Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini takomillashtrish yo'llari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 653
Foydalanuvchilar soni: 289

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	214.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini takomillashtrish yo'llari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _____________________________________________________________ ” FANIDAN

KURS ISHI
МАVZU:
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________.
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi: ____________________________
RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________
TOSHKENT – 20 23

Tijorat banklarining funksiyalari va
operatsiyalarini takomillashtrish yo'llari
Reja:
Kirish
1. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ ini
2. Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini takomillashtrish
yo'llari
3. Tijorat banklari faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari
4. Chet el kapitali ishtirokidagi bank va chet el bankining sho‘ba
bankini tashkil etishga qo‘shimcha talablar.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida davlatning yuqori
darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment va
tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda moliyaviy
vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy yangilanishlar va
jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda qator tizimli muammolar soha rivojlanishiga
to‘sqinlik qilayotgan edi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-
mayda qabul qilingan “2020–2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respubli-
kasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni ushbu
masalalarni yechishga qo‘yilgan muhim qadam bo‘ldi.
Bugungi kunda banklar tomonidan ko‘rsatilayotgan moliyaviy
xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga kirib borishini
kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar ko‘rsatilishini
ta minlashʼ bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rilishi lozim. Iqtisodiyotni
raqamlashtirish sharoitida O‘zbekiston bank tizimi ishonchliligi va barqaror
rivojlanishini ta’minlash hamda tashqi inqiroz holatlarining salbiy ta’siriga
uchramaslikning oldini olish muhim ahamiyatga egadir. Shunga qaramasdan,
hozirgi kunda banklarda bozor talablariga mos keluvchi xizmat turlarini tatbiq
qilish, mijozlarning talab va takliflarini hisobga olish, ularga xizmat ko‘rsatishning
yangi usullarini joriy etish, yangi kredit vositalarini qo‘llash, turli kredit
institutlarini tashkil etish bilan bog‘liq islohotlarni yanada jadallashtirish
zarurligini yuzaga keltirmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi iqtisodiy mustaqillik
sari qo‘yilgan ilk qadam bo‘ldi. Mustaqil yosh davlatimiz siyosatining eng muhim
yo‘nalishlaridan biri bank tizimini isloh qilishning dastlabki bosqichida 1991-yilda
qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi
Qonuni bozor sharoitlariga mos banklar institutini vujudga keltirishning asosiy
yo‘nalishlarini belgilab berdi.
Mazkur qonunga muvofiq O’zbekiston Respublikasining davlat bankining
hududiy bo‘limi O‘zbekiston Respublikasining Markaziy bankiga aylantirildi va u
3

bevosita davlat boshchiligida bank tizimini isloh qilishni boshladi. Juda qisqa
muddat ichida respublikamizda ikki pog‘onali bank tizimi vujudga keltirildi.
«O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshchiligidagi ikki bosqichli
bank tizimini tashkil qilish respublikaning iqtisodiy mustaqillikka erishish hamda
bozor munosabatlariga o‘tish eh- tiyojlariga mos keladi», ya ni ikki pog‘onali bankʼ
tizimining yuqori pog‘onasining bosh maqsadi milliy valyuta – so‘mning
barqarorligini ta minlashdan
ʼ iborat bo‘lgan Markaziy bank, quyi pog‘onasini esa
bevosita mijozlar bilan ishlovchi tijorat banklari tashkil etadi.
4

1. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ ini
Tarixiy taraqqiyot davomida banklar mablag‘larni yig‘ish, saqlab berish,
kredit-hisob va boshqa turli xil vositachilik operatsiyalarini bajarib kelganliklari
sabab, banklar kredit muassasa bo‘lib, foyda olish maqsadida bank barcha risklarni
o‘ziga qabul qilgan holda operatsiyalarini amalga oshiradi. O‘zbekiston
Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida»gi qonunining 1-moddasiga asosan “ Bank” – tijorat tashkiloti bo‘lib,
bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuini amalga
oshiradigan, ya’ni:
- yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul
qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun
foydalanish;
- to‘lovlarni amalga oshirish bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxsdir.
Demak, bank barcha riskni o‘z zimmasiga olib, yuridik va jismoniy shaxslarning
pul mablag‘larini jalb qilib, bank resurslarini tashkil qilgan holda, bu mablag‘larni
muddatida qaytarib berish, to‘lov va ta’minlash shartlari asosida o‘z nomidan
ularni joylashtiradi hamda yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitob va
vositachilik operatsiyalarini olib boruvchi kredit muassasa hisoblanadi. 1
Ba’zi adabiyotlarda «bank–bu korxona», deb ham izoh beriladi. Ma’lumki,
bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga
oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan
o‘xshatish mumkinki, tijorat banklari ham korxonalar singari o‘z faoliyatini o‘z
daromadini ko‘paytirishga qaratadi, lekin korxonalar faoliyatidan farqli ravishda
banklar shu asosida birinchidan, o‘z ta’sischilari–aksiyadorlarining manfaatlarini,
ikkinchidan, o‘z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta’min- laydi.
Tijorat banklariga, bizning fikrimizcha, shunchaki «korxona» emas, balki
«maxsus korxona» deb qarash zarur. Chunki tijorat banklari ssuda kapitali
harakatini amalga oshiradi va shu asosda bank o‘z aksiyadorlariga, paychilariga
1
O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y.
5

foyda olishni ta’minlaydi.
Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, kredit resurslarining
asosiy qismi shu banklarda yig‘iladi va bu banklar huquqiy, jismoniy shaxslarga
o‘z xizmatlarini ko‘rsatadilar.
1-rasm. Tijorat banklari resurslari tarkibi
Bank bu shunday korxonaki, unda xom-ashyo bo‘lib depozit va qo‘yilmalar
hisoblansa, oxirgi tovar – bu berilgan ssudalardir. Depozit va qo‘yilmalar jalb
qilingan qarz mablag‘lari, berilgan
ssudalar esa – joylashtirilgan mablag‘lar bo‘lib hisoblanadi.
Har xil jismoniy shaxslar va tashkilotlardan pul mablag‘larini jalb qilish
uchun, qarz hajmiga qarab ma’lum summani foizlar shaklida to‘lash kerak.
Bo‘lmasa mablag‘ qo‘yuvchilar yoki boshqa bankni tanlaydilar, yoki pul saqlashni
boshqa shakllariga o‘tadilar: masalan, oltin yoki valyuta sotib olish, boshqa
moliyaviy vositachilar xizmatlaridan foydalanish va boshqalar. Pul saqlash
shaklini tanlashda mablag‘ qo‘yuvchini ikkita muhim omil – moliyaviy
6TIJORAT BANKLARI RЕSURSLARI
O‘z mablag‘lari Jalb qilingan mablag‘lar
Ustav kapitali
Nodepozit
manbalar
Rezervlar
va fondlar
Depozit
manbala
r
Taqsimlanmagan
foyda

vositachilarning ishonchli ekanligi va daromad olish darajasi (qarzga to‘lanadigan
foizlar) ko‘proq qiziqtiradi.
Boshqa tomondan, bank ssuda berganda uning summasiga qarab foiz
shaklida to‘lov undiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining bozor
munosabatlari subyektlari bilan aloqasi yanada kengayadi va chuqurlashadi. Bank
bu holda barcha mablag‘lari harakatini boshqarib boradi.
Bu ikkita foiz stavkalari o‘rtasida farq – bank daromadining asosiy manbasi
bo‘lib, iqtisodiy adabiyotlarda u “marja” nomi bilan yuritiladi.
Shunday qilib, marja – bu jalb qilinuvchi va joylashtiriladigan qarz va ssuda
foiz stavkalari o‘rtasidagi farqdir.
Banklar mablag‘larni jalb qilish va joylashtirish yo‘li bilan barcha pul
mablag‘lari harakatini boshqarib boradi. Bankning asosiy faoliyati vositachilik
bilan bog‘liq bo‘lib, u pul mablag‘larni qarz beruvchidan qarz oluvchilarga
o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni bajarishdan iborat. O‘zbekiston
Respublikasida xorijiy banklar va har qanday mulkchilik shakliga asoslangan
banklar faoliyat ko‘rsatishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida faoliyat
ko‘rsatayotgan tijorat banklari va ularning mulkchilik shakli turli mulkchilikka
asoslan- gandir.
Odatda, O‘zbekistonda banklar aksionerlik jamiyat ko‘rinishida tashkil
etiladi. Bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun davlat organlarining
mablag‘lari, jamoa, birlashmalar va fondlarining mablag‘lari, garov va kreditga
olingan mablag‘lardan foydalanish mumkin emas.
Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aksioner jamiyat tuzilishiga
o‘xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi
hisoblanadi. Bu yig‘ilishlarda aksiyadorlarning vakillari va aksiyador
korxonalarning rahbarlari ishtirok etadilar. Aksiyadorlarning
umumiy yig‘ilishi ko‘rib chiqishga qo‘yilgan masalalarbo‘yicha qaror qabul
qilish uchun aksiyadorlarning kamida 3/4 qismi ishtirok qilishi lozim.
Bankning boshqaruvini direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga
qo‘shimcha tarzda bank boshqaruvini kuzatish va nazorat qilish mas’uliyati ham
7

