• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 86.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Ноябрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

15 Продаж

Toshkent shahri ziyoratgohlarida me’moriy yozuvlarning aks ettirilishi

o‘zaro almashib keluvchi keng taram (polosa)lari bilan alohida ajralib turadi. Masjidning bosh fasadi ham rekonstruksiya qilingan: marmar qoplamalar olib tashlangan, peshtoq perimetri bo‘ylab esa to‘g‘ri burchakli epigrafik kitobalar joylashtirilgan; ayvon o‘rnida esa vestibyul barpo etilgan. Masjid tuzilishi rejasi esa o‘zgarmadi: u asosiy xonaqohdan va uning ikkala tarafida joylashgan ikki qavatli binolardan iborat. Yana bitta xonaqoh ansamblning tagsinch qismida joylashgan. Markaziy xonaqoh baland gardishga tayangan. Unda 16 ta deraza kesakisi mavjud, faqatgina ana shu gumbazda va gumbaz ostidagi maydonda o‘yma ganchkorlik uslubida bajarilgan 6 ta bitiklar qatori joy olgan. Shuningdek, bitiklar masjid mexrobi tevaragida ham bor va devorlardagi pannolar - namoyonlarga ham yozib chiqilgan. Binoga kirish-chiqish va ichki qismlarida ganch o‘ymakorligidan tashqari, zarhal va nafis tusdagi bo‘yovchi ashyolar, petoklar va ravoklar, jumladan, relefsimon bezaklar uchun koshinlar, gumbazlar uchun maxsus suvga chidamli yashil rang bilan bo‘yalgan metall qoplamalar, qandillar, shamdonlar, o‘yma nakshli yog‘och eshiklar, panjaralar va shu kabi xilmaxil ashyolar ko‘llanilgan. Ganchkorlik va naqqoshlik ishlarini Hakimjon Inog‘omov boshchiligidagi ustalar amalga oshirgan. Masjid bitiklari Habibulloh Solih tarhlari asosida bajarilgan. Ko‘rinib turibdiki, bu me’moriy majmua o‘z tarixiga egadir. Toshkentdagi me‘moriy majmua barcha hunarmandlarining buyuk ustozi – Suzuk-Ota ga bag‘ishlangan. Bu odam butun shaharda va hatto undan tashqarida ham mashhur bo‘lgan. Suzuk Ota o‘zining iste‘dodi, odamlarni birlashtirish qobiliyati, xayrli ishlari bilan mahalliy aholi orasida katta hurmatga sazovor bo‘lgan. Majmua 1392-yilda Amir Temur davrida qurilgan masjid va maqbaradan iborat. 2019-yilda ushbu diniy binoda kapital rekonstruksiya ishlari o‘tkazildi. Yaqin-yaqingacha Suzuk ota ziyoratgohini ko‘pchilik bilmas, maqbara va eski masjid zax tortib qolgan edi. Shavkat Mirziyoev 2017 yil 26 may kuni Suzuk ota majmuasida bo‘lib, maqbara hamda masjidni rekonstruksiya qilish, atrofini obodonlashtirish bo‘yicha topshiriqlar bergan edi. 2018 yil 9 fevralda qurilishning 8 2.2. Ko‘kaldosh va Baroqxon madrasalari Xoja Ahror jome masjididan janubi-g‘arbroqda, kapimgi Shahristonning kunbotar chekkasida, Chorsu bozori uzra Toshkent shahrining eng a’lo mumtoz me’moriy inshootlaridan biri Ko‘kaldosh madrasasi (XVI asrning 60-yillari) savlat to‘kib turibdi. Madrasa nomlanishiga qaraganda, Baroqxonning o‘g‘li, Toshkent hokimi Darvishxon (1556–1578 yillar) dargohida eng oliy davlat lavozimlaridan biri bo‘lmish «ko‘kaldosh» degan mansabni egallagan, ismi sharifi aytib o‘tilmagan siymo tarafiva bunyod etilgan ko‘rinadi. Shunday bo‘lsa-da, o‘rta asrlar yuridik hujjati – 1569 yilga oid vaqfnoma Parvishxon nomidan tuzilgani ham ma’lum. Ana shu zakotnomada xonning mol-mulki birma-bir sanab o‘tilgan, madrasani ta’mirlashga, mudarrislar, talabalar va xizmatchilarni ta’minlab turishga kegapigan sarf-xarajatlar aytilib, Toshkent shahri sarhadidan tashqaridagi Qorasuv arig‘i, ana shu madrasadan janub tomonda joylashgan Hazrati Ukkosha degan manzildagi karvonsaroy va ariq, shuningdek, shahardan shimoli-sharqdagi yerlar nomma-nom qayd zgib o‘tilgan. Ana shu mulk mutavallisi etib ulamo G‘oyibnazar oxunning o‘g‘li Domla Oxunjon degan madrasa mudarrisi tayinlangan, undan keyin esa ana shu ponadonga mansub erkaklar vaqfni boshqarishni davom ettirishgan ekan?. Ko‘kaldosh madrasasi ham o‘ziga o‘xshagan boshqa Grta asrlar oliy ta’lim dargohlari singari xam turarjoy, ham jamoat maqsadidagi imorat sisoblanadi. Tuzilishi to‘g‘ri to‘rtburchak bo‘lmish ashrasaning (63x45) ajoyib va purviqor bosh peshtoqi janub tomonga qaragan. Bosh fasadni yuzaga keltirgan baquvvat peshtoq (balandligi - 30 metr)ning chuqur ravog‘i bo‘lib, ana shu ravoqni o‘ksimon peshtoq (uzunligi – 9 metr) hoshiyalab turibdi. Har ikki tarafdan peshtoqqa burchaklarida gulzasta minoralari ikki qavatli arkada – ravoqchalar silsilasi bo‘lgan azamat qanotlar taqalib turibdi. Gsasta minorachalar uchida ravoqsimon tuynukchalar bo‘lgan. Bir mahallar peshtoqning har ikkala grafida feruza koshinlar bilan qoplangan baland gumbazlar ham bo‘lgan, ana shu gumbazlar ostida zatrasa masjidi va darsxonasi joylashgan edi. Bosh fasadning ravoqchalari — tokchalari murakkab kashlar bilan bezatilgan, fasad qanotlaridagi davokchalarning tokchalari 21 2.14. Бетгер Е. К. Извлечение из книги «Пути и страны» Абу-л-Касима Ибн- Хаукаля // Труды Среднеазиатского Государственного университета им. В.