Til va ong munosabatlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	116.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

5 Sotish

Til va ong munosabatlari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ
OLIY TA LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ʻ
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI
ʻ
O ZBEKISTON
ʻ MILLIY UNIVERSITETINING
JIZZAX FILIALI
PSIXOLOGIYA FAKULTETI
« OILA PSIXOLOGIYASI » kafedrasi
UMUMIY PSIXOLOGIYA FANIDAN
Mavzu : Til va ong munosabatlari
Bajardi: Zuhurova. M
Kurs ishi rahbari: Sharafitdinov. A
Jizzax – 2024KURS ISHI

Mundarija
Kirish .....................................................................................................................3
I-Bob. TIL VA ONG MUNOSABATLARINING ILMIY NAZARIY
XUSUSIYATLARI
1.1. Til va ong munosabatlarining psixologik tavsifi………........……….........5
1.2. Ongli munosabatlarda til ko’nikmalashuvi................................................17
II-Bob TIL VA ONG MUNOSABATLARINI EMPIRIK O’RGANISH
2.1. Kognitiv tilshunoslik ong va til munosabatlarini o’rganuvchi yunalish........21
2.2. Fikrlash turlari darajasini o‘rganishning psixologik tahlili ...........................24
2.3. Til va ong munosabati bo’yicha olib borilgan tadqiqot.................................28
Xulosa ..................................................................................................................31
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ..................................................................34

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Inson nutqi ikkita eng muhim vazifani - fikrlash va
muloqotni amalga oshirishga imkon beradi. Ongsizlik va til o'rtasidagi bog'liqlik
shunchalik qattiqki, bu hodisalar alohida-alohida yashay olmaydi, bir-biridan
mustaqilligini yo'qotmasdan ajratish mumkin emas. Muloqot chog'ida til, fikrlar,
tuyg'ular va boshqa ma'lumotlarni etkazish vositasi sifatida. Ammo inson ongining
o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, til ham fikrlash vositasi bo'lib,
fikrimizni shakllantirishga yordam beradi. Aslida, inson biz bilan yuzaga kelgan
tasvirlarni tushunish va tushunish uchun nafaqat so'zlashadi, balki tilshunos
vositalar yordamida ham o'ylaydi, albatta ularni so'zma-so'z shaklga qo'yish kerak.
Bundan tashqari, til yordamida inson o'z fikrlarini saqlab qolish va boshqa
odamlarning mulkiga aylantirish imkoniyatini topadi. Buning sababi, odamlar
o'zlarining his-tuyg'ularini va tajribalarini alohida ravishda tahlil qilish
imkoniyatini qo'lga kiritadigan til yordamida fikrlarni aniqlashdir. Til va ongning
buzilmagan birligiga qaramasdan, ular o'rtasida tenglik yo'q.
Ong inson tomonidan voqelikni aks ettirishning yuksak darajasi bo’lib hisoblanadi .
Inson ongining birlamchi psixologik xossasi o’zini bilish sub’ekti sifatida his
etish , mavjud va tasavvurdagi voqelikni xayolan tasvirlash layoqati , shaxsiy psixik
va hulq-atvor holatlarini nazorat qilish , ularni boshqara olish , atrofdagi reallikni
tasavvurlar shaklida ko’rish va idrok qilish layoqati kabilarni o’z ichiga
oladi . O’zini bilish sub’ekti sifatida his etish insonning olamni o’rganish va
bilishga, ya’ni, olam haqida u yoki bu darajada aniq bilimlarni egallashga tayyor
va layoqatli, bu olamdan bo’lak qilingan mavjudot sifatida anglashini
bildiradi . Ongsizlik ( uyqu , gipnoz, kasallik va sh.o’. ) holatlarida bunday layoqat
yo’qoladi .
Kurs ishining maqsadi. Hozirgi bosqichda psixologiyaning ilmiy-nazariy
yutuqlaridan foydalanib, til va ong munosabatlariga ta’sir etuvchi omillarni
psixologik xususiyatlarini ochib berishdan iborat.

Kurs ishining predmeti: Til va ong munosabatlar nazariyalari omillarning
uning holatlarini o ʻ rganishdan iborat.
Kurs ishing obyekti : Psixologik adabiyotlardagi til va ong munosabat
nazariyalariga oid maummoli mavzular, jarayon, holat va xususiyatlar.
Kurs ishining vazifas i:
1. Mazkur kurs ishi yuzasidan mavzuga doir adabiyotlarni o ʻ rganish va tahlil
qilish.
2. Hozirgi davrda psixologiya fanining til va ong munosabat ning
rivojlanishining dolzarbligini o ʻ rganish.
3. Hozirgi davrda psixologiya fanining til va ong munosabat haqidagi
nazariyalarni dolzarbligini o ʻ rganish.
4. Kichik kuzatishlar olib borish, ular yordamida olingan ma’lumotlarni
amaliy hayotga tatbiq etish va boshqalar.
5. Shaxsning til va ong munosabat haqidagi nazariyalarini inson hayotidagi
ahamiyatini ochib berishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro ʻ yxatidan iborat.

I BOB. TIL VA ONG MUNOSABATLARINING ILMIY NAZARIY
XUSUSIYATLARI
1.1. Til va ong munosabatlarining psixologik tavsifi
Til ong va tafakkur Nutq va nutqiy faoliyat verbal muloqot, noverbal
muloqot, kognitiv, gnoseologik, fatik vazifa, idrok, tafakkur, mantiq birliklari,
ijtimoiy hodisa, nutq, sistеmа, strukturа, sistеmаlаr sistеmаsi, til birliklаri,
elеmеntlаr, fоnеtik – fоnоlоgik sаth, mоrfеm – mоrfоlоgik sаth, so‘z yasаsh sаthi,
lеksik – sеmаntik sаth, sintаktik sаth, sintаgmаtik munоsаbаtlаr, pаrаdigmаtik
munоsаbаtlаr, iеrаrхik munоsаbаtlаr, til birliklаri, nutq, nutq аkti, nutq birliklаri,
yozuvning pаydо bo‘lishi, piktоgrаfik yozuv, idеоgrаfik yozuv, fоnоgrаfik yozuv,
orоmiy yozuvi, pаhlаviy yozuvi, o‘rхun-yyenisey yozuvi, uyg‘ur yozuvin, arab
yozuvi , lоtin yozuvi, rus grаfikаsi, rus vа lоtin grаfikаsi.
Til tushunchasi, umuman, nutqiy faoliyat tushunchasiga to`g`ri kеlmaydi; til
nutqiy faoliyatning faqat muayyan (aniq) va juda muhim qismi. U – ijtimoiy
hosila, nutqiy faoliyatga nisbatan mavjud tilning har bir sohibida mavjud bo`lgan
layoqatning voqеlanishi va qo`llanishini ta'minlash maqsadida jamoa tomonidan
qabul qilingan zarur tamoyillar majmuidir. Yaxlit holda olingan nutqiy faoliyat
rang-barang va turli-tumandir; ayni bir paytda qator sohalarda qo`llanadigan, bir
vaqtda ham fizik, ham fiziologik va psixik hodisa bo`lgan nutqiy faoliyat, bulardan
tashqari, ham xususiy va ham ijtimoiy sohaga taalluqli bo`ladi; uni inson hayoti
bilan bog`liq hodisalarning birorta sohasiga aniq kiritish mumkin emas, chunki
bularning barchasini qanday qilib yaxlit holatga kеltirish aniq emas.
Bunga qarama-qarshi o`laroq, til o`zicha yaxlit butunlikni tashkil qiladi va
shunga ko`ra, tasnifning boshlang`ich nuqtasi (tamoyili) hisoblanadi. Nutq
hodisalari orasida unga birinchi o`rinni ajratish bilan biz bu majmuada tabiiy tartib
o`rnatamiz; uni (majmuani) boshqacha tasniflashning imkoni yo`q.
Tasnifning boshlang`ich nuqtasi haqidagi biz tomondan olg`a surilgan
g`oyaga, aftidan, nutqiy faoliyatni amalga oshirish bizga tabiatan bеrilgan
qobiliyatga asoslanadi, til esa qandaydir o`zlashtirilgan va shartli narsa, binobarin,

til instinktdan yuqori turmasligi, balki unga nisbatan tobе holatda turmoqligi kеrak
dеgan ma'noda bizga e'tiroz bildirishlari mumkin edi.
Bunga shunday javob bеrish mumkin. Eng avvalo, ta'kidlash joizki, biz
gapirganda namoyon bo`ladigan nutqiy faoliyatning qandaydir batamom tabiiy
narsa ekanligi, boshqacha aytganda, bizning nutq organlarimiz oyoq kеrishga
mo`ljallangani kabi so`zlashga mo`ljallangan narsa ekanligi hеch ham isbotlangan
emas.
Tilshunoslarning bu boradagi fikrlari bir-biridan kеskin farq qiladi. Masalan,
tilni ijtimoiy institutlarga tеnglashtirgan Uitnixga ko`ra, biz nutq organlaridan nutq
quroli sifatida mutlaqo tasodifan, qulaylik nuqtai nazardan foydalanamiz; kishilar,
uning fikricha, audial vositalar o`rnida vizual vositalarni qo`llab, novеrbal
vositalardan shunday muvaffaqiyat bilan foydalanishlari ham mumkin edi. Bunday
tеzisning juda mutlaq xaraktеrda ekanligi shubhasiz: til hamma tomondan boshqa
institutlarga o`xshagan institut emas (qarang: «Osnovo` fonologii», 2-bobining 1-
va 2-§lari); bundan tashqari, Uitnix so`zlashish qurolini tanlashimiz faqat tasodif
tufayli nutq organlariga kеlib to`xtagan dеb haqiqatdan juda uzoqlashib kеtadi:
axir, bu tanlovga bizni ma'lum darajada tabiatning o`zi majbur qilgan-ku. Biroq
asosiy masalada amеrikalik tilshunos, shubhasiz, haq: til – shartlilik, shartli tarzda
tanlangan bеlgi tabiatining qanday bo`lishi mutlaqo farqsiz. Binobarin, nutq
organlari haqidagi masala – nutqiy faoliyat muammosidagi ikkinchi darajali
masaladir.
Insоniyat bilаn birgа pаydо bо‘lgаn til uning hаyotidа eng muhim rоlni
о‘ynаb kеlgаn vа bundаn kеyin hаm о‘z аhаmiyatini yo‘qоtmаydi. Til, eng аvvаlо,
insоn vа uning tаfаkkuri shаkllаnishidаgi zаruriy shаrtlаrdаn biridir. Аniq nutqning
pаydо bо‘lishi insоnning bilish, idrоk qilish jаrаyonlаrini tаmоmаn о‘zgаrtirib
yubоrdi. Til tufаyli insоn tаfаkkuri bоyidi, mоddiy dunyodаgi nаrsа vа
prеdmеtlаrni оngi оrqаli idrоk qilish, ulаr ustidаn mulоhаzа yuritish, ulаrgа оid
fikrlаrini sо‘z bilаn ifоdаlаsh imkоnigа egа bо‘ldi. Til ilk bоshdаn e’tibоrаn hеch
bir nаrsа bilаn аlmаshtirib bо‘lmаydigаn хizmаtni, ya’ni insоn tаfаkkuridа
umumlаshtiruvchi vаzifаni bаjаrib kеlаdi.

