Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	358.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2025
Расширение	doc
Категория	История

Tojikistonda G‘aznaviylar davlati tarixining o‘rganilishi

Mahmud G‘aznalik bosqinlari hind jamiyati uchun bir qancha oqibatlarga olib
keldi. Birinchidan, ular diniy va madaniy faoliyat markazlari bo lgan ko plab hindʻ ʻ
ibodatxonalarini vayron qilishga olib keldi. Bu ibodatxonalarning vayron bo lishi
ʻ
Hindiston shimolida hinduizm ta sirining pasayishiga olib keldi va mintaqada
ʼ
islom dinining tarqalishiga yo l ochdi.
ʻ
Ikkinchidan, Mahmud G‘azniyning bosqinlari Hindistonga ham katta iqtisodiy
ta’sir ko rsatdi. Uning bosqinlari davomida to plagan boyligi G‘aznaviylar
ʻ ʻ
saltanatining fors adabiyoti va madaniyatini kengaytirish va homiyligini
moliyalashtirishga sarflangan. Biroq, bosqinlar Shimoliy Hindistonga ham katta
iqtisodiy zarar yetkazdi va u keyingi bosqinlardan himoyalanish evaziga
Mahmudga o lpon to lashga majbur bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Nihoyat, G‘aznaviylar ham Hindistonda me’morchilik va san’at ko rinishida
ʻ
abadiy meros qoldirdi. G aznaviylar hind madaniyatiga katta ta sir ko rsatgan fors
ʻ ʼ ʻ
va islom san ati va me morchiligiga homiylik qilganlar
ʼ ʼ 12
.

12 https://www.quora.com/
16

numizmatik materiallar o z aktualligini yo qotmagan va tadqiqot ishlariniʻ ʻ
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda.
Mahmud G‘aznaviyning tarixiy faoliyatini o rganishda amalga oshirgan
ʻ
harbiy yurishlari, zabt etgan hududlari, Tamg‘achxon Qodirxon bilan olib borgan
diplomatik munosabatlari, shuningdek ilm-fanga qo shgan hissasi haqida tanishib
ʻ
chiqdik. Mahmud G‘aznaviyning tarixiy faoliyatini o rganish jarayonida
ʻ
Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asarida Mahmud G‘aznaviy islom olamida eng
birinchi bo lib “Sulton” nomini olgani, xudoni sevuchi va ilimning do sti, pokdin
ʻ ʻ
va g‘oziy shoh ekanligi haqidagi ma’lumotlarni bu asarni o qishimiz jarayonida
ʻ
o zimiz uchun yangilik sifatida bilib oldik. Shuningdek, D.A.Alimova va
ʻ
E.V.Rtvladzening “O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari” kitobi bilan tanishib
ʻ
chiqganimizda Mahmud G‘aznaviy hukmronligi davrida G‘aznaviylar davlatining
chegaralari g‘arbda va shimoli-g‘arbda Ray va Isfaxon shaharlari, hamda Orol
dengizi bilan birga G‘arbiy Erongacha cho zilganligi, janubi-sharqda esa
ʻ
Hindistonning katta qismini o z ichiga olganligi, Mahmud G‘aznaviy g‘aznaviylar
ʻ
davlatining chegaralarini kengaytirishga qaratilgan o z siyosatini 998-yil
ʻ
boshidayoq Janubiy Toxariston hududini o z mulkiga qo shib olish bilan amalga
ʻ ʻ
oshira boshlaganligi, shundan keyin Mahmud G‘aznaviy somoniylarning
Xurosondagi barcha viloyatlariga ko z tikkanligi haqidagi ma’lumotlarni ham bilib
ʻ
oldik. Azmat Ziyoning “O zbek davlatchiligi tarixi” kitobini o qishimiz jarayonida
ʻ ʻ
Mahmud G‘aznaviy eng zamonaviy qurollar bilan taminlangan 32 harbiy hunar
o rgatilgan yuksak jangovar ruhdagi yuz minglab suvoriy va piyoda lashkarlarga
ʻ
ega bo lganligi haqidagi ma’lumotlarni yangilik sifatida bilib oldik. Xulosamiz
ʻ
so nggida shuni ishonch bilan ayta olamizki, Mahmud G‘aznaviy va G‘aznaviylar
ʻ
davlatchiligi tarixida yuksak munosib o rniga egadir. Shuningdek, Mahmud
ʻ
G‘aznaviy g‘aznaviylar davlatining davlat sifatida shakllanishida bevosita ishtirok
etib davlat taraqqiyotining yuksalishiga katta hissa qo shdi.
ʻ

31

asosiy funksiyalarini ochib berish orqali ochiladi. Abu Bakr (vaf. 1260) va moliya
vaziri (sahibi) Ilxoniylar saltanatining Shamsiddin Jovayniy (vaf. 1284).
Dr. Shamsher Singh tomonidan G‘aznaviylar davlati haqidagi tadqiqotlari:
G‘aznaviylar kimlar edi? Ularning Hindiston tarixiga ta’siri qanday edi?
G aznaviylar - fors musulmonlari sulolasi bo lib, milodiy 977-1186-yillarda Eron,ʻ ʻ
Afg oniston va Shimoliy Hindistonning bir qismini boshqargan. Bu sulolaga
ʻ
Xurosonda (hozirgi Eronda) somoniylar qo l ostida xizmat qilgan turkiy qul
ʻ
sarkardasi Sabuktigin asos solgan. Sharqiy Eron va Afg onistonda o z
ʻ ʻ
hokimiyatini mustahkamlagandan so ng, Sabuktigin 977-yilda o zini G azna
ʻ ʻ ʻ
hukmdori deb e lon qiladi va o z hududlarini kengaytira boshlaydi.
ʼ ʻ
Sabuqtiginning o g li Mahmud G azniy sulolaning eng mashhur hukmdori
ʻ ʻ ʻ
bo lsa kerak. Mahmud otasining ekspansionistik siyosatini davom ettirib, Shimoliy
ʻ
Hindistonga bir qator bosqinlar uyushtirdi va u yerda ko plab ibodatxonalarni
ʻ
talontaroj qildi va katta boylik orttirdi. Mahmud fors adabiyoti va madaniyatiga
homiyligi bilan ham mashhur bo lib, uning G‘aznadagi saroyi ilm va badiiy ijod
ʻ
markaziga aylandi.
1030-yilda Mahmud vafotidan so ng G aznaviylar imperiyasi tanazzulga yuz
ʻ ʻ
tuta boshladi va 1186-yilda u G uriylar qo liga o tdi. G aznaviylar hukmronligi
ʻ ʻ ʻ ʻ
nisbatan qisqa bo lishiga qaramay, bir vaqtlar o zlari nazorat qilgan hududlarda,
ʻ ʻ
xususan, san at, me morlik sohalarida o ziga xos meros qoldirdi. , va adabiyot.
ʼ ʼ ʻ
G‘aznaviylar Hindiston tarixiga, xususan, Mahmud G‘azniy hukmronligi
davrida katta ta’sir ko rsatdilar.Mahmud eramizdan avvalgi 1000-1027 yillar
ʻ
oralig‘ida Shimoliy Hindistonga bir qator bosqinlar uyushtirdi va shu vaqt ichida
ko plab hindu ibodatxonalarini talon-taroj qildi va katta miqdorda boylik to pladi.
ʻ ʻ
Bu reydlar birinchi navbatda uning boylikka intilishi bilan bog‘liq bo lsa-da, ular
ʻ
Hindiston jamiyati va madaniyatiga ham chuqur ta’sir ko rsatdi.
ʻ
Bugungi Afg‘onistonda hindu shohi shohligining mag‘lubiyati bu
hududlarning Hindiston orbitasidan chiqib ketishini anglatardi.
15

Amir vafotidan so ng (961) Alptegin yangi amir Mansur I (961- 976) bilanʻ
o zaro nizoga borib qolib, bir qator to qnashuvlardan so ng, 961-yili G‘azna va
ʻ ʻ ʻ
uning atrofidagi yerlarni egallaydi. Alptegin o z tarbiyasi va homiyligiga olgan
ʻ
sobiq turkiy qullar orasida Sabuqtegin ham bo lgan. 963-yili Alptegin vafot etgach,
ʻ
G‘aznada Somoniylar noibi sifatida uni Piriy, Ishoq, Bilgategin kabi shaxslar
ketmaket boshqarib kelishdi. Hudud rasman Somoniylarga qarashli deb
hisoblangan. Sabuqtegin asli Sirdaryo bo ylarida yashagan barsxon turkey
ʻ
qabilasiga mansub bo lib, yoshligida asir olinib, so ngra qul qilib sotilgan edi.
ʻ ʻ
Somoniylar turkiy gvardiyasi boshlig‘i Alptegin uni о z qaramog iga olgan.
Somoniylar davlatining turkiy askarlar qo shinida xizmat qilgan Sabuqtegin 977-
ʻ
yildan boshlab G‘azna va uning atroflarini Somoniylar noibi sifatida boshqaradi.
Bu vaqtga kelib Somoniylar sulolasi inqirozga yuz tutgan bo lib, Sabuqtegin
ʻ
rasman noib bo lsa-da, aslida o zini mustaqil hokimdek tuta boshlaydi. Shijoatkor
ʻ ʻ
sarkarda Sabuqtegin aynan Somoniylar amiri Nuh 997-yilda dushmanlariga qarshi
kurashda yordam berib, “Nosiriddin ad-Davla” (Davlat va din himoyachisi), o g‘li
ʻ
Mahmud esa “Sayf adDavla” (Davlat shamshiri) degan sharafli nomlarga sazovor
bo lishadi. Sabuqteginning ta’siri mamlakat ichra tez orada shu qadar kuchayib
ʻ
ketdiki, uning qarshisida Nuh II taxtda rasman o tirgan zaif hukmdorga aylanib
ʻ
qoldi. Keyinchalik somoniy hukmdor Mansur II (997-999) va Mahmud G‘aznaviy
o rtasida nisbatan yaqin munosabatlar o rnatilgan edi. Sabuqtegin vafotidan so ng
ʻ ʻ ʻ
hokimiyatni uning katta o g‘li Ismoil boshqara boshladi. Otasining o limidan so ng
ʻ ʻ ʻ
Mahmud akasi Ismoilni taxtdan tushirib, o zi hukmdorlik darajasini egalladi (998-
ʻ
1030). 999-yil Somoniylar amiri Mansurning o limidan so ng Buxoro taxtiga uning
ʻ ʻ
ukasi Abdulmalik II egalik qildi. Bundan norozi bo lgan Mahmud Xurosonga
ʻ
qo shin tortadi va uni butkul Somoniylar davlatidan ajratib oldi. Oradan ko p
ʻ ʻ
o tmay Somoniylar davlati Qoraxoniylar sulolasi qo liga o tib, oxirgi fimir ham
ʻ ʻ ʻ
zindonband qilinadi.
Shunday voqealarga boy 999-yili Bag‘dod xalifasi Mahmud G‘aznaviyga
“Yaminud-davla va aminul-milla” (“Musulmon davlatining o ng qo li va
ʻ ʻ
23