yuklatilgan. Direktorlar kengashi a’zolarining tarkibi va saylanish muddati tijorat
bankning nizomi bilan belgilanadi.
Bank Kengashi bank faoliyatining asosiy yo‘nalishini, kredit siyosati va
bankning boshqa rejalarini ko‘rib chiqish, daromad, xarajatlar, foyda rejalarini
tasdiqlash, shu’balarni ochish yoki yopish masalalarini ko‘rib chiqish kabi
masalalar bilan shug‘ullanadi.
Bank Boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita rahbarlik qiladi. Bank
boshqaruvi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi va direktorlar kengashi oldida
javobgardir. Aksionerlarning umumiy yig‘ilishi, bank kengashi va boshqaruvi
bankning boshqaruv organlari hisoblanadi.
Bankka operativ rahbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi
bank boshqaruvi bankning ijroiya organi hisoblanadi. Boshqaruv bank kengashi va
aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi oldida hisobdordirlar.
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan barcha mamlakatlarda tijorat banklar
iqtisodiyotiningto‘lov mexanizmida yetakchi o‘rin tutadi.
Mamlakatimiz iqtisodiyot to‘lovlarni amalga oshirishni isloh qilish va
rivojlantirish orqali mamlakatimiz to‘lov tizimida tijorat banklarning o‘rni
kengaymoqda.
Undan tashqari tijorat banklar moliya-valyuta bozorida faoliyat ko‘rsatish,
ya’ni qimmatli qog‘ozlar chiqarish va ularni joylashtirish, sotib olish bilan
shug‘ullanishi, mijozlarga har xil axborotlar, maslahatlar berish bilan
shug‘ullanishi mumkin.
Tijorat banklari yuqorida keltirilgan funksiyalar asosida quyidagi
operatsiyalarni bajaradi:
- passiv operatsiyalar;
- aktiv operatsiyalar;
- bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari;
- bankning o‘z mablag‘lari hisobidan amalga oshiradigan
operatsiyalari va boshqa turdagi operatsiyalarni bajaradilar.
Bugungi kunda mamlakatimiz aholisining moddiy jihatdan
8

qo‘llab-quvvatlash, ularning hayotlari farovonligini ta’minlashda
mikromoliyaviy xizmatlarning o‘rni muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘z
navbatida, aholi o‘rtasida mikromoliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabning
kuchayishi mahalliy mikrokredit tashkilotlari va lombardlar faoliyatini xalqaro
talablar darajasiga olib chiqish va sifatli xizmat turlarini taklif etishni talab
etadi.Jahon tajribasidan ma’lumki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
korxonalari faoliyatinining dastlabki davrlarida ularning kreditlarga bo‘lgan
ehtiyojlarini qondirishda tijorat banklariga muqobil ravishda nobank kredit
tashkilotlarining ham ahamiyati kattadir. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomonidan respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan nobank kredit tashkilotlari,
xususan, mikrokredit tashkilotlari hamda lombardlar faoliyatini tartibga solish va
nazorat qilish borasida amalga oshirilayotganchora-tadbirlar, shuningdek, ular
faoliyatining me’yoriy- huquqiy bazasi yanada takomillashtirilishi nobank kredit
tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini va faoliyati ko‘lamini kengaytirishga
mustahkam zamin yaratmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 26-noyabrdagi
«2021–2025-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish,
uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga
erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi PQ- 1438-sonli Qarorida, aynan,
nobank tashkilotlari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari belgilab berildi.
Bunda nobank tashkilotlari faoliyatini yanada rivojlantirish, mikrokreditlash va
boshqa mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatish hajmlarini kengaytirish, nobank
tashkilotlari va ular tomonidan ko‘rsatiladigan xizmat turlari tarmog‘ini
kengaytirish, nobank tashkilotlarida hisob yuritilishini, ular faoliyatini tartibga
solish va nazorat qilish usullarini yanada takomillashtirish, axborot-aloqa
texnologiyalarini joriy etish, nobank tashkilotlari xodimlarining malakalarini
oshirish, mikromoliyalash sohalarini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilgan
ishlarni keng yoritish shular jumlasidandir.
2020-yilda mikrokredit tashkilotlarining asosiy ko‘rsatkichlari barqaror
o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib, jami aktivlari qoldig‘i 2019-yildagiga nisbatan
9

30,2 foizga oshib, 2016-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, 67,5 mlrd. so‘mga,
kapitali 25,3 foizga oshib, 46,7 mlrd. so‘mga va ajratilgan kredit va ko‘rsatilgan
lizing xizmatlari qoldig‘i 24,2 foizga oshib, 54,4 mlrd. so‘mga etdi 1
.
Shuningdek, 2016-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, lombardlarning jami
aktivlari o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 36,0 foizga oshib, 41,5 mlrd. so‘mni,
kredit qo‘yilmalari qoldig‘i 44,7 foizga oshib, 34,6 mlrd. so‘mni va jami kapitali
hajmi 29,6 foizga oshib, 35 mlrd. so‘mni tashkil etdi.
Nobank kredit tashkilotlari tarmog‘i va ular tomonidan ko‘rsatilayotgan
mikromoliyalash xizmatlari ko‘lamining kengayib borayotganligi kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, ayniqsa, aholini kreditlash
hajmlarining oshib borishiga xizmat qilmoqda. 2
Jahon bankining ma’ruzasida O‘zbekiston keyingi yillarda tadbir- korlik
faoliyatiuchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash sohasida eng yaxshi natijalarga
erishgan dunyodagi o‘nta davlat qatoridan joy olgani qayd etilgan.
Ana shu yo‘nalishdagi islohotlar natijasida yalpi ichki mahsulo- timizda
kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 2020-yildagi 31 foizdan bugungi
kunda 56,7 foizga etgani yoki 1,8 barobar oshgani alohida ta’kidlandi 2
.
Bugungi kunda mamlakatimizda aholining kam ta’minlangan qatlamini
moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, ularning hayotlari farovonligini ta’minlashda
mikromoliyaviy xizmatlarning o‘rni muhim kasb etmoqda. O‘z navbatida aholi,
o‘rtasida mikromoliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabning kuchayishi mahalliy
mikrokredit tashkilotlari va lambardlar faoliyatini xalqaro talablar darajasiga olib
chiqish va sifatli xizmat turlarini taklif etishni talab etmoqda.
Nobank kredit-moliya institutlari – bu rasman bank emas (bank
litsenziyasiga ega emas), ammo asosiy faoliyati moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish
bo‘lib, ko‘p jihatdan banklarnikiga bog‘liq va muqobil hisoblanadi. Shuning uchun
nobank kredit-moliya institutlari ko‘plab ingliz tilidagi adabiyotlarda banklarga
asosiy raqobatchi deb aytiladi va bular: lombard tashkilotlari, mikrokredit
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va
ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni.
10

tashkilotlar va kredit uyushmalari (hozirgi kunda faoliyati to‘xtatilgan).
Lombard tashkilotlari , garovxona-garovga qo‘yilgan muayyan buyumlar
evaziga ma’lum muddatga pul (mablag‘) berib turadigan tashkilot. Buyumning
qiymati tomonlarning kelishuviga ko‘ra baholanadi, garovga qo‘yilgan buyum
egasiga nomi yozilgan lombard tashkilotlari tilxati beriladi. Olingan pul o‘z
vaqtida qaytarilmasa,
qo‘yilgan buyum lombard tashkilotlari mulkiga aylanadi va lombard
tashkilotlari qo‘yilgan buyumlarni sotishga haqli. Shuningdek, lombard
tashkilotlari qimmatbaho uy- ro‘zg‘or buyumlarini saqlab berish uchun ham qabul
qiladi. Lombard tashkilotlariga buyumlar faqat mablag‘ olish uchun emas, ba’zan
mazkur buyumning ishonchli saqlanishini ta’minlash uchun ham qo‘yiladi.
Buyumlarni garovga qo‘yib kredit berish birinchi marta 15-asrda Italiyaning
Lombardiya viloyatidan chiqqan sudxo‘rlar tomonidan joriy etilgan ("lombard"so‘zi ham shundan kelib chiqqan). Lombard tashkilotlarning mijozlari
bular-asosiy
kredit bozorlaridan mablag‘ olish imkoniyatiga ega bo‘lmagan hamda kreditni
qaytarish salohiyati past bo‘lgan mijozlar hisoblanishadi
Mazkur nobank tashkilot ixtisoslashgan tijorat tashkiloti bo‘lib, asosiy
faoliyati fuqarolarning harakatdagi mulklari garovi ostida qisqa muddatli
kreditlar berish va buyumlarni saqlash bilan shug‘ul- lanadi. Lombard tashkilotlari
ixtisoslashganlik darajasiga qarab qimmatbaho metallar, maishiy vositalar,
zargarlik buyumlari, soatlar, antikvar buyumlar, avtotransportlar va h.k ni garov
sifatida qabul qiladi. Buyumlarning bahosi ikki tomonning kelishuvi asosida
belgilanadi. Banklar-pulga muhtoj bo‘lganlarga mablag‘ (kredit) bermasligi
tufayli, mijozlar Lombard tashkilotlariga murojaat qiladilar. Bunga sabab, banklar
jismoniy shaxslarga kredit berishlaridan oldin mijozlarning kreditga layoqatlilik
darajasi o‘rganiladi. Lombard tashkilotlarida esa mazkur kriteriya mavjudemas.
Qarzdor o‘z buyumini qonunda yoki shartnomada belgilangan vaqt
oralig‘ida qaytarib olishi mumkin. Bunda olingan qarz summasiga Lombard
tashkilotlari tomonidan belgilangan foiz stavkalarini qo‘shish asosida qaytarib
sotib olish summasi belgilanadi. O‘z vaqtida qaytarib olinmagan buyumlar savdo
11