Psiхоlоgiyadа hаm insоnning tаfаkkur fаоliyati hаqidа аytilgаndа hissiy
bilish bilаn birgа til vа nutqning о‘zаrо bоg‘liqligi аlоhidа kо‘rsаtib о‘tilаdi. Bundа
insоn psiхikаsi bilаn hаyvоnlаr psiхikаsi о‘rtаsidаgi аsоsiy fаrqlаrdаn biri
nаmоyon bо‘lishi tа’kidlаnаdi. Hаyvоnlаrning о‘tа оddiy, judа sоddа tаfаkkuri
hаmmа vаqt fаqаt hаyoniy hаrаkаt tаfаkkuriligichа qоlаdi; ulаr hеch qаchоn
mаvhum, bаvоsitа bilish dаrаjаsigа yеtmаydi. Ulаrning, ya’ni hаyvоnlаrning
tаfаkkuri аyni chоg‘dа gо‘yo kо‘z о‘ngilаridа turgаn nаrsаlаrni bеvоsitа idrоk
qilish bilаn ish kо‘rаdi. Аnа shundаy jо‘n tаfаkkur hаyvoniy hаrаkаt tаrzidаgi
nаrsаlаr bilаn munоsаbаtdа bо‘lаdi vа bundаy hаyvоniy hаrаkаt dоirаsidаn chеtgа
chiqmаydi. Fаqаt nutq pаydо bо‘lgаch, bilinаyotgаn obyektdаn mа’lum bir
хususiyatni аjrаtib оlib, uni mахsus sо‘z yordаmidа tаsаvvurdа yoki tushunchаdа
mustаhkаmlаsh, qаyd etish imkоniyati tug‘ildi.
Tаfаkkur sо‘zdа о‘zining mоddiy qоbig‘igа egа bо‘lаdi, tаfаkkur fаqаt sо‘z
оrqаli bоshqаlаr uchun vа о‘zimiz uchun hаm bеvоsitа rеаllikkа аylаnаdi. Insоn
tаfаkkurini, u qаndаy shаkldа аmаlgа оshirilmаsin, tilsiz аmаlgа оshirib bо‘lmаydi.
Hаr qаndаy fikr nutq bilаn chаmbаrchаs bоg‘liq hоldа pаydо bо‘lаdi vа
rivоjlаnаdi. U yoki bu fikr qаnchаlik chuqur vа аsоsli surаtdа о‘ylаngаn bо‘lsа, u
sо‘zlаrdа, оg‘zаki vа yozmа nutqdа shunchаlik аniq hаmdа yaqqоl ifоdаlаngаn
bо‘lаdi, yoki qаndаydir fikrning sо‘z оrqаli ifоdаsi qаnchаlik kо‘p tаkоmillаshgаn,
sаyqаllаngаn bо‘lsа, аyni shu fikrning о‘zi shunchаlik yaqqоl vа tushunаrli bо‘lаdi.
Mа’lumki diаlеktikа kаtеgоriyalаrining uchinchi turkumigа bilish jаrаyonini
аks ettiruvchi tushunchаlаr kirаdi. Dunyoni bilish, idrоk etish mаsаlаsi dоimо
fаlsаfа fаnining diqqаt mаrkаzidа bо‘lib kеlgаn. Qаdimgi fаylаsuflаr hаm dunyoni
bilish mumkinligini e’tirоf yetib kеlgаnlаr. Хususаn, o‘rtа osiyolik buyuk
mutаfаkkirlаr Хоrаzmiy, Fоrоbiy, Bеruniy, Abu Ali ibn Sinо, Mirzо Ulug‘bеk vа
bоshqаlаr hаm о‘z аsаrlаridа dunyoni bilishning, bilish jаrаyonidа hissiy оrgаnlаr
bilаn аqlning rоli hаqidа qimmаtbаhо fikrlаrni ilgаri surаdilаr.
О‘zаrо fikr аlmаshish vа uni kеlаjаk аvlоdlаrgа yetkаzuvchi vоsitа sifаtidа
milliy mаdаniyatning shаkllаridаn biri bо‘lgаn til оng vа tаfаkkur bilаn uzviy
bоg‘lаngаndir. Ushbu mаtndа qо‘llаngаn «fikr», «tаfаkkur» vа «оng» tеrminlаrini

kо‘p hоllаrdа sinоnim sifаtidа kо‘rаmiz. Аslidа ulаrning hаr biri mа’nо ifоdаlаsh
dоirаsigа kо‘rа bir-biridаn fаrqlаnаdi. Хususаn, оng – vоqеlikning kishi miyasidа
uning butun ruhiy fаоliyatini о‘z ichigа оlgаn vа mа’lum mаqsаdgа yo‘nаlgаn
hоldа аks etishi. Fikr – tаfаkkurning аniq bir nаtijаsi. Tаfаkkur – о‘ylаsh,
muhоkаmа qilish, vоqеlikni аnglаsh, tаsаvvur qilish, ungа bаhо bеrish, fikrlаsh
qоbiliyati. Dеmаk, tаfаkkurni sо‘z bоyligi vоsitаsidа ifоdаlаshdа аsоsiy vаzifаni til
bаjаrаdi.
Fikr tilda voqelashadi, tilda mavjud bo‘ladi. Ongingizda paydo bo‘ladigan
fikrning mohiyatini, mazmunini tashkil etadigan har qanday idrok yoki tasavvur
ham faqat so‘zlar vositasi orqali voqe bo‘ladi.
Til faqat kishilarga xos bo‘lganidek, tafakkur ham kishilarga xos bo‘lib,
bosh miyaning moddiyligi va fiziologik vazifasi bilan bog‘liqdir. Lekin tafakkur
bilan tilni aynan bir xil, bir-biriga o‘xshash narsa deb tushunish xatodir. Tafakkur –
tashqi moddiy olamning kishilar miyasida aks etishining eng yuksak shaklidir. Til
esa tafakkurni so‘zlar, so‘z birikmalari va jumlalar orqali ifolaydi. Til qonunlari
bilan tafakkur qonunlari bir-biriga teng kelmaydi. Shuning uchun ham til
grammatikaning o‘rganish obyekti hisoblansa, tafakkur mantiq ilmining o‘rganish
ob’yektidir.
Til fikr ifodalashning muhim vositasidir. Taffakkur bilan tilning munosabati
murakkab jarayondir. Til fikr ifodasi sifatida mavjud, o‘z navbatida fikr til asosida
yuzaga keladigan murakkab jarayon. Til ham, tafakkur ham mehnat jarayonida,
kishilik jamiyatida shakllangan .
Til birliklari - fonema, morfema, so‘z, gap bir butun holda, mantiqiy
tushunchalar (his-sezgi, idrok, tafakkur ) bilan uzviy bog‘liqdir.
Insоn tаfаkkurining mаhsuli yoki fikrni sо‘z оrqаli ifоdаlаsh qоbiliyati, mаhоrаti
sаnаlgаn nutqning mаdаniyligini tа’min etuvchi tо‘g‘rilik, аniqlik, mаntiqiylik,
ifоdаlilik, rаng-bаrаnglik, sоflik kаbi bir qаnchа sifаtlаr mаvjud. Аnа shu
kоmmunikаtiv sifаtlаrning bаrchаsini о‘zidа mujаssаmlаshtirgаn nutq mаdаniy
hisоblаnаdi .

Til vа tаfаkkur о‘z birliklаrining аhаmiyati vа qurilishi nuqtаyi nаzаridаn
fаrqlаnаdi. Tаfаkkurning mаqsаdi yangi bilimlаrni оlish vа ulаrni
sistеmаlаshtirishdаn ibоrаt bо‘lsа, til fikrni shаkllаntirаdi, mustаhkаmlаydi vа uni
bоshqа ob’yektgа yеtkаzаdi. Bоshqаchа аytgаndа, biz bilish vа tushunish uchun
fikrlаymiz, fikrimizni, istаk vа hissiyotlаrimizni ifоdаlаsh uchun esа gаpirаmiz.
Tilning аsоsini uning grаmmаtik qurilishi, sо‘z yasаsh vа gаp tuzish qоidаlаri
tаshkil yetib, ulаr fikrni аniq ifоdаlаsh hаmdа tushunаrli tаrzdа yеtkаzishgа хizmаt
qilаdi. Bir sо‘z bilаn аytgаndа, fikr tildа sо‘zlаr vоsitаsidа shаkllаnаdi. Оngimizdа
shаkllаnаdigаn hаr qаndаy fikrning mоhiyati, mаzmunini tаshkil etuvchi idrоk
yoki tаsаvvur fаqаt sо‘zlаr vоsitаsidаginа vоqеlаnаdi. Dеmаk, insоn tаfаkkurining
mаhsuli til оrqаli nаmоyon bо‘lаdi. Til vа nutq diаlеktikаsi nаzаriy
tilshunоslikning, shuningdеk, аmаliy tilshunоslikning hаmdа fаlsаfа, tаriх,
psiхоlоgiya, mаntiq kаbi fаnlаrning hаm muhim vа murаkkаb muаmmоlаridаn
biridir .
Til vа nutq hоdisаlаrini o‘zаrо fаrqlаsh ulаrning munоsаbаt mоhiyatini
o‘rgаnish аrаb tilshunоsligidа VIII-IX аsrlаrdаyoq mаvjud edi. Mazkur
tushunchаlarning munоsаbаt shаkli hozirga qadar dunyo tilshunоslаrining diqqаtini
o‘zigа jаlb qilib kеlmоqdа. Smеrnitskiy А. I., Pаnfilоv V.Z., Mеlnichuk А.S.,
Sоlnsоv V.M. kаbi Prаgа tilshunоslаri sistеm tilshunоslik tаrаqiyotigа ulkаn hissа
qo‘shib, til vа nutq munоsаbаti tаriхi хususidа o‘z mulоhаzаlаrini bildirgаn edilаr.
Lеkin til vа nutq hоdisаlаrini vа ulаrgа хоs birliklаrni tоm mа’nоdа ilmiy-nаzаriy
hаmdа аmаliy fаrqlаsh; «til» vа «nutq» tushunchаlаrigа bаtаmоm yangi mа’zmun
bеrilishi F.dе Sоssyur vа uning izdоshlаri yarаtgаn tа’limоt bilаn bоqliqdir. Til va
nutq maslalariga munosabat dunyoning muayyan taraqqiyot darajasidagi tillarda
o‘ziga xos tarzda talqin qilinmoqda. Jumladan, hоzirgi o‘zbеk tilshunоsligidа
o‘zаrо diаlеktik bоg‘liq bo‘lgаn til vа nutq hоdisаlаrining fаrqigа оid аyrim fikrlаr
bаyon qilinаyotgаn bo‘lishigа qаrаmаy, bu mаsаlаning hal qilinishi lozim bo‘lgan
jihatlari ko‘p.
ХХ аsr tilshunоsligining – sistеm tilshunоslikning bоsh, аsоsiy mеzоni til vа
nutq munоsаbаti, til vа nutq hоdisаlаrini, birliklаrini fаrqlаsh bo‘ldi3.