Madaniyat va intellektual izlanishlarga homiylik faqat estetik va madaniy
boyitish masalasi emas edi. G‘aznaviylar hukmronligini qonuniylashtirish vositasi
ham bo lgan. Fors adabiyoti va san atining homiyligi G aznaviylar davlatiningʻ ʼ ʻ
xilma-xil xalqlari o rtasida umumiy madaniy merosning paydo bo lishiga yordam
ʻ ʻ
berdi, ular o rtasida birlik va o zlikni anglashga yordam berdi.
ʻ ʻ
Avval aytib o tganimizdek, G‘aznaviylar davlatining boshqaruvi islomiy
ʻ
ma’muriy amaliyotlar va mahalliy urf-odatlar va yangiliklarning o ziga xos
ʻ
uyg‘unligi bilan ajralib turardi. Buning natijasida mahalliy hokimlar va mansabdor
shaxslarga sezilarli avtonomiyalar berilgan, yuqori darajada markazlashtirilmagan
boshqaruv tizimi paydo bo ldi. Biroq, kuchli markazlashtiruvchi kuchlar,
ʻ
jumladan, rasmiy til sifatida fors tilidan foydalanish va markaziy boshqaruvga
sodiq amaldorlar tarmog‘ini o rnatish ham o ynadi.
ʻ ʻ
Bu markazlashtiruvchi kuchlarga qaramay, G‘aznaviylar davlati ham
muammolardan xoli emas edi. Hokimiyatni markazsizlashtirish ko pincha
ʻ
markaziy ma’muriyat va viloyatlar o rtasida nizolarga olib keldi va imperiyaning
ʻ
parchalanishi bu to qnashuvlar va bosqinchi qo shinlarning tashqi tazyiqlari
ʻ ʻ
natijasi edi.
Biroq, G‘aznaviylar davlati boshqaruvi ham ko plab kuchli tomonlarga ega
ʻ
edi. Fors tilidan rasmiy til sifatida foydalanish imperiya ichida yuqori darajadagi
madaniy va til xilma-xilligini ta’minladi, madaniyat va intellektual faoliyatga
homiylik qilish esa fors adabiyoti va madaniyatida sezilarli yutuqlarga olib keldi.
Mahalliy hokimlar va amaldorlar tarmog‘i ham G‘aznaviylar hukmronligi ostidagi
turli va uzoq hududlarni samarali boshqarishga yordam berdi.
Umuman olganda, G‘aznaviylar davlatining boshqaruvi islom boshqaruvi
tarixidagi muhim bob bo lib, islom ma’muriy amaliyotlarining moslashuvi va
ʻ
musulmon hukmdorlarning mahalliy urf-odatlar va yangiliklarni o z boshqaruv
ʻ
tuzilmalariga kiritish qobiliyatini namoyish etadi. G‘aznaviylar davlati turli va
uzoq hududlarni samarali boshqarishda ham namuna bo lib xizmat qiladi va uning
ʻ
merosi mintaqaning boshqaruv tuzilmalariga ta’sir qilishda davom etmoqda.
8

10. Firishtah, MuhTammad Qāsim Hindū Shāh Astarābādī (2003). The history of
Hindustan. Vol. 1 . Motilal Banarsidass Publisher. p. 60.
11. Holt, P. M. 1
(1977). The age of the Crusades: the Near East from the eleventh
century to 1517. Longman.
12. Kennedy, H. (1981). The early Abbasid Caliphate: a political history. Croom
Helm.
13. Kennedy, Hugh (1986). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic
Near East from the Sixth to the Eleventh Century. Taylor & Francis. p. 301.
14. Minorsky, V. (1951). The Ghaznavids. Handbuch der Orientalistik, 1(8), 1-123.
15. Mohammad Habib (1981). K. A. Nizami (ed.). Politics and Society During the
Early Medieval Period: Collected Works of Professor Mohammad Habib .
People’s Publishing House. p. 109.
16. Richards, D. S. (1995). The Islamic frontier in the east: Expansion into non-
Arabicspeaking regions. In Medieval Islamic Civilization (Vol. 2, pp. 637-668).
Routledge. Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India - 1500BCE to
1740CE. Routledge. p. 88.
17. Spuler, B. (1991). "Ghaznawids". In Lewis, B.; Pellat, C.; Schacht, J. (eds.).
The Encyclopedia of Islam. Vol. II. Brill. p. 1051.
18. Wink, A. (1990). Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World (Vol. 1).
Brill. Yagnik, Achyut; Sheth, Suchitra (2005), The Shaping of Modern Gujarat:
Plurality, Hindutva, and Beyond , Penguin Books India, pp. 39-40.
19. Zabihullah, M. (2019). The political and administrative structure of the
Ghaznavid Empire. Journal of Historical Studies, 2(2), 69-80.
Internet sahifalari:
1. http://dx.doi.org/10.1080/00210860500096337
2. http://dx.doi.org/10.1080/00210860903451196
3. http://dx.doi.org/10.1163/15685209 - 12341410
4. http://dx.doi.org/10.1163/187471608784772751
5. http://dx.doi.org/10.1163/187471610x5 05924
6. http://dx.doi.org/10.1163/18747167 - 12341335
33

yo l ochadigan ma’lum elementlarga ega, tarixiy matnlarga (nafaqat Utbiyga)ʻ
nisbatan ilmiy dilemma uchun o ziga xos murosa, ya’ni (qo pol o qish xavfi
ʻ ʻ ʻ
ostida). reduksionizm) bu matnlar mualliflariga voqealarni qayta qurish uchun
informator sifatida qaraydigan qat'iy pozitivistik o qish va tarixni adabiy ishlab
ʻ
chiqarishning boshqa janri sifatida ko rib chiqadigan sof adabiy tanqidiy o qish
ʻ ʻ
o rtasida. Yamini shunday yarashtiruvchi o qish imkoniyatini beradi, chunki Utbiy
ʻ ʻ
o z matnining muallifligini tasvirlangan voqealarning ishtirokchilari bo lgan
ʻ ʻ
boshqalar bilan baham ko rgan.
ʻ
10. Sharlet, Jocelyn 8
. “A Garden of Possibilities in Manuchehri’s Spring
Panegyrics.” Journal of Persianate Studies 3, no. 1 (2010): 1-25.
XI asr fors shoiri Manuchehriy Damg‘oniy o z ijodini Shimoliy Eronda
ʻ
boshlagan va G‘aznaviylarning yetakchi panegirik shoiri sifatida o zini namoyon
ʻ
qilgan. Panegirik qasida fors madaniy gegemonligining asosiy adabiy ifodasi edi.
Manuchehri panegiriklarining aksariyati qasidalar tabiat olami haqidagi nasib bilan
boshlanadi. Tabiatning panegirikka kirish qismi sifatida tasvirlanishi panegirik
she’rning ajralmas qismi va madaniy qadriyatlar ifodasidir, lekin u ham undan
keyingi maqtov bo limiga ziddir. Ushbu loyiha Manuchehri tabiatni tasvirlashda
ʻ
homiylik munosabatlari imkoniyatlarini sharhlash uchun batafsil ritorika va
tasvirlarni qanday qo llashini o rganadi.
ʻ ʻ
11. Giunta, Roberta 9
. “Islamic Marble Objects from Afghanistan in the Bumiller
Collection, Bamberg.” Annali Sezione Orientale 81, no. 1-2 (June 14, 2021): 51-
80.
Xulosa Bambergdagi Bumiller kollektsiyasi G‘aznaviylarning qadimiy
poytaxti (977-1186) G‘azna shahridan kelgan, deb taxmin qilingan bir qator afg‘on
marmar buyumlarini o z ichiga oladi, bu material diniy va fuqarolik binolarini
ʻ
bezashda, o rta asrlarda va o rta asrlardan keyingi davrda dafn yodgorliklarini
ʻ ʻ
qurishda keng qo llanilishi bilan mashhur. 1956-yildan beri Afg‘onistonda va
ʻ
G‘azni shahriga alohida qiziqish bilan shug‘ullanadigan Italiya arxeologik
missiyasi tomonidan hujjatlashtirilgan topilmalar bilan taqqoslash, to plamdagi
ʻ
8 http://dx.doi.org/10.1163/187471610x505924
9 http://dx.doi.org/10.1163/24685631 - 12340111
13

5. Mixail Fedorovning “The Ghaznavids and their Coinage” (“G‘aznaviylar va
ularning tangalari”): Ushbu maqolada G‘aznaviylar davlatining tanga zarb qilish
tizimi va uning imperiyani boshqarishdagi o rni ko rib chiqiladi. ʻ ʻ
Bu tadqiqotlar G‘aznaviylar davlati boshqaruvi va uning mintaqaning siyosiy,
iqtisodiy va madaniy manzarasiga ta’siri haqida qimmatli ma’lumotlar beradi.

6. Ziad, Waleed 4
. “Islamic Coins” from a “Hindu Temple.” Journal of the
Economic and Social History of the Orient 59, no. 4 (October 4, 2016): 618-59.
Bu kitobda Gandhara shimolidagi hindu g‘orlari ibodatxonasi majmuasi atrofida
zarb qilingan yoki muomalada bo lgan jumboqli, kichik, arabcha yozuvli mis
ʻ
tangalarni ko rib chiqadi. Rivoyatlar va tipologiyaga asoslanib, bu masalalarning
ʻ
aksariyatini G‘aznaviylar davriga bog‘lash mumkin. Ushbu yangi numizmatik
dalillar G‘aznaviylarning Hinduistonga bostirib kirishi haqidagi uzoq yillik
rivoyatlarni shubha ostiga qo yadi, ular G‘aznaviylar hindlarning muqaddas
ʻ
joylariga nisbatan bir xil ikonoklastik siyosat olib borishgan. Dalillar shuni
ko rsatadiki, G‘aznaviylar Hindiston chegara hududlari bilan o zaro
ʻ ʻ
munosabatlarning turli usullarini qabul qilganlar. Bu qisqa muddatli moliyaviy
daromadlarni amalga oshirish uchun yaxshi hujjatlashtirilgan reyd
ekspeditsiyalaridan tashqariga chiqdi. Aksincha, G‘aznaviylar uzoq muddatli
iqtisodiy maqsadlarga ega bo lishlari mumkin edi, bu esa mavjud muqaddas
ʻ
muassasalarni, ularning ma’muriy va moliyaviy mexanizmlarini va homiylik
tarmoqlarini saqlab qolishni talab qildi.
7. Sanchooli, Doostali, and Seyyed Baqer Hosseini 5
. “The PoliticalReligious
Role of Abu Bakr Hasiri Sistani Faqih Shafei in the Court of
Ghaznavid Based on Two Literary and Historical Sources.” International Journal
of Multicultural and Multireligious Understanding 8, no. 3 (March 9, 2021): 415.
Eronda islom targ iboti va siyosat va din o rtasidagi yaqin munosabatlarga
ʻ ʻ
ko ra diniy yetakchilar va hukmdorlar o rtasida umumiy manfaatlar vujudga
ʻ ʻ
4 http://dx.doi.org/10.1163/15685209 - 12341410
5 http://dx.doi.org/10.18415/ijmmu.v8i3.2436
10

