnomasi imzolanadi.
Amaliyotda kafillik shartnomasi quyidagi uch holatda tuziladi: bank-kreditor
va qarz oluvchi o‘rtasida kredit shartnomasi imzolangandan keyin; kredit
shartnomasi imzolanishidan oldin. Bu ko‘pincha uchrab turadigan holat, bunda
bank kreditni berishni rasmiylashtirishni faqatgina oluvchi uchun kafillikni
olgandan so‘ngina amalga oshiradi; birgalikda, ya’ni uch tomonlama kafillik
shartnomasini imzolash orqali kredit shartnomasini tuzish. Bu hujjat uchala shaxs
o‘rtasida ya’ni bank-kreditor, qarz oluvchi kafil o‘rtasida tuziladi. Kafillik
shartnomasi tuzilayotgan paytda kafil qanday majburiyatlarni bajarishni
ko‘rsatuvchi shartlar o‘z aksini topgan bo‘lishligi kerak. Kafillik to‘liq (kreditning
summasi va foizlarini o‘z ichiga oluvchi) yoki qisman (masalan, faqat foizlar
18

bo‘yicha) bo‘lishi mumkin. Shartnomada kafilning o‘z majburiyatlarini bajarish
bo‘yicha tartib qoidalar va ko‘rsatmalar mavjud bo‘lishi kerak. Kafilning
javobgarligi qonun bilan asoslanadi.
Bank kafil bilan o z munosabatlarini o‘rnatishda, kafillik shartnomasida qarz
oluvchi bilan o‘zaro javobgarlik to‘g’risida ko‘rsatma berilmagan bo‘lsa, kafil
subsidiar javobgarlikni o‘ziga oladi. Bunday holda kreditor birinchi navbatda, qarz
oluvchiga qarzni undirish bo‘yicha murojat qiladi va kafilning javobgarligi
faqatgina kredit shartnomasi bo‘yicha qarz qoplanmaganda yuz beradi.
Agar asosiy qarzdor kreditorning majburiyatlarini to‘liq bajarishni rad etsa
yoki kreditor belgilangan muddatda taqdim etilgan talabnoma bo‘yicha javob
olmasa, bunda talabnoma subsidiar javobgarlikni o‘ziga oluvchi shaxsga taqdim
etilishi mumkin.
Subsidiar javobgarlikni olgan shaxs (kafil) kreditor tomonidan taqdim
etilgan talabnomani bajarishdan oldin asosiy qarz oluvchini bu haqda
ogohlantirishi lozim.
Agar subsidiar jayobgarlikni olgan shaxsga davo qo‘zg’atilgan bo‘lsa,
bunday holda u (kafil) asosiy qarz oluvchini bu ishda qatnashishga jalb etadi. Aks
holda asosiy qarz oluvchi subsidiar javob beradigan kafilga qarshiligini ko‘rsatish
huquqiga ega. Yana shuni belgilab o‘tish kerakki, kafil va qarz oluvchi o‘rtasida
munosabat kafil va kreditor o‘rtasidagi munosabatga ta’sir qilmaydi
Kredit ta minotiga qo yiladigan talablar:ʼ ʻ
Kreditni qaytmaslik tavakkalchiligini, xavfini oldini olish, pasaytirish
maqsadida mijoz majburiyatlarni to liq qoplovchi va tez sotilish xususiyatiga ega
ʻ
bo lgan ta minot taqdim qilishi lozim.
ʻ ʼ
Qarz oluvchi tomonidan majburiyatlarning bajarilishini ta minlash
ʼ
maqsadida bank tomonidan quyidagi ta minot turlaridan biri qabul qilinadi:
ʼ
mol-mulk garovi;
qimmatli qog ozlar garovi;
ʻ
tijorat banki yoki sug urta kompaniyasining kafolati;
ʻ
uchinchi shaxs kafilligi;
19

omonat va depozit mablag lari;ʻ
ta minotning amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan boshqa
ʼ
turlari.
Milliy valyutadagi kreditlar bo yicha 125 foizdan, xorijiy valyutadagi
ʻ
kreditlar bo yicha 130 foizdan kam bo lmagan miqdorda mol-mulk garovi bilan
ʻ ʻ
ta minlangan bo lishi lozim. Kredit ajratilgandan so ng, kreditning valyuta turidan
ʼ ʻ ʻ
qat iy nazar kreditning ta minlanganlik darajasi 125 %dan kamayib ketgan
ʼ ʼ
taqdirda, kredit ta minotiga qo shimcha ta minot olish tadbirlari amalga oshiriladi.
ʼ ʻ ʼ
Moliya vazirligi va O zbekiston Respublikasi ipotekani qayta moliyalash
ʻ
kompaniyasi mablag lari hisobidan ajratilayotgan ipoteka kreditlari bundan
ʻ
mustasno.
1.3 Bankning kredit siyosati, mezonlari va resurslarni
boshqarishdagi o‘rni
Bank Kredit siyosati joriy yil davomida bankning o z va jalb qiladigan
ʻ
mablag larini kreditlarga samarali joylashtirish, shuningdek bank aktivlarini
ʻ
joylashtirish va boshqarish bilan bog liq jarayonlardagi tavakkalchilikni
ʻ
minimallashtirish maqsadida qabul qilinadigan choralar va uslublar majmuasi
hamda kredit portfelini samarali boshqarishga doir ko rsatmalar bilan ta minlovchi
ʻ ʼ
hujjatdir.
Kredit siyosati maqsadlarini amalga oshirishda bank kichik tadbirkorlik
subyektlarini moliyaviy qo llab-quvvatlashga asosiy e tiborni qaratadi.
ʻ ʼ
Bank Boshqaruvi mazkur Kredit siyosati talablaridan kelib chiqib, barcha
turdagi aktiv amaliyotlarni amalga oshirish uchun alohida xizmat turlari hamda
20

kreditlash amaliyotlari bilan bog liq boshqa masalalarni tartibga solish yuzasidanʻ
alohida ishlab chiqilgan ichki me yoriy hujjatlarni amaliyotga joriy etadi.
ʼ
O zbekiston Respublikasi Qonunlarida, O zbekiston Respublikasi Prezidenti
ʻ ʻ
Farmon va Qarorlarida hamda O zbekiston Respublikasi Markaziy banki va
ʻ
boshqa vakolatli davlat organlari tomonidan qabul qilingan, umummajburiy
xarakterga ega bo lgan normativ-huquqiy hujjatlarda, hamda XMI bilan tuzilgan
ʻ
shartnomalarda Kredit siyosatida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar
belgilansa, normativ-huquqiy hujjatlardagi va XMI bilan tuzilgan shartnomalardagi
qoidalar qo llaniladi.
ʻ
Kredit siyosatining asosiy maqsadi quyidagilardan iborat:
 bank aktivlarini samarali joylashtirish va yuqori daromad keltirishni
ta minlash;
ʼ
 likvidlikni saqlab turish;
 tavakkalchilikni diversifikatsiya qilish;
 siyosat va tadbirlar birligini kafolatlash;
 amaldagi normativ-huquqiy hujjatlar talablariga rioya etilishini ta minlash;
ʼ
 mijozlarning qo shimcha moliyaviy resurslarga bo lgan ehtiyojlarini
ʻ ʻ
bankning turli aktivlari, jumladan kreditlar hisobidan ta minlash.
ʼ
Bank tomonidan quyidagi maqsadlarni kreditlashda ustuvorlik beriladi:
1. eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish faoliyatini rivojlantirish;
2. yangi ishchi o rinlari yaratiladigan investitsion loyihalar;
ʻ
3. ayol tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish;
4. bank uchun sog’lom tavakkalchilik potensialiga ijobiy ta sir qiluvchi
ʼ
loyihalar;
5. kredit portfeli diversifikatsiyasini ta minlashga doir loyihalar;
ʼ
6. import o rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish faoliyatini
ʻ
rivojlantirish;
7. yashil moliyalashtirish.
21

Bank o z aktivlari tarkibini shakllantirish va ularni joylashtirish bilanʻ
bog liq yangi xizmat turlarini ishlab chiqishda, mijozlar ehtiyojini yuqori o ringa
ʻ ʻ
qo yadi hamda ularning talablariga tez moslashuvchan bo lishlik ta minlanadi.
ʻ ʻ ʼ
Bank kelgusida yuzaga keladigan makroiqtisodiy o zgarishlardan kelib
ʻ
chiqqan holda kredit riskini kamaytirish, kredit portfelini boshqarishning samarali
usullari (yangi reyting modelini ishlab chiqish, ushbu reyting modeli yordamida
kredit konsentratsiyasini belgilash, tavakkalchilik matritsasini ishlab chiqish) ni
amaliyotga joriy qiladi. Ushbu samarali usullarni ishlab chiqishda jahondagi ilg or
ʻ
moliya institutlarida amaliyotda qo llaniladigan andozalardan foydalaniladi.
ʻ
Bank tomonidan mijozlarga bank xizmatlari ko rsatilganda
ʻ
iste molchilarining huquq va manfaatlari himoya qilinadi. Kredit shartnomalari
ʼ
bank va iste molchilarning manfaatlarini va huquqlarini hisobga olgan holda
ʼ
tuziladi.
Kreditlarni qaytmaslik tavakkalchiliklarini minimallashtirish maqsadida
bank boshqaruvi qaroriga asosan bank tarmoqlari bo yicha quyidagi limitlar joriy
ʻ
qilinishi mumkin:
bir qarz oluvchi yoki o zaro aloqador qarz oluvchilar guruhini mustaqil
ʻ
kreditlash limiti;
bir qarz oluvchi yoki o zaro aloqador qarz oluvchilar guruhini kreditlash
ʻ
bo yicha kredit komissiyasiga bir marotabalik limit.
ʻ
Kredit komissiyasi mustaqil ravishda bosh bankning vakolatli organlari
tomonidan ko rib chiqilgan yirik hamda o rta kreditlar bo yicha kredit qarzdorligi
ʻ ʻ ʻ
mavjud bo lgan qarz oluvchiga yoki qarz oluvchiga o zaro aloqador qarz
ʻ ʻ
oluvchilaridan biriga zarur hollarda 1-martagacha birlamchi garov asosida aniq
maqsadlar uchun (aylanma mablag larni to ldirish, avtomashina sotib olish va
ʻ ʻ
boshqa korxonaning zarur bo lgan maqsadlarini moliyalashtirish uchun) parallel
ʻ
kreditlar berish huquqiga ega (bunday kredit to liq so ndirilgan taqdirda, qayta
ʻ ʻ
ajratilishi mumkin). Bunda, parallel kredit summasi bank tarmog ining bir qarz
ʻ
oluvchi yoki o zaro aloqador qarz oluvchilar guruhini mustaqil kreditlash limitidan
ʻ
ortmasligi zarur.
22

Bank tarmoqlari uchun limitlarni belgilashda quyidagilar hisobga olinadi:
kredit portfelining sifati;
xodimlarning professional tayyorgarlik darajasi;
kreditlarni monitoring qilish holati;
Bosh bank kredit qo mitasi qarorlarining shartlariga to liq amal qilinishi;ʻ ʻ
o tkazilgan ichki audit tekshiruvi natijalari;
ʻ
hudud iqtisodiyoti holati va boshqa omillar.
Limit siyosatini amalga oshirish va bu boradagi talablarning bajarilishini
ta minlash Kredit komissiyasi zimmasiga yuklanadi.
ʼ
Bank va uning tarmoqlari tomonidan limit siyosatiga amal qilinishini
tekshirish bankning Kreditlash va anderrayting departamenti tomonidan va
belgilangan muddatlarda Ichki audit xizmati tomonidan amalga oshiriladi.
Korporativ mijozlarni kreditlash hamda chakana kreditlash yo nalishida
ʻ
Bank boshqaruvi qaroriga asosan limitni bekor qilish uchun asosli sabablar
ko rsatilgan holda bank tarmoqlarining mustaqil kreditlash limitlari bekor qilinishi
ʻ
mumkin. Bank tarmog i mustaqil kreditlash limitini qayta taqdim etish Bank
ʻ
Boshqaruvi qaroriga asosan amalga oshiriladi.
Bank boshqaruvi qaroriga asosan markazlashgan tartibda qaror qabul qilish
belgilangan kredit mahsulotlariga bank tarmog i mustaqil kreditlash limiti tatbiq
ʻ
etilmaydi.
Tijorat banklarida kredit ajratishdan oldin kredit komissiyasi xulosasi olinadi
va ushbu xulosaga ko‘ra kredit ajratiladi yoki ajratilmaydi.
Kredit komissiyasi – bank tarmog’ining boshqaruvchisi buyrug’iga muvofiq,
bank tarmog’ida kreditlash amaliyoti bilan bevosita shug’ullanadigan malakali
mutaxasislar ishtirokida tuzilib, mijozlarga aktivlarni joylashtirishga, xususan,
kredit ajratish, lizing va faktoring, shuningdek boshqa turdagi moliyaviy xizmatlar
ko‘rsatish bilan bog’liq masalalarni ko‘rib chiqish, bank aktivlarini boshqarish
borasida vakolatiga kiritilgan boshqa masalalarni muhokama qilib, tegishli qarorlar
qabul qiladigan kollegial organ.
23

Kredit komissiyasi tarkibi va soni kredit maqsadi, miqdoridan (bunda bir
qarz oluvchi yoki o‘zaro aloqador qarz oluvchilar guruhi hisobga olinadi) kelib
chiqib belgilanadi.
1)Korporativ kredit yo‘nalishida to‘lov terminallariga ajratilayotgan
loyihalarni ko‘rib chiqish bo‘yicha kredit komissiyasi tarkibi
- Kredit komissiyasi raisi – korporativ xizmatlar bo‘limi boshlig’i
- Kredit komissiyasi azosi – kredit mutaxasisi
2)Korporativ kreditlash yo‘nalishidagi kredit loyihalarni ko‘rib chiqish
kredit komissiyasi tarkibi:
- Kredit komissiyasi raisi – bank tarmog’ining boshqaruvchisi
- Komissiya a’zosi – Undiruv xizmati boshlig’i (Undiruv xizmati boshlig’i
shatat birligi mavjud bo‘lmagan bank tarmoqlarida Undiruv xizmati yoki Bek ofisi
bo‘limi tajribali xodimi)
- Kredit komissiyasi a’zosi – Korporativ xizmatlar bo‘limi boshlig’i (bo‘lim
boshlig’i shatat mavjud bo‘lmagan bank tarmoqlarida Korporativ xizmatlar bo‘limi
tajribali xodimi)
Kredit loyihasi uchun mas’ul shaxs Kredit komissiyasida ovoz berish
huquqisiz ishtirok etadi.
Kredit komissiyasining asosiy maqsadi quyidagilardan iborat:
-loyihalarni moliyalashtiridan avval loyiha va qarz oluvchi chuqur tahlil
qilinishini muvofiqlashtirish
-loyihalarni moliyalashtirishdan avval muhokama qilish orqali loyihadagi
mavjud tavakkalchiliklarni o‘rganishi va oldini olish choralarni ko‘rish
-kredit portfelini yaxshilash va o‘sishni ta’minlash
-kredit portfelini hajmini oshirish orqali bankka yuqori daromad keltirish
-kredit portfelini maqbul diversifikatsiya qilib boorish
-kredit siyosatida va boshqa meyoriy hujjatlarda ko‘rsatilgan maqsadlarni
amalga oshirish.
Kredit komissiyasi quyidagi masalalarni o‘zi mustaqil ko‘rib chiqib, yakuniy
qaror qabul qilish va ushbu xizmatlarni ko‘rsatish vakolatiga ega:
24

-bank tarmog’i uchun belgilangan limit doirasida kredit loyihalarni ko‘rib
chiqish
-kredit mahsulotlari pasportlarida bank tarmog’i mustaqil kreditlash
limitidan yuqori loyihalarni ko‘rib chiqish bo‘yicha vakolat berilgan holatlarda
kredit loyihalarni ko‘rib chiqish
-bosh bankning vakolatli organlarni tomonidan ko‘rib chiqilgan yirik
kreditlar bo‘yicha kredit qarzdorligi mavjud bo‘lgan qarz oluvchiga zarur hollarda
1 martagacha birlamchi garov asosida aniq maqsadlar uchun (aylanma
mablag’larni to‘ldirish, avtomashina sotib olish va boshqa korxonaning zarur
bo‘lgan maqsadlarni moliyalashtirish uchun) parallel kreditlar berish huquqiga ega
(bunday kredit to‘liq so‘ndirilgan taqdirda, qayta ajratilishi mumkin). Bunda
parallel kredit summasi bank tarmog’ining bir qarz oluvchi yoki o‘zaro aloqador
qarz oluvchilar guruhini mustaqil kreditlash limitidan ortmasligi zarur.
Kredit komissiyasi va a’zolarining javobgarligi:
-qarz oluvchining faoliyatiga mos ravishda maxsus litsenziya va muvofiqlik
-sertifikatlarining mavjudligi o‘rganilganiga;
-qarz oluvchining loyiha bo‘yicha rejalashtirilayotgan faoliyati
qonunchilikka va korxonaning o‘z ustaviga mos kelishligiga;
-bosh bank vakolatli organiga haqiqatga mos kelmagan ma’lumotlar taqdim
etilib, qarorchiqarilganligi aniqlangan hollarda;
-bosh bank vakolatli organi qarori shartlari to‘liq amalga oshirilmay kredit
ajratilgan taqdirda hamda belgilangan tartibda monitoring qilinmaslik oqibatida
loyiha samarasiz bo‘lganda;
-ichki hujjatlar bilan belgilangan boshqa masalalarga.
Banklarda kreditlash jarayonining boshqaruvini fundamentini kredit
siyosati tashkil qiladi. Bank tomonidan ishlab chiqarilgan kredit siyosati
boshqaruvni samarali boshqaruvini ta’minlashga yordam beradi va kreditlash
faoliyatini turli parametrlari va andozalarini belgilab beradi. Ushbu andozalardan
ma’sul bank xodimlari foydalanishlari lozim. Kredit siyosati bank boshqaruvi
25

tizimidagi xodimlar, boshqaruv a’zolari, ahamiyatli qaror qabul qiluvchi vakolatli
shaxslarning xatti harakatlarni yo‘lga soladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2000 yil 2 martdagi “Tijorat
banklari kredit siyosatiga qo‘yiladigan talablar to‘g’risida”gi Nizomga asosan
bankning kredit siyosatiga quyidagicha ta’rif beriladi: Bankning kredit siyosati –
kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi risklarni boshqarishda bank raxbariyati
tomonidan qabul qilinadigan choralar va uslublarni belgilovchi hamda bank
rahbariyati va xodimlari kreditlar portfelini samarali boshqarishga doir
ko‘rsatmalar bilan ta’minlovchi hujjatdir.
Kredit siyosatining muhim tamoyillaridan biri shuki, u kredit faoliyati
maqsad va vazifalarni aniqlab beradi. Kredit siyosati o‘z navbatida bank
faoliyatidagi kredit menejmentining oqilona va samarali tarzda olib borishiga asos
bo‘lib xizmat qiladi.
Kredit siyosati yaxshi tuzilgan bo‘lsa, riskni minimallashtirish va
boshqarishga yordam beradi. Kredit siyosati bank faoliyatida juda muhim
ahamiyat kasb etadi, chunki ushbu siyosatda kreditlashning umumiy qoidalari va
tamoyillari, eng muhimi ishlar ketma ketiligi ko‘rsatilib o‘tilgan bo‘ladi. Kredit
siyosati barcha xodimlar uchun teng ahamiyatga ega bo‘lishligi kerak va bir xil
bo‘ysunishlari lozim.
Bank kredit siyosati bank resurslari, ularning joylashtirilish bilan
chambarchas bog’liq. Bank resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mablag’lar,
jumladan yuridik va jismoniy shaxslarning depozitlaridan tashkil topadi. Bank
tomonidan to‘plangan resurslarni to‘g’ri va oqilona joylashtirish bankning kredit
siyosatining sifatiga bog’liq bo‘ladi. Kredit siyosati sifatiga va xolatiga qarab bank
jalb qilgan resurslarini to‘g’ri joylashtirish va oldindan ko‘zlangan daromad olish
imkoniyati yaratiladi.
1.1-jadval
Kredit yo’qotishlarga ta’sir ko’rsatuvchi omillar
26