Ushbu muаmmо tаriхigа nаzаr tаshlаsаk, prоf H.Nе’mаtоvning mа’lumоt
bеrishichа, til vа nutq hоdisаlаrini o‘zаrо fаrqlаsh dаstlаb VII-IX аsrlаrdа
shаkllаngаn аrаb tilshunоsligining til o‘rgаnish usullаridа4 ko‘rish mumkin.
Prоf.А.Nurmоnоvning tаdqiqоtidа esа tеmuriylаr dаvri o‘zbеk tilshunоsligining
sаrdоri bo‘lgаn Аlishеr Nаvоiy аsаrlаridа til vа nutq hоdisаlаri fаrqlаngаni, аllоmа
shu mаsаlаgа аlоhidа e’tibоr bеrgаni qаyd etilаdi.5
Til vа nutq muаmmоsi umumiy nаzаriy tilshunоslikning аsоschisi bo‘lgаn
Vilgеlm fоn Gumbоldtning tildаgi enеrgiya (hаrаkаt, jаrаyon, kuch) vа ergоn
(mаhsulоt), tilshunоslikdаgi psiхоlоgizm оqimining аsоschisi G.Shtеyntаlning
tildаgi «bаrqаrоr mоhiyat» vа «hаrаkаtdаgi kuchlаr», buyuk nаzаriyotchi vа
аmаliyotchi tilshunоs Ivаn Bоduen dе Kurtеnening «tildаgi bаrqаrоrlik vа
o‘zgаruv-chаnlik» hаqidаgi tа’limоtlаridа hаm bеrilаdi6.
Tа’kidlаsh shаrt, til vа nutq diаlеktik munоsаbаti o‘zining dаstlаbki hаqiqiy,
mukаmmаl ilmiy - nаzаriy yеchimini tilshunоslik fаnidа kеskin burilish yasаgаn
buyuk tilshunоs оlim Fеrdinаnd dе Sоssyur аsаrlаridа tоpdi.
Хullаs, hоzirdа til vа nutqni, til vа nutq hоdisаlаrini, birliklаrini fаrqlаsh
umumtilshunоslikdа, shuningdеk, o‘zbеk tilshunоsligidа hаm mustаhkаm o‘rin
egаllаdi.
Til vа nutq diаlеktikаsidа til o‘zigа хоs murаkkаb tuzilishgа (strukturаgа)
egа bo‘lgаn bir butun sistеmа sifаtidа fаоliyat ko‘rsаtаdi. Dеmаk, F.dе Sоssyur
mutlаqо to‘g‘ri tа’kidlаgаnidеk, til sistеmаdir.
Til sistеmаsining bir-biri bilаn uzviy bоg‘lаngаn tоvush tоmоni, lug‘аt tаrkibi,
grаmmаtik qurilishi mаvjud bo‘lib, ulаr birgаlikdа bir butunlikni, sistеmаni tаshkil
qilаdi. Tilning sistеm хаrаktеri аslidа qаyd etilgаn sаthlаr, qаtlаmlаr (yaruslаr)
bilаn bеlgilаnаdi, аsоs-lаnаdi. Аyni vаqtdа ushbu sаthlаrning hаr biri o‘zigа хоs
sistеmа-ichki sistеmа bo‘lib, til sistеmаsining tаrkibigа kirаdi. Dеmаk, til
sistеmаlаr sistеmаsi -supеrsistеmа, mаkrоsistеmа sifаtidа jаmiyatgа хizmаt qilаdi,
ijtimоiy аhаmiyatgа egа bo‘lаdi, ijtimоiy - аmаliy vаzifа bаjаrаdi.
Tilning mаtеriаl mоhiyati hаqidа fikr yuritilgаndа, tilni bеlgilаr sistеmаsi yoki
sеmiоtik sistеmа dеb qаrаsh hоzirdа tilshunоs оlimlаr tоmоnidаn to‘liq qаbul

qilingаn. Mаsаlаn, prоf. V.M.Sоlnsеv «Til tipik sеmiоtik yoki bеlgilаr
sistеmаsidir...»7 dеsа, tilshunоs B.V.Kоsоvskiy «til o‘zining mаtеriаl mоhiyatigа
ko‘rа bеlgilаr sistеmаsini yoki sеmiоtik sistеmаni hоsil qilаdi»,8 dеb аlоhidа qаyd
etаdi.
Хullаs, til supеrsistеmа-sistеmаlаr sistеmаsi sifаtidа jаmiyat uchun tаriхаn
mukаmmаl yarаtilgаn, bаrchаgа birdаy хizmаt qilаdigаn vа bаrchа uchun umumiy
bo‘lgаn, аsоsаn, fikr ifоdаlаsh, fikrni “mоddiy” qilish uchun ishlаtilаdigаn аlоhidа
so‘zlаr, gаplаr - nutq birliklаridаn, ifоdа vоsitаlаridаn, ulаrning o‘zаrо mаntiqiy
bоg‘lаnishi uchun, nutqni qurish uchun хizmаt qilаdigаn qоnun-qоidаlаrdаn tаshkil
tоpаdi.
Til vа nutq o‘zаrо аlоqаdоr, bir-biri bilаn bоg‘liq, biri ikkinchisisiz mаvjud
bo‘lmаydigаn, аmmо bir-biridаn fаrqli bo‘lgаn ijtimоiy hоdisаlаrdir. Dеmаk, til vа
nutq o‘zаrо bоg‘liq bo‘lgаni bilаn аynаn bir хil nаrsа emаs. Psiхоlоg P.I.Ivаnоv:
«Biz birоr kishigа: siz qаysi tildа (yoki tillаrdа) gаplаshаsiz dеb sаvоl
bеrgаnimizdа, biz shu kishining nutqi, gаpi bilаn uning o‘z nutqidа qаndаy til
(yoki tillаr) dаn fоydаlаnishini аniq bilаmiz»10, dеydi.
Hаr bir kishining o‘z nutqi bоr vа nutqidа bir yoki bir nеchа tildаn
fоydаlаnib gаpirаdi. Shu bilаn birgаlikdа hаr bir kishining nutqi uning yoshigа,
bilimigа, umumiy mа’nаviy-mаdаniy sаviya-sigа qаrаb, o‘zigа хоs хususiyatlаrgа
egа bo‘lаdi. Bundаn esа nutqning individuаl hоdisа ekаnligi kеlib chiqаdi. Lеkin
biz yuqоridа til hаm, nutq hаm ijtimоiy hоdisа dеgаn edik. Gаp shundаki, nutq
hаqiqаtаn hаm individuаl. Nutq individuаl o‘zining bаjаrilishigа, sоdir bo‘lishigа
ko‘rа, ya’ni, u individ, аlоhidа kishi tоmоnidаn аmаlgа оshаdi. Аmmо o‘zining
vаzifаsigа ko‘rа esа nutq ijtimоiydir.
Dеmаk, nutq – individuаl dеgаndа, uning individ - аlоhidа shахs tоmоnidаn
аmаlgа оshirilishi, bаjаrilishi ko‘zdа tutilsа, nutq – ijtimоiy dеgаndа, uning
аhаmiyati, vаzifаsi, оmmаviyligi tushunilаdi.
Ijtimоiy аhаmiyatgа egа bo‘lgаn tilni hаm mа’lum mа’nоdа individuаl dеyish
mumkin. Chunki til mаtеriаli (elеmеntlаri, birliklаri) psiхikаdа, хоtirаmizdа

mаvjud. Shuning uchun hаm S.Usmоnоv: «Til elеmеntlаri jаmiyat а’zоlаrining
хоtirаsidа... mаvjud», dеydi.
Dеmаk, til individuаl nutq shаklidа fаоliyat ko‘rsаtаdi. Til vа nutq hаm
ijtimоiy, hаm individuаl. Tildаgi ijtimоiylik nutq оrqаli nаmоyon bo‘lаdi. «Tildаgi
ijtimоiylik yashirin, ichki hоdisа bo‘lsа, nutqdаgi ijtimоiylik tаshqi, rеаl
hоdisаdir».
Til mаvhumdir, nutq esа аniqdir, ya’ni, nutqni eshitаmiz, аkustik qаbul
qilаmiz vа ko‘rаmiz (mаtndа). Nutq dоimо аniq bo‘lib, muаyyan o‘rindа (jоydа)
vа muаyyan vаqtdа yuz bеrаdi. Nutq so‘zlоvchining, tinglоvchining vа
prеdmеtning – fikr yuritilаyotgаn prеdmеtning mаvjud bo‘lishini tаlаb qilаdi.
Nutq аkti - hаmmа vаqt ijоdiy аkt. Chunki hаr bir kishi o‘z fikrini muаyyan so‘z,
nutq оrqаli ifоdаlаyotgаnidа o‘zining bilimigа, lug‘аt хаzinаsigа, hаyot tаjribаsi vа
mаdаniy sаviyasigа suyanаdi.
Nutq - hаrаkаtchаn, dinаmik, jоnli bo‘lsа, til – stаtik, stаbildir.14
Nutq - аlоhidа shахsgа, individgа bоg‘liq. Til esа аlоhidа shахsgа, individgа
bоg‘liq emаs.
Tilning ijоdkоri, yarаtuvchisi хаlq. А.А.Pоtеbnya аytgаnidеk, til хаlqning
mаhsulidir. Nutqning esа ijоdkоri individdir, insоndir.
Nutq bаlаnd vа pаst, tеz yoki sеkin, uzun yoki qisqа, mimikаli yoki
mimikаsiz, qo‘l hаrаkаti bilаn (jеst) yoki qo‘l hаrаkаtisiz, аniq yoki nоаniq bo‘lishi
mumkin, tilgа esа bundаy tа’rif-tаvsif to‘g‘ri kеlmаydi.
Nutq hаm mоnоlоgik, hаm diаlоgik bo‘lа оlаdi. Til esа mоnоlоgik hаm,
diаlоgik hаm bo‘lа оlmаydi.
Til – аlоqа qurоli, nutq – аlоqа usuli.
Til - imkоniyat, nutq - vоqеlik, tа’sirchаnlik.
Til - umumiylik, nutq-хususiylik, аlоhidаlik.
Nutq kеlib chiqishigа ko‘rа birlаmchi, ya’ni, оldin nutq – nutq tоvushlаri pаydо
bo‘lgаn, til esа ikkilаmchi, nutq аsоsidа shаkllаngаn, tаshkil tоpgаn.
Til tаhlil qilish yo‘li оrqаli, nutq esа qаbul qilish vа tushunish оrqаli bilinаdi.