И. Ленина. Археология Средней Азии. IV. Ташкент, 1957. С. 13 – 40. 2.15. Бобожонов Б., Мўминов А., Пауль Ю. Шайбонийлар қабртошларидаги битиклар. Висбаден, 1997. 2.16. Болдырев А.Н. Зайнаддин Васифи. Таджикский писатель XVI в.: Опыт творческой биогра-фии. Сталинабад, 1957. 2.17. Большаков О.Г. Город в конце VIII - начале XIII в. // Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Ленинград, 1973. 2.18. Большаков О.Г. История Халифата. Т. 4, M., 2010. 2.19. Булатова В.А., Маньковская Л.Ю. Памятники зодчества Ташкента. Ташкент, 1983. 2.20. Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса. Ташкент, 1982. 2.21. Буряков Ю.Ф., Филанович М.И. Чач и Илак // Средняя Азия в раннем средневековье. М., 1999. С. 78 - 92. 2.22. Давидович Е.А., Егани А.А., Чехович О.Д. Новые материалы по метрологии Средней Азии // История и культура народов Средней Азии. М., 1976. 2.23. Добросмыслов А. И. Ташкент в прошлом и настоящем. Исторический очерк. Ташкент, 1912. 2.24. Зияев А. Базары Ташкента. В прошлом и настоящем. Историко- архитектурный очерк. Ташкент, 2008. 2.25. Зияев А. Комплекс Хазрати имам в Ташкенте. Историко- архитектурный очерк. Ташкент, 2008. 2.26. Зияев Х. Ценные материалы по истории Ташкента // Общественные науки в Узбекистане, No 4, 1971. Thttp://www.yostlit.ifo/Texts/Dokumenty/M.Asient XVIII/1720-1740/ Nur- much_mulla_alimov/text1.htm] 2.27. Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. Полный свод истории. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П.Г.Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, введение и указатели Ш.С. Камолиддинa. T., 2006. 2.28. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. (Китаби алМасалик ва-л- Мамалик). Перевод с араб-ского языка, примечания и комментарии Н.М. Велихановой М, 1986. 33 Mavzu: Toshkent shahri ziyoratgohlarida me’moriy yozuvlarning aks ettirilishi Reja: Kirish I – BOB. Toshkentning qadimiy maqbara va me’moriy majmualari va ulardagi yozuvlar 1.1. Shayx Zayniddin bobo , Suzuk ota, Kox ota me’moriy majmualaridagi yozuvlar 1.2. Xastimom me’moriy majmuasi va undagi bitiklar II – BOB. Toshkentning qadimiy masjid va madrasalaridagi bitiklar 2.1. Xoja Ahror valiy jome masjidi va madrasasi devorlaridagi yozuvlar 2.2. Ko‘kaldosh va Baroqxon madrasalarining bitiklari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 bog‘liq. “G” shaklida qurilgan Gulbozor masjidining taxminan XVI asrga mansubligi arxeologik tekshiruvlar natijasida ham aniqlangan. Mazkur masjidni tadqiq etgan A.F.Muhitdinov to‘plagan ma’lumotlarga qaraganda, XIX asr oxiri XX asr boshlarida masjid maktab vazifasini ham bajargan. 1907 yilda masjid maktabida o‘qigan Sh.Muzaffarovning masjid imomi bo‘lgan o‘z tog‘asidan eshitganlariga qaraganda, uning qurilishi XV asrda yashab o‘tgan Shayx Muxtor valiy nomi bilan bog‘liq bo‘lgan va u Xoja Ahror jome’ masjididan ham oldin qurilgan ekan . Masjid qurilishiga ko‘ra, sodda lekin, katta gumbaz bilan yopilgan bo‘lib, xonaqoh va ayvondan iborat. XX asrning 50-80 yillarida oshxona va turli artellarning omborxonasi bo‘lgan ushbu masjid qurilish uslubiga ko‘ra, Toshkent shahrining qadimiy masjidlaridan biri bo‘lib, arxitektura yodgorligi sifatida davlat tomonidan muhofaza ostiga olingan. Masjid hozirda Chorsu bozori orqa tarafida joylashgan bo‘lib, ta’mirlash va yon-atrofni obodonlashtirish zarur. Yuqorida nomlari keltirilgan masjidlardan tashqari, 1868 va 1884 yilgi arxiv qaydnomalarida Toshkent shahridagi Balandmasjid, Mahsido‘zlik, Parchabof, Pularig‘, Ko‘nchilik, Xishtmasjid, Temirchilik mahallalaridagi masjidlarning bunyod bo‘lishi ham Xoja Ahror faoliyati bilan