va auksionda realizatsiyaga qo‘yiladi.
Garov evaziga kredit berish birinchi marta Fransiyadan XV asrda
olibsotarlar tomonidan ta’sis etilgan. Ular Lombardiya shahridan bo‘lganlar, shu
orqali «lombard» so‘zi kelib chiqqan. Cherkovlar aholini past tabaqali qatlamini
pul bilan ta’minlash maqsadida, garovga buyum qo‘yish g‘oyasini ilgari surgan.
Aynan cherkovlar ssuda stavkasini 5% gacha kamaytirishga muvaffaq bo‘lgan. Ilk
lombard tashkilotlari uchun pul xayriya ishlari orqali to‘plangan.
2-rasm. Tijorat b anklarning qimmatli qog‘ozlar
bo‘yicha operatsiyalari 3
XVI asrda ilk bor munitsipial lombard tashkilotlari paydo bo‘ldi
(Nyurnbergda). Ularning ham asosiy funksiyalaridan biri aholini past tabaqali
qatlamini ijtimoiy qo‘llab- quvvatlashdan iborat bo‘lgan. Tilla taqinchoq bezaklari
uchun berilgan pullar aholini o‘sha vaqtda ochlikdan, ochlik tufayli yuzaga
keladigan o‘g‘irlik va qonun buzarliklardan saqlab turgan. O‘sha vaqtlarda xususiy
lombard tashkilotlari o‘zining egasiga juda katta mablag‘ keltirgan, chunki hali
lombard tashkilotlari faoliyati davlat tomonidan nazorat qilinmagan. Buning
natijasida bu sohada o‘zboshimchalik hukm surgan. Lombard tashkilotlari egalari
shunchalik ko‘p pul mablag‘iga ega bo‘lganidan, yuqori tabaqali shaxslar ham
lombard tashkilotlari xizmatidan foydalanishgan. Hattoki, davlat boshliqlari harbiy
3
http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari.
12Veksellarni
hisoblash va Qarz
majburiyatlari
Mijoz
manfaatig
a Transfer
vakillik
Qimmatli
qog‘ozlar bilan Tijorat
banklari
qimmatli Qimmatli
qog‘ozlar bilan
Garov
operatsiyalar
i Konsalting
operatsiyalar
i
Depozitar
operatsiyala
r Hisob kitob
operatsiyalar
iDavlat qimmatli qog‘ozlari bilan
operatsiyalarO‘z aksiyalarini chiqarish

faoliyatni amalga oshirish uchun lombard tashkilotlaridan qarz olgan. Ayniqsa,
bunda taniqli Prussiya podshosi Fridrix mashhur bo‘lgan. Shuningdek, Xristofor
Kolumb ekspeditsiyasini amalga oshirish uchun Ispaniya qirolichasi o‘z tojini
lombard tashkilotlariga qo‘ygan. Sekin-asta lombard tashkilotlari universal bo‘lib
bordi. O‘rta Osiyoda 1913-yil 26-sentabrda Toshkent shahrida birinchi Lombard
tashkilotlari ochilgan.Garov predmeti jihatidan lombard tashkilotlari quyidagilarga
bo‘linadi:
1) Zargarlik buyumlari Lombardi – Garov sifatida turli xildagi zargarlik
buyumlari, ya’ni qimmatbaho metallar, zeb-ziynatlar, qimatbaho toshlar, tilla
idishlar va antikvar buyumlar qabul qilinadi. Ularning bahosi lombard ekspertlari
tomonidan o‘rnatiladi. Aholiga qimmatbaho metal va toshlar evaziga yoki ularni
saqlab bergani uchun qisqa muddatli qarz beradi;
2) Avtolombard – oxirgi yillarda eng mashhur Lombard tashkilot- lari
turlaridan hisoblanadi. Garov sifatida avtomobildan foydalaniladi. Uning
xususiyati shundan iboratki, qarz oluvchi avtomobilining 90% miqdordagi
summasini olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Uning asosiy shartlaridan biri
avtomobil qarz oluvchining shaxsiy mulki bo‘lishi kerak.
Lombard tashkilotlariga qo‘yish huquqini beruvchi shaxsdan ishonchnoma
taqdim qilishi shart. Aholiga avtomobil evaziga qisqa muddatli qarz beradi;
3) Maishiy vositalar lombardi – garovga olinayotgan texnika
sozlangan bo‘lishi yoki qayta ta’mirlash imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Bundan tashqari, u yetarli darajada qimmatbaho va ayni vaqtda judayam
katta hajmga ega bo‘lmasligi lozim. Lombard tashkilotlari hududida saqlash
imkoniyati mavjud bo‘lishi kerak.
1) Universal lombard tashkilotlar – qonunchilik asosida turli xildagi
buyumlarni qabul qiladi. Aholiga qonunchilik asosida qisqa muddatli qarz beradi;
2) Ixtisoslashgan lombard tashkilotlari – Bunda aynan bir turdagi
tovarlarni qabul qilishni afzal bilishadi Masalan , faqat tilla va zargarlik
buyumlari, qimmatbaho soatlar yoki antikvar buyumlar. Aholiga qonunchilik
13

asosida aynan bir turdagi tovarlar evaziga qisqa muddatli qarz beradi;
Faoliyati litsenziyalanganligi jihatidan:
1) Litsenziyalangan lombard tashkilotlari.
2) Litsenziyalanmagan lombard tashkilotlari.
Qimmatbaho toshlar va metallar bilan bog‘liq lombard tashkilotlari uchun
litsenziya muhim hisoblanadi.
Ma’lumki, mikrokredit tashkilotlari , eng avvalo, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyektlariga mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi, jumladan,
ma’lum shartlarda mikrokredit va mikroqarz beruvchi tashkilotlar hisoblanadi.
Mikromoliyalash va mikromoliyaviy xizmatlar bozorining rivojlanish
evolyusiyasi o‘tgan XX asrning o‘rtalarida aholining kam daromadli qatlamlariga
moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish borasidagi dastlabki sa’y-harakatlar ushbu
xizmatlardan foydalanishning pirovard maqsadlari bilan bog‘langan. Xususan, XX
asrning 50–70-yillarida davlat idoralari va donor tashkilotlar mayda va kam
ta’minlangan fermerlarning ish unumini hamda daromadlilik darajasini oshirish
umidida ularga subsidiyalangan qishloq xo‘jalik kreditlarini berib kelganlar.
1980–1990-yillarda mikrokreditlar asosan aktivlarga ega bo‘lish va ularni
jamg‘arish, oilalarning daromadini va turmush darajasini oshi- rish uchun kam
ta’minlangan tadbirkorlarga qarz berishdan iborat edi. Mikrokredit
oluvchilarning aksariyat qismi esa, ayollardan iborat bo‘lib, ular
uchun mikrokreditlash ayniqsa samarali vositaga aylangan. Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik subyektlariga mikromo-
liyaviy xizmatlar ko‘rsatish amaliyotini takomillashtirishning nazariy va
amaliy jihatlari iqtisodiy adabiyotda chuqur tadqiq qilingan.
2. Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini
takomillashtrish yo'llari
Mikro moliyalashning kelib chiqish tarixi XIX asrning 40-yillarida
Germaniya qishloq xo‘jaligida yuz bergan tanglik holatidan (og‘ir iqlim
sharoitining yuzaga kelishi va hosildorlik bo‘lmaganligi) boshlandi va o‘sha
14

davrda Fridrix Rayfayzen tomonidan Veerbush shahrida Yevropada birinchi bor
“Xlebniy soyuz” o‘zaro yordam kassasi tashkil etildi. XX asrning 50–70-yillarida
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi sust bo‘lgan mamlakatlarda davlat organlari
va donor tashkilotlari kichik va kam ta’minlangan fermerlarga ularning mehnat
unumdorligi va daromadlari darajasini oshirish umidida subsidiyalashtirilgan
qishloq xo‘jalik kreditlari berishni boshlagan. 1970-yillardan so‘ng
rivojlanayotgan mamlakatlarda kam ta’min- langan aholi qatlamiga kichik
hajmdagi kreditlar berish va boshqa maslahat xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha
eksperimentlar o‘tkazildi. 4
Bizning fikrimizcha, M.Yunusning mikromoliyaviy xizmatlar bo‘yicha
amaliyotga tatbiq etilgan taklifi qo‘llanilishi o‘tish iqtiso- diyoti mamlakatlarida
ushbu xizmat turlarini takomillashtirishning zaruriy sharti hisoblanadi. Buning
sababi shundaki, birinchidan, mikrokreditlarni asosan aholining kam ta’minlangan
qatlamlari oladi. Ularning daromad darajasi past bo‘lib, yuqori foiz stavkalaridagi
mikrokredit va mikrolizing xizmatlaridan foydalanish imkoniyati
cheklangan. Ikkinchidan, aholining kambag‘al qatlamlari va endi
tadbirkorlik faoliyatini boshlagan kichik biznes subyektlari yuqori likvidli garov
obyektlariga ega emas. Bu esa, mikromoliyaviy xizmatlar hajmini oshirishga
jiddiy to‘sqinlik qiladi.
Iqtisodchi olim D.Tajibayeva ilmiy ishida mikrokreditlash ama- liyotining
qonunchilik asoslarini takomillashtirish, ularga davlat tomonidan moliyaviy
imtiyozlar berish bo‘yicha qator ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan.
D.Tajibayevaning ilmiy izlanish- larida, aynan, mikrokredit tashkilotlarining
mikrokreditlar berish amaliyotini takomillashtirish masalalariga asosiy e’tibor
qaratilgan.
Iqtisodchi olim B.Mamatovning «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyektlarini mikromoliyalash amaliyoti va uni takomillashtirish» mavzusidagi
nomzodlik dissertatsiyasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini
moliyalashtirishda mikrokredit tashkilotlarining roli tadqiq qilingan va
4
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar
to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi qarori, 06.03.2019, №2693-5.
15