mustag‘al tipidagi fiefga aylantirdi 18
. 976-yili Bustda ikki turkiy g‘ulom o rtasidagiʻ
ziddiyatga barham berib, asl hukmdorni tikladi. O sha yilning oxirida Sabuqtegin
ʻ
Qusdarga qarshi yurish qilib, hukmdorni (ehtimol Mo tazz ibn Ahmad) ushladi va
ʻ
undan har yili o lpon oldi
ʻ 19
.
Sabuqtegin vafotidan keyin Alpteginning qizidan bo lgan Ismoilga G‘azna
ʻ
berilgan 20
. Yana bir o g li Abul-Muzaffar Nasrga Bust hokimligi, Xurosonda esa
ʻ ʻ
to ng ich o g li Mahmudga qo shin qo mondonligi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 29
berildi. Sabuqteginning
maqsadi, Somoniylar saltanatining ta’siri zaiflashganiga qaramay, o z oilasi uchun
ʻ
hokimlarni ta’minlash edi va o z sulolasini mustaqil deb hisobladi
ʻ 21
. Ismoil o z ʻ
merosiga ega bo lgach, tezda Bustga yo l oldi va amir Abu’l-Horis Mansur ibnga
ʻ ʻ
ta’zim qildi. Har qanday muhim merosdan chetda qolgan Mahmud hokimiyatni
taqsimlashni taklif qildi, Ismoil buni rad etdi. Mahmud G‘aznaga yurish qildi va
keyin Ismoil 998-yilda G‘azna jangida m ag‘lubiyatga uchradi va asirga olinadi 31
.
998-yilda Sebuktigin o g li
ʻ ʻ Mahmud t axtga o tirdi va G azna va G aznaviylar ʻ ʻ ʻ
sulolasi u bilan abadiy aloqador bo ldi. U xalifaga yozgan maktubida sodiqligini
ʻ
ta’kidlab, Somoniylar faqat ularning xiyonati tufayli almashtirilgan edi. Mahmud
Xuroson hokimligi va Yamin ud - davla va Amin al - Milla unvonlarini oldi. Xalifa
hokimiyatining vakili sifatida u ismoiliy va shia buyidlariga qarshi kampaniya olib,
sunniy islomni himoya qildi. U Somoniylar va Shohiy h ududlarini, jumladan,
Multan, Sind I smoiliylar podshohligini, shuningdek, Buvayhiylar h ududining bir
qismini bosib olishni yakunladi.
Hamma ma lumotlarga
ʼ ko ra, ʻ Mahmud hukmronligi G aznaviylar ʻ
saltanatining oltin davri va cho qqisi bo lgan. Mahmud o z nazoratini o rnatish va
ʻ ʻ ʻ ʻ
irmoq davlatlari barpo etish maqsadida Shimoliy Hindiston bo ylab o n yetti marta
ʻ ʻ
yurish qilgan, bosqinlari ham katta talon-tarojlarga sabab bo lgan. U o z
ʻ ʻ
18 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 42.
19 Bosworth, C.E. (1994). "Rulers of Makrān and Qu
sTdār in the Early Islamic Period". Studia Iranica. 23 (2).
Peeters Publishers: p. 203 .
20 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 45.
29
Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India - 1500BCE to 1740CE. Routledge. p. 88.
21 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 44.
31
Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India - 1500BCE to 1740CE. Routledge. p. 88.
18

davlatining islom boshqaruvi tarixidagi o zgarmas merosi haqida fikr yuritish bilanʻ
yakunlanadi.
G‘aznaviylar davlati boshqaruvining o ziga xos jihatlaridan biri
ʻ
hokimiyatning sulton qo lida markazlashganligi edi. G‘aznaviylar o z
ʻ ʻ
imperiyasining keng hududlarini nazorat qiladigan qudratli markaziy hokimiyatni
o rnatdilar. Sulton G‘aznaviylar davlatining oliy hukmdori bo lib, davlat ishlarida
ʻ ʻ
mutlaq hokimiyatga ega edi. Sulton hokim va amaldorlarni tayinlash, soliq yig‘ish,
davlatning harbiy va ma’muriy ishlarini boshqarish bilan shug‘ullangan.
G‘aznaviylar davlatida hokimiyatning markazlashuviga yaxshi tashkil etilgan
byurokratiya yordam berdi. Sultonga boshqaruvda muhim lavozimlarni egallagan
bir guruh amaldorlar yordam bergan. Bu amaldorlar orasida davlat ishlari bo yicha
ʻ
sultonga maslahat berish bilan shug‘ullanuvchi vazir ham bor edi; davlat
moliyasini boshqaradigan g‘aznachi; huquqiy tizimga raislik qilgan sudya; va
sultonning qaror va farmoyishlarini yozib turuvchi kotib.
Sulton o z hududlari ustidan nazoratni saqlab qolish uchun ayg oqchilar va
ʻ ʻ
xabarchilar tarmog iga ham tayangan. Bu josuslar va informatorlar ma’lumot
ʻ
to plash va har qanday norozilik yoki isyon belgilari haqida xabar berish uchun
ʻ
imperiyaning turli qismlariga joylashtirilgan. Sulton bu ma lumotlardan o z
ʼ ʻ
hukmronligiga qarshi bo lgan har qanday qarshilikni bostirish va o z hududlarida
ʻ ʻ
tartibni saqlash uchun foydalangan.
G‘aznaviylar davlatida hokimiyatning markazlashuvi ham o ziga xos
ʻ
qiyinchiliklardan holi emas edi. Imperiyaning bepoyonligi, xalqlari va
madaniyatlarining xilma-xilligi markazlashgan boshqaruvni saqlab qolishni
qiyinlashtirdi. Sulton davlatning kundalik ishlarini boshqarishda mahalliy hokimlar
va amaldorlardan iborat tarmoqqa tayanishi kerak edi. Bu markaziy hokimiyat va
mahalliy ma’muriyat o rtasidagi ziddiyatga olib keldi, bu ba’zan nizolar va
ʻ
isyonlarga olib keldi.
G‘aznaviylar davlatining rasmiy tili sifatida fors tilidan foydalanish uning
boshqaruvining yana bir o ziga xos jihati edi. G‘aznaviylar asli turk bo lgan, ammo
ʻ ʻ
5

Mahalliy hokimlar sulton tomonidan tayinlangan va ular markaziy boshqaruv
siyosati va ko rsatmalariga rioya qilishlari kutilgan. Biroq, ular o z viloyatlariniʻ ʻ
boshqarishda ma’lum darajada avtonomiyaga ega edilar. Bu muxtoriyat ba’zan
markaziy boshqaruv va mahalliy hokimlar o rtasida ziddiyatlarga olib keldi. Ayrim
ʻ
hokimlar sultonga qarshi isyon ko tarib, o z mustaqilligini e lon qilishlari
ʻ ʻ ʼ
G aznaviylar davlatining parchalanishiga olib keldi.
ʻ
Mahalliy hokimlarga viloyatlarning kundalik ishlarini boshqaradigan
amaldorlar tarmog‘i yordam berdi. Bu amaldorlar qatoriga huquq tizimiga
rahbarlik qiluvchi qozi kiradi, qonun va tartibni saqlashga mas’ul bo lgan noib va
ʻ
viloyat moliyasini boshqargan devon.
G‘aznaviylar davlatida soliqlarni yig‘ishni xususiy shaxslar yoki guruhlarga
ijaraga berishni o z ichiga olgan daromadli dehqonchilik tizimi ham qo llanilgan.
ʻ ʻ
Bu daromadlar bo yicha fermerlar o zlariga belgilangan hududlardan ma’lum
ʻ ʻ
miqdorda soliq yig‘ishlari va markaziy ma’muriyatga belgilangan miqdorni
o tkazishlari kerak edi. Daromadli dehqonchilik tizimi G‘aznaviylar davlati
ʻ
boshqaruvini bo shatishga yordam berdi va davlatni boshqarishda xususiy
ʻ
shaxslarning ishtirok etishiga imkon berdi.
G aznaviylar madaniyat va ma rifiy ishlar homiylari bo lgan. Ular fors shoir
ʻ ʼ ʻ
va olimlariga homiylik qilib, muhtasham masjidlar, saroylar, maqbaralar qurdilar.
Madaniyat va aqliy izlanishlarning bunday homiyligi G‘aznaviylar davlatida jonli
madaniy va intellektual muhitni yaratishga yordam berdi. G‘aznaviylar fors
adabiyotining rivojiga katta hissa qo shgan, ularning Firdavsiy, Unsuriy kabi
ʻ
shoirlarga homiylik qilishlari fors tilida boy adabiy an’ana yaratishga xizmat
qilgan.
G‘aznaviylar ham san’at homiylari bo lgan. Ular kulolchilik, metallsozlik va
ʻ
to qimachilik kabi ajoyib san’at asarlarini buyurtma qilishdi. G‘aznaviylar musiqa
ʻ
va raqsga mehr qo yganliklari bilan mashhur bo lib, saroy va xalqni xushnud
ʻ ʻ
qiladigan sozanda va raqqosalarga homiylik qilganlar.
7

kelishuvga muofiq somoniylar sarkardasi Bektuzun foydasiga Nishopurdan voz
kechadi. 999-yil 16-may Marv yaqinida bo lgan jangda somoniy sarkardalardanʻ
bo lgan Foyiq va Bektuzning birlashgan qo shinini tor-mor qilganidan keyin butun
ʻ ʻ
Xuroson uzil-kesil Mahmud G‘aznaviy qo l ostida o tdi. Amudaryo vohasi, Termiz
ʻ ʻ
shahri ham Mahmud G‘aznaviy qo l ostida bo lgan. Bu yerda G‘aznaviylar
ʻ ʻ
tomonidan noib va qal’a qutvoli tayinlangan. Bu g‘aznaviylarga Amudaryo orqali
o tadigan asosiy kechuvlar va Termiz orqali Markaziy Osiyodan Hindistonga olib
ʻ
borilgan muhim savdo yo lini nazorat qilish imkonini bergan.
ʻ
G‘aznaviylar va qoraxoniylar o rtasidagi shimoliy chegara sifatida Amudaryo
ʻ
e’tirof etilgan. 1008-yil 4-yanvar yakshanba kuni Balx yaqinida bo lgan janda
ʻ
Mahmud G‘aznaviy tomonidan qoraxoniylar qo shinining tor-mor etilishi bilan
ʻ
qoraxoniylarning Xurosonga qilib turadigan hujumlariga vaqtincha chek qo yilgan.
ʻ
Xorazm yurishi oldidan Mahmud G‘aznaviy vaziri tomonidan Termiz, Qubodiyon,
Xuttalonda kemalarni jangga tayyorlash, Omulda esa qo shin uchun oziq-ovqat
ʻ
to plashga buyuruq bergan. Mahmud G‘aznaviy 1025-yilda Samarqandga yurishi
ʻ
vaqtida Qodirxon bilan boshqa qoraxoniy hukmdor Aliteginga qarshi yo naltirilgan
ʻ
ittifoqchilik shartnomasini tuzdi. Mahmud G‘aznaviyning g‘arbdagi istilochilik
harakatlari 1002-yildan Seyistonni o z mulkiga qo shib olish bilan boshlandi.
ʻ ʻ
1010-1011 yillarda esa Afg‘onistonning shimolidagi tog‘ viloyati G‘urni qo lga
ʻ
kiritdi. Mahmud G‘aznaviy hukmronligi davrida Xorazm, Xuroson, Seyiston,
Kobul, G‘azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar va makonlar g‘aznaviylar
izmida bo lgan
ʻ 35
.
Mahmud G‘aznaviy o z hukmronligi davrida yashin tezligida harakat
ʻ
qiladigan o z davrining qudratli qo shiniga tayandi. Harbiy xizamatchilarning
ʻ ʻ
hammasi davlat hisobidan yetarli miqdorda maosh bilan taminlandi. Olim
Homidjon Homidiyning yozishicha, “Sulton Mahmud davlat idora xay’atida ham,
viloyat hokimlari devonidayu, qo shin sarkardalari orasida qattiq intizom orqasidan
ʻ
jiddiy nazorat o rnatgan bo lib, mahalliy hokimlarning ichki va tashqi ahvolidan
ʻ ʻ
35 Azamat Ziyo “O zbek davlatchiligi tarixi”-T.:2000,-B.115
ʻ
25

Mahmud G‘aznaviyning hukmronlik qilgan davri (998-1030) ham muhim
ahamiyatga ega bo lib, G‘aznaviylar davlatining davlatchilik taraqqiyotida yuksakʻ
o rniga ega. Chunki, Mahmud G‘aznaviy ko pgina harbiy yurishlari orqali yangi
ʻ ʻ
hududlarni zabt etib o z davlat tasarrufiga kiritgan. Shuningdek, Mahmud
ʻ
G‘aznaviy o z davlatining poytaxti G‘aznada nodir kitoblardan katta kutubxona
ʻ
to plagan. Bu davrda islom madaniyati va islom dini tarqalishiga katta hissa
ʻ
qo shgan. O z saroyida 400 dan ortiq olimlar, shoirlar va san’atkorlarni to plab
ʻ ʻ ʻ
ularga homiylik qilgan. Qudratli va jangovar harbiy qo shin hamda dengiz flotiga
ʻ
ega bo lgan. Sharq allomalarining asarlarida Mahmud G‘aznaviy adolatli va
ʻ
fuqaroparvar podsho, dushmanga nisbatan shavqatsiz sarkarda sifatida tasvirlanadi.
Mahmud G‘aznaviy Bag‘dod xalifasi al-Qodirxon “Davlatning o ng qo li va
ʻ ʻ
millatning ishonchi” degan faxriy unvon olgan.