bog‘langan. Uncha ham yirik bo‘lmagan Xoja Ahror madrasasi jome masjid qarshisida, ko‘chaning narigi beti, Shimolida joylashgan hamda bosh peshtoqi masjidga qaragan bo‘lgan. 1451 yil asos solingan mazkur madrasa va uning faoliyati to‘g‘risida kamdan-kam materiallar saqlanib qolgan. XV asr boshlarida juma namozi ado etilganidan so‘ng madrasa supasida saroy a’yonlari, olimlar, ulamolar yig‘ilishib, «qiyomat kunida qayta tirilib, hayot baxsh etilguvchi inson zoti ma’naviy substansiyasi boqiyligi» masalasida bahslashishgan, metafizika sohasiga oid borliq masalalarini muhokama etishgan va hokazo?. XIX asrda Xoja Ahror Valiy madrasasida 80 talaba tahsil ko‘rgani ham ma’lum. Bu davrda uning vaqf mulkini Xoja Ahror Valiyning avlodlaridan biri Musoxon to‘ra Saidxon to‘ra o‘g‘li boshqarib turgan”. 19 barpo etilgan Beklarbegi madrasasi qurilishida ishla tib yuborilgan edi. Shu taxlit hujralarning soni ikki baravar qisqarib ketgan. Biroq xuddi o‘sha yili Ko‘kaldosh madrasasi toshkentlik ustalar kuchi bilan qayta ta’mirlangan. Ta’mirlash amalga oshirilgan sana ham, ta’mirlash ishlari homiysi-donatori nomi ham (amiri lashkar Shodmonbek ibn Jahongirbek), quruvchi ustalar ismlari ham (Avaz Muhammad va A’zam Vali), naqsh ustalari (Olimjon Usta Salim o‘g‘li va Koshiniy degan ismi noma’lum kishi) xattot Boboxoja tomonidan bino bosh darvozaxonasi tepasidagi Koshin plitkalarda abadiy muhrlangan. Har holda, ana shu qayta ta’mirlash jarayonida madrasa masjidi va darsxona tepasida qo‘shaloq gumbaz ham buzib tashіlangan ko‘rinadi. Ta’mirlashdan so‘ng madrasa hayoti asta-sekin izga tushib ketdi. XIX asrning 60-yillarida Qo‘qon xoni Mallaxon (Mullaxon) ibn Sheralixon (1858-1862 yillarda oliy hukmdor, 1853 yili esa Toshkentda hokimlik qilgan) ko‘kaldosh madrasasi vaqf yerlarida bir qator do‘konlarni qayta tiklash to‘g‘risida farmon bergan. Ko‘kaldosh madrasasi Qo‘qon xonlari uchun qal’a bo‘lib xizmat qilgan ham edi (1860 yili qo‘zg‘olon ko‘targan toshkentliklarga qarata bu binodan turib to‘plardan o‘t ochilgan), zambaraklar uchun maydonchalar esa uzoq vaqt Ko‘kaldosh madrasasi sharqiy fasadi supasida bo‘lgan. 1868, 1886 va 1902 yillarda Toshkentda sodir bo‘lgan kuchli zilzilalar oqibatida bosh peshtoq ravog‘i ag‘darilib tushgan. 1903 yili esa shahar aholisi mablag‘lari hisobidan bosh fasadga oid binoning tepa qismlari va hovli fasadlari ham qayta ta’mirlangan. Yig‘ilgan pul mablag‘lari atigi peshtoq ravog‘ini ta’mirlashga yetadi, peshtoqning o‘zi esa ta’mirlanmasdan qolib ketadi. Burchak Minorachalarda uncha katta bo‘lmagan guldastalar tiklangan, bosh ravoqning burchaklarida esa naqshinkor fonussimon fonarlar o‘rnatilgan. 1930 yili Ko‘kaldosh madrasasi omborxonaga aylantirilgan, keyin esa turli muassasalarning idoralari sifatida foydalanilgan. 1937 yili O‘zbekiston o‘tmish yodgorliklarini muhofaza qilish qo‘mitasi g‘arbiy fasad ta’mirlanishini amalga oshirgan, fasad devorlari butunlay ko‘chirib olin gan va qaytadan terib chiqilgan. Ana shu ta’mirlashlarning hammasi 1946 yildagi zilzila tufayli yer bilan yakson bo‘lgan. 23 esa qadama terrakota kushilgan o‘yma naqshlar bilan ziynatlangan. Fasad ning hashamdorligi olti burchakli kamgakchalardan tarkib topgan deraza panjaralari bilan ham yanada boyitilgan bo‘lgan. Ko‘kaldosh madrasasi bosh fasadiga toshsupa - binoning tashqi hovlisi tashqaridan, ichkaridan esa jamoat zallari – ikkinchi qavatda kutubxonasi bo‘lgan miyonxona – vestibyul ham taqalib turadi. Miyonxonadan tirsaksimon yo‘laklar — dahlizlar hovliga olib borgan, shu taxlit hatto darvoza lang ochib qo‘yilganda ham madrasa ichkari hovlisi tashqaridan ko‘rinmagan. Miyonxonadan kunbotar tarafda – masjid, kunchiqar tarafda esa darsxona joylashgan bo‘lgan. Madrasa hovlisi (38x27) burchaklari salpal og‘dirilgan, uning bosh o‘qida esa ancha chuqur ravoqsimon ayvonlar ochilgan. Madrasa hovlisi perimetri bo‘ylab ikki qavatda ham (80 dan ziyod) hujralar bilan o‘rab olingan, hujralarga kiribchiqish joylari birinchi qavatda ravoqsimon toqchalar, ikkinchi qavatda esa o‘ziga xos lojiya — poyostona ayvoncha bilan alohida ajratib ko‘rsatilgan. Mudarrislar va talabalar istiqomat qiladigan hujralar ancha obod bo‘lgan. Har bir hujra eshigi bo‘sag‘asida to‘g‘riburchak yoki