O‘zbekistonda mikrokredit tashkilotlari faoliyati taraqqiyotini ta’minlashga
qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Xorijlik iqtisodchilardan D.Savinovaning fikricha, kichik tadbirkorlikni
kreditlash bozorining har bir bosqichi uchun alohida kredit xizmati ko‘rsatish
zarur. U mazkur bozorning uch bosqichi bo‘yicha uch xil kredit xizmatini taklif
etadi, jumladan:
– yakka tartibdagi tadbirkorlarga va yuridik shaxs maqomiga ega
bo‘lgan kichik biznes subyektlariga minimal miqdorda mikrokreditlar berish;
– kichik biznes subyektlariga kapital qurilish va asosiy vositalar sotib
olish uchun limit asosida, bir marotabali kreditlash hamda kredit yo‘nalishini
ochish yo‘li bilan kreditlash shaklida, cheklovlar limitlar belgilash orqali o‘rta va
uzoq muddatli kreditlar berish;
– kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga aylanma kapitalni
to‘ldirish maqsadida overdraft shaklida yoki kredit yo‘nalishlari ochish orqali
kreditlar berish 1
.
Ayrim iqtisodchi-olimlar mikromoliyalashni kredit tarixi mavjud bo‘lmagan,
garov ta’minoti yetishmagan, an’anaviy bank xizmatlaridan foydalanishga
imkoniyati bo‘lmagan tadbirkorlarga, mijozlarning ma’lum guruhiga kichik
hajmdagi kreditlar taqdim etish borasidagi faoliyat sifatida e’tirof etadilar,
mikromoliyaviy munosabatlarning ijtimoiy roliga esa alohida e’tibor qaratiladi,
shuningdek, mikromoliyalashni mikrokreditlash sifatida tushunib, uning
yuqori miqdori qonun hujjatlari bilan belgilanishini ta’kidlaydilar. Masalan,
A.Tayev fikricha: “mikromoliyalash – bu ijtimoiy tengsizlikni qisqartirishga
yo‘naltirilgan, an’anaviy bank xizmatlariga imkoniyati yetmagan kichik
tadbirkorlik subyektlari va jismoniy shaxslarga kichik hajmdagi, ya’ni 500-1000
AQSH dollari miqdorida beriladigan kreditlar tushunilib, uning asosiy xususiyati
kredit tarixi mavjud bo‘lmagan, garov ta’minoti yetarli bo‘lmagan mijozlarga
xizmat ko‘rsatilishidir”.
T.Minakova tadqiqotlarida “mikromoliyalash - mikrokreditlashni anglatib,
kichik biznesni, shu jumladan, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun past foiz
16

stavkalar asosida kichik hajmdagi kreditlarni garovsiz taqdim etishdir”, deb
tariflangan 3
.
Jahon tajribasida mikrokreditlashda qo‘llaniladigan uslubiyotga ko‘ra (1-
jadval) yakka tartibda kreditlash, odatda, tijorat banklari tomonidan qo‘llaniladigan
usulning yangi ko‘rinishidir. Bu jarayonda olinadigan qarzlar mol-mulk bilan
kafolatlanadi, mijozlarning kredit tarixi va ularga berilgan tavsiyalar tekshiriladi,
qarz berishda ta’minlanayotgan biznesning hayotiyligi, istiqboli sinchiklab
o‘rganil- gandan so‘ng kredit beriladi. Mikrokredit tashkilotlari mijozlar bilan
o‘zaro munosabatlarni rivojlantirishga harakat qiladi. Mazkur uslubiyotning
odatdagi kreditlashdan farqi unda maslahat berish va o‘rgatish kabi vositalarning
mavjudligidir. Guruh bo‘lib kreditlash uslubiyotiga ko‘ra, bank xodimlari
tomonidan bajariladigan vazifalar kredit guruhi zimmasiga yuklanadi, uning
shakllanishi mikrokredit tashkiloti xodimining tashabbusiga ko‘ra yuz beradi.
Guruh mijozlarni o‘zi tekshiradi va uning tarkibiga kim kirishi mumkinligini o‘zi
hal etadi. Guruh a’zolari bir-birining biznesini va kreditni qaytarish
imkoniyatlarini baholashadi, kreditlash asta-sekin ko‘payuvchi, uncha katta
bo‘lmagan miqdorda qarz berish yo‘li bilan amalga oshiriladi, guruh a’zolarining
har biri olingan qarzni qaytarish yuzasidan javobgar bo‘ladi, qarzni qaytarish
muddati buzilganda yoki to‘lanmasa, guruh to qarzini tamoman uzmagunicha
navbatdagi kreditni olish imkoniyatidan mahrum etiladi. Amaliyotda mikrokredit
tashkilotlarida guruhlarga qarzning hamma qismini berish usuli ham qo‘llaniladi
va guruh qarzni a’zolariga qay tartibda berishni o‘zi hal etadi.
O‘zbekiston Respublikasida aholi va xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning mikromoliyaviy xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini
qondirishda tijorat banklari bilan birga nobank kredit tashkilotlarini ham o‘rni va
ahamiyati oshib bormoqda. Bu borada so‘nggi davrlarda keng ko‘lamli chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil
15-sentyabrdagi 50-sonli “Mikromoliyalash to‘g‘risida”gi, 2006-yil 20-
sentyabrdagi 53-sonli “Mikrokredit tashkilotlari to‘g‘risida”gi Qonunlari va ularga
asoslangan holda Markaziy bank tomonidan ishlab chiqilgan 2006-yil 7-
17

oktyabrdagi
№24/4 “Mikrokredit tashkilotlari faoliyatini litsenziyalash tartibi
to‘g‘risida”gi me’yoriy hujjatlar nobank kredit tashkilotlari uchun zarur huquqiy
mexanizmni yaratib, ular sonini tez sur’atlarda o‘sishiga xizmat qilmoqda.
Mikrokredit tashkilotlari yuridik shaxslar va aholiga quyidagi
mikromoliyaviy xizmatlarni ko‘rsatadi:
- jismoniy shaxslar uchun mikroqarz va moliyaviy iste’mol krediti;
- jismoniy shaxslarning solidar (umumiy javobgarlik) guruhi uchun
mikroqarz;
- yuridik shaxslar va tadbirkorlar uchun mikrokredit.
Mikrokredit tashkilotlarining mikromoliyaviy xizmatlaridan foydalanish
uchun quyidagilar zarur bo‘ladi: O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligini,
tadbirkorlik faoliyatini tasdiqlovchi rasmiy hujjatlari mavjud bo‘lishi hamda
olinadigan qarz summasining ta’minoti likvidlik darajasiga qarab, qarz
miqdorining 80–120 foizini tashkil qilish kerak. Mikrokreditning ta’minot turi
sifatida transport vositalari va zargarlik buyumlari, guruh a’zolari kafilligi hamda
sug‘urta tashkilotlari va banklarning kafolati.
Tadbirkorlik subyektlarni moliyalashtirishda mikrokredit tashkilot- larining
eng muhim xususiyati guruh kafolati ostida kreditlashdir. Guruhiy kafolat ostida
kreditlashningafzalligi kredit guruh a’zolarining javobgarligi asosida garovsiz
taqdim etilishi va garov bo‘lib guruh kafolati xizmat qilishidir. Guruh tomonidan
qilingan bosim kreditni o‘z vaqtida qaytarishga imkon beradi. Shuningdek,
kreditni qaytarish uchun guruh a’zolaridanmajburiy ajratmalar shakllantirilishi
mumkin.
Mikrokredit tashkilotlari tomonidan jismoniy shaxslarning solidar guruhiga
qo‘yiladigan talablar quyidagilardan iborat:
- guruh a’zolarining soni 3 kishidan kam bo‘lmasligi;
- guruh a’zolari bir-birini kamida 1 yil mobaynida tanigan hamda
mikroqarz yuzasidan kafillik berishga tayyor bo‘lishi;
- guruh a’zolarining o‘zaro qarindosh bo‘lmasligi;
18

- mikroqarzni o‘z vaqtida qaytarish imkoniyatining mavjud
bo‘lishi.
 Lombard tashkilotlari ixtisoslashtirilgan tashkilot hisoblanadi.Lombard tashkilotlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish funksiyasi adliya
organlariga
yuklangan. Lombard tashkilotlari adliya organlari tomonidan davlat ro‘yxatidan
o‘tkazilganligi uchun qonun hujjatlarida to‘lov kunida belgilangan eng kam oylik
ish haqining 4 barobari miqdorida davlat boji undiriladi. Litsenziyalovchi organ
tomonidan litsenziyatalabgorining arizasi ko‘rib chiqilganligi uchun ariza berilgan
kunda qonun hujjatlarida belgilangan bitta eng kam oylik ish haqi miqdorida
yig‘im undiriladi. Lombard tashkilotlari faoliyatini amalga oshirish huquqini
beruvchi litsenziya berilganligi uchun to‘lov kunida qonun hujjatlarida belgilangan
eng kam oylik ish haqining besh barobari miqdorida davlat boji undiriladi.
 Fuqarolardan shaxsiy iste’molga mo‘jallangan ko‘char mol mulkni
qisqa muddatli kreditlarni ta’minlash uchun garovga qabul qilishga ixtisoslashgan
tashkilotlar-litsenziyasi bo‘lgan lombard tashkilotlari tomonidan tadbikorlik
faoliyati sifatida amalga oshiri- lishi mumkin. Lombard tashkilotlarida ashyolarni
garovga qo‘yish haqidagi shartnoma lombard tashkilotlari tomonidan garov pattasi
berish yo‘li bilan rasmiylashtiradi. Garovga qo‘yilayotgan ashyolar lombard
tashkilotlariga topshiriladi. Lombard tashkilotlari garovga qabul qilingan
ashyolarni garovga qabul qilish paytida shunga o‘xshash va shunday sifatli
ashyolarning narxlariga mos bahodagi to‘liq summasida o‘z hisobidan garovga
qo‘yuvchi foydasiga sug‘urtalanishi shart. Lombard tashkilotlari garovga qo‘yilgan
ashyodan foydalanish va ularni tasavvur etish haqli emas. Lombard tashkilotlari
ashyolarning yo‘qolishini yoki shikastlanishini yengib bo‘lmas kuch oqibatida yuz
berganligini isbotlay olmasa, garovga qo‘yilgan ashyolarning yo‘qolganligi yoki
shikastlanganligi uchun javobgar bo‘ladi. 5
3. Tijorat banklari faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari
5
www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti).
19