Ichki omillar 70 foiz Tashqi omillar 30 foiz
Ta’minot yetishmasligi 25 foiz Kompaniyani bankrotligi 15 foiz
Mijoz faoliyatini yaxshi
o ‘ rganmaslik 20 foiz Oilaviy muammolar 5 foiz
Ta ’ minotni yomonligi 5 foiz Ta ’ magirlik 4 foiz
Boshqa ichki omillar 1 foiz
Tahlil natijalaridan ko ‘ rinadiki , kredit yo ‘ qotishlariga ta ’ sir qiluvchi ichki
omillar ichida asosiy o ‘ rinlarni kredit uchun ta ’ minotning yetishmasligi hamda
mijoz faoliyati va arizasini yaxshi tahlil q ila olmasligi hisoblanadi . Shunisi
xarakterliki , respublikamiz milliy bank tizimida ham kreditning qaytmasligiga
sabab buluvchi birlamchi omillar ana shulardir .
1.4 Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish va
uning nazariy huquqiy asoslari
Xo‘jalik yurituychi subyektlarga va aholiga kreditlar berish tarixan tijorat
banklari faoliyatining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Tijorat banklarining paydo
bo‘lish tarixiga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlarga nazar tashlasak, banklar avvalo
birinchi o‘rinda kredit operatsiyalarini bajarish ehtiyoji tufayli yuzaga kelganligini
guvohi bo‘lamiz Aksariyat mualiflarning qarashlariga ko‘ra, banklar tovar-pul
munosabatlarining riyojlanishi bilan bog’liq ravishda emas, balki keng ko‘lamdagi
kredit operatsiyalarini amalga oshirish zaruriyati tufayli paydo bo‘lgan.
Bank quyidagi uchta yo nalish bo yicha kreditlashni amalga oshiradi:ʻ ʻ
1) korporativ mijozlar (yuridik shaxslar va yuridik shaxs tashkil qilmasdan
27

faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari) ni kreditlash;
2) chakana mijozlar (bankning chakana xizmatlaridan foydalanuvchi jismoniy
shaxslar) ni kreditlash;
3) banklararo kreditlash.
Kreditlashning umumiy tamoyillari quyidagilar:
a) muddatlilik;
b) to lovlilik;ʻ
c) qaytarishlik;
d) ta minlanganlik;
ʼ
e) maqsadlilik
“Nobank kredit tashkilotlari va mikromoliyalashtirish faoliyati to g risida”gi
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi qonuniga muvofiq jismoniy shaxslarga mikroqarzlar,
ʻ
tadbirkorlik subyektlariga mikrokreditlar muddatlilik, to lovlilik va qaytarishlik
ʻ
tamoyillari asosida ajratilishi mumkin.
Korporativ mijozlarga kredit ajratishda loyihalarning miqdoriga qarab
kreditlar quyidagi turlarga bo linadi:
ʻ
1.2-jadval
Loyihalarning miqdoriga ko’ra kreditning turlari
Kredit turi kredit miqdori
Mikrokredit 300,0 mln. so mgacha
ʻ
Mikro-kichik 300,0 mln. so mdan 1
ʻ 200,0 mln.
so mgacha
ʻ
Kichik kredit 1 200,0 mln. so mdan 5
ʻ 000,0 mln.
so mgacha
ʻ
O rta kredit
ʻ 5 000,0 mln. so mdan 10
ʻ 000,0 mln.
so mgacha
ʻ
Yirik kreditlar 10 000,0 mln. so mdan 60
ʻ 000,0 mln.
so mgacha
ʻ
Yirik TOP kreditlar 60 000,0 mln. so mdan yuqori
ʻ
28

Kredit loyihalarining qiymatini aniqlashda qarz oluvchi tomonidan
so ralayotgan kredit miqdoriga ushbu qarz oluvchiga, o zaro aloqador qarzʻ ʻ
oluvchilar guruhining “Hamkorbank” ATB barcha bank tarmoqlarida hamda bank
ishtirokida tashkil qilingan lizing kompaniyalarida mavjud kredit (lizing, bank
kafolati va boshqa majburiyatlari) qarzdorliklari qo shgan holda hisoblanadi.
ʻ
Qarz oluvchining arizasi kelib tushgan kundan boshlab, bank vakolatli organi
tomonidan kreditning segmenti va maqsadiga qarab ushbu ariza bo yicha qaror
ʻ
qabul qilish muddati quyidagicha belgilanadi:
- mikrokreditlarda:
- aylanma mablag larni to ldirish maqsadi uchun — 7 bank ish kunigacha;
ʻ ʻ
- asosiy fondlarni shakllantirish uchun – 10 bank ish kunigacha;
- kichik kreditlarda:
- aylanma mablag larni to ldirish maqsadi uchun — 10 bank ish kunigacha;
ʻ ʻ
- asosiy fondlarni shakllantirish uchun – 15 bank ish kunigacha;
- o rta kreditlarda:
ʻ
- aylanma mablag larni to ldirish maqsadi uchun — 10 bank ish kunigacha;
ʻ ʻ
- asosiy fondlarni shakllantirish uchun – 20 bank ish kunigacha;
- yirik kreditlarda:
- aylanma mablag larni to ldirish maqsadi uchun — 15 bank ish kunigacha;
ʻ ʻ
- asosiy fondlarni shakllantirish uchun – 30 bank ish kunigacha.
Investitsion loyihalari 60 bank ish kungacha bo lgan muddatda ko rib
ʻ ʻ
chiqilishi mumkin. Investitsion loyihalarni ko rib chiqish muddatlari to g risida
ʻ ʻ ʻ
qarz oluvchi xabardor kilinadi.
Ariza taqdim qilingandan so ng qarz oluvchi tomonidan taqdim qilingan
ʻ
hujjatlarda kamchiliklar aniqlangan taqdirda, bank tarmog i tomonidan ushbu
ʻ
to g risida kamchiliklar aniqlangan kunning o zida qarz oluvchiga u tomonidan
ʻ ʻ ʻ
berilgan aloqa kanallari orqali xabardor qilinadi. Kamchiliklar va ularni bartaraf
etish haqidagi xabarnoma qarz oluvchining manziliga yozma ravishda pochta
aloqasi orqali yoki qarz oluvchi tomonidan taqdim etilgan elektron kanallar orqali
yuboriladi. Xabarnomada ko rsatilgan kamchiliklar qarz oluvchi tomonidan
ʻ
15 kalendar kuni ichida bartaraf qilinmagan yoki izoh berilmagan taqdirda, arizani
29

ko rib chiqish rad etiladi va bu to g risida qarz oluvchiga bank tarmog i tomonidanʻ ʻ ʻ ʻ
yozma ravishda javob xati yuboriladi. Ushbu rad javobi qayta ariza berishga
to sqinlik qilmaydi.
ʻ
Chakana biznes yo nalishi kreditlarini ajratishda qarz oluvchining arizasi
ʻ
kelib tushgan kundan boshlab, bank vakolatli organi tomonidan ushbu ariza
bo yicha asoslantirilgan holda qaror qabul qilish va mijozlarni xabardor qilish
ʻ
ichki me yoriy hujjatlarda ko rsatib o tilgan muddatlarda amalga oshiriladi.
ʼ ʻ ʻ
Ipoteka kreditlarining hajmi, foizlari, rasmiylashtirish bosqichlari va qarz
oluvchining muvofiqlik mezonlari, hujjatlarni ko rib chiqish va qaror qabul qilish,
ʻ
shuningdek jalb qilingan mablag lar va boshqa mablag lar hisobidan
ʻ ʻ
moliyalashtirilganda, mazkur mablag hisobidan kredit ajratish shartlari hamda
ʻ
bank ichki me yoriy hujjatlarida keltirilgan talablarga asosan belgilanadi.
ʼ
Kreditlarni qaytarilishining asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi:
a) birinchi manba – korporativ mijozlar uchun mijozning pul oqimlariga
asoslangan to lov qobiliyati va loyihaning samaradorligi, jismoniy shaxslar uchun
ʻ
ularning o z faoliyati natijasida olingan daromadlari, pensiya va boshqa
ʻ
daromadlar;
b) ikkinchi manba – ta minot hisoblanib, bunda garov (mol-mulk) ta minoti
ʼ ʼ
kredit to lovining yagona manbasi bo lmasligi lozim;
ʻ ʻ
c) uchinchi manba – amaldagi normativ-huquqiy hujjatlar asosida belgilab
berilgan manbalar.
Quyida ko rsatilgan holatlarda kredit ajratish mumkin emas:
ʻ
a) avval olingan kreditlarni qaytarish uchun;
b) axloqiy normalarga zid hisoblangan maqsadlarga;
c) zararlarni qoplashga hamda zarar ko rib ishlovchi yuridik shaxslar va
ʻ
ularning tarkibiy bo limlariga;
ʻ
d) nizom jamg armasi belgilangan tartibda va muddatda shakllanmagan
ʻ
xo jalik yurituvchi subyektlarga;
ʻ
e) muddati o tgan majburiyatlarni qoplashga (ish haqiga ajratilgan
ʻ
kreditlardan tashqari);
f) nolikvid balansga ega bo lgan yuridik shaxslar va ularning tarkibiy
ʻ
bo limlariga, (normativ-huquqiy hujjatlarda va O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Hukumatining boshqa hujjatlarida belgilangan boshqa hollarda Bosh bank
vakolatli organi ruxsati bilan kredit ajratilishi mumkin);
30

g) normativ-huquqiy hujjatlarda, shuningdek XMI mablag lari hisobidanʻ
moliyalashtirilayotgan loyihalar bo yicha XMI bilan bank o rtasida tuzilgan
ʻ ʻ
shartnomalarda taqiqlangan faoliyat turlarini moliyalashtirishga;
h) ilgari olingan kreditlar bo yicha so ndirilmagan muddati o tgan qarzdorlik
ʻ ʻ ʻ
mavjud bo lgan jismoniy shaxslarga;
ʻ
i) jismoniy shaxslarga xorijiy valyutada kreditlar berish;
j) qimorxona faoliyatiga va mohiyati jihatidan qimor o yinlariga
ʻ
tenglashtirilgan faoliyati mavjud bo lgan mijozlarga;
ʻ
k) mikroqarz ajratishda jismoniy shaxsning qarz yuki ko rsatkichi 50 foizdan
ʻ
ortgan holatlarda;
l) ta lim kreditlari tabaqalashtirilgan to lov-kontrakt asosida va
ʼ ʻ
tabaqalashtirilgan to lov-kontraktning minimal miqdoriga teng bo lgan bir martalik
ʻ ʻ
to lov asosida tahsil olish uchun;
ʻ
m) salbiy kredit tarixi mavjud bo lganlar qarz oluvchilarga (bosh bank
ʻ
vakolatli organlari ruhsati hamda avtomatlashgan skoring jarayonidan ijobiy qaror
qabul qilingan holatlar bundan mustasno).
n) O zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari bilan amalga oshiriladigan
ʻ
alohida yirik loyihalardan tashqari, hududlarni va tarmoqlarni rivojlantirish
doirasida investitsiya loyihalarini kreditlash ushbu loyiha tashabbuskorning
shaxsiy mablag i hisobidan loyiha qiymatining 30 foizidan kam bo lmagan
ʻ ʻ
miqdorda moliyalashtirilgan taqdirda amalga oshiriladi.
Bank tarmoqlariga belgilangan limit doirasidagi loyihalar bo yicha mijozga
ʻ
kredit ajratish to g risida ijobiy qaror qabul qilingach, bank va mijoz o rtasida
ʻ ʻ ʻ
kredit shartnomasi 30 kalendar kun ichida imzolanishi kerak. Bosh bankning
vakolatli organlari tomonidan ma qullangan loyihalar bo yicha kredit
ʼ ʻ
shartnomasini rasmiylashtirish muddati loyiha bo yicha ijobiy qaror qabul qilingan
ʻ
kundan boshlab 60 kundan ortmasligi lozim. Agar Bosh bankning vakolatli organi
qarorida qo shimcha muddat talab qilinadigan shartlar ko rsatilgan bo lsa, ushbu
ʻ ʻ ʻ
muddat 90 kungacha bo lishi mumkin. Ushbu muddatda kredit shartnomasi
ʻ
imzolanmagan loyiha bo yicha qabul qilingan qaror mijozni yozma ravishda
ʻ
xabardor etish orqali o z kuchini yo qotgan deb hisoblanadi.
ʻ ʻ
Yozma xabar topshirilgan yoki buyurtma pochta orqali jo natilgan sana
ʻ
mazkur yozma xabar yuborilgan sana hisoblanadi.
Bank tomonidan moliyalashtirilayotgan loyihalar bankning ekologik va
31

ijtimoiy menejment tizimi to g risidagi Siyosati hamda Nizom talablariga muvofiqʻ ʻ
amalga oshiriladi.
Bank kredit ajratishda halollik, shaffoflik, ishonchlilik, sherikchilik
munosabatlari, iqtisodiy manfaatlar va imkoniyatlarni hisobga olish tamoyillariga
rioya qiladi.
Bank tomonidan mijozlarga ajratiladigan kreditlardan foydalanish shartlari
bozor tamoyillari, shu jumladan mavjud resurslarning muddatliligi, loyihalarning
texnik-iqtisodiy asoslari, kreditlarning qaytarilish imkoniyatidan kelib chiqqan
holda mustaqil ravishda
Kredit muddatlari
Korporativ mijozlarga kreditlar kreditlanayotgan tadbirning o zini-o zi
ʻ ʻ
qoplashini hisobga olgan holda quyidagi muddatlarga beriladi:
a) qarz oluvchi o z faoliyatini boshlashi uchun aylanma mablag larni
ʻ ʻ
shakllantirish va investitsiya loyihasining texnik-iqtisodiy asoslanishini ishlab
chiqishga — 12 oy muddatgacha;
b) aylanma mablag larni to ldirishga — 18 oy muddatgacha;
ʻ ʻ
c) qishloq xo jaligi mahsulotlarini yetishtirishni tashkil etish uchun aylanma
ʻ
mablag larni to ldirishga — 24 oy muddatgacha;
ʻ ʻ
d) qurilish yoki rekonstruksiya qilish ishlarini amalga oshirish muddatlaridan
kelib chiqib qurilish yoki rekonstruksiya qilish uchun – 24 oy muddatgacha.
Bunda, 12 oydan ortmagan muddatga imtiyozli davr berilishi mumkin;
e) asosiy vositalar sotib olishga hamda asosiy vositalarni (bino-inshoot)
qurilishiga va rekonstruksiya xarajatlariga, shu jumladan investitsion kreditlarning
muddati loyihani o zini-o zi qoplashidan kelib chiqib ko pi bilan 60 oy
ʻ ʻ ʻ
muddatgacha.
f) Bosh bank vakolatli kollegial organi tomonidan loyihalarga boshqacha
muddatlar ham belgilanishi mumkin
Jismoniy shaxslarga ajratiladigan kreditlar (mikroqarzlar) muddati ichki
me yoriy hujjatlarga asosan belgilanadi.
ʼ
Jismoniy shaxslarga bankning o z mablag lari hisobidan beriladigan ipoteka
ʻ ʻ
kreditlari muddatlari Bank boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan bankning ichki
32