Tilning hаyoti uzоq, хаlqning hаyoti bilаn bоg‘liq, nutqning hаyoti esа qisqа,
ya’ni, аytilgаn vаqtdаginа mаvjud.
Tilning аlоhidа vаzifаsi bo‘lgаn nutq psiхоlоgiya, tilshunоslik
(uslubshunоslik, nutq mаdаniyati vа b.), fiziоlоgiya (nutq аppаrаtining tuzilishini
o‘rgаnаdi), infоrmаtsiya nаzаriyasi vа bоshqа fаnlаr tоmоnidаn tеkshirilаdi.
Til – tilshunоslik, fаlsаfа, mаntiq, tаriх, sеmiоtikа vа bоshqа fаnlаr tоmоnidаn
o‘rgаnilаdi.
Dеmаk, jоnli nutq, nutq fаоliyati tilning mаvjudlik vа tаrаqqiy qilish
shаklidir. Tilni nutq fаоliyatidа-nutqdа kuzаtgаnimizdаginа uning ijtimоiy-аmаliy
vаzifа bаjаrish mехаnizmini оchib bеrish mumkin. Nutq fаоliyatidаginа til vа
nutqning o‘zаrо tа’siri, bоg‘liqligi, аlоqаsi аmаlgа оshаdi.
Til vа nutq оrаsidаgi diаlеktik munоsаbаt shundаki, nutq fаоliyati nаtijаsidа
nutq shаkllаnаdi. Nutq esа til birliklаridаn tuzilаdi vа til birliklаrigа аjrаlib kеtаdi.
Til birliklаri yanа nutq fаоliyati – fаоlligi uchun хizmаt qilаdi.
Ferdinand do` Sossyurning “Umumiy tilshunoslik kursi” asarida yozilishicha, “Til
– sistеma. Garchi u, quyida kеltirilganidеk, aynan shu nuqtai nazardan batamom
ixtiyoriy bo`lmasa-da va shu asosda unda nisbiy mantiq ustun bo`lsa-da, aynan shu
yеrda so`zlovchilar tilning qiyofasini o`zgartirishga qodir emasliklari ayon bo`ladi.
Gap shundaki, bu sistеma murakkab mеxanizmdan iborat bo`lib, uning mohiyatiga
maxsus tadqiqotlar olib borish yo`li bilangina еtish mumkin. hatto, sistеmadan har
kun foydalanadiganlar ham shu sistеma haqida hеch narsa bilishmaydi. Tilni faqat
mutaxassislar – grammatist, mantiqshunos va boshqalarning aralashuvi bilash
o`zgartirish mumkinligini tasavvur qilish mumkin. Biroq hayot bunday
harakatlarning ham hеch narsa bеrmaganini ko`rsatadi”
Xotira faoliyati esda qoldirishdan boshlanadi. Esda qoldirish idrok qilingan
narsa va hodisalarni miya po‘stida iz hosil qilishdir. Uning fiziologik asosi miya
po‘stida muvaqqat nerv bog‘lanishining vujudga kelishidir. Esda qoldirish o‘zining
faolligi jihatidan ikkiga bo‘linadi:
a) ixtiyoriy esda qoldirish;
b) ixtiyorsiz esda qoldirish.

Ixtiyorsiz esda qoldirishda oldindan maqsad quyilmaydi, mavzu tanlanmaydi
va iroda kuchi sarflanmaydi. O‘zining go‘zalligi, hissiy ta'sirchanligi, hajmi,
harakatchanligi, tezligi, shakli va boshqa xossalari bilan farq qiladigan narsa va
hodisalar ixtiyorsiz esda qoladi. Masalan, tasodifiy hodisalar, karnay-surnay ovozi
ixtiyorsiz esda qoladi. Ixtiyoriy esda qoldirishda esa oldindan maqsad qo‘yib
mavzu belgilanadi. Masalan, dars materiallarini esda olib qolish, imtihonga
tayyorlanish va boshqalar.
Ixtiyoriy esda qoldirishda quyidagi turli usullardan foydalaniladi:
 maqsad qo‘yish, masalan, institutga kirish oldidagi maqsad;
 o‘quv materiallarini tushunib esda qoldirish;
 esda qoldirishning rasional usullaridan foydalanish, masalan,
esga tushirish yo‘li bilan esda qoldirish.
Beixtiyor esda qoldirishda qiziqish katta rol o‘ynaydi. Bizning oldingi
tajribamiz bilan bog‘liq narsa va hodisalar beixtiyor oson esda qoladi. Biz ba'zi bir
faktlarni bilsak, ular haqida tushunchaga ega bo‘lsa, shu faktlarga tegishli bo‘lgan
hamma narsalar oson esda qoladi.
Ixtiyorsiz esda qoldirish inson hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, undan
ortiqcha harakat talab qilmagan holda hayotiy tajribalarni kengaytiradi va boyitadi.
Biroq ixtiyorsiz esda qoldirish tez bo‘lsa ham ko‘pincha noaniq bo‘ladi, bunday
esda olib qolingan narsa va hodisalar keyinchalik yanglish esga tushiriladi.
Ixtiyoriy esda qoldirish ko‘zda tutilgan maqsadga muvofiq tanlangan
materialni esda qoldirishdir. Kishi ixtiyoriy esda qoldirish uchun esda saqlashning
maxsus usullarini saqlagan holda materialni puxta esda qoldirish uchun o‘zining
kerakli kuchini sarf qiladi. Ammo mexanik esda saqlanishni ma'noli esda saqlash
bilan qo‘llanilishi foydalidir.
Psixologiya fanida esda olib qolishning quyidagi turlari mavjud:
 Ma'lumot, xabar, taassurot, axborot va materiallarni eshitish orqali idrok
qilish hamda esda olib qolish.
 Egallash yoki o‘zlashtirish zarur bo‘lgan materiallarni ko‘rib idrok qilish
yordamida esda olib qolish.

 Materiallarni harakat yordamida va eshitish orqali idrok qilish hamda esda
olib qolish.
 Aralash holatda esda olib qolish, eshitish, ko‘rish, harakat kabilar orqali
idrok qilish va esda olib qolish yoki bir nechta ta'sir etuvchilar yordamida
aks ettirish.
Mana shu yo‘llar orqali eshitish, ko‘rish, eshitish harakat,
kombinotorlashtirilgan (aralash) turlari yordamida xotiraning qaysi turi ustunroq
yoki qaysi biri bo‘sh ekanligini aniqlash mumkin.
Esda olib qolishda assosiasiyalarning ahamiyati muhimdir. Buning uchun
esda olib qolish jarayonining bog‘lanishlari paydo bo‘lish sur'atini aniqlash
maqsadida ular xususiyatlariga binoan quyidagi:
 Sabab oqibat bog‘lanish.
 Bo‘lak va yaxlit munosabati.
 Qarama-qarshilik munosabati.
 Inkor etish holati.
 Adekvat yoki aniqlik turlarga ajratiladi.
Esda olib qolish inson faoliyatining xususiyatiga bevosita bog‘liqdir.
A.A.Smirnov, P.I.Zinchenko tajribalari shuni ko‘rsatadiki, esda olib qolish u yoki
bu faoliyatdagina samarali bo‘lishi mumkin. A.A.Smirnovning tajribalarida
tekshirishlarga qaraganda ikki xil faoliyat taklif qilinsa, birinchi holda ular ma'noli
matnni esda olib qolish nazarda tutiladi. Sinaluvchilar matnni yodlar ekanlar,
materiallar ustida hech qanday faol ish olib bormaganlar. Ikkinchi holda esa esda
olib qolish vazifasi qo‘yilmaydi-yu, lekin matn ustida muayyan ish olib borish
unda uchraydigan ma'noviy xatolarni aniqlash taklif etiladi. Ikkinchi holda esda
olib qolish ancha samarali bo‘lganligi aniqlangan.
Maxsus vositalar va oqilona usullarni qo‘llash orqali esda olib qolish
sohasidagi yondashishdan iborat tashkiliy faoliyat alohida ahamiyatga ega.
A.A.Smirnov o‘tkazgan tajribasida shuni ko‘rsatadiki, matnni maxsus tuzib
chiqilgan rejaga asoslangan holda yodlash rejasi, pala-partish esda olib qolishdan
ikki barobar samaraliroq ekan, psixolog olimlarning tavsiyasiga binoan yodlash

jarayonida materialni takrorlash bilan uni faol esga tushirishni o‘zaro almashtirib
turish yuqori natijalar beradi. Kuzatishlar va tajribalar shuni ko‘rsatadiki,
o‘quvchilar va talabalar bu usullarni mustaqil ravishda egallay olmaydilar, odatda
ularni muallimning rahbarligida egallashadi. Aks holda o‘quv faoliyati
ishtirokchilari materialni bevosita ixtiyorsiz esda olib qolish bos?ichida qotib
qolishi mumkin, bu hol aqliy o‘sishga qarama-qarshidir.
Shu narsani alohida ta'kidlab o‘tish kerakki, o‘quv materiallarining
ma'nosiga tushunib esda olib qolish yo‘li oqilona yo‘l bo‘lib qolmasdan, balki u
mexanik esda olib qolish jarayonidan o‘zining samaradorligi bilan keskin darajada
ajralib turadi.
Esda olib qolish jarayoni deganda sezgi, idrok, tafakkur, ichki kechinmalarni
xotirada saqlanish xususiyati tushuniladi. Kundalik hayotimizda kitob, jurnal,
gazeta o‘qiyotganimizda materialni esda olib qolish uchun shu materialning
ma'nosiga tushunib olishga harakat qilamiz. Jamiki narsa insonga yetarli darajada
tushunarli bo‘lmasa, u taqdirda ularni esda olib qolish jarayoni juda qiyin kechadi.
O‘rganilayotgan materialning mazmuni va ma'nosiga tushunib olish uchun odam
uni tahlil qilishga, umumlashtirishga harakat qiladi. A.A.Smirnov ta'kidlaganidek,
materialni o‘zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol misoldir. Mualliflarning
shaxsiy fikriga ko‘ra o‘zlashtirayotgan materiallarni esda olib qolish qiyinligi
sababli ularni tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning esda olib holishdagi
ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi .

1.2 Ongli munosabatlarda til ko’nikmalashuvi
Ong -psixikaning eng yuksak darajasi bo’lib u faqat insongagina xosdir. Ong
ijtimoiy tarixiy sharoitda odam mehnat faoliyatining tarkib topishida til yordamida
boshqa kishilar bilan doimiy munosabatda bo’lish natijasidir. Bu ma'noda ong
mutafakkirlar ta'kidlab o’tganlaridek, ijtimoiy mahsulotdir.
Ongning birinchi xossasi - bu anglash demakdir. Inson ongi tevarak
atrofdagi tashqi olamga doir bilimlar yig’indisidan iboratdir. Anglash tashqi
olamdagi narsalarni tushunish bo’lib, uning tarkibiga muhim bilish jarayonlari
kiradi.
Ongning ikkinchi xossasiga binoan, ongda ob'ekt bilan sub'ekt o’rtasidagi
aniq farq o’z ifodasini topadi, ya'ni odam "men" degan tushunchani "men emas"
tushunchasidan farqini ajratadi. Odam o’zini bilish qobiliyatiga ega bo’lgan, ya'ni
psixik faoliyatda o’z-o’zini tekshira oladigan yagona mavjudotdir.
Ongning uchinchi xossasiga asosan ong yordami bilan odamning maqsadni
ko’zlash faoliyati ta'minlanadi. Faoliyat maqsadlarini yaratish ongning vazifasiga
kiradi. Bunday faoliyat motivlari yuzaga keladi va chamalab ko’riladi, irodaviy
qarorlar qabul qilinadi, harakatlarni bajarish yo’llari hisobga olinadi.
Ongning to’rtinchi xossasiga asosan turli munosabatlardan ongli ravishda
turli his-tuyg’ular yuzaga keladi. Ong kishilar munosabatlarining yig’indisidir.
Ong yuzaga kelishining asosiy sharti, vositasi tildir. Psixikaning eng quyi
darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik - bu shunday psixik jarayonlar va hodisalar
yig’indisiki, unda inson o’z xatti-harakatlariga javob bermaydi, anglamaydi. Bunga
tush ko’rish, ba'zi patologik hodisalar, alaxlash, gallyusinasiya kabilar kiradi.
Xulosa qilib aytganda, psixologiya hayot faoliyatining o’ziga xos shakli
bo’lib, psixik rivojlanishning qonuniyat va mexanizmlarini o’rganuvchi fandir.

Psixologiya fanining asosiy vazifasi psixik hodisalarni o’rganish va ilmiy
asoslashdir. Psixik hodisalar ma'lum qonuniyatlarga bo’ysunadi. Psixologiya
shunday qonuniyatlarni mohiyatini ochishga, ularni tarkib topishi va rivojlanishini
o’rganishga qaratilgandir. Ushbu qonuniyatlarni bilish, ularni boshqarish, tashkil
etish, ta'lim-tarbiya jarayonini to’g’ri olib borishga yordam beradi.
Psixikaning muhit va a'zolar tuzilishiga bog’liqligi
Muhit sharoiti jihatidan nihoyat darajada har xil ekan, bu hol
organizmlarning differensiallanishiga olib kelgan. Barcha tirik organizmlar mavjud
sharoitga moslashadi. O’z-o’zini boshqarish oddiy ta'sirlanuvchanlikdan boshlanib,
o’zining yuksak taraqqiyotiga erishadi.
Aks ettirish usuli qanchalik yuksak bo’lsa, mazkur turdagi hayvon
muhitning bevosita ta'siridan shunchalik ozod bo’ladi. Muhitdagi haroratning
o’zgarishi bilan organizmdagi kimyoviy reaksiyalar tezligi ham o’zgaradi, harorat
ko’tarilsa, reaksiya tezligi oshadi, harorat pasaysa reaksiya tezligi kamayadi.
Bordi-yu harorat juda oshib yoki juda tushib ketsa: bir hujayrali organizm halok
bo’ladi. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlar esa sharoit o’zgarishi bilan bir joydan
ikkinchi joyga ko’chishga majbur bo’ladi. Masalan: kemiruvchilar yerni chuqur
kavlab ichkariga kirib ketadi. Bunda instinkt ta'sir qiladi. Yozning issiq kunida fil
o’ziga suv sepib turadi.
Hayvonlar taraqqiyotining har qanday darajasida ham muhitga bo’lgan
bog’liqlikdan batamom qutula olmaydi. Muhit tirik organizmning yashash sharoiti,
tirik organizmlar hayotini belgilovchi omildir.
Aks ettirishning adekvat (mos) bo’lishi, avvalo psixikaning moddiy asosi,
sezgi a'zolari va asab tizimining tuzilishiga bog’liqdir.
Reseptor ma'lum bir turdagi qo’zg’atuvchilar ta'siriga qanchalik to’g’ri
reaksiya qilsa, organizmning reaksiyasi ham shunchalik adekvat, ya'ni mos bo’ladi.
Reseptorlarning taraqqiyoti ma'lum darajada biron tipdagi asab tizimi taraqqiyoti
bilan bog’liq. Sezgi a'zolari va asab tizimi taraqqiyoti darajasi muqarrar ravishda
psixik aks ettirish darajasini belgilaydi. To’rsimon asab tizimiga ega bo’lgan

hayvonlar asosan tashqi ta'sirotlarga tug’ma ravishda javob qaytaradilar. Vaqtli
aloqalar ularda qiyinchilik bilan yuzaga keladi va yomon saqlanadi.
Taraqqiyotning navbatdagi pog’onasida asab tizimida bir qator sifat
o’zgarishlar yuzaga keladi. Tuguncha shaklidagi nerv hujayralari asab tizimining
ko’proq miqdordagi qo’zg’atuvchilarni qabul qilish va qayta ishlash imkoniyatini
beradi. Chunki bunday asab tizimi uchun muhit qandaydir o’zgarmaydigan doimiy
narsa emas.
Inson ongining rivojlanishi
Inson psixikasi bilan eng yuksak taraqqiy etgan hayvon psixikasi o’rtasida
katta farq mavjud. Hayvonlar "tili" bilan inson tilini hech bir jihatdan taqqoslab
bo’lmaydi. Hayvon o’z to’dasidagi boshqa o’ziga o’xshash hayvonlarga ayni
chog’dagi bevosita vaziyat bilan cheklangan hodisalar haqida faqatgina signal
berolsa, inson til yordami bilan boshqa odamlarga o’tgan, hozirgi va kelgusi
zamondagi narsalar haqida axborot berishi va ularga ijtimoiy tajribani o’tkazishi
mumkin.
Hayvon va odam tafakkurining bir-biridan farq qilishi ular tili o’rtasidagi
farqqa bog’liqdir. Inson abstrakt tafakkurga, hayvon esa amaliy tafakkurga ega.
Odam zaruriyatga mos ravishda ongli suratda ish ko’rish qobiliyatiga ega. Qurol
yasash va uni asrash qobiliyatiga egalik odam psixikasi bilan hayvon psixikasining
bir-biridan ajratuvchi ikkinchi muhim farq hisoblanadi. Konkret vaziyatdan
tashqarida hayvon hech vaqt qurolni boshqa narsalardan farqlab, qurol sifatida
ajratmaydi va uni keyinchalik foydalanish uchun saqlab qo’ymaydi. Aniq
vaziyatda qurol o’z rolini o’tab bo’lgach, shu zahotiyoq, hayvon uchun qurollik
sifatini yo’qotadi. Odam ilgaridan o’ylab qo’yilgan reja bilan qurol yasaydi,
quroldan tegishli maqsadlarda foydalanadi hamda uni saqlab qo’yadi. Odam
nisbatan doimiy buyumlar olamida yashaydi. Odam quroldan foydalanish
tajribasini boshqalardan o’rganadi va o’zi bu tajribani boshqalarga o’rgatadi. Odam
psixik faoliyatining hayvonlar psixikasidagi uchinchi farqi shuki, inson o’zidan
keyingi avlodlarga ijtimoiy tajriba qoldiradi.

Odam bilan hayvon o’rtasidagi to’rtinchi g’oyat muhim farq hissiyot
o’rtasidagi farqdir. Rivojlanish sharoitlarining turlicha bo’lishi odam psixikasining
hayvon psixikasidan ajratuvchi muhim farqlardan hisoblanadi. Agar odam
insoniyat tajribasini o’zlashtirmas ekan, o’ziga o’xshagan odamlar bilan
munosabatga kirishmas ekan, shaxs sifatida tarkib topmaydi. Inson ongining
rivojlanishiga asosiy omil mehnat faoliyati, ya'ni odamlarning birgalikda qurol
yasash va undan foydalanish faoliyatlari bo’lgan.
Mehnat faoliyati ijtimoiy munosabatlar taraqqiyotiga ta'sir qiladi, ijtimoiy
munosabatlarning rivojlanishi esa mehnat faoliyatining takomillashuviga ta'sir
ko’rsatadi. Inson ongi mehnatda rivojlanadi. Inson ongi evolyusion taraqqiyot
jarayonida aks ettirishning eng yuksak shakli sifatida maydonga kelib, ong tufayli
odam moddiy dunyodagi narsalarning ob'ektiv, barqaror xususiyatlarini ajrata oladi
va shu asosda tevarak-atrofdagi voqelikni o’zgartira oladi. Demak, inson
psixikasining oliy bosqichini ong deb atash mumkin.

II-Bob TIL VA ONG MUNOSABATLARINI EMPIRIK O’RGANISH
2.1. Kognitiv tilshunoslik ong va til munosabatlarini o’rganuvchi yunalish
Kognitivizm fandagi yo‘nalish bo‘lib, uning o‘rganish obyekti inson ongi,
tafakkuri va ular bilan bog‘liq bo‘lgan ruhiy jarayonlar va holatlardir. Bu bilim va
bilish, inson faoliyati jarayonida dunyoni idrok etish haqidagi fandir.Tilni kognitiv
tadqiq etish mobaynida tilga oid bo‘lgan yangidan yangi fikrlar, qarashlar paydo
bo‘ladi. Ko‘plab olimlar tilshunoslikda kognitiv yondashuvning paydo bo‘lishini
Jorj Miller va Filipp Jonson-Leyrdlarning mashhur “Til va idrok” kitobining
chop etilishi bilan bog‘lashadi. Kognitiv tilshunoslikning vujudga kelishi ayni
paytning o‘zida kognitiv tilshunoslikka oid Xalqaro konferensiyaga aylangan.
1989-yilning bahorida Duysburgda (Germaniyada) Xalqaro lingvistik simpozium
boshlanadi. Ushbu simpoziumning a’zolari104Xalqaro Kognitiv Lingvistika
Assotsiatsiyasi (International Cognitive Linguistics Association)ni tuzishadi.
Shu bilan birgalikda assotsiatsiya faoliyatini yoritib boruvchi “Kognitiv
lingvistika” (Cognitive Linguistics) jurnaliga asos solishadi. Bugungi kunda
olimlar kognitiv inqilob haqida gapirishmoqda. Mashhur amerikalik tilshunos
N.Xomskiy shunday deb yozgan edi: “Kognitiv inqilob ong/miya holatlari va ular
inson xulq-atvorini qanday belgilashini, ayniqsa, kognitiv holatlar: bilim,
tushuncha, talqin, e’tiqod va hokazo holatlarini bildiradi”.Bilim va ma’lumotlar
bilan bog‘liq jarayonlar kognitiv yoki kognitsiya deb ataladi. Ularning sinonimlari
ham “intellektual”, “aqliy”, “ratsional” so‘zlaridir.Kognitivizmga ko‘ra, shaxs
axborotni qayta ishlash tizimi sifatida o‘rganilishi va inson xatti-harakati uning
ichki holatlari nuqtai nazaridan tavsiflanishi va tushuntirilishi kerak. Ushbu
holatlar jismoniy jihatdan namoyon bo‘ladi, kuzatiladi va axborotni qabul qilish,
qayta ishlash, saqlash va keyin oqilona muammolarni hal qilish uchun