Banklar respublika hududida o‘z faoliyatlarini Markaziy bank tomonidan
beriladigan litsenziya asosida amalga oshiradilar.
Tijorat banklarining yuridik shaxs sifatida faoliyati omonatchilar,
kreditorlar, umuman, davlat va jamiyat manfaatlariga jiddiy daxldor bo‘lganligi
tufayli uning tashkil topishi uzoq davom etadigan jarayon hisoblanadi. Shu vaqt
ichida bo‘lg‘usi ta’sischilar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar o‘rnatiladi, bank ustav
kapitali uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar tayyorlanadi, rahbar shaxslar zarur
hujjatlar tayyorlaydi, tegishli tekshiruvdan o‘tkaziladi va hokazolar.
Tijorat banklarini tashkil etish va tugatishning huquqiy asoslari “Banklar va
bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunda ifodalangan. Shu qonunning 2-bobi
“Banklarni tashkil etish va ular faoliyatini tugatish tartibi” deb nomlanib o‘z ichiga
13 modda (7-19 moddalar)ni oladi .
Tijorat banklari tashkil etilishining huquqiy asoslari bir nechta asosiy
huquqiy normativ hujjatlar asosida tartibga solinadi. Jumladan:
 O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolik Kodeksi”, 1996.
 O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki to‘g‘risida”gi Qonun, 1995;
 O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati tug‘risida”gi
Qonun, 1996;
 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Banklarni ro‘yxatga
olish va ularga litsenziya berish tartibi to‘g‘risida”gi № 22- sonli nizom, 1998.
 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki “Bank ustav kapitali
miqdorini, aksiyadorlar tarkibini, bank nomi va manzilini o‘zgartirish, ustavga
kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalarni ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”
gi 426-sonli nizom, 1998;
 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki “O‘zbekiston respublikasi
hududida chet el banklari vakolatxonalarini ochish, ularni ro‘yxatdan o‘tkazish va
akkreditatsiyalash tartibi to‘g‘risida” gi 241 – sonli nizom, 1996 ;
 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki “Tijorat banklariga
chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun litsenziyalar
20

berish tartibi”dagi 31-sonli nizom, 1998.
 «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya
qilish to‘g‘risida»gi Qonun, 1996
Bu kabi hujjatlar orqali tijorat banklarining faoliyat asoslarini o‘rganish
mumkin.
Qonunchilikka muvofiq tijorat banklari ustidan nazorat qiluvchi organ
sifatida Markaziy bank o‘z vazifalarini bajaradi. Unga ko‘ra Markaziy bank
moliya-bank tizimi barqarorligini saqlab turish, omonatchilar, qarz oluvchilar va
kreditorlarning manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash maqsadida banklar,
mikrokredit tashkilotlari lombardlar va kredit byurolari faoliyatini tartibga soladi
hamda nazorat qiladi, shuningdek ular tomonidan ichki nazorat qoidalariga hamda
jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni
moliyalashtirishga qarshi kurashish bilan bog‘liq axborotni maxsus vakolatli davlat
organiga taqdim etish tartibiga rioya etilishi ustidan monitoring hamda nazorat
qiladi.
Banklarga litsenziya berish O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank
faoliyati to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”,
“Aksionerlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqini himoya qilish to‘g‘risida”gi
Qonunlar va boshqa qonunlari hamda bankka me’yoriy hujjatlarda belgilangan
talablar asosida amalga oshiriladi.
Tijorat banklarini tashkil qilish 11-fevral 1999-yilda qabul qilingan
“Banklarni ro‘yxatga olish va ularga litsenziya berish tartibi to‘g‘risida”gi 630-
sonli Nizom asosida olib borilar edi. Bu qonunga 2009-yil 15-avgustda 703 son
bilan o‘zgartirish kiritilgan va hozirda banklar ushbu qonun asosida tashkil
etilmoqda.
Banklarni litsenziyalash tartibi
Banklarni litsenziyalash jarayoni ikki bosqichdan:
 bank ta’sis etish uchun Markaziy bankning dastlabki ruxsatini
berish;
 bankni ro‘yxatga olish bilan bir vaqtda litsenziya berishdan iborat.
21

Muassislar o‘z oralaridan Markaziy bankda, uning hududiy Bosh
boshqarmalarida va boshqa organlarda bankni tashkil etish yuzasidan
ularning manfaatlarini ifoda etishga vakil qilingan shaxsni belgilaydilar. Uning
vakolatlari ta’sis shartnomasi bilan tasdiqlanadi.
Markaziy bankning hududiy Bosh boshqarmalari bank muassislarini bank
tashkil etish bilan bog‘liq bo‘lgan zarur qonun hujjatlari bilan ta’minlaydilar.
1. Tayyorgarlik bosqichi.
Bu davrda bank muassislari o‘rtasida bank tashkil etishga kelishiladi,
tashabbus guruhi tuziladi, har bir muassisning ustav kapitaliga qo‘shilgan ulush
miqdori belgilab olinadi, bankning ta’sis hujjatlari majmui tayyorlanadi, bankning
nomi aniqlanadi, ta’sischilar o‘rtasidagi kelishuvlar dastlabki shartnoma tarzida
rasmiylashtiriladi, uning asosida ta’sis shartnomasi tuziladi (FKning 43-moddasi,
O‘zbekiston Respublikasi «Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari haqida»gi
qonunning 3-moddasi) aksiyadorlik tijorat banklarining muassislari bank davlat
ro‘yxatiga olinguniga qadar yuzaga kelgan majburiyatlar yuzasidan birgalikda
javobgar bo‘ladilar.
Muassislar tomonidan ta’sis shartnomasi imzolanganidan so‘ng bir oy
mobaynida Markaziy bankka bankni ochish uchun dastlabki ruxsatni berish
to‘g‘risidagi arizani taqdim etadilar.
Arizaga quyidagi hujjatlar ilova qilinadi:
1) muassislar tomonidan imzolangan va ularning muhrlari bilan (agar
muassis yakka tartibdagi tadbirkor yoki yuridik shaxs bo‘lsa) tasdiqlangan ta’sis
shartnomasi (uch nusxada, ularning bittasi asl nusxa). Jismoniy shaxslarning
imzolari va ta’sis shartnomalarining nusxalari notarial idora tomonidan
tasdiqlanadi (yagona muassislar bundan mustasno);
2) muassislar tomonidan tasdiqlangan va bank kengashi raisi tomonidan
imzolangan bank ustavi (uchta asl nusxada);
3) ta’sis yig‘ilishining uch nusxada tayyorlangan bayonnomasi. Bu
hujjatda bankni tashkil etish, ustav kapitali miqdori, bank ustavi va biznes-rejani
tasdiqlash, bank kengashi, boshqaruvi va taftish komissiyasini saylash to‘g‘risidagi
22

qarorlar bo‘lishi lozim. Bayonnoma nusxalari bank kengashi raisi tomonidan
tasdiqlanadi;
4) muassislar to‘g‘risida ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan hujjatlar;
5) tashkil etilayotgan bank ovoz beruvchi aksiyalarining besh yoki
undan ortiq foiziga egalik qiladigan muassislar qo‘shimcha
ravishda ariza taqdim qilingunga qadar oxirgi besh yil mobaynida sud yoki
davlat organlari tomonidan ularga nisbatan qo‘llanilgan barcha jazo choralari
to‘g‘risidagi ma’lumotlar. Markaziy bank zarur hollarda mazkur kichik banda
keltirilgan ma’lumotlarni tashkil etilayotgan bank ovoz beruvchi aksiyalarining
besh foizidan kam bo‘lgan ulushiga egalik qiladigan muassislardan ham talab
qilishga haqli;
Bankni tashkil etish uchun dastlabki ruxsatni berish
Litsenziyalash departamenti bir oy muddat ichida muassislar taqdim etgan
hujjatlar to‘plamini mazkur Nizom talablariga muvofiqligi nuqtayi nazaridan
ko‘rib chiqadi.
Notarius tasdig‘idan o‘tkazilishi talab qilinmaydigan va hajmi bir varaqdan
ko‘p bo‘lgan hujjatlar alohida yig‘majild shaklida tikilgan bo‘lishi lozim.
Taqdim etilgan hujjatlar to‘plami to‘liq jamlansa va mazkur Nizom
talablariga muvofiq kelsa, Litsenziyalash departamenti Markaziy bankning Kredit
tashkilotlarini ro‘yxatga olish va litsenziyalash komissiyasiga bankni ochish uchun
dastlabki ruxsatni berish to‘g‘risidagi masalani kiritadi, aks holda hujjatlar
to‘plami qaytarish sababi va qancha muddat ichida hujjatlarni takroran taqdim
etish mumkinligi ko‘rsatilgan holda qaytariladi.
Hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish uchun taqdim etish muddati o‘n besh ish
kunidan oshmasligi lozim. Ushbu muddatdan kechikib taqdim etilgan hujjatlar
yangidan taqdim etilgan hisoblanadi. Muassislar tomonidan takroran taqdim
etilgan hujjatlarni qayta ishlash uchun ketgan vaqt hujjatlarni ko‘rib chiqish uchun
belgilangan muddatga kirmaydi.
Dastlabki ruxsatni berish to‘g‘risidagi qaror barcha zarur hujjatlar ilova
qilingan ariza taqdim etilgan kundan boshlab uch oydan kechikmagan muddatda
23