me yoriy hujjatlariga asosan belgilanadi. ʼ
Xalqaro va mahalliy moliya institutlaridan jalb qilingan mablag lar
ʻ
hisobidan ipoteka kreditlari ular bilan tuzilgan shartnomalarda kelishilgan
muddatgacha ajratiladi.
Aylanma mablag lar uchun ajratilgan kredit tani bo yicha quyidagicha
ʻ ʻ
imtiyozli davr qo llanilishi mumkin:
ʻ
a) 15 oygacha ajratilganda uzog i bilan 6 oygacha (bunda kredit 12 oygacha
ʻ
ajratilganda imtiyozli davr ajratilayotgan kredit muddatining ikkidan bir qismidan
uzoq bo lmasligi shart);
ʻ
b) 15 oydan yuqori muddatga ajratilganda uzog i bilan 8 oygacha.
ʻ
Asosiy vositalarni sotib olish uchun ajratilgan kreditning asosiy qismi
bo yicha quyidagicha imtiyozli davr qo llanilishi mumkin:
ʻ ʻ
a) 18 oydan 36 oygacha ajratilganda uzog i bilan 6 oygacha;
ʻ
b) 36 oydan yuqori muddatga ajratilganda uzog i bilan 12 oygacha.
ʻ
Kredit foizi uchun imtiyozli davr qo llanilmaydi va har oyda so ndirib
ʻ ʻ
boriladi. Bosh bank Kredit qo mitasining qaroriga asosan kredit foizlari uchun ham
ʻ
imtiyozli davr qo llanilishi hamda kredit tani uchun ham boshqacharoq
ʻ
muddatlarga imtiyozli davr belgilanishi mumkin.
Kredit foiz stavkasi va boshqa to lovlar hisob-kitobi
ʻ
O z mablag lari yoki jalb qilingan resurslar hisobidan berilayotgan kreditlar
ʻ ʻ
bo yicha foiz stavkasi mijoz bilan o zaro kelishuvga ko ra kredit shartnomasida
ʻ ʻ ʻ
belgilanadi.
Kredit foiz stavkasini aniqlash:
Bankning joriy va istiqboldagi likvidligini ta minlash maqsadida
ʼ
ajratiladigan kreditlar uchun tavsiya etiladigan eng kam foiz miqdori
“Hamkorbank” ATBning Foiz siyosati doirasida Likvidlilikni va moliyaviy
tavakkalchiliklarni boshqarish qo mitasi tomonidan belgilab boriladi.
ʻ
Loyihaning ahamiyati, bank mijozi xususiyati va o sha paytdagi bozor
ʻ
holatidan kelib chiqib, Kredit komissiyasi va Bosh bank Kredit qo mitasi kredit
ʻ
uchun boshqacha tartibda va miqdorda foiz stavkasini belgilashi mumkin. Bosh
bank ruxsati bilan Kredit komissiyasi tavsiya etilgan eng kam foiz miqdoridan past
foiz stavkada kredit ajratishga qaror qabul qilishi mumkin.
Tadbirkorlik subyektlariga kredit ajratishda kredit foizidan imtiyoz qo llash
ʻ
O zbekiston Respublikasi davlat jamg armalari, agentliklari va boshqalar
ʻ ʻ
33

tomonidan foiz xarajatlarining bir qismini qoplash uchun kompensatsiya berishi
orqali amalga oshiriladi.
O zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat jamg armalari va agentliklariʻ ʻ
mablag lari hisobidan loyihalar moliyalashtirilganida ular bilan tuzilgan
ʻ
shartnomalarda nazarda tutilgan foiz stavkalari qo llanishi mumkin.
ʻ
Kredit ajratish uchun talab etiladigan hujjatlar ro‘yxatini taqdim etish
1.3-jadval
Tadbirkorlik subyektlariga kredit ajratilishida talab etiladigan hujjatlar.
Kredit segmenti Aylanma Investitsion
Mikrokredit Talab etilmaydi Talab etilmaydi
Mikro-kichik 1-pog’ona Talab etilmaydi Talab etilmaydi
Mikro-kichik 2-pog’ona Pul oqimlari prognozi Pul oqimlari prognozi
Kichik 1-pog’ona Pul oqimlari prognozi Pul oqimlari prognozi
Kichik 2-pog’ona Pul oqimlari prognozi Biznez reja
Kichik 3-pog’ona Pul oqimlari prognozi Biznez reja
O‘rta 1-pog’ona Biznez reja Biznez reja
O‘rta 2-pog’ona Biznez reja Biznez reja
Yirik Biznez reja Biznez reja
Top yirik Biznez reja Biznez reja
Bob Tijorat banklarida kredit ta’minoti, riski va uni
Ⅱ
boshqarish usullari
2.1 Kredit riski, ularni baholash va boshqarish usullari
Tijorat banklari faoliyatida kreditlash jarayonida yuzaga keladigan kredit
risklarini aniqlash, ularning risk darajasini baholash va ularni samarali boshqarish
banklar faoliyatida yuzaga keladiga risklaming hajmi va ta’sir doirasini belgilab
beradi. Shu bois, bank risklarining ichida asosiy o‘rinni egallovchi kredit
risklarining ta’sir darajasini kamaytirish banklarning daromadlari va foyda olish
imkoniyatini kengaytiradi.
34

Bizning fikrimizcha tijorat banklari faoliyatida kredit risklarining yuzaga
kelishining bosh sabablarida biri- bank tomonidan mijozning kreditga
layoqatliligini to‘g’ri baholashdir. Chunki kredit oluvchi mijozning kreditga
layoqatliligi va moliyaviy ahvolini oldindan aniq va to‘g’ri tahlil qilib baho
bermaslik, bank tomonidan ajratilgan kreditning riskli yoki muammoli kredit
aylanishiga olib keladi. Bu jarayon to‘g’risida fikr yuritar ekanmiz, ta’kidlashimiz
kerakki, har bir mamalakatda kredit oluvchi subyektning kredit olish imkoniyatini
baholashga o‘zining mustaqil yondashuvi mavjud.
O`zbekiston respublkasida mijozlaming kreditga layoqatliligini baholashda
kreditga layoqatlilikning asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lgan Qoplash koeffitsienti (Kq)
likvidlilik koeffitsienti (KI) va muxtoriylik koeffitsienti (Km) hamda kreditga
layoqatlilikning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari aylanma mablag’larning kunlarda
aylanishi (Ak), aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti (Ka) va boshqa
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
2.1-formula
Kq (Qoplash koeffitsenti) = 1 2 3 guruh likvid mablag ' lar
Qisa muddatli majburiyatlar
2.2-formula
Likvidlilik koeffitsenti = 12guruh likvid mablag 'lar
Qisqa muddatli majburiyatlar
2.3-formula
Murxtorlilik koeffitsenti = O '
zmabla g '
lari
Korxona balansi
Muxtoriylik koefitsienti korxonaning iqtisodíy qay darajada mustaqil
ekanligini ko‘rsatuvchi koefitsient hisoblanadi. Mijozning kreditga
layoqatliligining qo‘shimcha ko‘rsatkichlari: Aylanma mablag’larning aylanish
koeffitsienti taxlil qilinadi.
Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlariga qarab mijozlar 3 sinfga aratiladi va
ularning sinfiga, ya’ni moliyaviy holatiga qarab kredit berishda turli yondashuvlar
qo‘llanilishi mumkin.
35

2.1-jadval
Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlariga qarab mijozlarni sinflarga ajratish
Ko‘rsatkich 1-sinf 2-sinf 3-sinf
1.Qoplash
koeffitsenti Kq Kq≥2 2>Kq>1 1>Kq
2.Likvidlik
koeffitsenti KI KI≥1,5 1,5≥KI>1 1>KI
3.Muxtorlik
koeffitsenti Km Km≥60% 60%>Km>30% 30%>Km
Kreditga layoqatlilikning har bir sinfdagi korxonalarga banklar xar xil kredit
munosabatlari tuza oladilar. 1-sinfga mansub qarz oluvchilarga bank kredit liniyasi
ochishi, kontokorent hisob raqami bo‘yicha kredit berishi, boshqa qarz
oluvchilarga nisbatan past foizlarda ishonchli kreditlar berishi, kreditlar bo‘yicha
ta’minganlik talab qilinmasligi mumkin.
2-sinfga mansub qarz oluvchilarga esa umumiy asoslarda va odatdagi
tartibda, yani majburiyatni muvofiq shaklda ta’minlanishi (kafolat, garov, kafillik)
shartlari asosida kredit beriladi. Agar uning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari ijobiy holda
bo‘lsa unda unga imtiyozlar berilishí mumkin, ammo ishonchli kreditlar
berilmaydi. Agar qo‘shimcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha kamchiliklar bo‘lsa, uning
moliyaviy ahvoli nobarqaror deb topilishi va uni yaxshilash uchun choralar
ko‘rishni talab qilinishi, kredit bo‘yicha garovni mustahkamlash, foiz stavkalarini
oshirishi, ssudaning summasini va muddatini cheklash choralarini ko‘rish mumkin
Bank chun 3-sinfga mansub korxonalarni kreditlash jiddiy risklar bilan
bog’liqdir. Shuning uchun ular kamdan kam holatlarda va yuqori turadigan
korxonalar kafolati hamda mulkni garovga qo‘ygan holatda eng yuqori foizlarda
kreditlanadilar.
Risklari boshqarish daromad bilan risk o‘rtasidagi optimal nisbatni topish,
mavjud riskni minimallashtirishni o‘z ichiga oladi. Agar risklarni oldini olishning
36

to‘liq imkoniyati bo‘lmasa, u holda oxirgi manba - bu riskni boshqarish usuli
hisoblanadi. Riskni qoplash quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Banklar tamonidan umumiy va maxsus rezerv fondlarni tashkil qilish;
Kredit bo‘yicha foizlar belgilashni to‘xtatish va boshqalar:
Bank risklarida bo‘lgani kabi kredit risklarini boshqarishda ham beshta usul
ajratib ko‘rsatiladi. Bular:
-prognoz;
-tahlil qilish;
-tartibga solish;
-kuzatib borish;
-nazorat qilish.
Demak, bank kredit risklarini boshqarish uchun eng avvalo prognoz qilib
borishi va shu prognozning qanchalik darajada bajarilishini kuzatib borishi lozim.
Shu bilan birga bank kreditlarni turlari, muddatlari, sohalari, tarmoqlari va boshqa
hususiyatlariga ko`ra ma’lum davr uchun yoki ma’lum bir sanaga tahlil qilib
boradilar, kreditlarning holatini, sifat darajasini aniqlab boradilar, zarur bo‘lsa
rezerv yaratadilar, qayta ko‘rib chiqadilar yoki hisobdan chiqaradilar. Bank kredit
portfelining sifatini nazorat qiladilar, kreditlarning qaytish yoki qaytmasligini
nazorat qiladilar, uning sabablarini o‘rganadilar.Ttijorat banklari bitta mijozga yoki
biror bir soxada kredit summasining ko‘p miqdori to‘planib qolishini oldini olish
maqsadida ssuda portfelining diversifikatsiya qilishiga aloxida e’tibor beradilar.
Buning natijasida kredit riski minimallashtiriladi va uni boshqarishga qulay sharoit
yaratadi.
Yuqorida kredit riski qarz oluvchi kredit shartnomasiga rioya qilmaganligi
natijasida bank ko‘rishi mumkin bo‘lgan zarardir deb ta’rif berdik. Kredit
munosabatlarda kreditorlar kreditga yoki qarzga berilgan summaning qayta
to‘lanishini va mo‘ljallangan foiz stavkalarini belgilangan vaqtda olishni kutadilar.
Ular riskdan qochadilar va o‘z kutishlarida riskni minimum deb qabul
qiladilar. Xaqiqatda esa ular kredit berishgacha u bilan bog’liq risk darajasi bilan
qiziqadilar, uni aniqlaydilar. Bizga ma’lumki, risk va uning darajasi doimo
37

o‘zgarib turadi. Shu sababli kreditor tomonidan kutiladigan natija har doim ham u
o‘ylaganidek bo‘lmasligi mumkin.
Kredit riski yoki qarzning qaytarmaslik xavfi kreditorning kredit kelishuviga
asosan kreditni o‘z vaqtida qaytarilishiga va kredit shartlarini bajara olishiga
ishonchsizligidan kelib chiqadi.
Bu holat quyidagilar ta’sirida vujudga kelishi mumkin:
a) tadbirkorlikda, iqtisodiy yoki siyosiy muhitda kutilmagan o‘zgarishlar yuz
berishi natijasida qarzdorning pul tushumini kerakli darajada ta’minlay
olmasligi;
b) kreditga qo‘yilgan garovning kelajakdagi qiymati va sifatiga bo‘lgan
ishonchsizlik (narx o‘zgarishi, qo‘yilgan mulkning xaridorligi)
c) qarz oluvchining tadbirkorlik dunyosida obro‘siz bo‘lib qolishi.
Yuqorida qayd etilgan holatlar banklarning risklarni boshqarish va ularni
rejalashtirish uchun doimiy ishlar olib borishga majbur etadi.
Kredit riskining tarkibiga quyidagi risklarni kiritish mumkin:
1.Kreditni o‘z vaqtida qaytarmaslilk bilan bog’liq risklar. Riskning bu turi
qarz oluvchi kredit shartnomasining shartlarini bajarmasligi natijasida kreditní o‘z
vaqtida qaytmasligiga olib keladi.
2. Likvidlik risk (to‘lovlarning muddatida o‘tkazmaslik).
Bu risk kreditni va foizlarni muddatida qaytara olmaslik natijasida bank
likvid mablag’larining kamayishiga olib kelishi bilan bog’liq.
3.Kreditni ta’minlash bilan bog’liq risk
Bu riskni alohida ko‘rib bo‘lmaydi, balki bu kreditni qaytarmaslik bilan
bog’liq bo‘lgan risk bilan birgalikda o‘rganiladi. Bu risk turi kredit uchun
qo‘yilgan garovni sotishdan tushgan mablag’ ajratilgan kreditni qoplash uchun
yetarli emasligi bilan bog’liqdir. Natijada bank o‘z talabini to‘la qondira olmaydi.
4.Qarz oluvchining ishbilarmonligi bilan bog’liq risklar. Bu risk
korxonaning ish faoliyati bilan bog’liq bo‘lib (sotib olish, ishlab chiqarish va
sotish), ammo boshqa risklardan farqli o‘laroq bu riskka korxona rahbaridan
bog’liq bo‘lmagan omillar ta’sir ko‘rsatadi, masalan tarmoqning rivojlanishi va
38

konyukturasi. Bu riskning hajmini investitsion dastur va ishlab chiqaradigan
mahsulot turi va sifati belgilaydi.
5.Kapitalning tarkibiy qismi bilan bog’liq risklar. Bu risklar passivlarning
tarkibiy qismi va ishbilarmonlik riski bilan bog’liqdir. Tijorat bankning kredit
risklarini boshqarish jarayonida bir nechta umumiy xarakterlovchi bosqichlarga
ajratiladi:
bankning kredit siyosatining maqsad va vazifalarini ishlab chiqish;
ma’muriy echimlarni qabul qilish tizimini va kredit riskini boshqarish
ma’muriy tarkibini tashkil etish;
qarzdorning moliyaviy holatini tahlil qilish;
qarzdorning kręditlash tarixini, uning aloqalarini aniqlash;
kredit shartnomasini ishlab chiqish va imzolash;
kreditlarning qaytarilmaslik riskini tahlil qilish;
barcha ssudalar portfeli bo‘yicha qarzdorning kredit monitoringini yo‘lga
qo‘yish va uzluksizlashtirish;
muddati o‘tgan va shubhali kreditlarni qaytarish va garovni sotish bilan
bog’liq tadbirlarni amalga oshirish va boshqalar.
Hozirgi kunda har bir tijorat banki o‘ zining kredit siyosatiga ega. Ilgari
barcha tijorat banklari Markaziy bank tomonidan tasdiqlangan qisqa va uzoq
muddatlik reditlash operatsiyalarini tashkil qilish bo‘yicha tartib va nizomlar
asosida o‘zlarining kredit faoliyatlarini yuritgan bo‘lsalar, bank tizimini isloh qilish
va erkinlashtirib borish natijasida banklarga erkinliklar berildi. Bu erkinliklarni
ularning o‘z kredit siyosati, foiz siyosati, depozit siyosatiga ega ekanliklarida
ko‘rish mumkin. Har bir tijorat banki 1 yil uchun kredit siyosatini ishlab chiqadi va
shu siyosat asosida kreditlash operatsiyalarini amalga oshiradi. Ushbu kredit
siyosatida kreditlash borasidagi maqsad va vazifalari belgilab olinadi.
Kredit riskini boshqarishda quyidagi usullardan keng ko‘lamda
foydalaniladi:
Kredit va uning foizint sug’urtalash
39

Bankning mijozlarning to‘lovga qobilligini baholash tizimini
takomillashtirish.
Kredit riskini baholash tizimini takomillashtirish
Kredit monitoringini kuchaytirish
Kredit riskini kamaytirish maqsadida jori qilingan iqtisodiy normativlari
bajarilishigiga rioya qilish.
Mamlakatimizda tijorat banklari tomonidan kredit risklarini baholash va
tartibga solish tizimini takomillashtirish borasida shuni aytish mumkinki, ushbu
yo‘nalishda mavjud kreditlar va ular bilan bog’liq risklarni o‘rganish hamda
kelgusida berilishi mumkin bo‘lgan kreditlar va ular bilan bog’liq risklarni
o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ushbu kredit risklarini o‘rganish ularning
bank faoliyatiga banklarning kreditlash jarayoniga ta’sirini aniqlab olish mumkin.
Bu esa o‘z navbatida bank faoliyatini samarali tashkil etish borasida amalga
oshirish lozim bo‘lgan qadamlardan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston bank amaliyotida yuqorida keltirilgan kredit risklarini
boshqarishda jaxon amaliyoti tajribasidan foydalanish mumkin. Risklarni
kamaytirish uchun ularni baholab borish talab etiladi.
Kredit risklarini baholashning besh asosiy o‘lchovi mavjud:
1. Reputatsiya. Mazkur Jarayon shaxsiy muomala, ham shaxsiy, ham ish
bo‘yicha tajribasidan iborat bo‘lishi kerak. (kreditor, mahsulot yetishtirib
beruvchilar va mijozlari tekshirish)
2. Imkoniyatlar. Qarz oluvchi o‘zining barcha operatsiyalari bo‘yicha
(o‘zining butun faoliyati davomida qarz oluvchining olgan pullari) yoki aniq loyiha
bo‘yicha mablag’ olish qobilyati va pul vositalarini boshqarısh qobilyati
3. Kapital. Qarz oluvchining kapital bazasi va kredit so‘ralgan loyiha uchun
o‘zining mablag’larini sarflashga doir qatiyligi. Qarz oluvchi loyiha xavfi
ma’suliyatini kredit beruvchi bank bilan birga o‘z zimmasiga olishi, o‘zining
hissadorlik kapitalining qabul qilinishi mumkin bo‘lgan qismini taqdim etib, o`ziga
tegishli bo‘lgan majburiyatlarini zimmasiga olishi kerak.
40