safarbar qilish sifatida talqin etiladi.Bu muammolarning yechimi bevosita tildan
foydalanish bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, til kognitivistlar diqqat markazida
bo‘lishi tabiiydir.
Bundan tashqari, bugungi kunda “kognitivizm” atamasi quyidagilargaishora
qiladi:
• insonning “fikrlash mexanizmi” bo'yicha tadqiqot dasturi;
• turli kanallar orqali odamga kelayotgan axborotni qayta ishlash
jarayonlarini o‘rganish;
• olamning mental modellarini qurish;• turli xil kognitiv harakatlarni
ta’minlovchi tizimlarni tartibga solish;
• tabiiy tilda ifodalangan fikrlarni shaxs va kompyuter dasturi tomonidan
tushunish va shakllantirish; matnni tushunish va ishlab chiqarishga qodir
kompyuter dasturi modelini yaratish;
• psixik harakatlarga xizmat qiluvchi psixik jarayonlarning keng doirasi.
Kognitivizmda qanday yangilikni yuzaga keltiradi? “Kognitivizm inson
tafakkuriga oid muammolarni “sanoat” yo‘li bilan hal qilishning seriyali usuliga
da’vo qiladi”. Kognitivistlardan oldin olimlar fan va amaliyotning barcha
sohalarida “ishlaydigan” umumiy mantiqiy qonunlarni kashf etishga intilishdi.
Ya’ni, kognitivizm ulkan an’anaga ega bo'lib, uning boshlanishi antik davrga
to‘g‘ri keladi. Mantiq, falsafa, fiziologiya va psixologiya azaldan inson aql-
zakovati, tafakkur qonunlari bilan shug‘ullanib kelgan. Demak, falsafada
bilish nazariyasi bilan shug‘ullanuvchi butun bir bo‘lim –gnoseologiya mavjud.
Ammo kognitiv fan doirasida eski savollar yangicha tarzda yangradi.
Masalan, voqeliklarning (narsalar, hodisalar) har xil tabiati ularning ongida turlicha
aks etishiga sabab bo‘lishi ma’lum bo‘ldi: ba’zilari vizual tasvirlar, boshqalari
esa sodda tushunchalar ko‘rinishida, boshqalari esa belgilar shaklida namoyon
bo‘ladi.
Kognitiv fanda asosiy e’tibor insonni bilishga qaratiladi, kuzatilgan
harakatlar shunchaki o‘rganilmaydi, balki ularning aqliy ko‘rinishlari (ichki
tasvirlar, modellar), ramzlar, bilimga asoslangan harakatlarni yuzaga keltiradigan

inson strategiyalari o‘rganiladi; ya’ni insonning bilish dunyosi uning xulq-atvori
va faoliyati bilan o‘rganiladi, bu tilning faol ishtiroki bilan sodir bo‘ladi, u har
qanday inson faoliyatining nutqiy tafakkur asosini tashkil qiladi –uning motivlari
va munosabatlarini shakllantiradi, natijani bashorat qiladi.Shunday qilib,
kognitivizmningeng muhim tamoyillari qatoriga shaxsni ma’lum sxemalar,
dasturlar, rejalar, strategiyalar bo‘yicha aqliy faoliyatida boshqariladigan, harakat
qiluvchi, faol idrok etuvchi va ma’lumot ishlab chiqaruvchi sifatida talqin qilish
kiradi.
Kognitiv fanning o‘zi esa inson miyasidagi psixik jarayonlarni
boshqaradigan umumiy tamoyillar haqidagi fan sifatida ko‘rila boshlandi. Bundan
tashqari, maxsus adabiyotlar nuqtai nazaridan kognitivizmga bir qancha fanlar
kiradi –kognitiv psixologiya, madaniy antropologiya, sun’iy intellektni
modellashtirish, falsafa, nevrologiya, lingvistika va boshqalar. Bu borada
kognitivistikaning fanlararo xususiyatini ta’kidlash muhimdir.Kognitiv lingvistika
–“tilga umumiy kognitiv mexanizm, kognitiv vosita sifatida –axborotni
ifodalash(kodlash) va o zgartirishda rol o ynaydigan belgilar tizimi sifatidaʻ ʻ
e tiborni qaratuvchi lingvistik yo nalish”. Binobarin, kognitiv tilshunoslikning
ʼ ʻ
markaziy muammosi bilim almashish uchun asos sifatida til aloqasi modelini
qurishdir.
Kognitiv tilshunoslikning asosiy atamalari: aql, bilim, kontseptualizatsiya,
kontseptual tizim, bilish, olamni lingvistik ko‘rish, kognitiv asos, psixik
tasvirlar, kognitiv model, turkumlash, verbalizatsiya, mentalitet, madaniy
konstantalar, konsept, olam manzarasi, kontseptosfera, milliy madaniy
makon va boshqalar.
Bu tushunchalarning barchasi insonning kognitiv faoliyati bilan bog‘liq,
ya’ni buning natijasida inson ma’lum bir qarorga yoki bilimga keladi. Kognitiv
faoliyat axborotni qayta ishlash bilan birga keladigan jarayonlarni
anglatadi va ongning maxsus tuzilmalarini yaratishdan iborat. Til (nutq)
faoliyati kognitiv faoliyat turlaridan biri hisoblanadi. Demak, konsepsiyaning
mohiyatini tavsiflash va aniqlashga eng yaxshi kirish til orqali ta’minlanadi109.

Shu bilan birga,ba’zi olimlar bir so‘zda keltirilgan tushunchalarni eng sodda
tushunchalar, iboralar va gaplarda berilganlarni esa murakkabroq
tushunchalar deb hisoblash kerak, deb hisoblashadi.
Boshqalar esa eng sodda tushunchalarni lug‘at tarkibini komponent tahlili
jarayonida topilgan semantik xususiyatlarda ko‘radilar110. Boshqalar esa,
tillarning leksik tizimini tahlil qilish oz sonli “ibtidoiy” so‘zlarni topishga olib
kelishi mumkin, ularning kombinatsiyasi tilning butun lug‘at tarkibini
qo‘shimcha ta’riflay oladi, deb hisoblashadi.
Konseptlar kuzatilgan va xayoliy hodisalarning xilma-xilligini bir
narsaga qisqartiradi, ularni bir rubrika ostida birlashtiradi112[43; 117-120];
ular olam haqidagi bilimlarni saqlashga imkon beradi va jamiyat tomonidan
ishlab chiqilgan ma’lum toifalar va sinflar ostida ma’lumotlarni birlashtirish
orqali subyektiv tajribani qayta ishlashga hissa qo‘shadigan kontseptual
tizimning qurilish bloklari bo‘lib chiqadi.Bilimlarni ifodalovchi tuzilmalarning har
xil turlari mavjud: tasvir, sxema, surat, freym, ssenariy (skript), geshtalt.
Nazariy jihatdan o‘xshash iboralar nutqda tushunchaning turli
xususiyatlarini ifodalashi mumkin: men baxtliman (freym), men xursandman
(ssenariy), iltimos (sxema), xursandchilikdan sakrash (surat).
Tilshunoslikning ilmiy apparati yordamida amalga oshiriladigan
konseptlarni tahlil qilish va tabiiy tilning kontseptual tuzilishini o‘rganish har
qanday xalqning dunyoqarashining universal va idio-etnik xususiyatlari, ya’ni
xalq ruhi deb ataladigan bunday noyob hodisa haqida ishonchli ma’lumot olish
imkonini beradi.
2.2. Fikrlash turlari darajasini o‘rganishning psixologik tahlili
1.Menga boshqasiga tushuntirishdan ko'ra, o'zim biror narsa qilish osonroq.
2. Kompyuter dasturlarini tuzish menga qiziq bo'lar edi.
3. Men kitob o'qishni yaxshi ko'raman.
4. Men rasm, haykaltaroshlik, me'morchilikni yaxshi ko'raman.

5. Hatto yaxshi ishlaydigan biznesda ham men biron bir narsani yaxshilashga
harakat qilaman.
6. Agar ular menga narsalar yoki rasmlar orqali tushuntirishsa, men yaxshiroq
tushunaman.
7. Men shaxmat o'ynashni yaxshi ko'raman.
8. Men o'z fikrlarimni ham og'zaki, ham yozma ravishda osonlikcha ifoda etaman.
9. Kitobni o'qiyotganda, uning belgilarini tasavvur qilaman.
10. Men o'zim ishimni rejalashtirishni afzal ko'raman.
11. Men hamma narsani o'z qo'llarim bilan qilishni yaxshi ko'raman.
12. Bolaligimda do'stlarim bilan yozishmalar uchun o'z kodimni yaratdim.
13. Men beraman katta ahamiyatga ega og'zaki so'z.
14. Tanish kuylar ko'pincha menda xotiralarni uyg'otadi.
15. Turli xil sevimli mashg'ulotlari inson hayotini yanada boy va ravshan qiladi.
16. Muammoni hal qilishda sinov va xatolardan o'tish menga osonroq.
17. Men jismoniy hodisalarning mohiyatini tushunishga qiziqaman.
18. Men televidenie va radio dasturlari boshlovchisi, jurnalistning ishi bilan
qiziqaman.
19. Tabiatda mavjud bo'lmagan ob'ekt yoki hayvonni tasavvur qilishim oson.
20. Menga faoliyat jarayoni natijaning o'zidan ko'ra ko'proq yoqadi.
21. Men bolaligimdan qismlardan konstruktor yig'ishni yoqtirardim.
22. Men aniq fanlarni (matematika, fizika) afzal ko'raman.
23. Ba'zi she'rlarning aniqligi va chuqurligi meni hayratga soladi.
24. Tanish hid miyamga o'tgan voqealarni qaytaradi.
25. Menga o'z hayotimni ma'lum bir tizimga bo'ysundirish qiyin.
26. Musiqani eshitganimda, raqsga tushishni istayman.
27. Men matematik formulalarning go'zalligini tushunaman.
28. Men har qanday auditoriya oldida gapirish oson.
29. Men ko'rgazmalar, spektakllar, konsertlarga tashrif buyurishni yaxshi
ko'raman.
30. Men boshqalar uchun aniq bo'lgan narsadan ham shubhalanaman.