29

II.BOB. TOJIKISTONLIK OLIMLAR TADQIQOTLARDA MAHMUD
G‘AZNAVIY TARIXIY FAOLIYATI BILAN BOG‘LIQ AYRIM
QARASHLAR
II.1. G‘aznaviy hukmdorlari tarixiy faoliyati haqida
G‘aznaviylar saltanati hukmdorlari asli turkiy bo lgan. Ularning nasl-nasabiʻ
imperiya boshqaruvi va boshqaruvini shakllantirishda fors va arab madaniyatini
qo llagan qul soqchilari sifatida boshlangan. G‘aznaviylarning yuqori martabali
ʻ
amaldorlari va askarlari ham Somoniylar saltanati davrida ma'muriyat qo liga
ʻ
o tgan qul soqchilaridan bo lgan. Armiyani mustahkamlash uchun qul soqchilarni
ʻ ʻ
olib kelish amaliyoti G aznaviylar saltanatining dastlabki davrida ham saqlanib
ʻ
qolgan.
Sabuqtegin yoshligida mamluk, turkiy qul askar sifatida yashagan va
keyinchalik muvaffaqiyatsiz to ntarish urinishidan so ng G‘aznaga qochib ketgan
ʻ ʻ
xo jayini Alpteginning qiziga uylangan
ʻ 13
va 962-yilda shaharni mahalliy qonunlar
hukmdorlari qo lidan bosib olgan
ʻ 14
. Alptegin vafotidan keyin uning o g li Abu ʻ ʻ
Ishoq Ibrohim G aznani uch yil boshqargan. Uning o limidan keyin Alpteginning
ʻ ʻ
sobiq g‘ulomi Bilgetigin hukmronlik qildi. Bilgetigin hukmronligi shunchalik
qattiq ediki, xalq Abu Bakr Lavikni q aytib taklif qildi 15
. Sabuqteginning harbiy
qobiliyati tufayli Lavik chetlatildi, Bilgetigin surgun qilindi va Sabuqtegin
gubernatorlikka ega bo ldi
ʻ 16
.
G‘azna hokimi bo lgan Sabuqtegin Somoniylar amirining talabi bilan
ʻ
Xurosonga aralashishni so ragan va g alabali yurishdan so ng Balx, Tuxoriston,
ʻ ʻ ʻ
Bomiyon, G ur va G archiston
ʻ ʻ 17
hokimliklarini qabul qilgan. Sabuqtegin
notinchlikda gubernatorlikni meros qilib oldi. Zobulistonda tipik harbiy fief tizimi
(mustag‘al) doimiy mulkka (tamlik) o zgartirildi, buning natijasida turkiy askar
ʻ
qo liga qurol olishni istamadi. Sabuqtegin tizimni isloh qilib, ularning hammasini
ʻ
13 Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006). India Before Europe. Cambridge University Press. Asher & Talbot
2006 , p. 19.
14 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 37.
15 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 38.
16 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 39.
17 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 44.
17

7. http://dx.doi.org/10.1163/24685631 - 12340111
8. http://dx.doi.org/10.18415/ijmmu.v8i3.2436
9. https://www.quora.com/
34

ma’lumot yetkazib turuvchi maxsus mahkama tashkil etgandi. Uning qo shinida birʻ
necha yuz jangovar fillar, daryolarni kechib o tish uchun suzuvchi so llar bo lgan
ʻ ʻ ʻ
ekan. Sulton lashkarining asosiy qismini harbiy hunarlar o rgatilgan qullar tashkil
ʻ
qilgani manbalarda qayd etilgan. Mahmud G‘aznaviy eng zamonaviy qurollar bilan
taminlangan 32 harbiy hunar o rgatilgan yuksak jangovar ruhdagi yuz minglab
ʻ
suvoriy va piyoda lashkarlarga ega edi”. Metindek intizom, qattiqo llik va
ʻ
talabchanlik siyosatiga asoslangan Mahmud G‘aznaviyning harbiy yurishlariga
uncha hech bir kuch bas kela olmasdi. U Hindistonga 17 marta yurish qilib Panjob,
Kashmir va boshqa viloyatlarni egallab behisob boyliklarni qo lga kiritdi. Mahmud
ʻ
G‘aznaviyning lashkarlari bosib olingan shaharlardagi oltin
haykallarni, ibodatxonalardagi qimmatbaho buyumlarni, minglab erkak-ayol
asirlarni olib ketar edilar. Mahmud G‘aznaviy 1019-yilda o z yurishlarining birida
ʻ
Kanauja shahridan 20 millon dirham, 57 ming qul va 350 ta fil keltirgan. Asirlar
sotilmagan ham, o ldirilmagan ham balki ularni islom diniga kiritib yangi
ʻ
qo shinlar tuzganlar
ʻ 36
.
Harbiy yurishlarda Mahmud G‘aznaviy erishgan g‘alabalar va qo lga kiritgan
ʻ
behisob boyliklar g‘aznaviylar davlatining obro -e’tiborini tobora oshirib bordi.
ʻ
Hatto qoraxoniylar xoni ham Mahmud G‘aznaviy bilan hisoblashardi. O z
ʻ
navbatida Mahmud G‘aznaviy ham harbiy yurishlarda xotirjam bo lish uchun
ʻ
qoraxoniylar hukmdorlari bilan yaxshi muomala qilar va kelishardi. 1025-yilda
Mahmud
G‘aznaviy bilan tamg‘achxon Qodir Samarqand yonida shaxsan uchrashdilar.
XI asrda yashagan fors tarixchisi Gardiziy “Zayn al axbor” kitobida bir voqeani
hikoya qiladi. Har ikki podshoh uchrashuv chog‘ida bir-birlariga o zaro
ʻ
mulozamatlardan so ng qimmatbaho javohir toshlarni sovg‘a qildilar. Mahmud
ʻ
G‘aznaviy birinchi uchrashuvdayoq Qodirxonning siyosiy diplomatiyada
savodsizligi, sodda odam sifatida qo polligini ko rgach, o zining muomalasi,
ʻ ʻ ʻ
mehmondo stligi, hashamati, boyligi va zebi-ziynatlari bilan lol qoldirmoqchi
ʻ
36 Karimov.Sh, Shamsutdinov.R “Vatan tarixi”-T.:2010,-B.193
26

TOJIKISTONDA G‘AZNAVIYLAR DAVLATI TARIXINING
O‘RGANILISHI
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................... 2
....................................................................................................................... 3
I.BOB. TOJIKISTONDA G‘AZNAVIYLAR DAVLATI TARIXIGA
E’TIBOR ................................................................................................................ 4
I.1.G‘aznaviylar davlatining Tojikiston hududidagi siyosiy va madaniy
ta’siri ...................................................................................................................... 4
..................................................................................................................... 16
II.BOB. TOJIKISTONLIK OLIMLAR TADQIQOTLARDA MAHMUD
G‘AZNAVIY TARIXIY FAOLIYATI BILAN BOG‘LIQ AYRIM
QARASHLAR ..................................................................................................... 17
II.1. G‘aznaviy hukmdorlari tarixiy faoliyati haqida ................................... 17
II.2. Mahmud G‘aznaviy humronlik tarixi va uning Tojikistonlik olimlar
tadqiqotlarda o rganilishiʻ ..................................................................................... 22
XULOSA ..................................................................................................... 30
FOYDALANGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ .............. 32
1

hokimiyatini Rey c hegarasidan Samarqandgacha, Kaspiy dengizidan Yamunagacha
o rnatdiʻ 22
.
Mahmud hukmronligi davrida (997-1030) G aznaviylar Xurosonning Farona
ʻ
shahri yaqinida 4000 turkman o ilasini joylashtirdilar. 1027-yilga kelib
turkmanlarning qo shni aholi punktlariga bosqin uyushtirishi sababli Tus hokimi
ʻ
Abul Alaris Arslon Jadhib ularga qarshi harbiy zarbalar uyushtirdi. Turkmanlar
mag‘lub bo lib qo shni mamlakatlarga tarqalib ketishdi
ʻ ʻ 23
. Shunga qaramay,
1033yilda G‘aznaviylar hokimi Tosh Farrash Xurosonga bosqinlar uyushtirish
uchun ellik nafar turkman boshliqlarini qatl qildi 24
.
Mahmud G‘aznaviy Hindistonga , Mathura, Kannauj va Somnathgacha
bostirib kirgan. 1001-yilda u Peshovar jangida h indu shohini mag‘lub etd i . 1004-
1005 yillarda Bhatiya knyazligiga , 1 006-yilda esa qo shni Multan amirligiga
ʻ
bostirib kiradi. 1008-1009-yillarda Choch jangida yana hindu shohiylarini mag lub
ʻ
etdi va bosib olingan hududlarda hokimlar o rnatdi. Hindistonda g‘aznaviylarni
ʻ
Turushkalar (“turklar”) yoki Hammiras (arabcha - “amir” “qo mondon”)
ʻ 25
deb
atashgan.
1018-yilda u “shafqatsizlarcha ishdan bo shatilgan, vayron qilingan,
ʻ
tahqirlangan va vayron qilingan” Mathura shahrini vayron qildi. XVI-XVII
asrlarda “Hindiston tarixi”ni yozgan Muhammad Qosim Hindushohning
yozishicha, Mathura shahri Hindistondagi eng boy shahar bo lgan. Mahmud
ʻ
G‘aznay tomonidan hujumga uchragach, yigirma kun davomida 26
“barcha butlar”
yoqib yuborildi va yo q qilindi
ʻ , o lja uchun oltin va kumush eritildi va shahar ʻ
yondirildi . 1018-yilda Mahmud Gurjara - Pratixarasning p oytaxti Kanaujni ham
22 Kennedy, Hugh (1986). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the Sixth to the
Eleventh Century. Taylor & Francis. p. 301.
23 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 224.
24 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 226.
25 Eaton, Richard M. (2019). India in the Persianate Age: 1000 - 1765 . Penguin UK. ISB N 978 - 0 - 14 - 196655 - 7 . p. 29.
26 Firishtah, Mu
h Tammad Qāsim Hindū Shāh Astarābādī (2003). The history of Hindustan. Vol. 1 . Motilal
Banarsidass Publisher. p. 60.
19