qabul qilinadi.
Markaziy bankning dastlabki ruxsati muassislar moliyaviy imkoniyatlari va
obro‘si, biznes-reja, kapital tarkibi, moliya rejasi hamda tegishli bank binolari va
jihozlari bilan ta’minlash imkoniyatlarini baholash asosida beriladi.
Dastlabki ruxsat olinganidan keyin muassislar bankni ro‘yxatga olish va
litsenziya olish uchun zarur bo‘lgan tashkiliy-texnik va boshqa tadbirlarni amalga
oshiradilar. Bank boshqaruvi raisi va bosh buxgalteri nomzodlarini tanlanib,
Markaziy bankning roziligini olish
uchun taqdim etiladi. Dastlabki ruxsatning olinishi litsenziya berilishini
kafolatlamaydi.
Markaziy bank tomonidan berilgan dastlabki ruxsat u olingan kundan
boshlab olti oydan oshmaydigan muddat davomida o‘z yuridik kuchini saqlab
qoladi.
Quyidagi hollarda dastlabki ruxsat amal qilish muddatidan oldin bekor
qilinishi mumkin:
 muassislar yoki bankning rahbar xodimlari tarkibida Markaziy bank
talablariga javob bermaydigan o‘zgarishlarning yuz berishi yoki yangi
ishtirokchilar va bankning rahbar xodimlariga beriladigan rezyume, shaxsiy balans
qaydnomasi, biznes- rejaning va yirik muassislar yoki rahbarlarga taalluqli bo‘lgan
holatlarning o‘zgartiril- gan qismining taqdim etilmasligi;
 bank mulkiy-huquqiy shaklining o‘zgarganligi, biznes-rejadagi va
kapitaldagi muayyan tarkibiy o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi;
 muassislar yoki ular bilan bog‘liq shaxslar moliyaviy ahvolining
yomonlashishi; bankni boshqarish xavfsiz va barqaror bo‘lmasligini ko‘rsatuvchi
holatlarning ma’lum bo‘lishi;
 qonun hujjatlarini buzganligi uchun jinoiy javobgarlikka
tortilganligining aniqlanishi. 6
2. Bankni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish bosqichi.
Bu bosqich uch davrni o‘z ichiga oladi:
6
Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.
24

Bank ochish haqidagi ariza bilan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
bankiga murojaat qilish. Bunda arizaga quyidagi hujjatlar ilova qilinishi kerak:
- yangi tashkil etilayotgan bankni ta’sis etish bo‘yicha hujjat;
- muassislar tomonidan imzolangan va ularning muhrlari bilan hamda
notarial tartibda tasdiqlangan ta’sis shartnomasi. Ta’sis etuvchilar jismoniy shaxs
bo‘lganlarida ularning imzolari notarial tasdiqlanadi;
- muassis aksiyadorlar yig‘ilishi tomonidan tasdiqlangan va muassislar
tomonidan uch nusxada imzolangan bank ustavi;
- bank tashkil etish haqidagi qaror, ustav kapitalining miqdori va
ustavni tasdiqlash, bank kengashi, taftish komissiyasi va boshqaruvini saylash
haqidagi qarorlarni o‘z ichiga olgan bank kengashi raisi tomonidan tasdiqlangan
ta’sis yig‘ilishining bayonnomasi.
Qayd etib o‘tilgan hujjatlarning loyihalari Markaziy bankning
banklarni litsenziyalash departamenti ma’qullaganidan keyingina imzolanadi
va tasdiqlanadi.
Bulardan tashqari, Markaziy bankka muassislar to‘g‘risidagi ma’lumotlar:
bank kengashi a’zolari ro‘yxati (kengash raisi, uning birinchi o‘rinbosari)
ko‘rsatilgan holda ushbu shaxslarning Markaziy bank talablariga muvofiq
kelishlarini tasdiqlovchi ma’lumotlar, yangi tashkil etilayotgan bankning tashkiliy
tuzilishi, ichki audit to‘g‘risidagi Nizomi, kredit siyosati to‘g‘risidagi Nizomi,
biznes rejasi, ariza topshiruvchining muassislar nomidan ariza topshirish vakolatini
tasdiqlovchi hujjat, tashkil etilayotgan joydagi Markaziy bank bosh
boshqarmasining bank tashkil etishning maqsadga muvofiqligi haqidagi xulosasi,
muayyan hududida bank tashkil etish mo‘ljallanayotganligi haqida mahalliy
hokimiyat va boshqaruv organlariga berilgan bildirishning nusxasi ham
topshirilishi lozim.
Tijorat banki filialini tashkil etish paytida ham ushbu hujjatlar (ta’sis
hujjatlaridan tashqari) taqdim etilishi kerak bo‘ladi.
Xorijiy kapital ishtirokidagi tijorat banki tashkil etilayotganda yuqorida
ko‘rsatib o‘tilgan hujjatlarga qo‘shimcha ravishda yana quyidagilar taqdim etilishi
25

talab etiladi:
- tegishli xorijiy muassisning bank tashkil etishda ishtirok qilishi
haqidagi qarori;
- norezident bankning O‘zbekiston Respublikasining chet eldagi
konsullik muassasasi tomonidan tasdiqlangan ustavi;
- bank joylashgan mamlakat bank nazorat organi tomonidan muassis
bank faoliyatini yuritish uchun litsenziyaga egaligi va xususan, qaytarib berish
sharti bilan o‘z mamlakatida pul depozitlari va boshqa boyliklarni qabul qilish
huquqiga egaligini tasdiqlovchi xat;
- bank nazorati organining muassis bankning o‘zi joylashgan va
ro‘yxatdan o‘tkazilgan joyda nazorat ostida ekanligi haqidagi yozma tasdiqnoma;
- muassis bankning oxirgi uch moliya yili uchun tuzilgan, auditorlik
firmasi tasdiqlagan yillik hisobotlari, shu jumladan, foyda va zararlar haqidagi
konsolidatsiyalangan balansi va hisoboti;
- bank nazorati organi muassis bank tashkil etayotgan bankning ustav
kapitalida ishtirok etishi uchun bergan yozma ruxsatnomasi yoki bunday
ruxsatnoma muassis bank mansub bo‘lgan davlatning qonun hujjatlariga muvofiq
talab etilmasligining yozma tasdig‘i.
Faoliyat yuritib turgan banklar ustav kapitalidagi hissa xorijiy shaxslar
tomonidan sotib olinayotganda ham ushbu hujjat xorijiy shaxs tomonidan
Markaziy bankka taqdim etilishi lozim bo‘ladi.
Banklar Markaziy bankda Tijorat banklarini ro‘yxatga olish kitobida
ro‘yxatga olingan vaqtdan boshlab yuridik shaxs maqomini oladilar. Ro‘yxatga
olish bilan bir vaqtda ularga litsenziya beriladi.
Bankni ro‘yxatga olish va litsenziya olish uchun muassislar dastlabki ruxsat
olingankundan boshlab uzog‘i bilan olti oy muddatda quyidagi talablarni
bajarishlari shart:
a) muassislarning vakolatli shaxsi imzolagan bankni ro‘yxatga olish va
litsenziya berish to‘g‘risidagi arizani taqdim etish;
b) bankni ro‘yxatga olish va litsenziya olish uchun ushbu Nizomda
26

nazarda tutilgan barcha zaruriy talablarni bajarish;
v) bank binolari muhofazasini ta’minlash hamda muhandis-texnik qo‘riqlash
vositalari bilan jihozlash, dasturiy mahsulotlarni tayyorlash;
g) Markaziy bank tomonidan belgilangan minimal talabdan kam bo‘lmagan
miqdorda bank ustav kapitalini shakllantirish hamda ustav kapitaliga yo‘naltirilgan
to‘lovni tasdiqlovchi hujjatlarni va muassislar ro‘yxatini taqdim etish;
d) bank boshqaruvi raisi va uning o‘rinbosarlari, bosh buxgalter va
uning o‘rinbosarlari egallab turgan lavozimlariga kasbiy muvofiqliligini baholash
bo‘yicha Markaziy bankning ijobiy xulosasini taqdim etish;
e) sanab o‘tilgan barcha hujjatlarning fayl (elektron) ko‘rinishdagi
nusxalarini ham taqdim etish.
Bankni ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi ariza taqdim etilganidan so‘ng
Litsenziyalash departamenti ochilayotgan bankni mazkur Nizomning talablariga
muvofiqligi yuzasidan tekshiradi.
Bankni ro‘yxatga olish va unga litsenziya berish to‘g‘risidagi qaror
Markaziy bankning barcha talablari bajarilgan kundan boshlab bir oy ichida qabul
qilinadi.
Quyidagilar bankni ro‘yxatga olish va unga litsenziya berishni rad etish
uchun asos bo‘ladi:
a) ta’sis shartnomasi va ustavning qonun hujjatlariga mos
kelmasligi;
b) bir yoki bir necha muassis moliyaviy ahvolining qoniqarsizligi;
v) muassislar mablag‘lari manbalarining deklaratsiya
qilinmaganligi (xususiy tijorat banklari ustav kapitalida ishtirok etayotgan
rezident jismoniy shaxslardan tashqari);
g) bank ro‘yxatga olinadigan vaqtgacha bank eng kam ustav kapitalining
shakllantirilmaganligi;
d) bank binolari muhofazasining ta’minlanmaganligi hamda muhandis-
texnik qo‘riqlash vositalari bilan jihozlanmagani, dasturiy mahsulotlarning tayyor
emasligi;
27