kvadratsimon chuqurcha — poygoh bo‘lgan, hujraga kiruvchilar ana shu joyda oyoq kiyimlarini yechib qoldirishgan, ana shu poygohning o‘zida tagida obrezi - suvni shimib oluvchi quduqchasi bo‘lgan tashnov ham joy olgan. Hujralarning devorlarida esa kitoblar uchun tokchalar, ovqat va choy qaynatish uchun xonaki pechkasimon o‘choqlar – kaminlar ham bo‘lgan. Hujralar devorlarini bezab turgan kitoba bitiklar va naqshu nigorlar, afsuski, zamonlar silsilasida yo‘qlik qa’riga singib ketgan. Madrasaning hovliga qaragan fasadlari esa g‘ishtin mozaika bilan g‘aribgina bezatilgan bo‘lgan. So‘nggi yuzyillikda Ko‘kaldosh madrasasi yillar to‘zoniga uchragan, qayta tiklangan va ba’zida esa mukammal qayta ta’mirlangan. XVIII asrning birinchi choragida mazkur imorat madrasa tariqasida ishlatilmagan, tasdiqlanmagan ma’lumotlarga qaraganda, karvonsaroyga aylantirilgan ham emish. Madrasa ikkinchi qavati hujralari g‘ishtlari hijriy 1246/ milodiy 1830-31 yili Qo‘qon xoni sha’nidan Toshkent hokimi Lashkar beklarbegi tomonidan buzib, ko‘chirib olingan, mahalliy hokim hujralardan chiqqan g‘ishtlar Registon maydoni yaqinida 22 atrofida ham ravnaq topgan edi. Muhimi, kitoba bitiklar uslubi arxitekturadagi epigrafika haqida ham to‘liq tasavvur beradi. Afsuski, Toshkent shahrida qadimiy me’moriy yodgorliklar unchalik ham ko‘p saqlanib qolmagan. Bunga sabablar – ko‘p. Eng avvalo, tabiiy ofatlar (zilzila, suv toshqini) imoratlarga ziyon yetkazgan. Shaharlashuv jarayoni ham taxminiy ravishda kechgan, ya’ni oldindan pishiq - puxta o‘ylab rejalashtirilmagan. Xususan, sho‘ro davridagi mafkuraviy vaziyatlar, ya’ni dahriylik siyosati ta’sirida diniy e’tiqod bilan bog‘liq aksar yodgorliklar ham qatag‘on tegirmoniga tashlangan. Vaholangki, mutaxassislar 1868 yil boshlarida Toshkentda 250 dan ziyod masjid va taxminan 100 ta madrasa faoliyat ko‘rsatgani haqida ma’lumot beradi. Ana shu yodgorliklar, albatta, naqshlar bilan bezatilgan bo‘lishi kerak. Biroq bugunga kelib bu naqshlarning yo‘nalish va uslublari, ayniqsa, ulardagi kitoba bitik-lar haqida so‘z yuritishning imkoni yo‘q. Shuning uchun ham bir mahallar o‘rta asrlar inshootlarini ziynatlab turgan har qanday parcha (fragment) — originalligi va tabiiyligi bilan katta ahamiyatga ega. Hech bo‘lmaganda, ular o‘rta asrlar yodgorliklari qiyofasi, ayniqsa, ularning kitoba bitik-lari haqida qisman bo‘lsa-da tasavvur beradigan material sifatida tadqiqotchilar va shahar tarixi bilan qiziquvchilarning barchasi uchun nihoyatda qimmatli manba hisoblanadi. Ana shunday namunalardan biri Mingo‘rik shaharchasidan uncha uzoq bo‘lmagan joydan topildi. U o‘ymakor sopol koshin parchasi edi. Bu parcha taxminan XIV asr o‘rtalariga oid me’moriy pardozlash fragmenti bo‘lishi mumkin. Saqlanib qolgan matn mazmuniga qarab hukm chiqarish mumkinki, u masjid mehrobini bezab turgan arxitektura ziynati lavhasi bo‘lsa kerak. Parchada Qur’oni karimdagi «Al- Fotiha» surasining: «Valaz-zolliyn. Omin. Sadaqalloh(ul-azim)», degan bir necha so‘nggi kalimasi saqlanib qolgan, xolos. Nas’h xatida amalga oshirilgan bu kitoba bitikda zeru zabarlar muntazam qo‘yilmagan. Harflar oralig‘i esa guldor naqshlar va xurmo barglarisimon bezaklar bilan to‘ldirilgan. Naqshu nigor bilan bezatish usulla ri, koshinlar ranglari va husnixat uslublarida Buxoro (Bayonqulixon maqbarasi) yoki Samarqand (Shohi Zinda 30 ўзбек улус хони - марказлашган шайбонийлар давлати олий hукмдори) номи билан боg‘лиq. Baroqxon madrasasi ana shu tip va maksadda barpo etilgan binolardan yaqqol ajralib turadi: masjid va darsxona o‘rnida qurilgan ikkita maqbara, ayni mahalda madrasa – ochiq hovli tevaragida butun jussasi kovushtirilgan me’moriy majmua bo‘lishidek qoidaga ham amal qilingan. Bino tashqi gumbazlari, peshtoqlari tepa qismi qaytaqayta qurishlar va zilzilalardan ham aziyat chekkan. Shu taxlit Baroqxon madrasasi ajoyib va nafis naqshu nigorlari yo‘qlik qa’riga yuzlangan edi. Ayni mahalda eski fotosuratlarda va arxeologik kazishmalar chog‘ida aniqlangan qadamalar parchalari, shuningdek, qo‘lyozma manbalar bizga qadar saqlanib qolmagan me’moriy ziynatlarni qayta tiklamoqqa imkon beradi. Buyuk Imom Abu Bakr Muhammad ibn Ismoil alQaffol ash-Shoshiy tabarruk maqbarasi yonida Toshkent hokimlari va