qo lga kiritdi vʻ a keyin Chandela bilan to qnash keldi v ʻ a undan o lpon oldi. 1026- ʻ
yilda u Somnath ma’badiga bostirib kirib, 20 million dinor o ljani tortib oldi
ʻ 27
.
Mahmudning G aznaga qilgan
ʻ hind y urishlaridan olib kelgan boylik juda katta
bo lib, zamondosh tarixchilar (masalan
ʻ , Abulfazl Beyhagi, Firdavsiy) poytaxtning
ulug‘vorligi va fatihning adabiyotni qo llab-quvvatlagani haqida yorqin ta’riflar
ʻ
beradi. Mahmud 1030 yil aprel oyida vafot etdi va o zining o g‘li Muhammadni
ʻ ʻ
o z vorisi qilib tanladi
ʻ 28
.
Mahmud imperiyani yumshoq, mehribon va yumshoq o g‘li Muhammadga
ʻ
qoldirdi. Ukasi Mas’ud q ilich bilan g‘alaba qozongan uchta viloyatni so radi, lekin
ʻ
ukasi rozi bo lmadi. Mas’ud ukasi bilan jang qilishiga to g‘ri keldi va u podshoh
ʻ ʻ
bo lib, Muhammadni ko r qilib, jazo sifatida qamoqqa tashladi. Mas’ud imperiyani
ʻ ʻ
saqlab qola olmadi va 1040-yilda Dandanaqon jangida halokatli mag‘lubiyatga
uchragach, u Fors v a O rta Osiyodagi barcha G‘aznaviy yerlarini saljuqiylar
ʻ
qo liga topshirib,
ʻ saltanatni “qiyinchilik davri”ga tortdi 29
. Uning oxirgi harakati
Hindistondan qo shin yig‘ish va hukmronlik qilish umidida o zining barcha
ʻ ʻ
xazinalarini o z qal'alaridan yig‘ib olish edi, lekin o z kuchlari boyliklarni
ʻ ʻ
talontaroj qildi va u yana ko r akasini podshoh deb e'lon qildi. Ikki aka-uka endi
ʻ
o rin almashishdi: Muhammad qamoqdan taxtga ko tarildi, Mas’ud esa o n yillik
ʻ ʻ ʻ
hukmronlikdan so ng zindonga topshirildi va 1040-yilda o ldirildi. Mas’udning
ʻ ʻ
o g‘li Madud Balx hokimi edi va 1040-yilda otasining o limini eshitib, o z
ʻ ʻ ʻ
saltanatiga da’vo qilish uchun G‘aznaga keldi. U ko r Muhammadning o g‘illari
ʻ ʻ
bilan jang qildi va g‘alaba qozondi. Biroq, imperiya tez orada parchalanib ketdi va
ko pchilik qirollar Madudga bo ysunmadilar. To qqiz yil ichida yana to rtta shoh
ʻ ʻ ʻ ʻ
G‘azna taxtiga da’vogarlik qildi.
1058 - yilda o z qalami bilan Qur’on yozgan buyuk xattot Mas’udning o g‘li
ʻ ʻ
Ibrohim shoh bo ldi. Ibrohim s
ʻ aljuqiylar bilan tinchlik kelishuviga erishib,
27 Yagnik, Achyut; Sheth, Suchitra (2005), The Shaping of Modern Gujarat: Plurality, Hindutva, and Beyond ,
Penguin Books India, pp. 39–40.
28 Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press. Bosworth 1963 , p. 228.
29 Spuler, B. (1991). "Ghaznawids". In Lewis, B.; Pellat, C.; Schacht, J. (eds.). The Encyclopedia of Islam. Vol. II.
Brill. p. 1051.
20

jihatlari yoritilganligi, uning madaniy va intellektual faoliyatiga homiyligi,
shuningdek, G‘aznaviylar oldida turgan muammolar, jumladan, tashqi kuchlar
tahdidi, vorislik va qonuniylik borasidagi ichki ziddiyatlarni ham ko rib chiqiladi. ʻ
Kurs ishida G‘aznaviylar davlati tarixi to g‘risida xorijiy tadqiqotlarda aniqlangan
ʻ
ma’lumotlar berilgan, uning o ziga xos jihatlari va islom boshqaruvi tarixidagi
ʻ
abadiy merosi yoritilgan.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Tojikistonda G‘aznaviylar davlati
tarixining o‘rganilishi kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Ushbu maqsadga erishish uchun biz quyidagi vazifalarni bajarishingiz kerak:
- G‘aznaviylar davlatining faoliyatidagi tarixiy voqealarini yoritib berish;
- tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlatining tarixini o rganilishini ochib berish.
ʻ
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishi G‘aznaviylar davlati mavjud
bo lgan davrni o z ichiga olgan.
ʻ ʻ
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti. Tojikistonda G‘aznaviylar
davlati tarixining o‘rganilishi.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ

3

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, G‘aznaviylar davlatida islom ma’muriy amaliyotlari va
mahalliy urf-odatlar va yangiliklarning o ziga xos aralashmasi edi. Mahalliyʻ
gubernatorlar va amaldorlarga sezilarli avtonomiyalar berilgan boshqaruvning
markazlashtirilmaganligi imperiya ichida yuqori darajadagi madaniy va til
xilmaxilligini ta’minladi. Shu bilan birga, fors tilini rasmiy til sifatida qo llash,
ʻ
markaziy boshqaruvga sodiq amaldorlar tarmog‘ini barpo etish kabi
markazlashtiruvchi kuchlar imperiyaning birligini saqlashga yordam berdi.
G‘aznaviylar davlatida o ziga xos muammolar, jumladan, markaziy boshqaruv
ʻ
va viloyatlar o rtasidagi nizolar bo lsa-da, uning kuchli tomonlari ham ko p edi.
ʻ ʻ ʻ
Madaniyat va aqliy izlanishlarga homiylik qilish natijasida fors adabiyoti va
madaniyatida sezilarli yutuqlarga erishildi va mahalliy hokimlar va amaldorlar
tarmog‘i G‘aznaviylar hukmronligi ostidagi turli va uzoq hududlarni samarali
boshqarishga yordam berdi.
Xorijiy tadqiqotlarda yaratilgan manbalar yordamida biz G aznaviylar
ʻ
davlatiga oid muhim tarixiy ma’lumotlarni olishimiz mumkin. Asarlar nafaqat
g aznaviylarga, balki o sha davrda faoliyat yuritgan sulolalar, islom tarixi,
ʻ ʻ
madaniyijtimoiy hayot, iqtisodiy va siyosiy ahvol haqida ma’lumot beradi.
G aznaviylar davlati tarixini manbalar asosida o rganib chiqqan olimlar asarlarida
ʻ ʻ
Beruniyning “Hindiston tarixi”, Utbiyning “Tarix-i Yaminiy”, Bayhaqiyning
“Tarix-i Sobuqtegin”, Muhammad Ufiyning “Jomi ul-hikoyat”, Hasan Nizomiy
“Toj almaosir”, Ibn Asir “Komil ut-tavorix”, Juvayniyning “Tarix-i Jahonkusho”
asarlarini tahlil qilib, G aznaviylar tarixi haqida qimmatli ma’lumotlar berib
ʻ
o tilgan.
ʻ
G aznaviylar davriga oid muhim hujjatlar, asarlar, arab, fors, hind tillarida
ʻ
yozilgan. Boburiylar davrida Hindistonda fors tilida yozilgan umumiy tarixga oid
aksariyat asarlarda ham g aznaviylar davriga oid ma’lumotlar uchraydi. Bugungi
ʻ
kunga qadar o sha davrda bitilgan yozma manbalar, me’moriy inshootlar,
ʻ
30

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz, shonli
sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovʻ
о zining “Yuksak ma’naviyat - y
ʻ е ngilmas kuch kitobida” “o z tarixini ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
Ushbu kurs ishida biz G‘aznaviylar davlati tarixiy faoliyati haqida va uning
eng yorqin davrlarini bilib olamiz. Hamda G‘aznaviylar davlati tarixiy ildizlari va
bugungi kundagi bu davlatning o rganilishiga bag‘ishlangan. Bu bo limda X-XII
ʻ ʻ
asrlarda O rta Osiyo va Janubiy Osiyoning ayrim hududlarini nazorat qilgan islom
ʻ
imperiyasi bo lgan G aznaviylar davlati tarixining o ziga xos xususiyatlari ko rib
ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqiladi. Bilamizki, G‘aznaviylar an’anaviy islom ma’muriy amaliyotlarini
mahalliy urf-odatlar va yangiliklar bilan uyg‘unlashtirgan murakkab boshqaruv
tizimidan foydalanganligini ta’kidlashadi. Bu kurs ishida birlamchi manbalar va
tarixiy ma lumotlar tahlili orqali G aznaviylar davlatining asosiy xususiyatlari,
ʼ ʻ
jumladan, hokimiyatning markazlashganligi, rasmiy tili sifatida fors tilidan
foydalanishi, mahalliy hokimlar va amaldorlar tarmog iga tayanishi va boshqa
ʻ
1 Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2 Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.:2016,-
ʻ
B.5
2

marmarlarning samarali kelib chiqishi va sanasi haqidagi farazlarni ilgari surish
imkonini beruvchi bir qancha qiziqarli jihatlarni ochib beradi.
12. Amir Arjomand Said 10
. “The Salience of Political Ethic in the Spread of
Persianate Islam.” Journal of Persianate Studies 1, no. 1 (2008): 5-29.
Fors islomi IX asrning so nggi o n yilliklaridan boshlab Eronda mustaqilʻ ʻ
monarxiyalarning kuchayishi va davlat shakllanishi bilan chambarchas bog‘liq
holda rivojlandi. Siyosiy axloq va davlatchilik me’yorlari Somoniylar va
G‘aznaviylar davrida rivojlanib, boshidanoq fors islomining asosiy tarkibiy qismini
tashkil etgan. Islom dini XIII asrda Dehli sultonligi ostida Hindistonga, XV asrdan
keyin esa Malayziya va Indoneziya sultonliklariga tarqalgach, fors siyosiy axloqi
uning ikki muhim tarkibiy qismidan biri bo lib, ikkinchisi so fiylik edi. Hindiston
ʻ ʻ
hukmdorlari uchun davlat tuzish bilan shug‘ullanadigan ko chib kelgan fors
ʻ
byurokratik sinfi ushbu siyosiy axloqning tashuvchisiga aylandi va uni to liq va
ʻ
qirollik va adolat ramzlari va institutlari bilan birga olib keldi. Islomning sharqqa
tomon kengayishi davom etishi bilan Fors siyosiy axloqi va qirollik institutlari
Hindistondan tashqarida keng tarqalgan Malay dunyosiga tarqaldi.
13. Ingenito, Domenico 11
. “A Marvelous Painting”: the Erotic Dimension of
Sa’di’s Praise Poetry.” Journal of Persianate Studies 12, no. 1 (December 5, 2019):
103-66.
Ushbu maqola Sa diyning kam o rganilgan panegirik asariga yondashadi.
ʼ ʻ
Hissa saroyning siyosiy, axloqiy va estetik qadriyatlarini aks ettiruvchi ijro matni
sifatida forsiy qasidani o rganishga kelganda deyarli e’tibordan chetda qoladigan
ʻ
enkomiastik modallikka qaratilgan. Bu modallik, birinchi navbatda, havaskor
bo lib, g‘aznaviylar va so nggi Saljuqiy maqtov she’rlarining standart erotik
ʻ ʻ
nutqini Sa’diyning asl teorerotik lirikasi bilan uyg‘unlashtiradi, bu asosan uning
g‘azallari orqali mashhurdir. Bu tanqidiy yondashuv Sa diy va Sa diyning aksariyat
ʼ ʼ
adabiy faoliyatiga homiylik qilgan ikki yosh hukmdor: Salg uriylar shahzodasi
ʻ
Sa d ibn o rtasidagi saroy suhbatlari bilan bog liq bo lgan turli qasidalarda uning
ʼ ʻ ʻ ʻ
10 http://dx.doi.org/10.1163/187471608784772751
11 http://dx.doi.org/10.1163/18 747167 - 12341335
14