31. Men igna ishlarini qilishni, biror narsa qilishni yaxshi ko'raman.
32. Qadimgi ramzlar ma'nosini ochish men uchun qiziq bo'lar edi.
33. Men tilning grammatik konstruktsiyalarini osongina o'rganaman.
34. Men tabiat va san'at go'zalligini tushunaman.
35. Men bir xil yurishni yoqtirmayman.
36. Men jismoniy faoliyatni talab qiladigan ishni yaxshi ko'raman.
37. Men formulalarni, belgilarni, konventsiyalarni osongina yod olaman.
38. Do'stlar, men ularga biron bir narsa aytganimda tinglashni yaxshi ko'rishadi.
39. Menga hikoya yoki filmning mazmunini tasavvur qilish oson.
40. Men o'z ishimni mukammal darajaga keltirgunimcha tinchlana olmayman.
Sinov maqsadi: Tafakkur turi metodikasi
Respondentning fikrlash turi diagnostikasi.
Sinov ko'rsatmalari
Har bir inson ma'lum bir fikrlash turiga ega. Ushbu so'rovnoma sizning
fikrlash turingizni aniqlashga yordam beradi. Agar siz ushbu bayonot bilan rozi
bo'lsangiz, shaklga ortiqcha qo'ying, agar bo'lmasa - minus.
Sinov natijalarini qayta ishlash va talqin qilish
Sinov kaliti
Yo'q. Tafakkur turi bo'yicha savollar
1 Mavzu bo'yicha samarali 1 6 11 16 21 26 31 36
2 mavhum-ramziy 2 7 12 17 22 27 32 37
3 So'z-mantiqiy 3 8 13 18 23 28 33 38
4 Tasviriy 4 9 14 19 24 29 34 39
5 Ijodkorlik (ijodiy) 5 10 15 20 25 30 35 40
Sinov natijalarini qayta ishlash
Besh satrning har biridagi ortiqcha sonlarni hisoblang. Har bir satr ma'lum
bir fikrlash turiga mos keladi. Har bir ustundagi ballar soni ushbu fikrlash tarzining
rivojlanish darajasini ko'rsatadi: 0-2 - past, 3-5 - o'rtacha, 6-8 - baland.

Sinov natijalarini sharhlash
1. Obyekt-harakat tafakkuri ishbilarmon odamlarga xos xususiyat. Ular
harakat orqali ma'lumotni o'zlashtiradilar. Ular odatda harakatlarni yaxshi
muvofiqlashtiradilar. Ularning qo'llari atrofimizdagi butun ob'ektiv dunyoni
yaratdi. Ular mashinalarni boshqaradilar, mashinalarda turadilar, kompyuterlarni
yig'adilar. Ularsiz eng yorqin g'oyani amalga oshirish mumkin emas. Ushbu
fikrlash uslubi sportchilar, raqqosalar, rassomlar uchun muhimdir.
2. Abstrakt-ramziy fikrlash ko'plab olimlar - nazariy fiziklar, matematiklar,
iqtisodchilar, dasturchilar, tahlilchilarga ega. Ular matematik kodlar, formulalar va
amallar orqali ma'lumotni o'zlashtira oladilar, ularga tegib yoki tasavvur qilib
bo'lmaydi. Gipotezalar asosida bunday fikrlashning o'ziga xos xususiyatlari tufayli
fanning barcha sohalarida ko'plab kashfiyotlar amalga oshirildi.
3. Og'zaki va mantiqiy fikrlash aniq og'zaki aql-idrokka ega bo'lgan
odamlarni ajratadi (lotincha verbalis - og'zaki). Rivojlangan og'zaki va mantiqiy
fikrlash tufayli olim, o'qituvchi, tarjimon, yozuvchi, filolog, jurnalist o'z fikrlarini
shakllantirishi va odamlarga etkazishi mumkin. Ushbu ko'nikma rahbarlar,
siyosatchilar va jamoat arboblari uchun juda muhimdir.
4. Vizual-majoziy fikrlash nima bo'lganini, nima bo'lishini va hech qachon
bo'lmagan va bo'lmasligini tasavvur qila oladigan badiiy tafakkurga ega odamlar -
rassomlar, shoirlar, yozuvchilar, rejissyorlar. Me'mor, konstruktor, dizayner,
rassom, rejissyor vizual-majoziy fikrlashni rivojlantirgan bo'lishi kerak.
5. Ijod bu ijodiy fikrlash, muammoning nostandart echimlarini topish
qobiliyatidir. Bu har qanday faoliyat sohasida iste'dodli odamlarni ajratib turadigan
noyob va almashtirib bo'lmaydigan sifatdir.
Sof shaklda bunday fikrlash turlari kam uchraydi. Ko'pgina kasblar,
masalan, psixolog uchun turli xil fikrlash turlarini birlashtirishni talab qiladi.
Bunday fikrlash sintetik deb nomlanadi.
Siz tanlagan faoliyat yoki o'qish profilingiz bilan etakchi fikringizni
moslashtiring. Fikrlashning aniq turi tegishli faoliyat turlarini o'zlashtirishda ba'zi

afzalliklarni beradi. Ammo eng muhimi, bu sizning qobiliyatingiz va kelajakdagi
kasbingizga qiziqishingiz.
Manbalar
"Fikrlash turi" metodikasi / Rezapkina G.V. Ibtido, 2005 yil
Tizimlarni sinab ko'rish testi (SRT) tizimlarni tahlil qilish va mavhum sxemalar va
murakkab tuzilmalar shaklida taqdim etilgan ma'lumotlarni qayta ishlash
qobiliyatini baholash uchun ishlab chiqilgan. Ushbu test sizga nomzod yoki xodim
chuqur tizimli yondashuvni talab qiladigan kontseptual ish vazifalarini qanchalik
samarali bajarishini tushunishga imkon beradi.
Kerakli tayyorgarlik
SHL qobiliyat testlaridan foydalanish va ularning natijalarini sharhlash
huquqini olish uchun siz "Tashkilotda kadrlar sinovi" (SHL A darajali sertifikati)
seminarida qatnashishingiz kerak.
Tizimlarni fikrlash testining afzalliklari nimada?
 Zamonaviy psixometriya talablariga muvofiq tizim fikrlash qobiliyatini
baholash
 Tasdiqlangan test metodikasi ishonchli va aniq natijalarni ta'minlaydi
 Keyingi qarorlarni qabul qilish uchun natijalarni tez va oson talqin qilish
 Tizimlarni fikrlash testi boshqa SHL testlarini to'ldiradi (masalan, og'zaki va
raqamli) nomzod / xodim qobiliyatining to'liqroq va ko'p o'lchovli profilini
yaratish uchun
 Sinov materiallari qog'ozda ham, bukletda ham, SHLTOOLS 3 onlayn
baholash tizimi orqali ham mavjud.
Tadqiqot so‘rovnomasi natijalari
Tavsiflovchi statistika
N Minim Maxim O'rtach Standart

um um a og'ish
Harakat
tafakkuri 38 3,00 6,00 2,6053 1,56895
Ramziy
tafakkur 38 1,00 7,00 3,5789 1,76500
So'z mantiq 38 2,00 8,00 2,8947 1,72093
Tasvirli
obrazli 38 2,00 8,00 2,8684 1,97513
ijodkorlik 38 1,00 8,00 2,9474 2,02614
1.Olib borilgan tadqiqotimizda 38nafar sinaluvchi ishtirok
etdi.Sinaluvchilarimizda Harakat tafakkuri shkalasiga ko’ra minimal 3,00
maksimal 6,00 o’rtacha 2,6053 standart og’ish 1,56895 .
2,6053±1,56895 tashkil etgan Harakat tafakkuri shkalasi o’rta darajada ekanligini
aniqladik.
2.Olib borilgan tadqiqotimizda 38nafar sinaluvchi ishtirok
etdi.Sinaluvchilarimizda Ramziy tafakkur shkalasiga ko’ra minimal 1,00 maksimal
7,00 o’rtacha 3,5789 standart og’ish 1,76500 .
3,5789 ±1,76500 tashkil etgan Ramziy tafakkur shkalasi o’rta darajada ekanligini
aniqladik.
3.Olib borilgan tadqiqotimizda 38nafar sinaluvchi ishtirok
etdi.Sinaluvchilarimizda So'z mantiq shkalasiga ko’ra minimal 2,00 maksimal 8,00
o’rtacha 2,8947 standart og’ish. 1,72093
2,8947 ±1,72093 tashkil etgan So'z mantiq shkalasi o’rta darajada ekanligini
aniqladik.
4.Olib borilgan tadqiqotimizda 38nafar sinaluvchi ishtirok
etdi.Sinaluvchilarimizda Tasvirli obrazli shkalasiga ko’ra minimal 2,00 maksimal
8,00 o’rtacha 2,8684 standart og’ish. 1,97513
2,8684 ±1,97513

tashkil etgan Tasvirli obrazli shkalasi o’rta darajada ekanligini aniqladik.
5.Olib borilgan tadqiqotimizda 38nafar sinaluvchi ishtirok
etdi.Sinaluvchilarimizda ijodkorlik shkalasiga ko’ra minimal 1,00 maksimal 8,00
o’rtacha 2,9474 standart og’ish 2,02614 .
2,6053±1,56895 tashkil etgan ijodkorlik shkalasi o’rta darajada ekanligini
aniqladik.Abduhamidov Zarif
Asadov Nurislom
G'offorova Visola
Mingbayev Samandar
Numonov Shahobiddin
Qoziboyev Zafar
Shodlikov Dilshod
Tulbayeva Dinora
Yoldashev Sherzod
Aliyev Fayoz
Bobomurodov Shaxzod
Dehqonova E'zoza
Mamarahimov Shomurod
Norqo‘ziyev Davlat
Salohiddinov Jasur
0%100%
Chart Title
jinsi Butun bolak predmet xsusiyati
odat tash birikma kontrast sabab oqibat
Kolmogorov-Smirnov
Ko’rstatkichlar O’rtacha
qiymat Standart og’ish Kolmogorov
S Ishonchlilik
darajasi
Harakat
tafakkuri 2,6053 1,56895 1,737
,005
Ramziy tafakkur 3,5789 1,76500 1,136 ,151
So’z mantiq 2,8947 1,72093 1,147 ,144
Tasvirli obraz 2,8684 1,97513 1,534 ,018
Ijodkorlik 2,9474 2,02614 1,758 ,004
Olib borilgan tadqiqotimizda 38 nafar sinaluvchi ishtirok etdi
1.O’tkazilgan tadqiqotimizda harakat tafakkuri shkalasi Kolmogorov Smirnov
normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda (D=1,737; p> 0,05)
qiymatiga ko’ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelganini ko’rishimiz mumkin.