ularning qarindoshlari sulolaviy xilxonasini barpo etish g‘oyasi Suyunchxojaxon ko‘nglida dunyoga kelgan edi, deya taxmin qilish ham mumkin. Madrasaning janubi-sharqiy burchagida joylashgan dastlabki uncha katta bo‘lmagan maqbara-xonaqoh ham chamasi Suyunchxojaxon farmoyishiga binoan barpo etilgan ko‘rinadi. O‘lchamlari jihatidan bosiq va odmigina bo‘lmish mazkur inshootda hech qanaqa naqshu nigorlar bo‘lmagan. Salibsimon ko‘rinishdagi maqbara gumbaz bilan qoplangan, to‘rtala fasadida ham peshtoqlari bo‘lgan. Chamasi, maqbara ichida biron-bir kishi dafn etilmagan, shuning uchun ham keyinchalik undan darsxona o‘rnida istifoda etilgan. XVI asr birinchi yarmi Markaziy Osiyo me’morchiligining ajoyib namunasi bo‘lmish ikkinchi maqbara-xonaqoh esa birinchisining ta momila ziddi, desa ham bo‘ladi. Bu maqbara Suyunchxojaxonning to‘ng‘ich o‘g‘li va taxt vorisi Keldi Muhammadxon tomonidan bunyod etilgan. Maqbara uchun maxsus bitilgan kitoba matn ana shu me’moriy qaydnoma muallifi Zayniddin Vosifiy esdaliklarida saklanib qolgan: «Abulxayrxon o‘g‘li Suyunchxojaxonning xilxonasi bo‘lmish ushbu inshoot uning taxt vorisi bo‘lmish Muzaffariddin Abulg‘oziy Sulton Muhammad Bahodirxon tomonidan hijriy 935 (1528-29) yili barpo etildi. Ayni mahalda ana shu kitoba bitik mazkur inshootning o‘zida amalga oshirilgani yoki 25 majmuasi) obidalaridagi bezaklar bilan ayrim o‘xshashliklar mavjud. Bu esa ayni davrda Toshkentda ham Movarounnahr mintaqasi uslublariga ancha mos va uyg‘un keluvchi mahobatli xattotlik an’analari ustuvorlik qilganidan dalolat beradi. 31 aksinchaligi ham — noma’lum, chunki Suyunchxojaxonning o‘zi Turkiston shaxrida volidasi Robia Sulton begim maqbarasi yonida dafn etilgan. Suyunchxojaxon maqbarasi - Baroqxon madrasasining markaziy binosi - mazkur inshootga kiraverishdagi darvozaxona mehvarining aynan ro‘parasida joylashgan. Devorlarida chukur ravoqsimon toqchalari bo‘lgan kvadratsimon zali ichki yapaski gumbaz bilan nihoyalanuvchi o‘zaro kesishuvchi bag‘allar tizimi bilan qoplangan. Tashki niliy gumbaz – Ko‘kgumbaz baland silindrsimon gardishga ko‘ndirilgan va murakkab serbo‘yoq handasaviy naqshlar bilan bezatilgan bo‘lgan. Gumbaz gardishi tepa qismidan esa suls xatida bitilgan Qur’oni karim oyatlari kitoba bitiklaridan iborat taram (polosa) ham o‘tgan edi. Xonaqoh- maqbaraning to‘rtala tomonidan ham peshtoqlar qad rostlagan. Madrasa hovlisiga qaragan peshtoq ulardan asosiysi bo‘lib, qolganidan ancha baland va xushkad havoza ravog‘i ham bo‘lgan. Asosiy zal devorlari, toqchalari va gumbazi bir mahallar kundal uslubida amalga oshirilgan farovon naqshlar, serbo‘yok jilolar bilan ziynatlangan edi". Devorlar poydevorida - tosh sinch qismida esa jimjimador naqshlari bo‘lgan to‘q yashil rangdagi koshinlardan terib chiqilgan panel – farsh bo‘lgan, sinchning burchaklaridagi agalmatolitdan ishlangan nafis o‘ymakori nimustunchalar esa keyinchalik Yunusxon maqbarasiga ko‘chirib o‘tkazilgan. Bino burchaklarida esa gumbazchalar bilan qoplangan hujralar joylashgan. Maqbara ichkarisida bir necha daxmalar mavjud, ammo ularning kimlarga oidligi noma’lum. Maqbaralarni ham o‘z bag‘riga olgan madrasa buyurtmachi nomi bilan Baroqxon madrasasi deb yuritiladi. Binobarin, avvaliga janub tomondagi peshtoq va hujralar, keyin esa shimoldagi hujralar barpo etilgan. Binosozlik ishlari nihoyasiga yetganidan so‘ng 2 maqbara va 32 hujrani o‘z ichiga olgan binoning umumiy o‘lchamlari tashqi konturi bo‘yicha 82x44 metr, hovli perimetri bo‘yicha 46x27 metrdan iborat bo‘lgan. Madrasa hovlisiga to‘g‘ri olib boradigan darvozaxona tepasida mahobatli peshtoq barpo etilgan. Baroqxon madrasasiga shimol tarafdan kirish inshootlari turkumi uchta hujrali darvozaxona, janub tarafdan esa «Nomsiz» deya yuritiluvchi maqbaradan tarkib topgan. Mazkur binoning uchta peshtoqi madrasa 26 1.2. Xastimom me’moriy majmuasi Toshkentdagi eng yirik me’moriy majmuaning vujudga kelishi - Movarounnahrning eng mashhur ulamo, fakix, muhaddis va shoirlaridan biri Abu Bakr Muhammad ibn Ali al-Qaffol al-Kabir ashShoshiy ash-Shofe’iy (904–976 yillarda yashagan) dafn etilishi bilan bog‘liq. Kaykovus arig‘idan sug‘oriladigan bu joy X asrda «shahriston» – «rabot ud-doxil»ning shimoliy ostonasi bo‘lgan, keyinchalik