kelgan. Siyosat va dinning har ikki jihatiga ega bo lgan shaxslardan biri Siston vaʻ
Eronning sharqiy mamlakatlaridagi shofeiylik dinining buyuk fiqhi, G‘aznaviylar
saroyiga kirib, yuksak mavqega ega bo lgan Xoja Abu Bakr Hassiriydir. U
ʻ
Sultonning siyosiy va diniy masalalarda maxsus maslahatchisi edi. Ushbu masalani
hisobga olsak, ushbu tadqiqot ushbu asosiy savolga javobga mos keladi: Abu Bakr
Hosiriy Sharqiy Erondagi Shofeiy dinining maslahatchisi va buyuk huquqshunosi
sifatida G‘aznaviylar saroyida qanday siyosiy va diniy rol o ynagan? U Sulton
ʻ
Mahmud G‘azniy va uning o g‘li Sulton Mas’ud saroyida asosiy va ta’sirchan rol
ʻ
o ynagan deb taxmin qilamiz. Tadqiqot usuli tavsifiy-tahliliy bo lib, ikki adabiy-
ʻ ʻ
tarixiy manbaga (Divon Farroxi Sistoniy va Bayhaqiy tarixi) asoslanadi. Siyosat va
din o rtasidagi bog liqlik hamda hukmdorlarni qonuniylashtirishda fiqhiy va diniy
ʻ ʻ
yetakchilarning roli tufayli Xoja Abu Bakr Hassiy G aznaviy hukmdorlarining
ʻ
siyosiy va diniy qarashlarini jamoatchilik fikrida qonuniylashtirishga qaratilgan
siyosiy strategiyasiga katta hissa qo shgan. G‘aznaviy hukmdorlarining Xoja Abu
ʻ
Bakrdan bo lgan qo llab-quvvatlashi va uning diniy g‘oyalari shofiy dinini targ‘ib
ʻ ʻ
qilish va uning diniy raqiblarini chetlab o tishda muhim rol o ynadi.
ʻ ʻ
8. Dabiri, Ghazzal 6
. “TheShahnama: Between the Samanids and the
Ghaznavids.” Iranian Studies 43, no. 1 (February 2010): 13-28.
Hujjat “Shohnoma”ning dastlabki qabul qilinishi haqidagi apokrifiy
hikoyalarni qayta ko rib chiqadi, shundan keyingina “Shohnoma” uzoq hikoyaviy
ʻ
she’rlar e’tiborga sazovor bo lganidan keyingina mashhur bo lgan. durdona asari
ʻ ʻ
sifatida e’tirof etildi. Maqolada Somoniylar davrida va undan oldin yozilgan bir
qancha tarixlarning tuzilishi va mavzulari tahlil qilinib, ularni “Shohnoma” va
undan keyin yaratilgan tarix va dostonlarning mazmuni bilan qiyoslab,
“Shohnoma” ning dastlabki qabul qilinishi Sulton Mahmud G‘azniyga bog‘liq
emasligini ta’kidlaydi. yolg‘iz. Unda yana bir bor ta’kidlanishicha, “Shohnoma
”ning maqsadi, mazmuni va ijrosi undan oldingi va keyingi o n yilliklarda
ʻ
yaratilgan tarix va she’riyatdan farq qiladi, bu esa uning qabul qilinishi va mashhur
6 http://dx.doi.org/10.1080/00210860903451196
11

Ushbu tadqiqotning tahlili va natijalari G‘aznaviylar davlati boshqaruvining
o ziga xos jihatlarini, jumladan, islomiy ma’muriy amaliyotlar va mahalliyʻ
urfodatlar va yangiliklarning uyg‘unligi, markazlashtiruvchi va
markazsizlashtiruvchi kuchlari, kuchli va zaif tomonlarini ko rsatadi. G‘aznaviylar
ʻ
davlati islom boshqaruvi tarixida muhim bo lim bo lib, uning merosi mintaqaning
ʻ ʻ
madaniy va intellektual an'analariga ta’sir qilishda davom etmoqda.
I.2. Xorijiy tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlatining tarixini o rganilishi
ʻ
G‘aznaviylar davlati tarixi bo yicha bir qancha tadqiqotlar va tadqiqotlar olib
ʻ
borilgan, jumladan:
1. Klifford Edmund Bosvort tomonidan yozilgan “The Ghaznavids: Their
Empire in Afghanistan and Eastern Iran, 994-1040” 3
(“G‘aznaviylar:
Afg‘oniston va Sharqiy Eronda ularning imperiyasi, 994-1040”): Bu kitob
G‘aznaviylar davlati, jumladan, uning siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatlari haqida
to liq ma’lumot beradi.
ʻ
2. Fred M.Donnerning “The Development of Administrative Structures in the
Early Islamic Empire” (“Ilk islom imperiyasida ma’muriy tuzilmalarning
rivojlanishi”): Ushbu maqolada ilk islom imperiyasi, jumladan, G‘aznaviylar
davlatidagi ma’muriy tuzilmalarning rivojlanishi ko rib chiqiladi.
ʻ
3. Fotima Mernisiyning “The Ghaznavid Empire and It’s Relations with the
Abbasid Caliphate” (“G‘aznaviylar saltanati va Abbosiylar xalifaligi bilan
aloqalari”): Bu maqola G‘aznaviylar davlati va Abbosiy xalifaligi o rtasidagi
ʻ
munosabatlar, jumladan, ularning ma’muriy amaliyotlarini o rganadi.
ʻ
4. Homa Katuzyanning “The Ghaznavids and the Art of Persian Poetry”
(“G‘aznaviylar va fors she’riyati san’ati”) kitobi: Bu kitobda G‘aznaviylar
davlatining fors adabiyotiga homiyligi va uning fors she’riyati rivojiga ta’siri
haqida so z boradi.
ʻ
3 Bosworth, C. E. (1963). The Ghaznavids: Their empire in Afghanistan and eastern Iran 994- 1040. Edinburgh
University Press.
9

I.BOB. TOJIKISTONDA G‘AZNAVIYLAR DAVLATI TARIXIGA
E’TIBOR
I.1.G‘aznaviylar davlatining Tojikiston hududidagi siyosiy va madaniy
ta’siri
G aznaviylar davlati X-XII asrlarda O rta Osiyo va Janubiy Osiyoning kattaʻ ʻ
qismini nazorat qilgan o rta asrlardagi islom imperiyasi edi. U Xurosondagi
ʻ
Somoniylar hukmdorlariga qul bo lib xizmat qilgan turk jangchisi Alptegin
ʻ
tomonidan asos solingan. Somoniylar sulolasi parchalanganidan keyin Alptegin
Afg onistonning sharqiy qismidagi G azna shahrini egallab, G aznaviylar davlatiga
ʻ ʻ ʻ
asos soldi. G aznaviylar Alpteginning vorisi Mahmud G aznaviy boshchiligida
ʻ ʻ
Hindiston yarimorolini bosib olish va mintaqadagi hind ibodatxonalarini talon-taroj
qilish kabi qator harbiy yurishlar orqali o z hududlarini kengaytirdi.
ʻ
G‘aznaviylar o zlarining harbiy qobiliyatlariga qaramay, o zlarining
ʻ ʻ
murakkab boshqaruv va boshqaruv tizimi bilan ham mashhur. G aznaviylar davlati
ʻ
markazlashgan imperiya bo lib, o z hududlarini boshqarishda mahalliy hokimlar va
ʻ ʻ
amaldorlar tarmog iga tayangan. G‘aznaviylar davlatining boshqaruvi islom
ʻ
ma’muriy amaliyotlari va mahalliy urf-odatlar va yangiliklarning o ziga xos
ʻ
aralashmasi edi. G aznaviylar madaniy va ma rifiy ishlarga homiylik qilganlar, bu
ʻ ʼ
esa ular hukmronligi davrida fors adabiyoti va san atining gullab-yashnashiga
ʼ
sabab bo lgan.
ʻ
Ushbu insho G‘aznaviylar davlati boshqaruvining o ziga xos jihatlarini ko rib
ʻ ʻ
chiqishni maqsad qilgan. Inshoning birinchi qismida G‘aznaviylar davlatida
hokimiyatning markazlashuvi va boshqaruvda sultonning roli ko rib chiqiladi.
ʻ
Ikkinchi bo limda G‘aznaviylar davlatining rasmiy tili sifatida fors tilidan
ʻ
foydalanish va uning boshqaruvga ta’siri haqida so z boradi. Uchinchi bo limda
ʻ ʻ
G‘aznaviylar davlati hududlarini boshqargan mahalliy hokimlar va amaldorlar
tarmog‘i haqida so z boradi. To rtinchi bo limda G aznaviylarning madaniy va
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma rifiy ishlarga homiyligi muhokama qilinadi. Nihoyat, insho G‘aznaviylar
ʼ
4

madaniy siyosiy aloqalarni tiklash orqali uzilgan imperiyani yanada mustahkam
asosda tikladi. Ibrohim va uning vorislari davrida imperiya barqaror osoyishtalik
davriga ega edi. O zining g‘arbiy erlaridan mahrum bo lgan u Shimoliy Hindistonʻ ʻ
bo ylab
ʻ bosqinlar natijasida to plangan boyliklar tufayli tobora k ʻ uchayib bordi va u
erda Malvadagi Paramara va K annaujning Gahadvala kabi h ind hukmdorlarining
qattiq qarshiliklariga duch keldi. U 1098-yilgacha hukmronlik qildi 30
.
Mas’ud III o n olti yil davomida shoh bo ldi, uning hayotida hech qanday
ʻ ʻ
muhim voqea yuz bermadi . M as’ud Sulton Mas’ud III saroyini v a G‘azna
minoralaridan birini qurdirdi . D avlatdagi zaiflik alomatlari 1115-yilda vafot
etganida yaqqol namoyon bo ldi, o g illari o rtasidagi ichki nizolar Sulton
ʻ ʻ ʻ ʻ
Baxromshohning s aljuqiylar vassali sifatida taxtga chiqishi bilan yakun topdi.
Bahromshoh 1117-yilda G‘azna jangida t axt uchun ukasi Arslonni mag‘lub etdi 31
.
Sulton Bahromshoh G‘aznaviylarning so nggi podshohi bo lib, o ttiz besh yil
ʻ ʻ ʻ
davomida G‘aznaviyning b irinchi va asosiy poytaxti bo lgan G‘aznani boshqargan.
ʻ
1148-yilda u G‘aznada S ayfiddin Suriy tomonidan mag‘lubiyatga uchrad i, ammo
keyingi yili u poytaxtni qaytarib oldi. Shohning kuyovi bo lgan akasi
ʻ
Qutubbuddinning o limi uchun qasos olish maqsadida 1151-yilda G uriy podshohi
ʻ ʻ
Alaiddin Husayn shaharni zabt etadi, ammo kichik jinoyati uchun omma o ldida
jazolanadi va o ldiriladi. Keyin Alaiddin Husayn shaharni vayron qilib, uni 7 kun
ʻ
davomida yoqib yubordi, shundan so ng u “Jahonsuz” (“Jahon kuydiruvchisi”)
ʻ
nomi bilan mashhur bo ldi. G‘azna Bahromga yordamga kelgan saljuqiylar
ʻ
aralashuvi bilan G‘aznaviylar qo liga qaytarilgan. G‘aznaviylar bilan G‘aznaviylar
ʻ
bilan kurash keyingi yillarda ham davom etdi, chunki ular G‘aznaviylar hududini
tishlab tashladilar va G‘azna va Zobuliston G‘uridlar tomonidan qo lga
ʻ
olinmaguncha bir guruh O g‘uz turklariga boy berildi. G‘azna taxminan 1170-yilda
ʻ
G‘uriylar qo liga o tdi
ʻ ʻ 32
.
30 Bosworth, C.E. (2006). "Ghaznavids" . Encyclopaedia Iranica.
31 Bosworth, C.E. (2006). "Ghaznavids" . Encyclopaedia Iranica.
32 Mohammad Habib (1981). K. A. Nizami (ed.). Politics and Society During the Early Medieval Period: Collected
Works of Professor Mohammad Habib . People's Publishing House. p. 109.
21