2.O’tkazilgan tadqiqotimizda ramziy tafakkur shkalasi Kolmogorov Smirnov
normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda (D=1,136; p> 0,05)
qiymatiga ko’ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelganini ko’rishimiz mumkin.
3.O’tkazilgan tadqiqotimizda so’z mantiq shkalasi Kolmogorov Smirnov normal
taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda (D=1,147; p> 0,05) qiymatiga
ko’ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelganini ko’rishimiz mumkin.
4.O’tkazilgan tadqiqotimizda tasviriy obraz shkalasi Kolmogorov Smirnov normal
taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda (D=;1,534 p> 0,05) qiymatiga
ko’ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelganini ko’rishimiz mumkin.
5.O’tkazilgan tadqiqotimizda ijodkotlik shkalasi Kolmogorov Smirnov normal
taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda (D=1,758; p> 0,05) qiymatiga
ko’ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelganini ko’rishimiz mumkin.

Xulosa
Tilni to kis tadqiq etish uchun tilshunoslik doirasidagina ish ko rishningʻ ʻ
kamligi bugun shu fan mutaxassislarining hech biriga sir emas. Shu bois,
zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda boshqa fanlar yutuqlaridan ham keng
foydalanilmoqda.
Lingvistik adabiyotlarda til va jamiyat munosabati, tilning sotsial
farqlanishi, jamiyatdagi lisoniy vaziyat, til ijtimoiyligi, til va ijtimoiy
munosabatlar, ijtimoiy omillarning tilga ta siri, ikkitillilik va ko ptillilik, til
ʼ ʻ
siyosati, millat va milliy til muammolari sotsiolingvistikaning muhim vazifalari
sanaladi. Shu jihatdan tilning sotsial farqlanishi turli maslak, turlicha kasb-kor,
turfa aqliy-ruhiy imkoniyatdagi jamiyat a zolaridan tashkil topganidan kelib
ʼ
chiqadi va bunga mos ravishda har qaysi ijtimoiy guruhning faol hamda nofaol
lug at tarkibi bo ladi. Jamiyat a zolarining hududiy mansubligi ham, tabiiyki, har
ʻ ʻ ʼ
xil. Binobarin, sotsial va hududiy dialektlar ijtimoiy guruhlarning maslak, kasb-
kor, aqliy-ruhiy imkoniyat va hududiy kelib chiqishiga ko ra, tildan foydalanish
ʻ
tarzlaridir.
Kishilar o rtasidagi aloqani ta minlash til ijtimoiyligining birinchi va zaruriy
ʻ ʼ
sharti bo lib, tilshunoslikning barcha davrlarida tilning bu maqomi e tirof etilgan.
ʻ ʼ
Ammo tilning ijtimoiy tabiati, “sotsial xoslanganligi uning qabila, xalq, millat
tarixini, umuman, insoniyat o tmishini o zida saqlashida ham ko rinadi”. Jamiyat
ʻ ʻ ʻ
a zolarining tilga munosabati, tildan qanday foydalanishi, jamiyatdagi
ʼ
o zgarishlarning tilga ta siri ham til ijtimoiyligidan begona emas. O zbek tili
ʻ ʼ ʻ
tarixiy taraqqiyotida o zi mansub jamiyatning faol ta sirida bo lgan, o zbek
ʻ ʼ ʻ ʻ
turmushidagi o zgarishlar, mentalitetiga ta sirlar tilda o z izini qoldirgan.
ʻ ʼ ʻ Masalan,
arab xalifaligi va islom ta sirida arabcha birliklar o zlashgan, o zlashtirilgan. Yoki
ʼ ʻ ʻ
mo g ul hukmronligi mo g ulcha til unsurlari kirib kelishiga zamin bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Jadidchilik harakatining yoyilishi bilan arabiy o zlashmalarni turkchalashtirishga
ʻ

ham kirishilgan. Ayniqsa, sobiq ittifoq davrida ming-minglab so zlar rus tilidanʻ
yoki uning vositachiligida boshqa tillardan o zlashtirilgan, chet so zlarni olishning
ʻ ʻ
muayyan modellari qabul qilingan. Buni birgina -iya, -siya qo shimchasi bilan
ʻ
tugaydigan so zlar misolida ko rish mumkin. Istiqlolga erishganimizdan so ng
ʻ ʻ ʻ
o zbek tili rivojining yangi imkonlari ochildi, ko plab eskirgan so zlarning qayta
ʻ ʻ ʻ
faollashuvi ta minlandi. Globallashuv davri esa ko plab tillar qatori o zbek tilini
ʼ ʻ ʻ
ham xalqaro tillarning faol ta siriga uchratmoqda. Diqqat qilinsa, zikr etilgan
ʼ
ta sirlar va tildagi o zgarishlarni sof lisoniy emas, tildan tashqari, masalan,
ʼ ʻ
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-madaniy jarayonlar harakatlantirmoqda. O zbek
ʻ
sotsiolingvistikasi ana shunday ta sirlashuvlarni xolis baholashi, milliy til va davlat
ʼ
tili manfaati nuqtayi nazaridan ish ko rishi lozim bo ladi.
ʻ ʻ
Jamiyat taraqqiyotining barcha davrlarida tilga kamdir-ko pdir ta sirlar
ʻ ʼ
bo lib turadi. Ba zan uzoq vaqt tilning biror sathi jamiyat, inson omili bilan bog liq
ʻ ʼ ʻ
ta sirlarga, o zgarishlarga uchramaydi yoki tilga ta sir umummilliy miqyos kasb
ʼ ʻ ʼ
etmaydi. Biroq yozuv va imlo borasidagi o zgartirish yoki yangilanishlar
ʻ
umummilliy miqyosda, jamiyatning ongli aralashuvi ostida hal qilinadi. Hatto
hukumat bunday lisoniy jarayonlarga faol ta sir o tkazadi (o zbek- arab, o zbek-
ʼ ʻ ʻ ʻ
lotin, o zbek-kirill va yana o zbek- lotin alifbolarining joriy etilishida shuni
ʻ ʻ
kuzatish mumkin), milliy manfaatlar yuzasidan lisoniy jarayonlarni nazoratga
olish, tartibga solishda ishtirok etadi. Zarur me yoriy-huquqiy hujjatlarni qabul
ʼ
qiladi, til masalalari bilan shug ullanuvchi vakolatli tuzilmalarni tashkil etadi.
ʻ
Masalan, “Davlat tili haqida”gi qonunning qabul qilinishi, Prezidentimizning
«O zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-
ʻ
tadbirlari to g risida»gi farmonining e lon qilinishi, Vazirlar Mahkamasi huzurida
ʻ ʻ ʼ
Davlat tilini rivojlantirish departamentining tashkil etilishi, Atamalar
komissiyasining ish boshlashi shundan dalolatdir.
Terminologiyani tartibga solishda vertikal ta sir choralarining o rni ham
ʼ ʻ
muhim. Shu ma noda o tgan asrning 90 yillarida faoliyat ko rsatgan
ʼ ʻ ʻ
Atamaqo mning terminologiyani tartibga solishdagi xizmati katta bo lgan. Hozir
ʻ ʻ
tilda barqarorlashgan hokim, hokimiyat, devon, vazir, qo mita, tuman, viloyat,
ʻ

muallif, tahririyat, muharrir, mavzu, reja so zlari o sha davrda qaytaʻ ʻ
faollashtirilgan so zlardir. O z navbatida, bunday faollashish shu so zlarning
ʻ ʻ ʻ
avvalgi muqobillari — raykom, apparat, ministr, komitet, rayon, oblast, avtor,
redaksiya, redaktor, tema, plan so zlarining eskirishiga, nofaol qatlamga o tishiga
ʻ ʻ
olib kelgan.
Globallashuv davri o zbek tili terminologiyasini tartibga solishda ham
ʻ
vertikal ta sir choralariga ehtiyoj bor, chunki o zbek tili terminologiyasida
ʼ ʻ
muqobili bo lgani holda o rinsiz o zlashgan, sohaviy leksikaga qabul qilingan chet
ʻ ʻ ʻ
so zlar yig ilib qolgan. Masalan, yaqin yillarda kompetensiya so zi paydo bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ingliz tilida “competence”, rus tilida “kompetensiya” shaklidagi bu so z asli
ʻ
“mahorat”, “qobiliyat”, umuman esa “layoqat” ma nosini bildiradi. O zbek tilida
ʼ ʻ
bu olinmani layoqat so zi to la almashtira oladi. Kompetensiya so zi olinayotganda
ʻ ʻ ʻ
o zbek tilining ichki imkoniyati e tiborga olinmagan. Natijada noto g ri o zlashma
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
asosida kompetentlik, kompetensiyaviy singari terminlar ham yasalgan. Agar chet
so zga bu qadar o chlik bo lmaganda, “kompetensiya” layoqat, «kompetentnost»
ʻ ʻ ʻ
layoqatlilik deb kalkalangan va kompetensiyaviy tarzidagi g alati yasalma “bino
ʻ
bo lmas” edi.
ʻ

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.Mirziyoyev.”Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birga
barpo etamiz”-T.-2016
2. Abduvahob Mavdaliyev O ZME Birinchi jild . Toshkent . 2000-yilʻ
3. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. G‘zbekiston Respublikasi Oliy va g‘rta
maxsus ta'lim vazirligi. Toshkent, "G‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati
nashriyoti", 2007.
4. Karimova V.M. Psixologiya Т -2002 у
5. Микшина Е.П. и др. Методика формирования и развития устной речи.
Москва,2001.
6. Nishonova Z.T Mustaqil ijodiy fikrlash T; "Fan" 2003 у
7. Сазанова.С.Н. Развития речи дошкольников с обшим недоразвитием
речи. Изд-во. Академия. М., 2003.
8. Turg‘unov Q, Psixologiya terminlarining ruscha-g‘zbekcha izohli lug‘ati T;
"G‘qituvchi" nashriyoti 1975 у
9. Umumiy psixologiya (A.V.Petrovskiy tahriri ostida) T; "G‘qituvchi1’ 1992
у
10. G‘oziev E.G‘ Umumiy psixologiya 1-2 kitob Т-2002 у
11. G‘oziev E.G‘.Tafakkur psixologiyasi T; "G‘qituvchi" 1996
Internet resurslari
1. Virtualnaya kognitivnaya laboratoriya. http://virtualcoglab.cs.msu.su
2. http://www.psystudy.ru/
3. Elektronnaya biblioteka. http://www.koob.ru

4. Material ы po psixologii. http://www.psychology-online.net
Istoriya psixologii. http://www.psyche.ru/

telegram:@Print5703

Sotib olish