esa shahar Sebzor tarixiy dahasining shimoli-sharqiy kismi hisoblangan. Mana, ming yildan oshibdiki, Imom Muhammad al-Qaffol ash-Shoshiy maqbarasidan ziyoratchilar kadami uzilmaydi. Makbaradan janubda va g‘arbda mahalliy aholi vakillari va aziz avliyo zotga yakinrok bo‘lishni istagan kishilarning kabrlari xam joylashgan bo‘lgan. Mazkur bino bir necha marta kayta barpo etilgan, mavjud yodgorlik esa shayboniylar sulolasi nomidan Toshkent hokimi Navro‘z Ahmadxon yoki Barokxon tomonidan bunyod etilgan. Maqbaradan uncha uzoq bo‘lmagan yerda chillaxona ham mavjud bo‘lgan, Chillaxona esa yerosti yo‘lagiga o‘xshash moslama – lahm orqali shahar sarhadidan tashqarida joylashgan Shayx Zayniddin maqbarasi bilan tutashgan bo‘lgan 11 . XVI asrning birinchi choragida Al- Qaffol ash-Shoshiy yodgorlik xilxonasidan janub tarafda xuddi o‘sha Navro‘z Ahmadxon tomonidan va Baroqxon madrasasi nomi bilan barpo etilgan inshoot tarkibiga kiritilgan yana ikkita makbara vujudga kelgan. 1579 yili shayboniylar sulolasi oliy hukmdori Abdullaxon II bir necha marotaba Al-Qaffol ash-Shoshiy maqbarasini ziyorat kilishga kelgan, maqbara binosidan shimol tarafda Al-Qaffol ash-Shoshiy avlodlaridan biri Shayx Bobo hoji sharafiga yangi maqbara tiklash to‘g‘risida farmoyish bergan. Muhim jihati shundaki, yangi bino xam amalda ulug‘ ajdod maqbarasining aynan o‘xshash bir nusxasi bo‘lgan 12 . XVI asrda yodgorlik- ziyoratgox majmuasi obodonlashtirilgan bir hududga aylangan, xovuzlari va ariklari bo‘lgan istirohat – sayilgohni o‘zida gavdalantirib turgan. Majmua kurilishining keyingi bosqichi esa XIX asrga to‘g‘ri keladi. Uning shimoli-sharqiy tarafida yirik Namozgoh masjidi qurildi. 1273/856-1857 yili 11 М.Е.Массон. Прошлое Ташкента. 123-бет. 12 М.Е.Массон. Прошлое Ташкента. 131-бет. 12 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari 1.1. Мирзиёев Ш.М, Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2016, 56 б. 1.2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан курамиз. – Т.: “Ўзбекистон", 2017. - 488 б. 2. Monografiyalar, risolalar, to‘plamlar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, davriy nashrlar 2.1. Алимов Усмонхон. Хазрати Имам. Ташкент, 2013. 2.2. Акимушкин О. Ас-Сухравардийа // Ислам. Энциклопедический словарь. 1991. 2.3. Альхамова З.А., Давидович Е.А., Литвинский Б.А., Массон М.Е. Историко-археологическое изучение мавзолея Юнус-хана // Труды Среднеазиатского государственного университета. Выпуск 61. Археология Средней Азии. Ташкент, 1953. 2.4. Амиров Я. М. Отчет об археологических исследованиях на мавзолее Калдыргач-бия. Архив ГлавНПУ объектов культурного наследия Министерства по делам культуры и спорта РУз. Рукопись, Т - 3472/A - 62, 1972. 2.5. Ахмедов Б.А. Бадаи ал-Вакаи (Удивительные события) // Историко- географическая лите-ратура Средней Азии XVI – XVII вв. (Письменные памятники). Ташкент, 1985. 2.6. Бабаджанов Б. Лутф Аллах Чусти // Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. (Отв. ред. С.М. Прозоров). Т. I, М., 2006. 2.7. Бабаджанов Б., Некрасова Е. Туг // Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. (Отв. ред. С.М. Прозоров). Т. I. М., 2006. 2.8. Бабаджанов Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. Токио-Ташкент, 2010. 2.9. Бабаджанов Б., Рахимов К. Шедевры архитектурной эпиграфики Узбекистана. Ташкент, 2011. 2.10. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч., т. I. М., 1963. 2.11. Бартольд В.В. Улугбек и его время. Соч., т. 1, часть 2. М., 1964. 2.12. Бартольд В.В. Ташкент//Статьи из энциклопедии Ислама. Соч., т. III. М., 1965. 2.13. Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана. Соч., т. III. М., 1965. 32 jome’ masjidi (tarhi 91,0x35,6m, balandligi 20,0 m) kattaligi jihatidan Samarqandagi Bibixonim (tarhi 167/109m) va Buxorodagi Kalon masjididan (tarhi 126,5x81,4m) keyin O‘zbekistondagi eng katta jome’ masjidlarning uchinchisi bo‘lgan . Turli davrlardagi tabiiy ofatlar, ayniqsa zilzilalardan zarar ko‘rgan ushbu jome’ masjid bir necha bor ta’mirlangan. Xususan, Qo‘qon xoni Sheralixon (1842- 1845) davrida Solihbek dodxohning shaxsiy mablag‘i va Xoja Ahrorning vaqf yerlaridan tushgan mablag‘ hisobiga ta’mirlash ishlari amalga oshirilgan . Masjidning gumbazi Toshkentda yuz bergan 1866 yildagi zilzilada ham qulab tushgan va qayta tiklangan. Muhammad Solihxo‘janing yozishicha, Shayxontahur ko‘chasidan o‘tuvchi Katta ko‘chadagi imoratlar va bozorda, unga yaqin ko‘chadagi do‘konlar hamda Shayx Shibli arig‘idan sharqdagi yerlar Xoja Ahror jome’ masjidi va madrasasining vaqfi bo‘lib, ularni Xoja Ahror avlodlaridan Musaxonto‘ra Sayidxonto‘ra boshqargan. 