4. Shart-sharotlar, Mahally, hududiy va umummilly iqtisodning joriy ahvoli
va tasnifi, shuningdek qarz oluvchi xo‘jaligining sohalari
5.Garov. Kreditni garov yoki kafillik shaklida ishonchli ta’minlash boshqa
tomondan kuchsizliklarni yo‘qqa chiqarib qo‘yadi. Kredit risklarini baholashdagi
yana bir muammolardan biri bu mijoz haqida, kreditlanayotgan soha to‘g’risida
hamda mamlakatdagi iqtisodiy, vaziyat va kelgusidagi o‘zgarishlar haqida mas’ul
kredit xodimining yetarlicha bilim va ko‘nikmaga ega emasligi. To‘g’ri
bugungi kundagi kredit mutaxassislari yuqoridagilardan xabardor hisoblanadi.
Lekin ba’zi bir bank xodimlari tomonidan kredit riskini baholashda ushbu
omillarni birortasini to‘g’ri tahlil qila olmaslik holatlari ham uchrab turibdi yoki
kredit riskini baholashda bir tomonlama yondashuvga ko‘proq ahamiyat
qaratmoqda. Misol uchun faqatgina mijoz moliyaviy holatini tahlil qilish va
ta’minot shartlarini o‘rganish orqali kredit risikni baholashni aytish mumkin.
Oddiygina kichik biznes subyektini kreditlashda ham kredit riskini har tomonlama
baholash talab etiladi. Chunki har qanday mijozning samarali ish yuritishi
bankning daromadiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mijozning foyda bilan ishlashi
bankga kelib tushadigan tushumlarning o‘z vaqida tushishiga xizmat qiladi. Mijoz
moliyaviy holatidagi oqsashlar o‘z navbatída kredit va u bilan bog’liq to‘lovlarning
kechikishiga olib kelishi mumkin.
Kredit riskini to‘g’ri baholay olmaslik tijorat banklari kredit portfelida
muammoli kreditlar hajmini ortishiga olib keladi. Muammoli kreditlarning ortishi
o‘z navbatida bir qator salbiy oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin. Bularga bank
aktivlarining yomonlashuvi, omonatchilar, investorlarning bankka bo‘lgan ishonchi
yo‘qolishi va bank nufuzining pasayishi, tijorat banklarining muammoli kreditlarni
bartaraf etishni nazorat qilishi sababli, bankning ma’muriy xarajatlarining ortib
ketishi, kredit operatsiyalaridan olinayotgan foyda hajmining qisqarishi tufayli,
moddiy rag’batlantirishlarning susayishi, bankning malakali kadrlaridan mahrum
bo‘lish riskining ortishi kabilarni kiritish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, kredit
riskining ortishi yoki noto‘g’ri baholanishi boshqa bir bank riskini keltirib
chiqarishi mumkin ekan. Yana shuni aytish kerakki, kredit risklarini baholashda
41

kreditlarni umumiy turlari bo‘ yicha va alohida mijozga berilgan kredit bo‘yicha
baholash mumkin. Bu esa o‘z navbatida bank xodimiga bir qator qiyinchiliklarni
tug’diradi. Ya’ni kredit so‘rab murojaat qilgan va kredit olgan hamma mijoz ham
bir xil faoliyat yuritmaydi.
Ularning har biri alohida sohaga tegishli bo‘lb, moliyaviy va sifat
ko‘rsatkichlarini baholash ham turlicha amalga oshirilishi talab etiladi. Bank
xodimi har bir mijozning tarmoq va sohalaridan kelib chiqib kredit riskini
baholashiga to‘g’ri keladi.
Kredit risklarini tartibga solish tizmidagi asosiy masalalardan biri bu
riskning qaysi turiga mansubligini aniqlab olishdadir. Bu borada ko‘pincha kredit
riskini keltirib chiqaruvchi omillarga asoslanib tartibga solinadi. Bu Jarayondagi
muammo shundaki, bir vaqtni o‘zida bir necha omillar sababli kredit riski vujudga
kelsa va u orqali bank ma’lum bir yo‘qotishlarga duch kelsa, ushbu omillarning
ta’siri qanday bo‘lganligi qaysi omilning riskni keltirib chiqishdagi ulushi qancha
bo‘lganligini aniqlashdir. Ushbu jarayonga aniqlik kiritilmasa, keyinchalik shu
kabi kreditlash jarayonida qaysi omillarga ko‘proq e’tibor qaratish lozimligi
borasida ikkilanish yoki mavhumlik paydo bo‘lishi mumkin.
Kredit riskini baholashning keyingi bosqichi qarz oluvchi haqidagi
moliyaviy axborot yig’indisi hisoblanadi. Bankka taqdim etilayotgan moliyavly
axborotlar mustaqil ekspertlar tomonidan tayyorlangan bo‘lsa maqsadga muvofiq
bo‘lar edi.
Moliyaviy axborotlar tarkibiga quydaglar kirishi kerak:
- qarz oluvchining yillik (yarim yilik yoki choraklik bo‘lsa yaxshiroq)
xisoboti; balans, daromad to‘g’risida hisobot, pul fondlari to‘g’risida hisobot
- qisqa kreditlar uchun aylanma mablag’lari- zaxiralar strukturasi, so‘nggi
bir
yarim yil ichida debitorlik va kreditorlik qarzlari rasshifrovkasi;
-uzoq muddatli kreditlar uchun korxonaning kelgusi moliyavly ahvolini,
kredit xarajatlari natijalarini aks ettirgan biznes reja. Biznes reja quydagilarni o‘z
ichiga olishi kerak:
42

-rahbarlarning fikrlari
-kredit hisobidan moliyalashtirish kerak bo‘lgan mahsulotlar, xizmatlar yoki
loyihalarni tasvirlash;
-bozor va tarmoqlar tahlili;
-marketing, ishlab chiqarish va boshqarishning rejalari;
-pul fondlari holatini bashorat qilish (kreditni to‘lash vaqtida);
-taxminiy moliyaviy hisobot
Kredit riski darajasini baholashning keyingi bosqichi kredit sifati bilan
bog’liq. Chet el banklari kreditlarni tekshirishda va aktivlar monitoringida
kreditlarning sifati bo‘yicha reyting sistemasidan keng foydalanadilar. Odatda
banklar o‘zlari kreditlarning sifat bo‘yicha reyting sistemasini yaratadilar.
Ayrimlari oddiy sxemalardan foydalansalar, boshqalari batafsil tekshirilgan
sxemalardan foydalanadilar. Lekin har qanday holatda ham maqsad bitta- kredit
berish to‘g’risida qaror qabul qilish prosessini osonlashtirish va uning bahosini
aniqlash, ya’ni kredit uchun foiz belgilash. Odatda bu riskning turli
kategoriyalarining aniq son va harflarini o‘zlashtirib, risklar klassifikatsiyasi orqali
amalga oshiradi. Har qanday turdagi kreditning sifati doimo o‘zgarib turuvchi
ko‘pgina faktorlarga bog’liq.
2.2 Kreditlar monitoringi va muammoli kreditlar
hisobi
Monitoring – aktivlar va unga hisoblangan foizlar va boshqa moliyaviy
to lovlarini o z vaqtida to lanishini ta minlash maqsadida, moliyalashtirilganʻ ʻ ʻ ʼ
loyihaning texnik-iqtisodiy ko rsatkichlarini bajarilishi hamda ta minotdagi
ʻ ʼ
mulklar holati yuzasidan, qarz oluvchi bilan aktiv operatsiya amalga oshirilgan
43

vaqtdan boshlab, mazkur aktiv operatsiyasi bo yicha barcha majburiyatlar to liqʻ ʻ
bajarilguniga qadar (yoki sud orqali undirish uchun hujjatlar sudga taqdim
qilingunga qadar) olib boriladigan jarayon. Aktivning maqsadli ishlatilishi
monitoringi kredit mablag idan foydalanish uchun mijoz tomonidan taqdim
ʻ
qilingan to lov topshiriqnomasi asosida hamda joyiga chiqib nazorat tekshiruvi
ʻ
orqali ham amalga oshirilishi mumkin.
Mijozlarga ajratilgan kreditlar bo yicha favqulotda, maqsadli, moliyaviy
ʻ
hamda mulk monitoringlari amalga oshiriladi. Mazkur monitoringlarni amalga
oshirish jarayonlari hamda reglamentlari bankning ichki me yoriy hujjatlarida
ʼ
belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Jismoniy shaxslarga ajratilgan qarzlar va kreditlarni qaytarish, hisoblangan
foizlarni to lash hamda monitoring qilish bank ichki me yoriy hujjatlariga asosan
ʻ ʼ
amalga oshiriladi.
Kredit portfelini har chorakda kamida bir marta ssudalar sifatini aniqlash va
ular bo yicha ehtimoliy yo qotishlarga qarshi yetarli miqdorda zaxiralar
ʻ ʻ
shakllantirish maqsadida to liq inventarizatsiya qilish quyida ko rsatilgan usullar
ʻ ʻ
bilan amalga oshirilishi zarur:
a) ehtimoliy yo qotishlarni qoplash uchun zaxiralar to g ri hisoblanganligi va
ʻ ʻ ʻ
haqiqatda shakllantirilganligi;
b) shartnomaga ko ra hisoblangan, lekin to lanmagan foiz qarzdorligi mavjud
ʻ ʻ
bo lgan kreditlar hajmi;
ʻ
c) shartlari qayta ko rilgan kreditlar hajmi va ularning qayta ko rilgandan
ʻ ʻ
so ng so ndirilishi.
ʻ ʻ
Doimiy monitoring va inventarizatsiya natijalariga ko ra barcha aktivlar
ʻ
bo yicha O zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 14-iyulda
ʻ ʻ
2696-son bilan ro yxatga olingan “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va
ʻ
aktivlar bo yicha ehtimoliy yo qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish
ʻ ʻ
hamda ulardan foydalanish tartibi to g risida”gi Nizom talablariga hamda
ʻ ʻ
Bankning ichki me yoriy hujjatlariga asosan zaxiralar shakllantiriladi.
ʼ
Tavakkalchiliklarni boshqarish departamenti kredit to lov muddatlari o tib
ʻ ʻ
ketishining oldini olish uchun, iqtisodiy normativlarga muvofiq bank portfelini
stressli testlashni amalga oshiradi va o z tavsiyalarini berib boradi.
ʻ
Nolikvid balansga ega, zarar ko rib ishlayotgan xo jalik yurituvchi
ʻ ʻ
subyektlarning kreditlari hamda ishonchli kreditlar prolongatsiya
44

(restrukturizatsiya) qilinmaydi.
Muammoli aktivlarni turkumlash, muammoli aktivlarni aniqlash, muammoli
aktiv bilan ishlash, undiruv jarayoni va bank balansiga olingan boshqa mulklarni
sotish jarayoni “Hamkorbank" ATB da muammoli aktivlar bilan ishlash bo yichaʻ
ichki me yoriy hujjatga muvofiq amalga oshiriladi.
ʼ
Muammoli aktivlar bilan ishlash jarayonida “ Soft collection” aloqa
vositasi yordamida qarzdorliklar undiriladi.
Chakana biznes yunalishidagi 1 kundan 60 kungacha to lov muddati o tgan
ʻ ʻ
qarzdorliklarni undirish Muammoli aktivlar bilan ishlash va undiruv xizmati
tomonidan “Soft collection” aloqa vositasi doirasida amalga oshiriladi.
Korporativ biznes yo nalishidagi muddati o tgan qarzdorliklarni undiruvi
ʻ ʻ
1 kundan 30 kungacha Muammoli aktivlar bilan ishlash va undiruv xizmati
tomonidan “Soft collection” aloqa vositasi doirasida amalga oshiriladi.
Muddati o tgan 31 kundan 60 kungacha bo lgan kreditlar bo yicha kredit
ʻ ʻ ʻ
portfelini monitoring qilib borish markazlashgan tarzda Tavakkalchiliklarni
boshqarish departamenti tarkibiy tuzilmasidagi Kreditlarni monitoring qilish
hududiy bo limlari hamda Bank tarmoqlari Bek ofis administratorlari tomonidan
ʻ
amalga oshiriladi.
Muammoli aktivlarni undirish bo yicha sudga hujjatlarni taqdim etish bank
ʻ
tarmog i xuquqshunosi tomonidan amalga oshiriladi. Ijro jarayonlaridagi
ʻ
muammoli aktivlarni undirish ishlarini amalga oshirish Muammoli aktivlar bilan
ishlash va undiruv xizmati tomonidan amalga oshiriladi.
Bank tarmoqlarida olib borilayotgan monitoring amaliyotlari bo yicha
ʻ
amalga oshirilayotgan ishlarni nazorat qilish Tavakkalchiliklarni boshqarish
departamenti tomonidan, muammoli aktivlarni undirish bo yicha sudga hujjatlarni
ʻ
taqdim etish va sud jarayonlarini nazorat qilish bank Yuridik xizmati hamda ijro
jarayonlaridagi muammoli aktivlarni undirish bo yicha amalga oshirilayotgan
ʻ
ishlarni nazorat qilish Muammoli aktivlar bilan ishlash va undiruv xizmati
tomonidan amalga oshiriladi.
Balansdan chiqarilgan kredit va kredit bo yicha foiz qarzdorliklari balansdan
ʻ
tashqari hisob raqamlarga o tkazilgan kundan boshlab 5 yildan kam bo lmagan
ʻ ʻ
muddatda “Ko zda tutilmagan holatlar” hisob raqamlarida aks ettiriladi. Bank
ʻ
tarmoqlari ushbu qarzlarni undirish bo yicha Muammoli aktivlar bilan ishlash va
ʻ
undiruv xizmati bilan birga barcha zarur choralarni ko rishlari talab etiladi.
ʻ
45

Tijorat banklarida kreditlarning buxgalteriya hisobini yuritish tartibi
tog’risidagi 1435-son Nizom, “Tijorat banklarining hisobvaraqlar rejasi”, "Tijorat
banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni
qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi
to‘g’risidagi nizomiga asosan buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Kredit
shartnomasi hamda unga qo‘shimcha kelishuvga muvofiq asosiy shartlari
o‘zgartirilgan kreditlar shartlari qayta qorib chiqilgan kreditlar sifatida tasniflanadi
va quyidagi tartibda hisobga olıb boriladi
Qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha:
Debet 12109-13209 - berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan qisqa
muddatli kreditlar.
Kredit 12101-13201- berilgan qisqa muddatli kreditlar yoki 12105 -13205 -
berilgan muddati o‘tgan kreditlar
Uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha:
Debet 14505 -15505 - berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan uzoq
muddatli kreditlar
Kredit 14501-15501- berilgan uzoq muddatli kreditlar
Kredit shartnomasiga va kreditni qaytarish grafigiga muvofiq qaytarilmasa
muddati o‘tgan kredit sifatida tasniflanadi va quyidagicha hisobga olinadi:
Qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha:
Debet 12105-13205 - berilgan muddati o‘tgan kreditlar
Kredit 12101-13201- berilgan qisqa muddatli kreditlar yoki 12109-
13209 - berilgan sharlari qayta ko‘rib chiqilgan qisqa muddatli kreditlar
Uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha:
Debet 12105-13205 - berilgan muddati o‘tgan kreditlar
Kredit 14501-15501- berilgan uzoq muddatli kreditlar yoki 14505-15505 -
berilgan shartlari qayta ko`rib chiqilgan uzoq muddatli kreditlar
Bunda muddatli majburiyatnoma K-2 ga joylashtiriladi
Aktivlar (kreditlar) bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxira -
bank kredit portfeli va balansdan tashqari majburiyatlarda yuzaga kelishi mumkin
46

bo‘lgan yoki mavjud zararlarni qoplash uchun qiymat summasini o‘zida aks
ettiradigan bankning barcha kreditlari bo‘yicha zararlarni qoplash uchun tashkil
etilgan zaxiralar kontr-aktiv hisobvarag’i.
Maxsus zaxira – “substandart”, “qoniqarsiz”, “shubhali” va “umidsiz” deb
tasniflangan kreditlar va lizing yoki boshqa alohida muayyan aktivlar bo‘yicha
yuzaga kelish mumkin bo‘lgan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxira
Standart aktivlarga yaratiladigan zaxiralar - tijorat banki faoliyat davomida
umuman yoki biror-bir faoliyat turi natijasida ehtimoliy yo‘qotishlamni qoplash
maqsadida tashkil qilinadigan zaxiralar
Aktivlarni tasniflash tizimi barcha turdagi kreditlar, jumladan, bank
kafolatlari, kredit liniyalari, banklararo kreditlar, overdraftlar uchun qo‘llaniladi va
balansdan tashqari majburiyatlami tasniflashni ko‘zda tutadi.
Mazkur tizim boshqa bank aktivlari, jumladan, investitsiyalar, qimmatli
qogozlar oldi-sotdisi, olishga doir hisobvaraqlar, uchinchi shaxslar nomidan
majburiyatlarni bajarish bo‘yicha sotib olingan talab qilish huquqi va
qaytarilmaslik xatari mavjud bo‘lgan boshqa aktivlami baholashda ham
qo‘llanilishi mukin.
Bank tomonidan berilgan kreditlar quyidagicha tasniflanadi:
Qarzlarning oz muddatida to‘lanishiga shubha tug’dirmaydigan aktivlar
sifati “standart” deb tasniflanadi. Bir foiz miqdorida zahira yaratiladi. Qarzdorning
moliyaviy holati barqaror hisoblangan, lekin ayrim salbiy holatlar yoki
tendentsiyalar mavjud bolib, agar ular bartaraf etilmasa moliyalashtirilgan
loyihaning amalga oshishiga yoki qarzdorning aktivni o‘z vaqtida to‘lash
qobiliyatiga nisbatan shubha paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan aktivlar sifati
“substandart” deb tasniflanadi. 10 foiz miqdorida zahira yaratiladi. Tijorat banki
sifati “qoniqarsiz” deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy
qarz (qoldiq) summasining 25 foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim.
Tijorat banki sifati “shubhali” deb tasniflangan aktivlar uchun ularning
qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining 50 foizi miqdorida maxsus zaxira
shakllantirishi lozim Tijorat banki sifati “umidsiz” deb tasniflangan aktivlar uchun
47

ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining 100 foizi miqdorida
maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Standart aktivlar bo‘yicha zaxira bank sof
foydasi hisobida yaratilganda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi beriladi:
Debet 31206 Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv)
Kredit 30911 Standart aktivlar bo‘yicha zaxira
Kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zahirasini
shakllantirish quyidagi provodka orqali rasmiylashtiriladi:
Debet 56802 Kreditlar bo‘yicha ko‘rilıshi mumkin bo‘lgan zararlarni
baholash
Kredit 12199-15599 - berilgan kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan
zararlarni qoplash zahirasi (kontr-aktiv)
"Ishonchsiz" kreditlarni ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan
qoplash to‘g’risidagi qaror bank boshqaruvi tomonidan qabul qilinib, bu haqda
bank Boshqaruvi bank Kengashiga uch kunlik muddat ichida malumot beradi.
Zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplangan ishonchsiz aktivlarning hisobi
"Ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarag’ida yuitiladi, Bunda quyidagi buxgalteriya
o‘tkazmalari amalga oshiriladi
Debet 12199-15599 - berilgan kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan
zararlarni qoplash zahirasi (kontr-aktiv
Kredit Tegishli aktiv hisobvaraq
Berilgan kredit ta’minot hisobiga qoplanadigan bo‘lsa pul mablag’lar 29801
“Mijozlar bilan hisob-kitoblar" hisobvarag’iga kirim qilingandan so‘ng kreditlar
bo‘yicha asosiy qarzni va mazkur kredit bo‘yicha hisoblangan, lekin hali
olinmagan foizlari qaytarish quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi orqali amalga
oshiriladi
a) Asosiy qarz qaytarilganda
Debet 29801 Mijozlar bilan hisob-kitoblar
Kredit - Kredit hisobvaragi
b) Asosiy qarz to‘liq qaytarilgandan keyin, foizlar qaytarilayotganda
Debet 29801 "Mijozlar bilan hisob-kitoblar
48

Kredit 41400-44700 Kreditlar bo‘yicha foizli daromadlar
“Ishonchsiz” aktivlarni ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralar hisobidan
qoplash to‘g’risidagi qaror bank Boshqaruvi tomonidan qabul qilinib, bu haqda
bank Boshqaruvi bank Kengashiga uch kunlik muddat ichida ma’lumot beradi.
Zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplangan ishonchsiz aktivlarning hisobi
"Ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarag ‘ida yuritiladi.
Dt 95413 - Hisobdan chiqarilgan kreditlar
Kt 96397- Boshqa ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo‘yicha
kontrhisobvaroq
Ishonchsiz aktiv va ular bo‘yicha hisoblab yozilgan foizlarning balans
hisobvaraqlaridan “Ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarog’iga o‘tkazish ushbu
aktiv bo‘yicha qarzlar hamda ular bo‘yicha foizlarni bekor qilinishini bildirmaydi.
Shuning uchun ushbu qarz, shuningdek u bo‘yicha foizlar “Ko‘zda tutilmagan
holatlar” hisobvaraqlarida ular bu hisobvaraqlarga o‘tkazilgan paytdan boshlab
besh yildan kam bo‘lmagan muddat mobaynida aks ettirilishi lozim.
Bank qonunchilikka muvofiq mazkur aktiv bo‘yicha asosiy qarz va foizlarni
undirish yuzasidan barcha chora-tadbirlarni qo‘llashi zarur. Bank qarzdor
majburiyatining to‘liq summasini to‘g’ri aks ettirish uchun mazkur aktivga foizlar
hisoblab yozishni uni “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o‘tkazgandan
keyin ham davom ettiradi.
Bunda bank muntazam ravishda, bir oyda kamida bir marta qarzdorga
ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlardagi qoldiqlarga mos keladigan asosiy
qarz va olinadigan hisoblab yozilgan foizlar bo‘yicha muddati o‘tgan qarzning
mavjudligini tasdiqlovchi Ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarag’idan ko‘chirmani
ilova qilgan holda kredit bo‘yicha qarzni qoplash va u bo‘yicha hisoblab yozilgan
foizlarni to‘lash talab qilingan da’vo xatini yuborishi lozim. Da’vo xati va
ko‘chirmalar bankning muddati o‘tgan qarzarni undirib olish bo‘yicha sud
organlariga murojat etishi uchun asos bo‘ladi. Ichki audit xizmati va bank
boshqaruvi har chorakda “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o‘tkazilgan
49

ishonchsiz aktivlarni undirish bo‘yicha qo‘llanayotgan chora-tadbirlar haqida bank
kengashini yozma ravishda ma’lumot berishlari shart.
Bank kengashi moliyaviy yil yakuni bo‘yicha bank aksiyadorlarining yillik
umumiy yig’ilishi kun tartibiga bankning ishonchsiz aktivlarini undirish bo‘yicha
qo‘llangan chora-tadbirlar haqidagi masalani kiritadi.
Xulosa qilib aytganda muammoli kreditlar hisobini tog’ri yutirish, ularni o‘z
vaqtida aniqlash va kamaytirish uchun zamin yaratadi, bank moliyaviy natijasining
to‘g’ri hisob-kitob qilishi, byudjetga to‘lovlari to‘g’ri to‘lash, banklarning
moliyaviy barqarorligini aniqlash hamda ta’minlashga yordam beradi.
I Bob Garov ta’minotini baholash tartibi, loyiha va qarzⅡ
oluvchining moliyaviy tahlili
50

3.1 Kredit ta’minoti uchun qabul qilinadigan garov
ta’minotining baholash tartibi va tahlili
Ma’lumki, mol-mulklarni garovga olish, garov shartnomasini
rasmiylashtirishning asosiy bosqichlaridan biri - bu garov narsasini baholashdir.
Garov predmeti bahosini aniqlash tartibi. Kredit ajratuvchi bo‘linma qarz
oluvchining kredit ta`minoti to‘g’risidagt taklifini o‘rganib chiqib, garov turini
aniqļaydi va taqdim etilgan mol-mulkning qiymatini kelishish uchun kredit
xatarlarini boshqarish departamentiga yuboradi. Bank (filial) mas’ul
mutaxassisining asosiy vazifasi garov mulkining qiymatini uning likvidligiga ta’sir
ko‘rsatuvchi barcha omillarni hisobga olgan holda aniqlashdan iborat.
Kredit ta’minotiga doir hujjatlamni rasmiylashtiruvchi bank(filial) mas’ul
mutaxassi mazkur mulk garovdan, band -sotishlikdan, boshqa majburiyatlardan
xoli ekanligiga va garovga olinishi mumkinligiga ishonch hosil qilishi shart.
Garovning turiga va kredit olayotgan shaxslarga bog’liq ravishda hujlatlar
rasmiylashtiriladi.
Bank (filial) mas’ul mutaxassisi obyekt joylashgan manzilga chiqib mol-
mulkka va mol-mulkning egalik huquqini beruvchi hujjatlarni mos ekanligiga
ishonch hosil qilishi, mulkni ko‘zdan, kechirishi, uning holatini va qiymatini
belgilashga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan boshqa omillarni baholashi, ko‘zdan
kechirish varaqasini to‘ldirishi shart. Shundan so‘ng quyidagi ma’lumotlarni tahlil
qiladi:
-garov mulkining huquiy ahvoli to‘g’risidagi (titul, mulkiy huquqlari);
-ko‘chmas mulk tarkibiga kiruvchi binolar, inshootlar va muhandislik
kommunikatsiyalari to‘g’risidagi;
-shahar yoki tumanning iqtisodiy hududlari xaritasi bo‘yicha
baholanayotgan obyektning joylashgan yeri va obyektning qiymatiga ta’sir
ko‘rsatuvchi bevosita uning yon atrofi to‘g’risidagi;
-ishlab chiqarilgan, qurilgan yili, eskirish darjasi va texnik holati
to‘g’risidagi ma’lumotlar.
51

Garov predmetining bozor qiymati mustaqil baholovchi tashkilot tomonidan
belglanadi. Bank (filial) mas’ul mutaxassis xolis baholash tashkilotining hisobotini
amaldagi qonunchilik talablariga hamda O‘zbekiston Respublikasida
baholashning.mavjud standartlarga muvofiqligini tekshirib chiqishi darkor.
Mulkning bozor qiymati uch yondashuy bilan olinadigan hisob qiymatini
tahlil qilish yo‘li bilan aniqlanadi, ya’ni:
1.O‘zbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasi qoshidagi Geodeziya,
kartografiya va davlat kadastri bosh boshqarmasi tomonidan tasdiqlangan noturar
bino inshootlarning tiklash qiymatining tahlil paytiga amal qiluvchi yaxlitlangan
ko‘rsatkichlari to‘plami bo‘yicha xarajatli yondashuv bilan;
2.mintaqaviy birjalar va ommaviy axborot vositalarining ma’lumotlari
asosida sotuvlarning to‘g’ridan-to‘g’ri qiyosiy tahlil qilinishi yondashuvi bilan;
3.daromadli yondashuv bilan
Mulkning garov bahosi baholash hisob-kitoblarini, mintaqaviy birjalar
ma’lumotlarini va obyektning likvidligini kompleks tahlil qilish asosida bozor
narxiga nisbatan foizlarda aniqlanadi. Garovga taklif etilgan mulk yuqori darajada
likvidlikka ega bo‘lgan ayrim hollarda, istisno tariqasida diskont miqdori
boshqaruvning qarori asosida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin.
Garovga qo‘yigan mulk bo‘yicha bank (filial) ning mas’ul mutaxassisi
garovga qo‘yishga taklif qilinayotgan mulk amaldagi qonunchilikka mos kelishi
yuzasidan uning bozor qiymatini aniqlanishi to‘g’risidagi mustaqil baholovchi
tashkilotining hisobotini tekshirib chiqishi kerak. Hisobotda quyidagilar
ko‘rsatilishi kerak:
1.hisobot tuzilgan sana va tartib (ro‘yxatga olish) raqami;
2.baholashni o‘tkazishi uchun) asos;
3.baholovchi tashkilotining manzili, unga berilgan baholash faoliyatini
amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyasining va baholash faoliyatini amalga
oshirishda fuqarolik ma’sulyatini sug’urtalash polisining nusxalari;
52

4.yuridik shaxs egaligidagi baholash obyektining uning qiymatini aniqlash
sanasidagiga aynan identifikatsiya qilish imkonini beradigan tavsifi, shuningdek
yuridik shaxsning rekvizitlari;
5.baholash standartlari;
6.baholash obyektini baholashdan otkazish izchilligi va yakuniy qiymati,
shuningdek olingan natijaning qo‘llanish chegaralari;
7.baholash obyektining qiymati
8.aniqlangan sana (baholash sanasi);
9.baholovchi tashkilot foydalanadigan hamda baholash obyektining miqdor
va sifat xususiyatlarini belgilaydigan hujjatlar ro‘yxati;
10.garovga qo‘yilayotgan ko‘chmas mulkning obyektlar qirqimidagi
qiymati;
11.uskunaning unumdorlik ko‘rsatkichlari va sifati.
Baholash to‘g’risidagi hisobotda baholash.obyekti qiymatini hisoblash
chiqish usulini asoslash uchun zarur bo‘lgan boshqa ma’lumotlar ham ko‘rsatilishi
mumkin. Agar baholash obyektini baholashdan o‘tkazishda bozor qiymatidan
farqlanuvchi qiymat aniqlangan bo‘lsa, baholash to‘g’risidagi hisobotda bahoni
aniqlash mezonlari va baholash obyektining bozor qiymatini aniqlash
imkoniyatidan voz kechish sabablari ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Baholash
to‘g’risidagi hisobotning har bir beti baholashni o‘tkazgan baholovchi tomonidan
imzolanadi, baholovchi tashkilot rahbari tomonidan va ushbu tashkilot muhri bilan
tasdiqlanadi.
Baholash to‘g’risidagi hisobotning mazmuni mazkur hisobotdan
foydalanuvchilarni chalg’itmasligi hamda ikki xil talqinga yo‘l qo‘ymasligi kerak.
Baholash tashkilotida ro‘yxatdan o‘tkazilgan kundan boshlab 6 oydan ortiq
muddatga ega mulklarning bozor qiymati to‘g’risidagi hisobotlar, qabul qilishga
yo‘l qo‘yilmaydi. Zarur bo‘lgan holda, baholash to‘g’risidagi hisobotning
ishonchliligini
tekshirish uchun mazkur hisobot qonun hujjatlarida belgilangan tartibda boshqa
baholovchi tashkilot tomonidan shartnoma asosida ekspertizadan o‘tkazilishi
53

mumkin. Filial boshqaruvchisi va garov mulki bo‘yicha mutaxasis garov
obyektining tanlanishi, likvidligiga garov bo‘yich hujjatlarning to‘g’ri
rasmiylashtirilishi uchun shaxsan javobgardir.
3.1-jadval
Garovni baholash tamoyillari
Garov turi Bozor qiymati yoki baholash,
quyidagilar bo‘lsa Garov
predmetining
qiymati
Yer maydonlari ( qishloq
xo ‘ jaligi mahsulotlari
yetishtirish uchun
mo ‘ ljallangan hamda bog ’ va
uzumzorlar , shunning qurilish
uchun mo ‘ ljallangan ) Mustaqil baholovchi bahosidan
bir yillik foiz to‘lovlarini
chegirib tashlagan holda Ko‘pi bilan
50%
Uy joy a) mustaqil baholovchi
bahosidan bir yillik foiz
to‘lovlarini chegirib tashlagan
holda
b) uy-joy ipoteka krediti
hisobiga sotib olingan bo‘lsa,
xarid bahosidan kelib chiqqan
holda a) Ko‘pi bilan
75%
b) 100 % gacha
Biznes uchun mo‘ljallangan
bino va inshootlar (savdo
do‘konlari, mehmonxonalar,
sexlar, ofis binolari va
boshqalar) Mustaqil baholovchi bahosidan
bir yillik foiz to‘lovlarini
chegirib tashlgan holda Ko‘pi bilan
80%
Qurilish maydonlari (biznes
faoliyati uchun Mustaqil baholovchi bahosida
bir yillik foiz to‘lovlarini Ko‘pi bilan
70%
54

mo‘ljallangan) chegirib tashlagan holda
Texnologik uskunalar (asosiy
vositalar) a) mustaqil baholovchi
bahosidan amortizatsiyasini
chegirgan holda qoldiq
qiymatidan
b) bank krediti hisobiga import
shartnoma bo‘yicha sotib
olingan yangi texnologik
uskunalar, transport vositalari,
texnikalar, ularning sotib
olingan bahosidan kelib
chiqqan holda a) ko‘pi bilan
80%
b) ko‘pi bilan
80%
Kompyuter texnologiyalari va
maishiy texnikalar Kompyuter texnologiyalari,
maishiy texnika mustaqil
baholovchi bahosidan Ko‘pi bilan
30%
Transport va texnika
vositalari Mustaqil baholovchi
tomonidan belgilangan bozor
bahosidan kelib chiqib Ko‘pi bilan
80%
Ombordagi tovarlar va
mahsulot qoldiqlari Ombordagi tovarlar, tayyor
mahsulot qoldiqlari – ularning
tannarxi bahosidan kelib
chiqqan holda Ko‘pi bilan
60%
Zargarlik buyumlari Mustaqil baholovchi
tomonidan belgilangan bozor
bahosidan kelib chiqib 50%
Jadval ma’lumotlatidan ma’lum bo‘ldiki, yer maydonlari qiymatining yarim
qismigacha, uy-joy qiymatining75 foizi, yoki to‘la qiymatigacha kredit ajratilishi
55

mumkin ekan. Uy-Joy faqatgina ipoteka krediti hisobiga olihgan taqdirda uning
to‘la qiymati ajratilishi mumkin bo‘ladi. Chunki uy-joy o‘z qiymatini hech qachon
yo‘qotmaydi va u har doim.o‘z qiymatini o‘stirib boradi.
Biznes uchun mo‘ljallangan bino va inshootlar, texnologik uskunalar,
transport va texnika vositalari qiymatining 80 foizigacha bo‘lgan qismiga qurilish
maydonlari qiymatining esa 70 foizigacha bo‘lgan qismiga, ombordagi tovarlar va
mahsulot qoldiqlari qiymatining 60 foizigacha bo‘lgan qismiga, zargarlik
buyumlarining qiymatining 50 foizigacha ya’ni yarim qiymatigacha bo‘lgan
qismiga kredit ajratilishi mumkin.
Moliyaviy vositalarning baholanishida eng yuqori o‘rinda davlat qisqa
muddatli obligatsiyalari baholanadi.
Garovga qo‘yilayot gan mulklarni baholash quyidagicha amalga oshiriladi:
-garoy mulkini baholovchi tashkilot tomonidan baholash;
-garov mulki baholovchi tashkilot tomonidan baholangandan sơ’ng garov
mulkining qiymatihi garovga qo‘yuvchi qarzdor bilan kelishish bayonnomasini
rasmiylashtirish. Barcha hollarda Kreditlash xizmati ko‘rsatish to‘g’risida qaror
qabul qilinguncha, garovga qo‘yilayotgan mulkni mulk egasi ishtirokida bevosita
joyiga chiqib ko‘zdan kechirgan va o‘rgangan holda baholash talab etiladi. Garov
mulkini ahvolini o‘rganish jarayonida bevosita joyiga chiqib, garov narsasini
fotosuratlarini, kerak-bo‘lsa, videotasvirlarini olish, kredit komissiyasi tomonida
kredilash xizmai ko‘rsatish masalasi ko‘rib chiqilayotganda, garov narsasi
fotosuratlari, videotasvirlarining taqdimotini o‘tkazish lozim bo‘ladi
Garov mulkini baholovchi tashkilot tomonidan baholash. "Baholash faoliyati
to‘g’risida"gi qonunning 1l1-moddasida ko‘zda tutilgan holatlarda garovga
olinayotgan mulklar O‘zbekiston Respublikasining xususiylashtirish,
monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasining baholash
faoliyatini amalga oshirishga litsenziyasiga ega bo‘lgan bank tomonidan tanlangan,
tajribali va nufuzli baholovchi tashkilot tomonidan baholanishi lozim. Bunda,
lozim bo‘lsa, baholovchi tashkilot bilan mulkni baholash bo‘yicha shartnomani uch
56