1163-yilda G‘aznaviy qulagandan so ng, G‘aznaviylar o zlarini ʻ ʻ Lahorda
o rnatdilar, u G‘aznalik Mahmud tomonidan bosib olinganidan beri Hindiston
ʻ
hududlari uchun mintaqaviy poytaxti bo lib, u kech G‘aznaviylarning yangi
ʻ
poytaxti bo ldi. Hindistonning shimoli-g‘arbiy qismidagi g‘aznaviylar hokimiyati
ʻ
1186-yilda G‘uriylar Muhammad G‘uriy tomonidan Lahorni zabt etgunga qadar,
so nggi G‘aznaviy hukmdori Xusrav Malikni taxtdan ag‘darib tashlaguncha davom
ʻ
etdi. Xusrav Malik ham, uning o g‘li ham 1191-yilda Firuzkuhda qamoqqa
ʻ
tashlangan va g‘aznaviylar nasl-nasabini yo q qilib, qatl etilgan
ʻ 33
.
II.2. Mahmud G‘aznaviy humronlik tarixi va uning Tojikistonlik olimlar
tadqiqotlarda o rganilishi
ʻ
Sobiq sovet davri tarixshunosligida G‘aznaviylar, xususan mazkur davlatning
eng yorqin namoyandasi Mahmud G‘aznaviy shaxsi to g‘risida umumiy hamda
ʻ
biryoqlama salbiy qarash ustunlik qilgan. Darslik va adabiyotlarda Mahmud
G‘aznaviyni asosan “talonchi”, “zo ravon hukmdon” deb ko rsatish odat tusiga
ʻ ʻ
kirib qolgan edi. Mavzuning manbashunosligiga to xtalganda, bu sulola tarixi Abu
ʻ
Said Gardiziyning “Zayn ul-axbor”, Abulfazl Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy”
asarlarida ko proq o z aksini topganligini ta’kidlash joiz. Shu bilan birgalikda,
ʻ ʻ
Nizomulmulkning “Siyosatnoma”, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Chahor
maqola”, Ibn al Asirning “Al-Komil fit-tarix” va boshqalarda ham G‘aznaviylar
davlati xususida tegishli ma’lumotlar uchraydi.
Somoniylar hukmronligi davridayoq sobiq turkiy qul (g‘ulom) lardan tashkil
topgan gvardiya saroy hayoti, umuman mamlakat siyosiy hayotida muhim rol
o ynay boshlagan edi. Ushbu gvardiyaning boshlig’i hojib ham ahamiyatli lavozim
ʻ
egasi bo lgan. Hojiblaming eng kattasi - Hojibi buzurg (ulug‘ hojib) bo lib, u eng
ʻ ʻ
yuqori davlat amaldorlaridan biri bo lgan. Hojiblar ichida Alptegin alohida
ʻ
salohiyat egasi bo lib, 35 yoshidayoq Xuroson sipohsolori darajasiga ega edi,
ʻ
qo lida 2700 nafar harbiy askarlari bo lgan. U keyinchalik Abdu.lmalik I davrida
ʻ ʻ
(954-961) katta mavqe va ulkan yer mulklar egasiga aylandi.
33 Bosworth, C.E. (1977). The Later Ghaznavids. Columbia University Press. p. 131.
22

ular fors tilini madaniyat va boshqaruv tili sifatida qabul qilganlar. Fors tilidan
rasmiy til sifatida foydalanish islom olamida yangi hodisa emas edi. Ilk islom
xalifalari boshqaruv tili sifatida arab tilidan foydalangan, ammo vaqt o tishi bilanʻ
fors tili islom olamida adabiyot va madaniyatning muhim tili sifatida paydo
bo lgan.
ʻ
Fors tilining G‘aznaviylar davlatining rasmiy tili sifatida qabul qilinishi uning
boshqaruvi uchun bir qancha oqibatlarga olib keldi. Birinchidan, bu
G‘aznaviylarga o z imperiyasining turli xalqlari bilan yanada samarali muloqot
ʻ
qilish imkonini berdi. Fors tili O rta Osiyo va Janubiy Osiyoda keng tarqalgan va
ʻ
tushunarli bo lgan va uning rasmiy til sifatida qo llanilishi G aznaviylar
ʻ ʻ ʻ
ma muriyatining o z fuqarolari bilan muloqotini osonlashtirgan.
ʼ ʻ
Ikkinchidan, fors tilining rasmiy til sifatida qabul qilinishi fors madaniyati va
adabiyotining taraqqiy etishiga yordam berdi. G‘aznaviylar fors shoir va olimlariga
homiylik qilganlar, bu ularning hukmronligi davrida fors adabiyoti va san’atining
gullab-yashnashiga sabab bo lgan. Fors tili va adabiyoti G‘aznaviylar elitasining
ʻ
o ziga xosligining muhim manbasiga aylandi va u G‘aznaviylar davlatining
ʻ
xilmaxil xalqlari o rtasida umumiy madaniy merosni yaratishga yordam berdi.
ʻ
Ammo fors tilining rasmiy til sifatida qo llanilishining ham kamchiliklari bor
ʻ
edi. Bu hukmron elita bilan turli til va shevalarda so zlashuvchi oddiy xalq
ʻ
o rtasida lingvistik tafovutni yuzaga keltirdi. Bu lingvistik tafovut ba’zan hukmron
ʻ
elita va oddiy odamlar o rtasida tushunmovchilik va aloqa muammolarini keltirib
ʻ
chiqardi.
G‘aznaviylar davlati o z hududlarini boshqarishda mahalliy hokimlar va
ʻ
amaldorlar tarmog‘iga tayangan. Imperiyaning bepoyonligi, xalqlari va
madaniyatlarining xilma-xilligi markaziy ma’muriyat boshqaruvning barcha
jabhalarini boshqarishni imkonsiz qildi. G aznaviylar davlati bir necha viloyatlarga
ʻ
bo lingan bo lib, ularning har birini mahalliy hokim yoki malik boshqarar edi. Bu
ʻ ʻ
gubernatorlar soliq yig‘ish, tartibni saqlash, o z viloyatlari ishlarini boshqarish
ʻ
bilan shug‘ullanganlar.
6

bo ldi. Mahmud G‘aznaviy Qodirxon uchun oltinlar bilan bezatilgan chodirʻ
tayyorlatib uning ichki va tashqi tomonlarini hayratomuz tarzda yasattirdi. Chodir
haqiqatdan kutilganidan ham ortiqcha salobat va go zallik bilan bezatildi.
ʻ
Mahmud G‘aznaviy tayyorlagan turli-tuman sovg‘alar Qodirxonni lol
qoldirdi. Bu qarorgohga yetib kelgach Qodirxon bu bebaho sovg‘alarni ko rgach
ʻ
Mahmud G‘aznaviydek saxiy va qudratli podshoh oldida uyalib qolmaslik uchun
o z qo l ostidagi barcha boyliklarni to plashga buyuruq beradi. Qodirxon juda ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ
miqdorda pul, oltinlar bilan bezatilgan egar-jabuq va boshqa boyliklarni yig‘ib
Mahmud G‘aznaviyga yuboradi. Bu Mahmud G‘aznaviyning katta diplomatik
g‘alabasi edi.
Hikoya qiladilarki Mahmud G‘aznaviy doim may iste’mol qilishidan yuzi
sariq ekan. Qiyofasi xunuk, yuzi tortilgan, bo yni uzun, burni cho ziq ekan. Bir
ʻ ʻ
kuni u ertalab u o z xujrasida namoz o qish uchun o tiradi. Oldiga oyna va taroq
ʻ ʻ ʻ
qo yilgan, bir qul ham xizmatiga hozir edi. Vaziri Ahmad Xasan xujra eshigidan
ʻ
kirib salom beradi. U Mahmud G‘aznaviyning yoniga o tiradi. Mahmud G‘aznaviy
ʻ
oynaga qarab o z yuzini ko rib tabassum qilib deydi: “Bilasanmi odamlar meni
ʻ ʻ
yomon ko radi deb qo rqaman, chunki chiroyli emasman. Odamlar odatda go zal
ʻ ʻ ʻ
yuzli shohlarni yaxshi ko radi. Endi men nima qilishim kerak?”. Shunda vaziri
ʻ
Ahmad Xasan javob beradi: “Oltinni dushman deb bil. Shunda odamlar seni
o zlariga do st tutadi. Mahmud xayru-saxovat bilan taom yeyishga qo l uradi va
ʻ ʻ ʻ
odamlar uni yaxshi ko rib maqtaydilar. Unga buyuk ishlar va xazinalar nasib
ʻ
qiladi. Bir kuni Mahmud G‘aznaviy vaziri Ahmad Xasanga aytadi: “Men oltin-u
kumushdan qo l tortimu, ikki olam qo l ostimga o tdi. Dunyo boyligini hech narsa
ʻ ʻ ʻ
deb bildim va ikki jahonda aziz bo ldim”. Sulton degan nom hali u paytda yo q edi.
ʻ ʻ
Islom olamida eng birinchi bo lib “Sulton” nomini Mahmud G‘aznaviy olgan
ʻ
ekan 37
. U xudoni sevuchi va limning do sti, odil, pokdin va g‘oziy shoh edi.
ʻ
Mahmud G‘aznaviy Hindiston va boshqa yurtlardan olib kelingan o ljalarni ko p
ʻ ʻ
hollarda obadonchilik hamda qurilish ishlariga sarflagan. U G‘aznada davlat
37 Nizomulmulk “Siyosatnoma”-T.:2008,-B.51
27