1884 yilda masjidning atrofi va bozor ichida 102 ta do‘kondan yiliga 120 so‘m, masjid yaqinidagi Solihbek dodxoh avlodlariga qarashli bir saroydan yiliga 120 so‘m jami 240 so‘m vaqf daromadi hisobiga faoliyat ko‘rsatgan. Bu vaqtga kelib vaqf mulklarini boshqarish Sayidxonto‘raning boshqa bir o‘g‘li Mo‘minxonto‘ra qo‘lida bo‘lgan . Xoja Ahror jome’ masjidi 1885-1888 yillarda o‘lka ma’muriyati tomonidan 13208 rubl mablag‘ sarflanib ta’mirlangan. Jome’ masjidning 1888 yil 29 iyul juma kuni bo‘lib o‘tgan ochilish marosimida Turkiston general gubernatori N.O.Rozenbax (1884-1888), shahar qozilari - Muhiddinxo‘ja qozi, Azizlarxo‘ja qozi, Sharifxo‘ja qozi, Xudoyorxonning Toshkentda istiqomat qilayotgan o‘g‘illaridan Sayyid Aminbek, Sayyid Umarbek, Shahrisabz va Kitob beklari Jo‘rabek va Bobobek hamda boshqa taniqli kishilar ishtirok etgan. Masjidning ochilish marosimida Sebzor daha qozisi Muhiddinxo‘ja Hakimxo‘ja qozikalon o‘g‘li tantanali nutq so‘zlab shaharliklarni qutlagan . Xoja Ahror jome’ masjidi 1917 - 1924 yillarda, shaharda kechgan siyosiy voqealar jarayonida ham tarix sahifasida qoldi. Xususan, 1917 yil 27 noyabrda 16 kilinib, nashr etilmoqda. Bu kitob mutaxassislar va keng kitobxonlar ommasiga, turli davrlarda mamlakatimiz poytaxti Toshkent shaxri tarixi bilan qiziquvchi kishilarga yetarlicha foydali manba bo‘lib qoladi. O‘zbekiston poytaxti, Markaziy Osiyoning eng yirik sanoat, fan va madaniyat markazi bo‘lmish Toshkent 360 km 2 ortiq maydonni egallagan. Ajdodlarimiz Chirchiq (Turk, Barak yoki Parak, Chir) daryosi havzasi vodiysida joylashgan, daryo irmoqlari va anhorlar orqali mo‘l-ko‘l sug‘oriladigan, chorvachilik yaylovlari, dehqonchilik va bog‘dorchilik uchun yaroqli serhosil tuprog‘i bo‘lgan mazkur go‘shaga behudaga o‘rnashmagan ekan. Negaki, foydali qazilmalarga (oltin, kumush, temir, qo‘rg‘oshin, feruza va boshqa) boy bo‘lgan Ohangaron tog‘lari va qadimiy Iloq yonbag‘irlari yaqinligi butun Choch vodiysiga ancha olis zamonlardayoq odamlar ko‘chib kelib yashashiga zamin hozirlagan edi. Maqsad va vazifalari . Mavzuning asosiy maqsadi Toshkent shahridagi ziyoratgohlarda me’moriy yodgorliklarning aks ettirilishini o‘rganish va tahlil qilishdan iborat. Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi.  Shayx Zayniddin bobo, Suzuk ota, Kox ota me’moriy majmualarini o‘rganish va undagi bitiklarni tahlil qilish  Xastimom me’moriy majmuasini o‘rganish va undagi bitiklarni tahlil qilish  Xoja Ahror valiy jome masjidi va madrasasini o‘rganish va undagi bitiklarni tahlil qilish  Ko‘kaldosh va Baroqxon madrasalarini o‘rganish va undagi bitiklarni tahlil qilish Tadqiqotning obyekti va predmeti . Ushbu mavzuning obyekti Toshkent shahridagi tarixiy obidalar sanaladi. mavzuning predmeti sifatida esa Toshkent shahridagi ziyoratgohlarda me’moriy yodgorliklarning aks ettirilishini o‘rganish masalasi hisoblanadi. Ishning tarkibiy tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 3 XX asr o‘rtalari Ko‘kaldosh madrasasi uchun tub burilishlar davri bo‘ldi. U ilmiy izlanishlar o‘chog‘iga aylandi va restavratsiya qilindi. Imoratning bosh fasadi qayta tiklandi va bosh peshtoq yulduzsimon naqsh bezaklar bilan qayta ziynatlandi. Biroq burchak minoralarning guldastalari va Imoratning ikkinchi qavati hujralari qayta tiklanmasdan qolib ketaverdi. 