tomonlama, ya’ni garovga qo‘yuvchi, baholovchi va bank o‘rtasida tuzilib,
baholashning haqqoniy.o‘tkazilishini ta’minlash mumkin.
Baholash obyektini baholashdan o‘tkazganlik uchun pul mukofotining
miqdor baholash to‘g’risídagi shartnomada belgilab qo‘yiladi va baholash obyekti
qiymatining baland-pastligiga bog’liq bo‘lishi mumkin emas. Baholovchi
tashkilotning xizmati uchun pul mukofoti (to‘lovi) qarzdor/garovga qo‘yuvchining
o‘z mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi.
Mulkning bozor qiymati uchta usul bilan olingan hisob-kitob qiymatini tahlil
qilish orqali aniqlanadi: a) xarajat usul; b) solishtirish usuli; v) daromad usuli.
Bank filiallari, albatta, baholovchi tashkilotlardan garov obyekti qiymatini
aniqlashda qo‘llanilgan uslub va hisob-kitoblar, tasdiqlovchi hujjat ma’lumotlarni
talab qilib olishlari kerak.
Baholash to‘g’risidagi xulosa qonun talablariga javob bermagan yoki
mulkning baholovchi tomonidan belgilangan qiymatining to‘g’riligiga shubha
tug’ilgan hollarda, bunday xulosani qabul qilmaslik va mijozdan mulkni yetarli
tajribaga eg bo‘lgan, nufuzli baholash tashkilotida baholatishni talab qilib,
baholashda Bankning malakali mutaxassisi ishtiroki va ta’sirini ta’minlash lozim
bo‘ladi. Bunda, zarur bolgan holda, baholash tog’risidagi hisobotning
ishonchliligini tekshirish uchun belgilangan tartibda boshqa baholovchi tashkilot
tomonidan shartnoma asosida ekspertizadan o‘tkazilishi mumkin.
Garov mulķí baholovchi, tashkilot tomonidan baholangandan so‘ng garov
mulkining qiymatini garovga qo‘yuvchi qarzdor bilan kelishiladi va yozma
ravishda garov narsasi bahosini kelishish bayonnomasini rasmiylashtiriladi. Garov
narsasi bahosining kelishuvi bank filiali baholash komissiyasi va qarzdor garovga
qo‘yuvchi tomonidan amalga oshiriladi.
Bank va garovga qo‘yuvchi o‘rtasidag kelishuvga ko‘ra garov predmetini
baholashni tuman shahar fillal yoki mintaqaviy filiali rahbarining buyrug’i bilan
tuzilgan baholash komissiyasi amalga oshiradi. Fillal rahabarlar baholash
komissiyasining raisi bolib hisoblanadi. Garovga qo‘yuvchi va tuman shahar
57

fililallar birgalikdagi baholash mazkur filiallar uchun bir qarzdorga
o‘rnatilgan kreditlash limiti doirasida kredit (lizing, kafolat berish) bo‘yicha
amalga oshiriladi. Boshqa holatlarda birgalikda garov mulkini baholash tegishli
mintaqaviy filial tomonidan o‘tkaziladi,
Garov mulkini baholashda quyidagi holatlarga ahamiyat berilishi talab
etiladi:
-garov narsasi uzoq muddat saqlanish xususiyatiga ega bơ’lishi;
-garov narsasining moddiy va manaviy eskirishi darajasi;
-garov narsasi narxining nisbatan barqarorligi;
-garov narsasining keng iste’mol doirasiga egaligi, uning tez va erkin
imkoniyatlari va likvidlik sifat ko‘rsatkichlari;
-taklif etilgan mulk "Garov to‘g’risida"gi, "ipoteka to‘g’risida"gi qonunlar
va boshqa qonunchilik hujjatlariga, mazkur tartibga, mulk egasining ta’sis
hujjatlarida boshqa ichki meyoriy hujjatlarida, berilgan ishonchnomada ushbu
mulkni garov sifatida olinishi mumkinligi, tassarruf etish bo‘yicha cheklov va
taqiqlar yo‘qligi, garov shartnomasi yirik bitim, manfaatdorlik mavjud bo‘lgan
bitim hisoblanganda, ta’sis hujjatlarida tegishli ta’qiq yoki cheklovlar mavjud
bo‘lganda, tegishli boshqaruv organlari (mulkdorlari) roziligi olinganligi;
-garovga taklif etilayotgan mulk davlat ulushi bo‘lgan yuridik shaxsga
tegishli bo‘lganda, bunday mulkni garovga qo‘yish bo‘yicha vakolat mavjudliligi,
lozim hollarda tegishl vakolatli organning roziligi olinishi
-garovga taklif qilayotgan mulkda uchinchi shaxslarning ulushi borligi, unga
nisbatan ta’qiq qo‘yilmaganligi, avval boshqa kreditorlar oldida majburiyatlar
bo‘yicha garovga qo‘yilmaganligi, nizoli emasligi;
-garovga qo‘yilayotgan mulk ko‘char mulk (asbob-uskuna, avtotransport
vositalari va boshqalar) bo‘lsa, mulk ishlab chiqarilgan yil’, texnik hujjatlar
bo‘yicha barcha qismlar mavjudliligi, ishlab chiqarish quvvati;
-garovga qo‘yilayotgan mulk avval foydalanilgan bo‘lsa, amortizatsiya
ko‘rsatkichlari va baholanayotgan paytdagi haqiqiy ishchi holat.
3.2-jadval
58

Garov predmeti sifatini baholash mezoni
Ichonchlilik
reytingi Garovdagi
mulk va
ssuda
qiymatining
holati Garovdagi
predmetning
likvililigi Garov
predmetini
nazorat
qilish
imkoniyati Misollar
A 100% yoki
undan
yuqori Tez sotiladi Butunlay
bank
naoratida Bankdagi deposit
B 100% dan
kam Narxlar
tebranishi va
realizatsiyasida
qiyinchiliklar
bo‘lishi
mumkin Bankka saqlash uchun
berilgan kotiovka
qilinadigan qimmatli
qog’ozlar
C 100% dan
kam Nazorat
qilishda
muammo
bor -kotirovkalanmaydigan
qimmatli qog’ozlar,
-tovar moddiy boyliklar
D 100% dan
kam Narx tushadi,
sotishda
muammolar bor Nazorat
qilishda
muammolar
bor Tovar moddiy boyliklar
E 100% dan
kam Narx tushadi Nazorati
yo‘q Tovar moddiy boyliklar
Garov ostida kreditlash jarayonida tjorat banklari odatda ssudalarni mol-
mulkni butun qiymatiga emas, balki muayyan bir qismiga (garov obyekti
qiymatining 50% dan 90% igacha) beradi. Shuning uchun garov beruvchida o‘z
mulkini qo‘shimcha (kelgusi) garovga berish imkoniyati paydo bo‘ladi. Mol-mulk
59

(huquq) qiymatiga nisbatan qancha past bo‘lsa, qarzdorda kelgusida qo‘shimcha
pul mablag’lariga ehtiyoj, tug’ilganda qo‘shimcha garov ehtimoli shuncha ortadi.
Bir yildan ortiq muddatga beriladigan kredit boyicha taminot sifatida
ko‘chmas mulk, ishlab chiqarishda foydalaniladigan va boshqa uskunalar,
shuningdek transport vositalari taqdim etiladigan hollarda mulkning garov qiymati
ma’naviy va jismoniy eskirishini hamda qadrsizlanishi mumkinligi xatarini
hisobga olganda quyidagicha bolishi kerak:
-bino va inshootlar ko‘pida baholash qiymatining 70%;
-ishlab chiqarish uaskunalari va boshqa uskunalar, shuningdek transport
vositalari (chiqarilganidan keyin 3 yilgacha vaqt o‘tgan) - ko‘pida baholash
qiymatining 60%;
-ishlab chiqarish uskunalari va boshqa uskunalar, shuningdek transport
vositalari (chiqarilganidan keyin yaqt o‘tgan) ko‘pida baholash qiymatining 50%.
Garov bahosi yozma shaklda bayon etilgan bo‘lishi va unda
foydalanuvchilarga bahoni belgilashda tayanilgan asoslar xususida tasavvur berish
uchun yetarli tarif bo‘lishi zarur.
Garovni baholashda uning bozor qiymatini aniqlashga tayanish lozim.
Baholash obyektning bozor qiymati deganda mazkur baholash obyekti ochiq
bozorda raqobat sharoitida sotilishi ehtimoliga eng yaqin bo‘lgan narx tutshuniladi.
Bunda bitim tomonlari o‘z manfaatlarini o‘ylab va majburlashsiz ish tutadilar,
barcha zarur axborotga ega bo‘ladilar, bitim narxining hajmiga esa, biron-bir
favqulodda vaziyat, jumladan tomonlardan birining bitimni tuzish majburiyati
ta’sir ko‘rsatmaydi. Garovga qo‘yilayotgan mulkning bozor qiymatini baholash,
agar hisobot tayyorlash uchun maxsus bilimlar va tegishli litsenziyalar talab
qilinsa, mustaqil baholovchi tomonidan amalga oshirilishi kerak.
Moliyaviy jihatdan eng barqaror xizmat ko‘rsatadigan bank bilan ishonchli
munosabatlarga erishgan xo‘jalik yurituvchiga beriladigan ishonchli kredit bu
hisobga kirmaydi. Ta’minotning asosiy turlari mol-mulkni qimmatbaho
qog’ozlarni garovga qo‘yish hamda kafolatdan iboratdir. Kredit boyicha olingan
60

taminlanganlik kredit summasi va u boyicha foiz stavkalarini to‘lashga yetarli
bo‘lgandagina kredit taminlangan deb baholanishi mumkin.
Olingan kredit mablag’lari korxonada ishlab chiqarish zaxirasi,
tugallanmagan ishlab chiqarish yoki tayyor mahsulot hamda mavjud moddiy
boyliklarni ta’minlash uchun beriladi.
Quyida Ipak yo‘li bank tomonidan quyidagi ta’minotlar asosida kreditlar
berilgan:
3.3-jadval
Ipak yo‘li bank kredit portfelining ta’minoti tarkibi, (yil boshiga, %da)
Kredit ta’minoti 2021 2022 %
Asosiy vositalar
garovi bilan
ta’minlangan
kreditlar 25,96 22,06 -3,9
Ko‘chmas mulk
garovi bilan
ta’minlangan
kreditlar 29,83 32.16 2,33
Uchunchi shaxs
kafilligi bilan
ta’minlangan
kreditlar 24,36 25,49 1,13
Deposit
mablag’lari bilan
ta’minlangan
kreditlar 7,37 6,84 -0,53
Avtomobillar bilan
ta’minlangan
kreditlar 7,19 8.26 1,07
Sug’urta polisi
bilan ta’minlangan
kreditlar 2,04 2,32 0,28
Tovar moddiy
zaxiralar bilan 1,56 1,41 -0,15
61

ta’minlangan
kreditlar
Boshqa banklar
aksiyalari bilan
ta’minlangan
kreditlar 1,49 1,09 -0,4
Ta’minlanmagan
kreditlar 0,19 0,32 0,13
Boshqalar 0,01 0,05 0,04
Jami kreditlar 100 100
Yuqorida keltirilgan jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Asosiy vositalar garovi
bilan ta’minlangan, uchunchi shaxs kafilligi bilan ta’minlangan va ko‘chmas mulk
garovi bilan ta’minlangan kreditlar ulushi jami ajratilgan kreditlar ta’minotining
katta qismiga to‘g’ri keladi. Xususan, asosiy vositalar 2021 yil holatiga ko‘ra 25.96
foizni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2022 yilga kelib 22.06 foizga yetgan va
umumiy ta’minotdagi ulushi 3.9 foizga kamaygan. Ko‘chmas mulk bilan
ta’minlangan kreditlar hamjmi ortgan 2021 yilda 29.83 foizni tashkil qilayotgan
edi. 2022 yil holatiga 2.33 foiz o‘sgan. Uchunchi shaxs kafilligidagi kreditlar ham
ortgan ya’ni umumiy taminotdagi ulushi ortgan 1.13 foziga ortgan va 2022yil
boshida 25.49 foizni tashkil qilmoqda.
Keying ko‘rsatkichlar ajratilgan kreditlar ta’minotidagi katta ulushga egalik
qilmasada, ular ham bank faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Misol uchun
ta’minlanmagan kreditlarni olamiz. 2021 yil holatiga ko‘ra 0.01 foizni tashkil
qilayotgan edi, lekin 2022yilga kelib 5 barobar o‘sgan, ya’ni 0.04 foizga. Bunda
shuni xulosa qilish mumkinki, bank ajratayotgan kreditlar ichida ta’minlanmagan
kreditlar miqdori ortgan, ta’minlanmagan kreditlar odatda bankning eski va doimiy
mijozlariga berilganligi sababli, bu ko‘rsatkichga qarab bankni o‘zining
mijozlarigan bo‘lgan ishonchi ortgani yoki uning eski va doimiy mijozlari
ko‘payayotganidan dalolat beradi.
Tovar moddiy zaxiralar bilan ta’minlangan kreditlar ulushi 0,15 foizga
kamaygan va 2022 yil boshiga 1.41 foizni tashkil qilmoqda. Sug’urta polisi bilan
62

ta’minlanish ham bank faoliyatida ortgan, eng sezilar o‘sishlardan biri
avtomobillar bilan ta’minlangan kreditlar ko‘rsatkichida bo‘lgan va 1.07 foizga
ortgan.
3.4-jadval
ATB Hamkorbank Xo‘jaobod UBXO tomonidan berilgan kreditlarning
ta’minotlari to‘g’risida ma’lumot.
№ Ta’minot
turlari 2021 2022 2023
1 Depozit 5 4,8 4,6
2 Transport
vositalari 24,3 21,8 27,9
3 Tovar moddiy
zaxira 12 11,6 12,4
4 Ko‘chmas
mulk 26,1 28,1 28,8
5 Jihozlar 2 1,8 1,1
6 Uchinchi
shaxs kafilligi 29,5 30,8 24
7 Boshqa
turdagi
ta’minot 1 1 1
8 Ta’minotsiz 0,1 0,1 0,2
Jami 100 100 100
Yuqoridagi jadvalga asosan shuni aytishimiz mumkinki, bank ajratayotgan
kreditlarning asosiy qismi transport vositalari, ko‘chmas mulk, va uchunchi shaxs
kafilligi asosida beriladigan kreditlardir. Ulardan salmog’i eng kattasi bo‘lib 2021
yil holatiga uchinchi shaxs kafilligi asosida berilgan kreditlar tashkil qiladi va
o‘sha yilda 29.5 foizni tashkil qilgan. Lekin yillar kesimida keying ikki yilda
63

o‘zgarishlar sodir bo‘ldi, 2022 yil boshida uchunchi shaxs kafilligi asosida
beriladigan kreditlar hajmi ortdi, lekin 2023 yil boshiga bu ko‘rsatkich anchayin
pasga tushgan. 30.8 foizdan 24 foizga tushgan. Ikkinchi o‘rinda esa ko‘chmas
mulk ta’minotida asosida ajratilgan kreditlar egallab turibdi. Bu ko‘rsatkich
berilgan yillar kesimida faqat o‘sishga erishgan, va kamaymagan. 2021 yil boshida
2601 foiz edi, 2022 va 2023 yilda mos ravishda 28.1 va 28.8 foizni tashkil qildi.
Transport vositalarni garov sifatida qo‘yib kredit oluvchilar salmog’i sezilar
ulushni egallaydi va katta o‘sishga erishgan ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. 2021 yil
boshiga ushbu ko‘rsatkich 24.3 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2022 yilda 2.5 foizga
kamaygan, shunga qaramay 2023 yil boshiga 27.9 foizga yetgan 2021 yil holatiga
ko‘ra 3.6 foizga ortgan bo‘lsada, 2022 yil bilan taqqoslasak o‘rtasidagi farq
anchayin katta bo‘lgan, yani 6.1 foziga o‘sgan va boshqa ko‘rsatkichlarga,
aniqrog’i boshqa ta’minot turlariga nisbatan eng katta o‘zgarish shu transport
vositalarini ta’minot sifatida garovga qo‘yishga to‘g’ri keldi. Ta’minotsiz kredit
2021 yil va 2022 yilda bir xil ko‘rsatkichni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yil boshi
holatiga ko‘ra 0,2 foizni tashkil qildi va qolgan ikki yilgi natijalarga nisbatan ikki
barobar ko‘p. Garov sifatida jihozlar qo‘yishlik nisbatan ozaygan deyarli ikki
barobarga 2023 yil boshiga 1.1 foizni tashkil qiladi. Tovar moddiy zaxiralarni
ta’minot sifatida garovga qo‘yish nisbatan o‘zgarishsiz qolgan, 2021 yil boshiga 12
foizni tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkichi keyingi ikki yilda mos ravishda, 11.6
va 12.4 foizni tashkil qildi. Depozit ko‘rsatkichi esa tushdi va umuman
ko‘tarilmadi. Boshqa turdagi ta’minotlar o‘zgarishsiz qoldi.
64