e) tashkil etilayotgan bank rahbari va bosh buxgalterining kasbga
nomuvofiqligi.
Markaziy bank tomonidan berilgan litsenziya bankka unda ko‘rsatilgan
faoliyat turlari bilan shug‘ullanish huquqini beradi.
Tashkil etilayotgan bankni boshqarish imkoniyatlari, umumiy tavakkalchilik
va kapital tuzilmasini o‘rganish asosida ayrim faoliyat turlari cheklab qo‘yilishi
mumkin.
Litsenziya uchinchi shaxslarga berilishi mumkin emas.
Chet el valyutasida operatsiyalar amalga oshirish uchun banklarga
«Tijorat banklariga chet el valyutasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun
litsenziyalar berish qoidalari»ga (ro‘yxat raqami 463, 1998-yil 3-avgust) muvofiq
bosh yoki ichki litsenziyalar beriladi.
O‘zbekiston Respublikasining "Valyutani tartibga solish to‘g‘risida",
"O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida" hamda "Ayrim faoliyat
turlarini litsenziyalash to‘g‘risida"gi Qonunlariga muvofiq O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tijorat banklariga, ularning arizasiga ko‘ra chet el
valyutasida operatsiyalar o‘tkazilishiga, ularning bunga tayyorligidan kelib chiqib
litsenziya beradi.
Litsenziyalar bosh litsenziya va ichki litsenziyalarga bo‘linadi. Bosh
litsenziya tijorat banklariga O‘zbekiston Respublikasi hududida hamda chet elda
xorijiy valyutadagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun berilgan huquqdir.
Ichki litsenziya tijorat banklariga O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el
valyutasidagi operatsiyalarni to‘la yoki cheklangan doirada amalga oshirish uchun
berilgan huquqdir.
Chet el valyutasida operatsiyalar o‘tkazish uchun bosh yoki ichki litsenziya
olgan bank (bundan buyon vakolatli bank deb ataladi) qonunchilikka muvofiq va
litsenziya shartlari asosida o‘z faoliyatini amalga oshiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tasdiqlagan talabnomalar
asosida tijorat banklari chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirishga qay
darajada tayyor ekanligi aniqlanadi. Mazkur talablar malakaviy va texnik
28

talablarga bo‘linadi.
Tijorat banklari litsenziya olish uchun mazkur qoidalarning ilovasida
ko‘rsatilgan hujjatlarni topshirishlari kerak.
Xorijiy kapital ishtirokidagi banklar hujjatlarni O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan belgilangan tartibga muvofiq holda taqdim etadilar.
Bir yildan ortiq faoliyat ko‘rsatayotgan, ya’ni to‘la moliyaviy (operatsiya)
yilini tugatgan va rasmiy yillik hisobot tayyorlayotgan tijorat banklarining
arizalarigina ko‘rib chiqish uchun qabul qilinadi. Litsenziyalar xorijiy kapital
ishtirokidagi banklar belgilangan muddatdan ilgari berilishi mumkin. Xususiy
tijorat banklariga chet el valyutasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun
litsenziyalar ularning faoliyatiga olti oy to‘lishi bilan berilishi mumkin.
4. Chet el kapitali ishtirokidagi bank va chet el bankining
sho‘ba bankini tashkil etishga qo‘shimcha talablar.
Faqat moliyaviy ahvoli mustahkam va obro‘ga ega bo‘lgan norezident
banklarga O‘zbekiston Respublikasi hududida o‘z sho‘ba banklarini ochishga yo‘l
qo‘yiladi. Bunda, qisqa muddatli majburiyatlari IVSA, Moody's yoki Standart and
Poor's tasniflari bo‘yicha A1 (yoki A+)dan past bo‘lmagan reytingga ega bo‘lgan
norezident banklar ustunlikka egadirlar.
O‘zbekiston Respublikasi hududida o‘z sho‘ba bankini ochish yoki bank
ustav kapitalida ishtirok etish istagini bildirgan norezident bankning ustav kapitali
500 mln. evro ekvivalentiga teng summadan kam bo‘lmasligi kerak.
Norezident jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan, shuningdek, ellik
foizdan ortiq aksiyalari (ishtirokchilar badallari) norezident jismoniy va/yoki
yuridik shaxslarning egaligida, foydalanuvida yoki tasarrufida bo‘lgan rezident
yuridik shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilgan banklarning
aksiyalarini sotib olish, ularga egalik huquqini berish va shu kabi boshqa
munosabatlar bo‘yicha kelishuvlar faqat Markaziy bankning oldindan ruxsati
29

olinganidan so‘ng amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida norezident banklarning
filiallarini tashkil etilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Chet el kapitali ishtirokidagi banklar va chet el bankining sho‘ba banklarida
– boshbuxgalter, boshqaruv raisi o‘rinbosari lavozimlariga, boshqaruv raisi
o‘rinbosarlari bir kishidan ko‘p bo‘lgan banklarda esa – birinchi o‘rinbosar
lavozimiga O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari tayinlanadi.
Chet el kapitali ishtirokidagi banklarda bank kengashi a’zolarining hech
bo‘lmaganda bittasi O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lishi lozim, chel
bankiningsho‘‘ba banklari bundan mustasno.
Ro‘yxatga olingan bankning yuridik yig‘ma jildida quyidagi hujjatlar
bo‘ladi:
a) bank ustavi. Uning titul varag‘ida bank ro‘yxatga olinganligi
to‘g‘risida belgi qo‘yilib, Markaziy bank vakolatli mansabdor shaxsining imzosi
va Markaziy bank muhri qo‘yiladi;
b) bank tashkil etish to‘g‘risidagi ta’sis shartnomasi (asl nusxa bankda
saqlanadi);
v) ta’sis yig‘ilishi bayoni;
g) bank kengashi raisi imzolagan ta’sischilar ro‘yxati;
d) O‘zbekiston Respublikasi Hukumati qarori nusxasi (bankning
muassisi davlat bo‘lsa);
e) muassis norezident shaxs tegishli organining O‘zbekiston
Respublikasi hududida tashkil etilgan bank ustav kapitalida qatnashish yoki sho‘ba
bank tashkil etish to‘g‘risidagi qarori;
j) Markaziy bank boshqaruvining bankni davlat ro‘yxatiga olish va unga
litsenziya berish to‘g‘risidagi qarori;
z) litsenziya (asl nusxa bankda, nusxalari Markaziy bank va uning tegishli
hududiy Bosh boshqarmasi yig‘majildida saqlanadi);
i) ro‘yxatga olish kartasi.
Yuridik yig‘ma jild uch nusxada tayyorlanadi:
30

 bir nusxa yangi tashkil etilgan bank kengashi raisiga
imzo chektirilgan holda topshiriladi;
 bir nusxa Markaziy bankda saqlanadi;
 bir nusxa Markaziy bankning yangi tashkil etilgan
bank joylashgan hududdagi Boshboshqarmasiga yuboriladi.
Bank ro‘yxatga olingunga qadar bank nomidan bajarilgan bank
operatsiyalarihaqiqiy emas deb hisoblanadi.
Bank ro‘yxatga olinganidan keyin o‘n kunlik muddatda o‘zi
joylashgan hududdagidavlat soliq organiga zarur hujjatlarni topshiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2009-yil 15- avgust- dagi 703-sonli
bayonnomasi bilan tasdiqlangan «Bankni ro‘yxatdan o‘tkazish va litsenziyalash
tartibi»ning 77-bandiga ko‘ra, quyidagi holatda litsenziya berish va bankni
davlat ro‘yxatidan o‘tkazish
to‘g‘risidagi arizaning rad etilishiga asos bo‘la oladi:
Bankni ro‘yxatga olish va unga litsenziya berish to‘g‘risidagi qaror
Markaziy bankning barcha talablari bajarilgan kundan boshlab bir oy ichida qabul
qilinadi.
Quyidagilar bankni ro‘yxatga olish va unga litsenziya berishni rad etish
uchun asos bo‘ladi:
a) ta’sis shartnomasi va ustavning qonun hujjatlariga mos kelmasligi;
b) bir yoki bir necha muassis moliyaviy ahvolining qoniqarsizligi;
v) muassislar mablag‘lari manbalarining deklaratsiya qilinma- ganligi
(xususiy tijorat banklari ustav kapitalida ishtirok etayotgan rezident jismoniy
shaxslardan tashqari);
g) bank ro‘yxatga olinadigan vaqtgacha bank eng kam ustav kapitalining
shakllantirilmaganligi;
d) mazkur Nizomning IX bo‘limi talablariga muvofiq bank binolari
muhofazasining ta’minlanmaganligi hamda muhandis-texnik qo‘riqlash vositalari
bilan jihozlanmagani, dasturiy mahsulotlarning tayyor emasligi;
e) tashkil etilayotgan bank rahbari va bosh buxgalterining kasbga
31