millatning omonligi”) degan faxriy unvon va Xuroson hokimiigiga yorliq, bayroq
va nog‘ora yuboradi.
O z navbatida, Mahmud G‘aznaviy ham Abbosiylar xalifasini rasman tan olib,ʻ
uni payg‘ambar avlodi sifatida qadrlaydi. Bu esa Mahmud G‘aznaviy davlatining
to liq mustaqilligidan darak berardi.
ʻ
Mahmud G‘aznaviy Abulqosim Mahmud ibn Sobuqtegin (967-1030) haqida
to xtaladigan bo lsak u G‘aznada tavallud topgan turkiy davlat arbobi va harbiy
ʻ ʻ
sarkarda. G‘aznaviylar davlati hukmdori (998-1030). Mahmud G‘aznaviy
Sobuqteginning o g‘li bo lib, yoshligida otasidan harbiy san’atni puxta egallagan.
ʻ ʻ
Mahmud G‘aznaviy hukmronligi davrida u tomonidan olib borilgan keng
ko lamdagi istilochilik siyosati natijasida 1186-yilgacha 200 yildan ortiq hukm
ʻ
surgan va faoliyatiga g‘uriylar nuqta qo ygan buyuk g‘aznaviylar davlati barpo
ʻ
etildi. Mahmud G‘aznaviy hukmronligidagi yuksalish davrida g‘aznaviylar
davlatining chegaralari g‘arbda va shimoli-g‘arbda Ray va Isfaxon shaharlari
hamda Orol dengizi bilan birga g‘arbiy Erongacha cho zilgan, janubi-sharqda
ʻ
Hindistonning kattagina qismini o z ichiga olgan edi.
ʻ
V.V.Bartoldning ma’lumotlariga ko ra, Mahmud G‘aznaviy 999-yilning
ʻ
oktyabr-noyabr oylarida tantanali ravishda taxtga o tirgan. Boshqa tadqiqotchi
ʻ
K.E.Bosvort esa bu voqea 998-yilda sodir bo lgan deb ko rsatadi. Bu davrda
ʻ ʻ
Mahmud G‘aznaviy xalifa Muqaddirdan Xurosonni boshqarish uchun yorliq
hamda “Saltanat tayanchi va musulmonlar jamiyatining ishonchli vakili” faxriy
unvoni bilan taqdirlandi. G‘aznaviylar davlati chegaralarini kengaytirishga
qaratilgan o z siyosatini Mahmud G‘aznaviy 998-yil boshidayoq Janubiy
ʻ
Toxariston hozirgi Shimoliy Afg‘oniston hududini uzil-kesil o z mulkiga qo shib
ʻ ʻ
olish bilan amalga oshira boshladi 34
. Shundan keyin Mahmud G‘aznaviy
somoniylarning Xurosondagi barcha mulklariga ko z tikadi. Bu da’vosini u o sha
ʻ ʻ
yilning o zidayoq Nishopur shahri bilan birgalikda butun Xurosonni istilo qilish
ʻ
orqali amalga oshirdi. Lekin u ko p o tmay Hirotni o z qo lida saqlab o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
34 D.A.Alimova, E.V.Rtvladze “O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherlari”-T.:2001,-B.63
ʻ
24

bo lishida kechikish bilan izohlanadi. Bu keyingi biografiyachilarni Firdavsiyningʻ
muomalasidan o z afsuslarini Sulton
ʻ
Mahmud G‘azniga yuklashiga sabab bo ldi, u o z ma’lumotlariga ko ra unga
ʻ ʻ ʻ
hayoti davomida munosib bo lgan shon-shuhrat va shon-shuhratni rad etdi.
ʻ

9. Anooshahr, Ali 7
. “Utbi and the Ghaznavids at the Foot of the
Mountain.” Iranian Studies 38, no. 2 (June 2005): 271-91.
Islom tarixshunosligida sulolalar tarixi janrining boshlanishini, aslida, Abu
Nasr al-Utbiy tomonidan milodiy 1021-yilda yozilgan arab tilidagi Kitob al-
Yamini nomli ritorik to rga oid bir matndan kuzatish mumkin. Ammo bu davrni
ʻ
yaratuvchi kompozitsiyaga olimlarning munosabati hayratlanarli, e’tiborsiz va
ba’zida ochiqchasiga nafratlangan. Utbiy ilmining ko proq adabiy-tanqidiy
ʻ
yo nalishi XIX asr va XX asr boshlarida sharqshunoslar tomonidan olib borilgan
ʻ
va hattoki bu erda muammo yoki xususiyatni ko rsatishda foydali bo lgan
ʻ ʻ
kuzatishlarni shunchaki takrorlaydi va e’tiroz qilmaydi. tushuntirish berish yo lida
ʻ
kam ish qildi. Boshqa tomondan, ko proq tarixiy-pozitivistik savol-javob
ʻ
yo nalishi bo yicha olib borilgan tadqiqotlar, albatta, yamini tiliga to g‘ridan-
ʻ ʻ ʻ
to g‘ri zarar etkazdi, matnni yirtib tashladi va uning boyligi va ko pligini yo qotdi
ʻ ʻ ʻ
va keyin kerakli natijalarni bermagani uchun uni norozilik bilan tashladi.
“Utbiy” asarini qayta mutolaa qilish vaqti keldi, u matnning adabiy
xususiyatlarini shunchaki ko rsatish yoki yirtib tashlash emas, balki tushuntirishga
ʻ
harakat qiladi va uni yaratilgan tarixiy kontekstning mahsuli sifatida ko rsatadi.
ʻ
Birinchi navbatda, tarixiy-pozitivistik ilmiy yo nalish Yaminiga nisbatan tor adabiy
ʻ
yondoshuvlardan hali ajralmaganida, bu sohaning kelib chiqishiga (ildizlari,
demak, qat iy va tom ma noda “radikal”) qaytish kerak. Bu to siqni yo q qilgandan
ʼ ʼ ʻ ʻ
keyingina ma lum bo ladiki, Utbiyning boy burilishli tili yashirin, nozik va turli xil
ʼ ʻ
ma no va taassurotlarni, hattoki bir-birini bekor qiladigan va ma lumotlarning oson
ʼ ʼ
oshkor etilishiga qarshilik ko rsatadigan ma no va taassurotlarni keltirib
ʻ ʼ
chiqarishni maqsad qilgan. Ammo bundan tashqari, Yamini uchinchi o qish uchun
ʻ
7 http://dx.doi.org/10.1080/00210860500096337
12

madrasasi, mashhur jome masjidi, ulkan suv to g‘oni inshoatlar barpo ettiradi.ʻ
G‘azna tez orada shrqning eng go zal va obod shaharlaridan biriga aylanadi. Sulton
ʻ
Balx va Nishopurda ham bir qator qurilish ishlarini amalga oshirgan. Mahmud
G‘aznaviyning o zi turkiy, arab, fors tillarini mukammal bilgan, she’riyatdan
ʻ
xabardor bo lgan. Uning saroyida Farruxiy, Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy va shu
ʻ
singari shoir va tarixchilar ham faoliyat ko rsatishgan.
ʻ
Beruniyning eng sara asarlari ham G‘aznada dunyoga kelgan. Beruniy
Mahmud G‘aznaviy bilan ko pgina yurishlarda ishtirok etgan. XI asr muallifi
ʻ
Nizomiy Aruziy Samarqandiy o zining “Chahor maqola” nomli asarida Beruniy
ʻ
bilan Mahmud G‘aznaviy o rtasida ancha iliq munosabat bo lganligini ta’kidlaydi.
ʻ ʻ
Mahmud G‘aznaviy otasi Sobuqtegin yozib qoldirgan “Ma’naviy ulug‘vorlik
bamisoli alanga va shamol, bularning harakat va parvoz xususiyati bor. Maishat esa
qiya yerdagi qum uyumiga o xshash uning tubanlikka surilish xususiyati bor”
ʻ
degan nasixatiga ko ra ilm-fan sohasiga ham katta e’tibor bilan qaragan
ʻ 38
. Mahmud
G‘aznaviy 1019-yili musulmon olamida ilk davlat madrasasini ochib unga noyob
qo lyozmalarni to platgan.
ʻ ʻ Aslida Abul Qosim ismli fors shoiriga Firdafsiy
taxallusini bergan ham Mahmud G‘aznaviy hisoblanadi. Sulton avval Firdafsiyga
ijobiy munosabatda bo lgan. Lekin shoir ijodi uchun munosib haq olmaganligini
ʻ
ro kach qilib berilgan 60 000 kumush dirhamni aholiga taqatish orqali hurmatsizlik
ʻ
ko rsatgach Sulton bundan qattiq g‘azablanadi va uni o limga hukm qiladi. Ammo
ʻ ʻ
Firdafsiyning tavbatazarrusidan keyin ko ngli yumshab, hukmni bekor qiladi va
ʻ
uni shahardan chiqib ketishiga buyuruq beradi. Mahmud G‘aznaviy Abu Ali Ibn
Sinoning ham o z saroyida xizmat qilishini hohlagan. O z vaqtida xorazmshoh
ʻ ʻ
Ma’mundan boshqa olimlar qatorida uni G‘aznada yuborishini talab qilgan. Lekin
Ibn Sino Mahmud G‘aznaviy saroyida xizmat qilishni istamay Xorazmdan
qochishga qaror qiladi. Mahmud G‘aznaviy Ibn Sinoni o z saroyiga jalb etishga
ʻ
ko p urinadi. Hatto uning siymosini 40 nusxada qog‘ozga ko chirtirib qanday qilib
ʻ ʻ
bo lmasin uni topib keltirishga farmon beradi. Sulton Mahmud G‘aznaviylar
ʻ
davlatining ustuni edi. Mahmud G‘aznaviy davrida kuchli qo shin yuzaga kelgan.
ʻ
38 Sagdullayev.A “O zbekiston tarixi”-T.:2019,-B.388
ʻ
28

FOYDALANGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: Ma’naviyat, 2016,-B. 5.
2. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008. -
B. 176.
Mahalliy adabiyotlar:
3. Azamat Ziyo “O zbek davlatchiligi tarixi”-T.:2000, -B. 115.
ʻ
4. D.A.Alimova, E.V.Rtvladze “O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherlari”-
ʻ
T.:2001,- B. 63.
5. Karimov.Sh, Shamsutdinov.R “Vatan tarixi”-T.:2010, -B. 193.
6. Nizomulmulk. “Siyosatnoma”-T.:2008, -B. 51.
7. Sagdullayev.A “O zbekiston tarixi”-T.:2019, -B. 388.
ʻ
Chet el adabiyotlari:
1. Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006). India Before Europe. Cambridge
University Press. Asher & Talbot 2006 , p. 19.
2. Bosworth, C. E. (1963). The Ghaznavids: Their empire in Afghanistan and
eastern Iran 994-1040. Edinburgh University Press.
3. Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994-1040. Edinburgh University Press.
4. Bosworth 1963 , p. 228.
5. Bosworth, C.E. (1977). The Later Ghaznavids. Columbia University Press. p.
131.
6. Bosworth, C.E. (1994). “Rulers of Makrān and Qu
sTdār in the Early Islamic
Period”. Studia Iranica. 23 (2). Peeters Publishers: p. 203.
7. Bosworth, C.E. (2006). “Ghaznavids"”. Encyclopaedia Iranica.
8. Eaton, Richard M. (2019). India in the Persianate Age: 1000 - 1765 . Penguin UK.
ISBN 978 - 0 - 14 - 196655 - 7 . p. 29.
9. Faruki, K. H. (2010). The Ghaznavids: Their political, cultural and intellectual
life. Intellectual Discourse, 18(1), 1-18.
32

Tojikistonda G‘aznaviylar davlati tarixining o‘rganilishi

Купить