2.3 Loyiha va qarz oluvchilarning moliyaviy tahlili
Xo jalik yurituvchi subyektlarning kreditga layoqatligini ularning moliyaviyʻ
hisobotlari asosida tahlil qilishda quyidagi asosiy moliyaviy koeffitsiyentlardan
foydalaniladi:
a) sof o z aylanma aktivlari miqdori (balans likvidligi);
ʻ
b) qoplash koeffitsiyenti;
c) joriy likvidlik koeffitsiyenti;
d) avtonomiya koeffitsiyenti;
e) sof o z aylanma aktivlar (SAA) aylanuvchanligi;
ʻ
f) TMZlarning aylanuvchanlik davri;
g) debitor qarzdorliklarning aylanuvchanlik davri.
Asosiy moliyaviy koeffitsiyentlar tahlili quyidagicha o tkaziladi
ʻ
3.5-jadval
Asosiy moliyaviy koeffitsiyentlar tahlili
№ Ko rsatkichla
ʻ
r Hisoblash
formulasi Moliyaviy
hisobot
satrlari Izoh Ko rsatkic ʻ
h
chegarasi
1 Sof o z
ʻ
aylanma
aktivlari (O z ʻ
mablag lari
ʻ
manbalari+ Balans satr
(480+490)-
130-211-290- Korxonaning hisobot
sana- siga mavjud sof o z ʻ
aylanma mablag larining
ʻ K>0
65

miqdori
(balans
likvidligi) uzoq muddatli
majburiyatlar
jami) — uzoq
muddatli
aktivlar jami-
muddati
o tgan ʻ
debitorlar-
ta sischilarnin
ʼ
g ustav
kapitaliga
ulushlari
bo yicha
ʻ
qarzi- kelgusi
davr
xarajatlari —
kechiktirilgan
xarajatlar 190-200 miqdorini ifodalovchi
ko rsatkich hisoblanadi.
ʻ
Ushbu ko rsatkichning
ʻ
noldan kichikligi
korxonada sof aylanma
aktivlarning mavjud
emasligini hamda uzoq
muddatli aktivlarning
ma lum qismi qisqa
ʼ
muddatli qarz hisobiga
yuzaga kelgan degan
fikrni bildiradi va bu
holda balans nolikvid deb
e tirof etilishi mumkin.
ʼ
2
2 Qoplash
koeffitsiyenti Joriy aktivlar
summasi-
muddati
o tgan
ʻ
debitorlik
qarzlari-
ta sischilarnin
ʼ
g ustav
kapitaliga
ulushlari
bo yicha
ʻ
qarzi- kelgusi
davr
xarajatlari-
kechiktirilgan
xarajatlar /
joriy
majburiyatlar
summasi jami Balans satr
(390-211-290-
190-200) /600 Hisobot sanasiga korxona-
ning mavjud joriy
aktivlari miqdori joriy
majburiyatlarni qoplash
uchun yetarli yoki
yo qligini ifodalashda foy-
ʻ
dalaniladi. Ushbu
ko rsatkich 1 dan katta
ʻ
bo lishi lozim, 3-4
ʻ
barobar va undan
ortiqligini ham ijobiy
holat deb baholash kerak
emas. TMZ,
debitorlarning haddan
ortiqligi ham ushbu
ko rsatkichning ortib
ʻ
ko rsa- tilishiga sabab
ʻ
bo ladi. Bu esa korxona
ʻ
mahsulotlariga talab
yo qligi yoki debitor-
ʻ
liklarning undirilishida
muammolar mavjudligini
ham anglatishi mumkin. K>2
1 sinf;
2>K>1,6
2 sinf;
1,6>K?1,2
3 sinf;
1,2>K?1
4 sinf
K<1
5-sinf
Joriy likvidlik Pul Balans satr Korxonaning mavjud
66

3 koeffitsiyenti mablag lari + ʻ
Qisqa
muddatli
investitsiyalar
+ debitorlik
qarzdorliklar /
joriy
majburiyatlar ((210-
211)+320+370)
/600 mablag lari va debitorlik
ʻ
qarzdorliklarining
muddati o tmagan qismi
ʻ
hamda qisqa muddatli
investitsiyalarning joriy
majburiyatlarni qoplash
imkoniyatini ifodalash
uchun foydalaniladi.
Ushbu koeffitsiyent 1,4
dan yuqori ko rinish olishi
ʻ
ijobiy hol. Tavsiyaviy
kamayish darajasi kamida
0,7 yoki undan yuqori
bo lishi kerak.
ʻ 1-sinf;
1,5>K>1
2- sinf;
1>K>0.7
3- sinf;
0,7>K>0,4
4-sinf;
K<0,4
5-sinf

4
4 Avtonomiya
koeffitsiyenti O z
ʻ
mablag lari
ʻ
manbalari/
balans jami
summasi Balans satr
480/780 Korxona jami
aktivlarining qancha
miqdori o z mablag lari
ʻ ʻ
hisobiga shakl-
langanligini bildiradi. K>0,75
1-sinf;
0,75>K>0,
5
2-sinf;
0,5>K>0,4
3- sinf;
0,4>K>0,3
4-sinf;
K<0,3
5-sinf
5
5 Sof o z
ʻ
aylanma
aktivlar (SAA)
aylanuvchanli
gi (marta) Sotishdan
tushgan
tushum*365
kun / (hisobot
davri boshiga
SAA + davr
oxiriga
SAA) / 2
*hisobot davri
kuni MNTH satr
010*365 /
(balans satr
davr boshiga
(480+490-130-
211-290-190-
200) + davr
oxiriga
(480+490-130-
211-290-190-
200)) /
2*hisobot
davri kuni) Hisobot davri davomida
SAAning yillik aylanish
tezligini ko rsatadi.
ʻ K>10
1-sinf;
10>K>6
2-sinf;
6>K>4
3- sinf;
4>K>2
4-sinf;
K<2
5-sinf
6
TMZlarning
aylanuvchanli TMZlarning
yillik o rtacha
ʻ Balans satr
(DB 140 satr TMZlarining aylanishi
necha kunga to g ri ʻ ʻ K<30
1-sinf;
67

6 k davri
(kunlarda) qiymati *
hisobot davr
kuni / sotilgan
mahsulot tan
narxi +DO 140
satr) / 2 *
hisobot davr
kuni / MNTH
020 satr kelishini ko rsatib beradi.ʻ 60>K>30
2-sinf;
90>K>60
3- sinf;
120>K>90
4-sinf;
K>120
5-sinf
7
7 Debitor
qarzdorlik-
larning
aylanuvchanli
k davri
(kunlarda) Debitor
qarzlarning
yillik o rtacha
ʻ
qiymati *
hisobot davr
kuni /
sotishdan
tushgan sof
tushum Balans satr
((DB(220+230
+240)+DO((22
0+230+240)
/ 2 * hisobot
davr kuni /
MNTH 010-
satr Debitorlik qarzlarining
aylanishi necha kunga
to g ri kelishini ko rsatib
ʻ ʻ ʻ
beradi. K<30
1-sinf;
45>K>30
2-sinf;
60>K>45
3- sinf;
90>K>60
4-sinf;
K>90
5-sinf
Yuqorida ko rsatilgan sinflar bo yicha quyidagi jadvalga muvofiq ballar
ʻ ʻ
hisoblanadi:
3.6-jadval

№ Koeffitsiyent nomi 1-sinf 2-sinf 3-sinf 4-sinf 5-sinf
1 Sof o z aylanma aktivlari
ʻ
miqdori (balans likvidligi) 5 4 3 2 1
2
Qoplash koeffitsiyenti 5 4 3 2 1
3
Joriy likvidlik koeffitsiyenti 5 4 3 2 1
4
Avtonomiya koeffitsiyenti 5 4 3 2 1
5 Sof o z aylanma aktivlar
ʻ
(SAA) ning aylanuvchanligi
koeffitsiyenti 5 4 3 2 1
6
TMZlarning aylanuvchanligi 5 4 3 2 1
68

koeffitsiyenti (kunlarda)
7 Debitor qarzdorliklarning
aylanuvchanlik koeffitsiyenti
(kunlarda) 5 4 3 2 1
Yuqoridagi jadvalda 7 turdagi koeffitsent mavjud bo‘lib ular quyidagilardir:
sof aylanma aktivlari miqdori, qoplash koeffitsenti, joriy likvidlik koeffitseyenti,
avtonomiya koeffitsiyenti, sof o‘z aylanma aktivlarning aylanuvchanligi
koeffitsiyenti, tovar moddiy zaxiralarning aylanuvchanligi koeffitsenti va
debitorlik qarzdorlikning aylanuvchanlik koefftisenti. Ular har biri sinflarga
ajratilgan va bizda chiqqan natijaga qarab ya’ni bu jadvaldan oldingi jadval asosida
hisob kitob qilamiz va sinfi qaysi ekanligini belgilaymiz.
3.7-jadval
Koef.
uchun ball To lovʻ
qobiliyati sinfi To lov qobiliyati bo yicha izoh
ʻ ʻ
30 – 26 1 Yuqori to lov qobiliyatiga ega
ʻ
25 – 21 2 Yaxshi to lov qobiliyatiga ega
ʻ
20 – 17 3 To lov qobiliyati o rta darajada
ʻ ʻ
16 – 13 4 To lov qobiliyati past darajada
ʻ
12 ≥
Ball 5 To lov qobiliyati juda past
ʻ
darajada

Yirik kreditlar uchun to lov qobiliyati sinfi 4 va 5 sinf bo lgan taqdirda
ʻ ʻ
kredit ajratish mumkin emas. Faoliyat joyiga chiqib tahlil qilishda quyidagi
koeffitsiyentlardan foydalaniladi:
-qarzga xizmat ko rsatish koeffitsiyenti (коэфициент обслуживания долга
ʻ
(debt servis coverage ratio));
-leveradj koeffitsiyenti (leverage);
-ajratilayotgan kreditni hisobga olgan holda qarzdorlik darajasini hisoblash
koeffitsiyenti;
69

-rotatsiya koeffitsiyenti;
-kapitalizatsiya koeffitsiyenti;
-foizlarni qoplash koeffitsiyenti.
-Qarzga xizmat ko rsatish koeffitsiyenti (обслуживания долга (debt servisʻ
coverage ratio)):
-Ushbu koeffitsiyent mijoz tomonidan so ralayotgan kredit oylik to lovini
ʻ ʻ
bir oylik sof foydasi (kredit potensiali) ga nisbatini aniqlaydi.
Bu koeffitsiyent, milliy valyutadagi kreditlar uchun:
1- marta kredit olayotgan mijoz uchun — 1,43;
2- marta kredit olayotgan, ijobiy kredit tarixiga ega mijoz uchun — 1,25;
3- marta kredit olayotgan, ijobiy kredit tarixiga ega mijoz uchun — 1,1 va
undan yuqori bo lishi kerak.
ʻ
xorijiy valyutadagi kreditlar uchun:
1- marta kredit olayotgan mijoz uchun — 1,66;
2- marta kredit olayotgan, ijobiy kredit tarixiga ega mijoz uchun — 1,43;
3- marta kredit olayotgan, ijobiy kredit tarixiga ega mijoz uchun — 1,25 va
undan yuqori bo lishi kerak.
ʻ
3.1-formula
Bir oylik sof foydasi (kredit potetsiali)
K = ------------------------------------------------------------------------;
Yangi kredit bo yicha oylik to lov summasi
ʻ ʻ
Koeffitsiyent ko rsatkichi belgilangan me yordan kam bo lgan taqdirda
ʻ ʼ ʻ
kredit ajratish mumkin emas.
Leveradj koeffitsiyenti (leverage):
Qisqa muddatli majburiyatlar va olinayotgan kredit summasini aylanma
mablag larga (joriy aktivlar) ga nisbatini ko rsatadi. Bu koeffitsiyent faqat aylanma
ʻ ʻ
mablag larni to ldirish uchun ajratilayotgan kreditlar tahlilida ishlatilib, mijozning
ʻ ʻ
aylanma mablag lari miqdorini olinayotgan kredit hisobidan o sish darajasini
ʻ ʻ
anglatadi. Mijoz aylanma mablag larining ortishi bu — mijozga ko p miqdorda
ʻ ʻ
70

mahsulot(tovar)larni sotish zaruriyatini keltirib chiqarib, yangi mijozlar sonini
ko paytirish majburiyatini yuklaydi. Biznes ko lamining keskin kengayishiʻ ʻ
oqibatida boshqarishda qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Ya ni, yangi
ʼ
mijozlar soni qisqa muddatlarda keskin ortib ketishi bo yicha kafolat mavjud emas.
ʻ
Mijozning faoliyatini tahlil qilish davomida katta miqdordagi tovar qoldiqlarini
saqlash joylarining mavjudligiga hamda mijoz tomonidan biznes ko lami
ʻ
kengayishi oqibatida uni boshqara olish qobiliyatining yetarliligi e tibor qaratish
ʼ
lozim bo ladi.
ʻ
Bu koeffitsiyent
1-marta kredit olayotgan mijoz uchun — 0,8;
2- marta kredit olayotgan mijoz uchun — 0,9;
3- marta kredit olayotgan mijoz uchun -1 gacha bo lishi kerak.
ʻ
3.2-formula
Qisqa muddatli majburiyatlar+Yangi kredit
--------------------------------------------------------------- ≤ 1
Joriy aktivlar
Ajratilayotgan kreditni hisobga olgan holda qarzdorlik darajasini hisoblash
koeffitsiyenti:
Qisqa muddatli majburiyatlar va olinayotgan kredit umumiy summasini
xususiy kapital va uzoq muddatli majburiyatlar umumiy summasiga nisbatini
anglatadi. Bu nisbatda qisqa muddatli majburiyatlar va kredit summasi xususiy
kapital va uzoq muddatli majburiyatlar summasidan oshib ketmasligi kerak, ya ni
ʼ
1 dan katta bo lmasligi kerak (1- marta kredit olayotgan mijoz uchun — 0,8; 2-
ʻ
marta kredit olayotgan mijoz uchun — 0,9; 3- marta kredit olayotgan mijoz uchun
— 1,0 gacha).
3.3-formula
Qisqa muddatli majburiyatlar+Yangi kredit summasi
----------------------------------------------------------------------------------- ≤ 1
Xususiy kapital+Uzoq muddatli majburiyatlar
71

Koeffitsiyent ko rsatkichi 1 dan yuqori bo lgan taqdirda kredit ajratishʻ ʻ
mumkin emas.
Ijobiy kredit tarixiga ega kichik kredit segmenti mijozlariga quyidagi
qarzdorlik darajasini hisoblash koeffitsiyentidan foydalanishga yo l quyiladi:
ʻ
mavjud majburiyatlar+yangi kredit / xususiy kapital ≤ 3.
Rotatsiya koeffitsiyenti:
Mijoz aylanma mablag larining ma lum bir vaqtda (odatda 1 oyda) necha
ʻ ʼ
marotaba aylanganligini ko rsatadi. Bu ko rsatkich tovar xarajatlarini joriy
ʻ ʻ
aktivlarga nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko rsatkich har bir biznes turiga qarab har
ʻ
xil bo lishi mumkin, uni o zaro o xshash bizneslar bilan solishtirish bilan
ʻ ʻ ʻ
taqqoslanadi.
3.4-formula
Tovar(xom-ashyo) ga
K=----------------------------------------------------------------------------
--------------------------
Joriy aktivlar –(Muddati bir oydan ortiq debitorlik qarzlari)
Kapitalizatsiya koeffitsiyenti:
Tadbirkorlik faoliyatida foydalanilayotgan asosiy vositalarini qancha qismi
xususiy kapital va uzoq muddatli majburiyatlar hisobidan moliyalashtirilganligini
ko rsatadi, ya ni xususiy kapital va uzoq muddatli majburiyatlarni asosiy vositalar
ʻ ʼ
qiymatiga nisbatini anglatadi. Bu nisbat 1ga teng yoki katta bo lishi kerak. Bu
ʻ
barcha asosiy vositalar — xususiy kapital va uzoq muddatli majburiyatlar
hisobidan moliyalashtirilganini anglatadi. Agar nisbat 1 dan kichik bo lsa, u holda
ʻ
asosiy vositalarning bir qismi qisqa muddatli majburiyatlardan shakllanganligini
anglatib, qisqa muddatli majburiyatlarni qaytarish uchun asosiy vositalarni sotish
zaruriyatini keltirib chiqaradi.
3.5-formula
Xususiy kapital + Uzoq muddatli majburiyatlar
72

--------------------------------------------------------------------------- ≥ 1
Asosiy vositalar
Koeffitsiyent ko rsatkichi 1 dan kam bo lgan taqdirda kredit ajratishʻ ʻ
mumkin emas.
Foizlarni qoplash koeffitsiyenti:
Ushbu koeffitsiyent bir yillik sof foydasi (kredit potensiali) ni mijoz
tomonidan so ralayotgan kredit yillik foiz to loviga nisbati orqali aniqlanadi (Yirik
ʻ ʻ
kreditlarda yillik hisoblanadigan foiz miqdori to lov jadvali asosida aniqlanadi).
ʻ

3.6-formula
Bir oylik sof foydasi (kredit potensiali) *12
K = ------------------------------------------------------------------------------ ≥ 3
Kredit summasi * yillik foiz stavka
Bir oylik sof foyda mikro, kichik va o rta kredit segmentlarida biznes joyiga
ʻ
chiqib, o rganish kunidagi ko rsatkichlar, yirik kredit segmentida moliyaviy
ʻ ʻ
hisobotlaridagi ko rsatkichlar asosida aniqlanadi.
ʻ
Mazkur koeffitsiyent aylanma mablag larni to ldirish uchun ajratilayotgan
ʻ ʻ
kreditlar uchun foydalaniladi. Bunda mijoz aylanma mablag larni to ldirish uchun
ʻ ʻ
kamida bir marotaba kredit olib, uni to liq so ndirgan va umuman ijobiy kredit
ʻ ʻ
tarixiga ega bo lishi kerak.
ʻ
Koeffitsiyent ko rsatkichi 3 dan kam bo lgan taqdirda kredit ajratish
ʻ ʻ
mumkin emas.
O rta va yirik kredit loyihalarni tahlilida qarz oluvchi hamda o zaro aloqador
ʻ ʻ
qarz oluvchilar guruhi qarz yuki miqdori, qarz majburiyatlarini uning foydasi
hisobiga qoplash darajasi quyidagi koeffitsiyent orqali aniqlanadi:
3.7-formula
DEBT
73