nomuvofiqligi Bank tashkil etilganiga qadar, ya’ni u davlat ro‘yxatidan
o‘tkazilgunicha uning nomidan amalga oshirilgan bank operatsiyalari haqiqiy
hisoblanmaydi.
Bank ro‘yxatidan o‘tkazilganidan keyin o‘n kunlik muddat ichida soliq
tortishni tashkil etish uchun moliya-soliq organiga zarur hujjatlarni taqdim qilish
zarur.
Tijorat banklarini ochish uchun ustav fondining minimal miqdori va
uningahamiyati. Ustav fondini shakllantirish manbalari.
Bankning ustav kapitali bank muassislari va aksiyadorlarining pul
mablag‘lari hisobidan tashkil topadi.
Kreditga va garovga olingan hamda boshqa jalb etilgan mablag‘lardan bank
ustav kapitalini shakllantirishda hamda bank aksiyalarini sotib olishda foydalanish
taqiqlanadi. Mazkur talabga zid
holda ustav kapitaliga kiritilgan mablag‘lar egalariga qaytarilishi va shu
vaqtning o‘zidayoq aksiyalar kelgusida sotish uchun bankka topshirilishi lozim.
Alohida hollarda qonun hujjatlariga muvofiq bankning ustav kapitalini
shakllantirish uchun byudjet mablag‘laridan foydalanilishi mumkin.
Tashkil etilayotgan bank kapitalining yetarlilik darajasini belgilashda
quyidagilar asosiy omil hisoblanadi:
 Markaziy bank tomonidan belgilangan ustav kapitalining eng kam
miqdori bo‘yicha talablarga muvofiqligi;
 bank kapitali, shu jumladan ustav kapitali miqdorini doimiy
ko‘paytirib borishning rejalashtirilganligi;
 ko‘zda tutilayotgan daromadlar hamda fondlarni shakllantirish
istiqbollari; muassislarning zarur hollarda qo‘shimcha kapital kirita olish
qobiliyati.
Bank ro‘yxatga olingunga qadar ustav kapitalini shakllantirish uchun
muassislar tomonidan Markaziy bankda yoki rezident banklarning birida
vaqtinchalik jamg‘arma hisobvarag‘i ochiladi.
Bank ustav kapitalining belgilangan eng kam miqdori mazkur vaqtinchalik
32

jamg‘arma hisobvaraqda muassislar tomonidan bankni ro‘yxatga olingunga qadar
to‘liq shakllantirilgan bo‘lishi kerak.
Ustav kapitalining eng kam miqdori quyidagi miqdorlarda
belgilanadi:banklar uchun – 10 mln. yevro ekvivalentida;
xususiy tijorat banklari uchun – 5 mln. yevro ekvivalentida.
Yangi tashkil etilayotgan banklar uchun ustav kapitali eng kam miqdorining
hisob-kitobi Markaziy bank tomonidan valyuta operatsiyalari bo‘yicha
buxgalteriya hisobi, statistika va boshqa hisobotlarni yuritish uchun e’lon qilingan
yevro kursining muassislar tomonidan bank tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul
qilingan (ta’sis yig‘ilishi o‘tkazilgan) kundagi kursidan kelib chiqqan holda milliy
valyutada amalga oshiriladi.
Bank ro‘yxatga olingandan keyin uning ustav kapitali miqdorida egasi
yozilgan aksiyalar chiqariladi va ular muassislar o‘rtasida joylashtiriladi.
Har qanday yuridik shaxs singari banklar ustaviga ega bo‘lishlari va o‘z
ustavlari asosida faoliyat ko‘rsatishlari kerak. Bank ustavida quyidagi moddalar
o‘z aksini topgan bo‘lishi kerak:
- bankning (to‘la va qisqartirilgan) nomi va joylashgan (pochta)
manzili;
- bank ko‘rsatadigan operatsiyalari ro‘yxati;
- ustav kapitalining miqdori, muassislar ro‘yxati va ularning ustav
kapitalidagi ulushlarining taqsimlanishi;
- bankning boshqaruv organlari, ularni tashkil etish tartibi, ularning
vakolatlari hamda vazifalari haqidagi ma’lumotlar;
- bank auditi tartibi, shuningdek, buxgalteriya hisobi xalqaro
standartlariga muvofiq belgilangan hisobotlar va auditorlik dasturla- rining
maqsadlari ko‘rsatmalari.
Bulardan tashqari bank ustavida boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
ma’lumotlar ham bo‘lishi kerak.
Qonunda ko‘rsatilishicha, kreditga va garovga olingan mablag‘- lardan va
soliqqa jalb etilgan mablag‘lardan bankning ustav kapitalini shakllantirish mumkin
33

emas. Ammo alohida olingan hollarda, qonunlarda ko‘rsatilgan bo‘lsa, byudjet
mablag‘laridan foydalanishga ruxsat berish mumkin.
Bank kapitalining eng kam miqdori bankni ro‘yxatga olgunga qa- dar uning
muassislari tomonidan to‘lanishi kerak. Bu to‘lanishi kerak
bo‘lgan mablag‘lar
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yoki boshqa banklarda ochiladigan
jamg‘arma hisob varag‘iga o‘tkaziladi. Bank ustav kapitalining eng kam miqdori
Markaziy bank tomonidan Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo‘yiladigan
talablar to‘g‘risidagi nizomda (949-sonli, 2020-yil 25-iyul) ko‘rsatib berilgan.
34

Xulosa
Bugungi kunda ko’pchilik kredit muassasalarining faktoring xizmatini
ko’rsatishga tayyor emasligini muhim bir muammo deb qarash mumkin. Shuni
ham aytish kerakki, faktoring bank ishining bir qismi emas, balki uni “operatsiya”
deb atash noto’g’ri hisoblanadi, chunki faktoring bir martali bitim emas, balki
doimiy xizmat ko’rsatish shaklida namoyon bo’ladi. Bular hammasi qarorlarni
qabul qilishda maxsus jarayonlarni va risklarni boshqarishni talab qiladi.
Keyingi muammo – mamlakatning ko’pchilik banklari faoliyatining o’rta
muddatli investitsiyalarga tayyor emasligidir.
Bu erda asosiy to’sqinlik faktoringni moliyalashtirilishi emas, balki ishni
tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan uzoq muddatli tsikl hisoblanadi. Bu tsikl
malakali bajaruvchilarga ega bo’lganida ham uzoq davom etadi. Bu bilan
O’zbekistonda faktoringning istiqbollarini optimistik deb baholash mumkin.
Umuman, faktoring sarmoya aylanishini tezlashtirish, qarzni undirib olish bilan
bog’liq xarajatlarni kamaytirish, banklar o’rtasida munosabatlarni osonlashtirishga
yordam berib, pulni hisob-kitob tizimini muhim vositasi bo’lib hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, birinchidan, faktor riskni kamaytirish yoki bartaraf
etish uchun ko’proq axborot va bilimga ega. Ikkinchidan, faktoring kompaniyasi
alohida qarzdorlar bilan shug’ullanmasdan, to’lay olmaslikda, bankrotni bartaraf
etuvchi debitor qarzdorlik portfelini shakllantiradi.
Yakuniy xulosa qilib aytganda, faktoring bo’yicha bajarilgan amallar asosida
iqtisodiyotdagi hisobdorliklar tezlashishi, tovar etkazib beruvchi korxona o’z
moliyaviy holatini barqarorlashtirish, bank o’z mablag’laridan unumli foydalanish
va ma’lum daromad olishi mumkin, asosiysi esa mamlakat tovar aylanmasini
qaysidir ma’noda tezlashtiradi. Shuni shubhasiz aytish mumkinki, O’zbekiston
Respublikasida faktoring operatsiyalarining qo’llanilishi bank tizimiga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi. Bu nafaqat, bank tizimiga, ayniqsa, hozirgi zamonda kichik biznesni
rivojlantirish uchun qo’l keladi.
Shuningdek, O’zbekiston Respublikasida faktoring xizmatlari, birinchidan,
iqtisodiyotga tushayotgan to’lovlarni oshiradi, ikkinchidan esa, O’zbekiston bank
35

tizimini jahon standartlariga yaqinlashtirib, butun dunyo firmalariga xizmat
ko’rsatishi mumkin. Banklar faoliyati tahlil qilish natijasida banklarning faktoring
operatsiyalari xususida quyidagi xulosa shakllantirildi:
 Banklar amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish tendentsiyasi
barqaror emas. Banklarda faktoring operatsiyalarini amalga oshirishda risk darajasi
ancha yuqori. Bu mamlakatimizda ayrim ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida
korxonalar debitorlik qarzlari aylanuvchanligining pastligi natijasida kelib
chiqmoqda.
Faktoring mijozlarga xizmat ko’rsatishning universal shakli hisoblanadi,
chunki mijozlar o’z talablari (da’volari) bo’yicha buxgalteriya xisobini yuritish,
ularning to’lovliligini tekshirishdan holi bo’lishadi. Banklar mol sotib
oluvchilarning to’lov qobiliyati to’g’risidagi axborotni mijozlariga etkazishlari,
xorijiy davlatlardagi to’lovlar kafolatini o’z bo’yniga olishlari mumkin.
Banklar uchun bu operatsiyalar yuqori daromad keltirgani uchun ham ular
bu operatsiyalarni bajarishdan manfaatdor hisoblandilar. Rivojlangan davlatlarda
faktoring operatsiyalari mijozning moliyaviy ahvoli, aktsionerlik kapitali mikdori,
mahsulot turi, ish hajmi va boshqalarga qarab yillik aylanmaning sezilarli qismini
tashqil etadi. Mazkur kurs ishini yozish daromida mamlakatimiz tijorat banklaring
vositachilik operatsiyalarni rivojlantirish, mavjud muammolarni aniqlash va
bartaraf etish maqsadida quyidagi takliflarni ishlab chiqdik.
 Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini tartibga soluvchi me’yoriy
– huquqiy bazani takomillashtirish lozim;
 Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi faolligini oshirish
maqsadida banklarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi vositachilik operatsiyalari
xususan, anderrayterlik, brokerlik va depozitar faoliyat natijasida olgan
daromadlari bo’yicha foyda solig’idan imtiyozlar joriy qilish kerak;
 Tijorat banklarining ishonchli, moliyaviy barqaror bo’lgan mijozlari
guruhiga xalqaro faktoring xizmati ko’rsatish yo’li bilan faktoring operatsiyalari
miqdori va daromadliligini oshirish zarur.
36

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O‘RQ-582.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580.
5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari
to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini
boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital
bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14
yanvardagi PF-5630-sonli farmoni
Internet saytlari
8. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti)
9. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
rasmiy vev sayti).
10. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun
hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti).
11. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy
vev sayti).
12. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy
sayti ma’lumotlari.
37

Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini takomillashtrish yo'llari

Sotib olish