------------------- < 5
EBITDA

Bunda, koeffitsiyent ko rsatkichi o zaro aloqador qarz oluvchilar guruhiʻ ʻ
uchun 5 dan yuqori bo lgan taqdirda kredit ajratish mumkin emas.
ʻ
Ushbu ko rsatkich qarz oluvchining qarz yuki darajasini ifodalaydi va uning
ʻ
EBITDA ko rsatkichi qarz oluvchining mavjud va olinishi rejalashtirilgan
ʻ
moliyaviy qarzlarini qay darajada qoplash imkoniyatlarini ko rsatadi, ya ni qarz
ʻ ʼ
oluvchining EBITDA ko rsatkichi kelajakda saqlanib qoladi deya faraz qilinganda,
ʻ
mavjud va olinishi rejalashtirilgan moliyaviy qarzlarini so ndirish imkoniyatini
ʻ
anglatadi.
Ushbu ko rsatkich 5 koef.dan kam bo lishi tavsiya qilinadi. Ushbu
ʻ ʻ
ko rsatkich qarz oluvchining yillik va oraliq moliyaviy hisobot ma lumotlaridan
ʻ ʼ
kelib chiqib aniqlanadi va qaysi biri kichik bo lsa qaror qabul qilishda
ʻ
foydalaniladi.
DEBT — Korxonaga kelgusida qaytarish sharti bilan berilgan moliyaviy
qarz majburiyatlari (kredit, lizing, obligatsiya, qaytarish sharti bilan olingan
moliyaviy qarzlar) hamda yangi kredit miqdori yig indisi.
ʻ
DEBT ko rsatkichini hisoblashda “Buxgalteriya balansi-F1”
ʻ
ma lumotlaridan va korxonaning boshqa balansda aks etmagan (berilgan kafillik,
ʼ
olingan bank kafolati, akkredetivlar) qarz majburiyatlaridan foydalaniladi. Ushbu
holatda aloqador korxonalardan bo lgan moliyaviy qarz majburiyatlari DEBT
ʻ
tarkibiga kiritilmaydi.
DEBT = F1 730 satr + F1 740 + F1 750 satr + F1 760 satr (joriy operatsion
faoliyat bilan bog liq bo lmagan qaytariladigan moliyaviy qarzlar bo yicha) + (F1
ʻ ʻ ʻ
570 satr + F1 580 satr+ F1 590 satr (joriy operatsion faoliyat bilan bog liq
ʻ
bo lmagan qaytariladigan moliyaviy qarzlar bo yicha) + yangi kredit miqdori
ʻ ʻ
(milliy valyuta ekvivalentida).
EBITDA — Soliqlar, moliyaviy qarz va majburiyatlar bo yicha foiz
ʻ
ko rinishidagi harajatlar hamda foiz ko rinishidagi daromadlar, amortizatsiya
ʻ ʻ
74

(moddiy va nomoddiy aktivlar bo yicha) ajratmalari, operatsion doimiyʻ
faoliyatidan boshqa bir martalik harajatlar va daromadlar hisoblangungacha
bo lgan sof foyda ko rsatkichi hisoblanadi.
ʻ ʻ
EBITDA ko rsatkichini hisoblashda “Moliyaviy natijalar to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
hisobot–F№2” ma lumotlaridan, amortizatsiya xarajatlari esa ichki buxgalteriya
ʼ
yoki “Buxgalteriya balansi-F№1” ma lumotlaridan foydalaniladi.
ʼ
EBITDA =
F2 270 satr (hisobot davrining sof foydasi (zarari)).
+ F2 260 satr (Foydadan boshqa soliqlar va yig imlar).
ʻ
+ F2 250 satr (Daromad (foyda) solig i).
ʻ
+/- F№2 230 (Favquloddagi foyda va zararlar. Favqulodda foyda bo lsa
ʻ
ayriladi, favqulodda zarar bo lsa qo shiladi).
ʻ ʻ
+F2 200 satr (Valyuta kursi farqidan zararlar. Agar qarz oluvchining asosiy
tushumlari milliy valyutada bo lib, valyuta kursi farqlari bo yicha zararlari bir
ʻ ʻ
martalik operatsiyalar orqali ko rilgan bo lsa va kelajakda takrorlanish ehtimoli
ʻ ʻ
kam bo lsa qo shiladi, aks holda valyuta kursi farqlari bo yicha tuzatish
ʻ ʻ ʻ
kiritilmaydi).
+ F2 190 satr (Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo yicha foizlar
ʻ
shaklidagi xarajatlar).
+ F2 180 satr (Foizlar shaklidagi xarajatlar).
- F2 150 satr (Valyuta kursi farqidan daromadlar. Agar qarz oluvchining
asosiy tushumlari milliy valyutada bo lib, valyuta kursi farqlari bo yicha
ʻ ʻ
daromadlari bir martalik operatsiyalar orqali ko rilgan bo lsa va kelajakda
ʻ ʻ
takrorlanish ehtimoli kam bo lsa qo shiladi, aks holda valyuta kursidan ko rilgan
ʻ ʻ ʻ
daromadlar bo yicha tuzatish kiritilmaydi).
ʻ
- F2 140,130,120 satr (Uzoq muddatli ijara, foizlar shaklidagi daromadlar,
dividendlar shaklidagi daromadlar bir martalik operatsiyalar orqali ko rilgan bo lsa
ʻ ʻ
va kelajakda takrorlanish ehtimoli kam bo lsa ayriladi, aks holda tuzatish
ʻ
kiritilmaydi. Masalan: Qimmatbaho qog ozlarni qayta baholashdan ko rilgan
ʻ ʻ
daromadlar).
75

- F2 090 satr (Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari bir martalik
operatsiyalar orqali ko rilgan bo lsa va kelajakda takrorlanish ehtimoli kam bo lsaʻ ʻ ʻ
ayriladi, aks holda tuzatish kiritilmaydi. Ya ni, asosiy vosita va aktivlarni
ʼ
balansdan chiqarish orqali ko rilgan daromadlar, penya va jarimalar, debitorlik va
ʻ
kreditorlik qarzlarini voz kechish orqali ko rilgan daromadlar, beg araz moliyaviy
ʻ ʻ
yordam va x.k).
+ Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarga hisobot davrida hisoblangan
amortizatsiya miqdori F№1 satr011 (Moliyaviy hisobot davriga moliyaviy natijalar
(F№2) hisobotida aks ettirilgan amortizatsiya xarajatlari qarz oluvchi tomonidan
alohida ichki birlamchi buxgalteriya ma lumotlari orqali olinishi lozim. Agarda
ʼ
bunday ichki buxgalteriya ma lumoti mavjud bo lmasa yoki bunday ma lumotni
ʼ ʻ ʼ
olish imkoniyati mavjud bo lmasa, amortizatsiya ajratmalari quyidagicha
ʻ
aniqlanadi: Yil yakuniga amortizatsiya ajratmalari f№1 satr011+f№1 satr022-Yil
boshiga amortizatsiya ajratmalari F№1 satr011+ F№1 satr022).
+/-Qarz oluvchining operatsion doimiy faoliyatidan boshqa bir martalik,
kelajakda takrorlanish ehtimoli kam bo lgan daromad (foyda) va xarajatlari
ʻ
(zararlari) bo yicha tuzatish kiritilishi lozim. Ushbu holatda operatsion doimiy
ʻ
faoliyatidan boshqa bir martalik daromadlar (foyda) ayriladi, harajatlar (zarar)
qo shiladi.
ʻ
Loyihaning o zini-o zi oqlashi biznes joyiga chiqib, o rganish kunidagi
ʻ ʻ ʻ
ko rsatkichlar tahliliga (J-USBP) asosan aniqlanganda EBITDA ko rsatkichi
ʻ ʻ
quyidagicha aniqlanadi:
(Kredit to lov qobiliyati (potensiali)+kredit to lovlari+soliq to lovlari) * 12.
ʻ ʻ ʻ
O rta va yirik kreditlar C qo rib chiqilib, qaror qabul qilinadi.
ʻ ʻ
Xulosa
Kreditning ahamiyati esa uning kredit oluvchilar, kredit beruvchilar va
umumiy iqtisodiy muhit uchun ahamiyati juda ulkan. Kredit tizimining
76

yaxshilanishi, moliyaviy rivojlanishning asosiy kengayish turi sifatida tan oladi.
Bu, kreditni olish orqali subyektlar va tashkilotlar uchun yangi imkoniyatlarni
ochadi, investitsiyalarni jalb qilish, iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash, korxonalar va
davlat tashkilotlari uchun iqtisodiy rivojlanishni taminlash, ishlab chiqarishni
rivojlantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va xizmatlar ko‘rsatish qobiliyatini
kengaytirish yoki moliyaviy risunokni yaxshilash orqali kredit tizimining katta
ro‘li mavjud.
Bank Kredit siyosati joriy yil davomida bankning o z va jalb qiladiganʻ
mablag larini kreditlarga samarali joylashtirish, shuningdek bank aktivlarini
ʻ
joylashtirish va boshqarish bilan bog liq jarayonlardagi tavakkalchilikni
ʻ
minimallashtirish maqsadida qabul qilinadigan choralar va uslublar majmuasi
hamda kredit portfelini samarali boshqarishga doir ko rsatmalar bilan ta minlovchi
ʻ ʼ
hujjatdir.
Tijorat banklari faoliyatida kreditlash jarayonida yuzaga keladigan kredit
risklarini aniqlash, ularning risk darajasini baholash va ularni samarali boshqarish
banklar faoliyatida yuzaga keladiga risklaming hajmi va ta’sir doirasini belgilab
beradi. Shu bois, bank risklarining ichida asosiy o‘rinni egallovchi kredit
risklarining ta’sir darajasini kamaytirish banklarning daromadlari va foyda olish
imkoniyatini kengaytiradi.
Bugungi kunda yurtimizda banklar sonini ortishi ular o‘rtasidagi raqobatni
kuchayishiga olib kelmoqda. Bu raqobat kurashida omon qolish uchun bank turli
amaliyotlar bilan boshqa banklarga ketayotgan mijozlar oqimini to‘sib o‘zi tomon
yo‘naltirishi kerak bo‘ladi. Bunga qanday qilib erishish mumkin degan savolga
quyidagicha javob berish mumkin: Banklar o‘zlarini mijozlar uchun ko‘plab kredit
mahsulotlari taklif etish orqali raqobatga qarshi turishlari mumkin. Shartlarni
sodda va ko‘rsatkichli qilish, shuningdek, avtomatlashtirilgan usullar orqali kredit
mahsulotlarini taklif etish orqali mijozlarga xizmat ko‘rsatishni osonlashtirish.
Bugungi kunda odamlar xizmatlar sifatini va ular ko‘rsatilayotgan vaqtni
qadrlashadi ya’ni kim sifatli va tez xizmat ko‘ratsa mijozlar unga tomon talpinadi.
Bank o‘zining mijozlarini sonini oshirishni hohlasa, u turli xil tashqi omillarga
77

etibor qaratmasdan, o‘zining mijozlari uchun qulayliklar yaratishlari kerak ya’ni
kutish paytidagi qulayliklar, navbatlarning tartibli bo‘lishligi, ortiqcha
ovoragarchiliklarsiz bo‘lishligi kerak, chunki rekalamani eng yaxshi yo‘li bu
odamlar orqalidir.
Bugungi kunda bankda mavjud muammolardan biri bu- odatda kredit
arizalari qarz oluvchilardan ko'plab moliyaviy hujjatlarni to'plashni talab qiladi, bu
ham qarz oluvchi, ham bank uchun ko'p vaqt va hafsalasi pir bo’lishligiga olib
kelishi mumkin. Bu muammoga yechim sifatida quyidagi yechimni keltirib
o’tamiz: Banklar Open Banking API ( Application Programming Interface)-dan
foydalanishlari mumkin. Ushbu APIlar qarz oluvchining roziligi bilan qarz
oluvchining bank hisoblari va kredit arizasi platformasi o'rtasida xavfsiz
ma'lumotlarni almashish imkonini beradi. Bu hujjatlarni qo'lda yig'ish va tekshirish
zaruratini yo'q qiladi. Misol uchun mijoz biror bir bankda shaxsiy kredit olish
uchun ariza topshirmoqda. U o'z arizasini topshirish uchun to'lovlar, bank
ko'chirmalari va soliq hujjatlarini to'plashi kerak bo’ladi. Lekin Open Banking
API-lari bilan Bank o’zining kredit dasturlari platformasi Open Banking API-lari
orqali mijozning bank hisobiga (uning ruxsati bilan) xavfsiz ulanadi. Keyin
platforma avtomatik ravishd so'nggi to'lovlar va depozit tarixi kabi daromadni
tekshirish ma'lumotlarini oladi Moliyaviy barqarorlikni baholash uchun pul
oqimlarini tahlil qiladi. Hisob egaligi va tranzaksiya tarixini tekshiradi.
Bu bankka quyidagi imkoniyatlarni beradi:
Real vaqt ma'lumotlariga asoslanib, tezroq kredit qarorini qabul qilish.
Kredit mutaxassislari uchun qo'l mehnati va hujjatlarni qayta ishlashni
qisqartirish.
Mijoz uchun yanada qulayroq va tezroq dastur tajribasini taklif qilish.
Qarz oluvchilar uchun kreditni tezroq tasdiqlash.
Banklar uchun samaradorlikni oshirish va xarajatlarni kamaytirish.
Oddiylashtirilgan jarayon orqali mijozlarning qoniqishini oshirish.
Dunyo bo'ylab ko'plab banklar allaqachon Open Banking API-larini qabul
qilmoqdalar. Misol uchun, Buyuk Britaniyaning Santander Banki kreditga ariza
78

berish jarayonida daromadlarni tekshirish ma'lumotlarini oldindan to'ldirish uchun
Open Bankingdan foydalanadi, bu esa ishlov berish vaqtini sezilarli darajada
qisqartiradi.
Yana bir muammolardan biri bu skoring modellarida mavjud. Odatda
kreditni tasdiqlash yoki rad etish sabablari aniq ko'rinmaydi. Bu kredit berishdan
bosh tortgan qarz oluvchilarning hafsalasi pir bo’lishiga boshqacha qilib aytadigan
bo’lsak, consumer satisfaction ni yo’qolishiga olib kelishi va kredit qarorlarini
qabul qilish jarayonida shaffoflikning yo'qligiga olib kelishi mumkin. Bu
muammoning yechimi sifatida Banklar Explainable AI (XAI) vositalaridan
foydalanishlari mumkin. XAI sun'iy intellekt asosidagi kredit qarorlarining
mantiqiy asoslarini tushuntirishga yordam beradi. Bu banklarga qarz oluvchilarga
kreditni tasdiqlash holatining aniq va tushunarli sabablarini taqdim etish imkonini
beradi. Mijoz bankga biznes krediti uchun ariza topshiradi. Bank turli moliyaviy
ma'lumotlar nuqtalarini hisobga olgan holda kredit skoring uchun AI modelidan
foydalanadi. An'anaga ko'ra, agar mijozning arizasi rad etilsa, u nima uchun
tafsilotlarsiz umumiy rad etish xatini olishi mumkin.
XAI bilan Y Bank tizimi qarorga ta'sir qilgan omillarni tushuntirishi
mumkin. Misol uchun, tushuntirish mijozning biznesi nisbatan yangi ekanligini
yoki ma'lum bir moliyaviy koeffitsient bank chegarasidan pastga tushganligini
ta'kidlashi mumkin. Bu mijozga qarorning sababini tushunishga va kelajakdagi
urinishlar uchun arizasini yaxshilashga imkon beradi.
Banklarga o'zlarining sun'iy intellekt modellaridagi potentsial noaniqliklarni
aniqlashga va adolatli natijalarga erishish uchun ularni yaxshilashga yordam
beradi.
Haqiqiy dunyoda qabul qilish: XAI hali ham rivojlanayotgan soha bo'lsa-da,
ba'zi banklar uni allaqachon amalga oshirmoqda. Misol uchun, Buyuk
Britaniyadagi Barclays Bank mijozlarga kredit karta qarorlarini tushuntirish uchun
XAI yechimini sinab ko'rmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
79

O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g’risida”gi
qonuni. 5-noyabr 2019-yil.
Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilihs borasidagi chora
tadbirlar to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni,
21.03.2000y PF-2564-son
O‘zbekiston Respublikasining “Garov reestri to‘g’risida”gi qonuni. 2013-yil
23-oktyabr, O‘Rq-356-son.
O‘zbekiston Respublikasining “Bank siri to‘g’risida”gi qonuni 30 avgust
2033 yil. №530
Prezident Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
huzuridagi Xorijiy investorlar kengashining birinchi yalpi majlisidagi nutqi
16.11.2022y
Abdullayeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. – Toshkent, moliya institute,
2000yil.
Abdullayeva Sh. Z. Bank ishi. Darslik. – Toshkent: “IQTISOD MOLIYA”,
2010yil.
Z.A.Umarov – Banklarda buxgalteriya hisobi. (Darslik) – T.: “Nihol print”
OK, 2021. – 508 b.
Banklarda buxgalteriya hisobi. K.N. Navro‘zova, N.G’. Karimov, U.D.
Ortiqov Darslik. – T.:”Niso Poligraf”, - 2016. – 400 b.
Foydalanilgan saytlar.
80

http: www.cbu.uz < http://www.cbu.uz > O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki sayti.
http: www.uzreport.uz < http://www.uzreport.uz> Uzreport axborot agentligi
sayti.
http: www.bank.uz < http://www.bank.uz > O‘zbekiston respublikasi tijorat
banklari sayti
http: www.cbr.ru < http://cbr.ru > Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki
http: www.lib.ru < http://www.lib.ru > Moshkov Maksim kutubxonasining
sayti.
http: www.xs.uz < http://www.xs.uz > Xalq so‘zi gazetasining rasmiy sayti
http: www.ziyonet.uz < http://ziyonet.uz > Ziyonet ta’lim portal sayti
http: www.stat.uz < http://stat.uz > O‘zbekiston Respublikasi Davlat
Statistika qo‘mitasi rasmiy sayti.
http: www.hamkorbank.uz < https://hamkorbank.uz > Hamkorbank tijorat
bankining rasmiy sayti
81

Sotib olish