1990 yili madrasa O‘zbekiston musulmonlari idorasi ixtiyoriga o‘tkazildi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan katta restavratsiya ishlaridan so‘ng binoning ikkinchi hayoti boshlandi. Ikkinchi qavat hujralari, hovlidagi baland ayvonlar qayta tiklandi. Janubiy peshtoqda va uning baland ravog‘i toqchalarida tuzilishi murakkab bo‘lgan koshinkor girehlar majmuasi ajoyib tarzda qayta yaratildi, shimoliy peshtoqning eng tepasida esa Qur’oni karimdan kitobalar keltirilgan koshinkor friz joylashtirildi. Hovliga yam-yashil chimzor barpo etilib, daraxt va butalar ko‘chatlari o‘tkazildi. Ko‘kaltosh madrasasi bosh peshtog‘i darvozaxonasi tepasida 1246/1831 yilda amalga oshirilgan ta’mirlash haqida guvohlik beruvchi kitoba bitik saqlanib qolgan. Madrasaga kiraverishdagi yog‘och darvozalar ham katta mahorat bilan chiroyli qilib yasalgan. Burchak minorachalarda esa guldastalar qayta tiklandi. Madrasa bosh peshtoqining naqshlari ham ancha bosiq: naqshu nigor majmuasi uni butunlay qoplab olmagan, balki peshtoq ravog‘i toqchalarida joylashgan va qo‘ng‘irsimon rangdagi terrakota qadamalar galma-galdan keladi. Peshtoqning eng tepasida zamondoshimiz Habibulloh Solih tomonidan 2006 yili amalga oshirilgan Qur’oni karim oyatlari asosidagi kitoba bitiklar joy olgan. Bugungi kunda Ko‘kaldosh madrasasi o‘zining azaliy vazifasi – ma’rifat dargohi funksiyasini bajarmoqda, ayni mahalda sayyohlar va tomoshabinlar uchun ham doimo ochiq. Бароqхон мадрасаси (XVI асрнинг 40-йиллари) барпо этилиши тарихи Тошкент hокими бўлган уч киши: Суюнчхожахон (1509–1525) ва унинг икки ўg‘ли: Келди Муhаммадхон (1525–1533) ва Наврўз Аhмадхон ёки Бароqхон (1533-1556 йилларда Тошкент вилояти hокими, 1554-1556 йилларда эса бутун 24 Xoja Ahror madrasasi bir necha marotaba qayta qurilgan, ta’mirlangan va birlamchi asl binodan faqatgina tuzilishi va tashqi o‘lchamlari (32x29) meros bo‘lib o‘tgan, xolos. XX asrning boshlariga kelganda madrasa ikkinchi qavati barham topishi asnosida kvadratsimon hovli tevaragida atigi 20 ta hujra qolgan. Hovlining bosh o‘qi tevaragida ikkita ravoqsimon ayvoncha ham joylashgan edi. Binoning janubi-g‘arbiy burchagida tahoratxona va boshqa qo‘shimcha binolari bo‘lgan xo‘jalik hovlisiga olib chiquvchi torgina yo‘lak – dahliz, madrasaning old tarafida miyonxona ayvoni, g‘arbiy tarafida esa masjid, sharqiy qismida esa darsxona ham joylashgan bo‘lgan. Fasad bag‘alsimon ravoqlari bo‘lgan katta bo‘lmagan peshtoq bilan nihoyalangan, ikki yonboshidagi devorlarida yaxlit ravoqlar ochilgan bo‘lgan. Bir mahallar ulamo ahli bahs-munozalariga guvoh bo‘lgan madrasa supasi yoki tashqi hovlisidan nomu nishon ham qolmagan. XX asr o‘rtalariga kelib Xoja Ahror madrasasi butunlay vayrona holiga kelib qolgan, shuning uchun 1954 yili butunlay buzib tashlangan, chiqqan g‘ishtlari esa Ko‘kaldosh madrasasini ta’mirlashda ishlatilgan. 2014 yili muborak Ramazon oyi arafasida «Xoja Ahrori Valiy» jome masjidi to‘liq rekonstruksiya qilindi. Masjid ichidagi yozuvlar ham yangilandi. Masjiddagi barcha matnlarni 1994 yili Mirobid Mirzarahimov yozgan. 20 2.29. Ильясов Д.Я., Ильясова С.Р. Арабские надписи на глазурованной керамике Мавераннахра IX - X вв. // Эпиграфика Востока, XXVI, M, 2001. С. 19 - 29. 2.30. История Узбекистана (XVI - первая половина XIX века). Том III., Т., 1993. 2.31. Кадырова М. Жития Ходжа Ахрара. (Отв. ред. Б.М.Бабаджанов). Рабочие документы ИФЕАК, выпуск 23. Ташкент, 2007. 34 Mahobatli maqbara – xonaqoh sharq tarafdan childaxonaga taqalib turadi. Uning tarhi to‘rtburchak tuzilishga ega bo‘lgan binosi hamma tomonidan ham peshtoqlar bilan ziynatlangan (16,0x18,0 metr, badandligi gumbaz uchiga qadar 20,7 metr). Binoning janubi-sharkdagi bosh fasadi burchaklarida guldasta ustunlar bilan mustahkamlangan eng baland peshtoq o‘z mahobati bilan alohida ajralib turadi (peshtoqning balandligi 14,5 metr). Ana shu joyda kvadratsimon xonaqohga kirish-chiqish yo‘lagi — miyonsaroy joylashgan, katta zalning to‘rtala tomonida ham yoysimon ravoqchalar bunyod etilgan. Xonaqoh yakka ko‘shqavat gumbaz bilan yopilgan. Ichki yassirok tarzda ishlangan gumbaz arkasimon bag‘allarga suyangan, tashqi gumbaz esa baland silindrsimon gardishga qo‘ndirilgan. Maqbara – xonaqohning kunjaklarida esa turlicha tuzilishga ega dumaloq, kvadratsimon, musamman va to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishdagi hujralar joylashgan. Badiiy bezaklar sirasidan amaliy bezak san’ati namunalari: kiraverishdagi qo‘shtabaqa eshik nafis o‘ymakori islimiy-nabotiy naqshlar bilan ziynatlangan. Uning tepasida nodir yog‘och panjarasi bo‘lgan deraza: mayda-mayda to‘rchalari, markazida esa pannosi - yulduzsimon girehi bo‘lgan keng-mo‘l chorcho‘p joylashgan. Turlicha tuzilishga ega bo‘lgan ganchdan ishlangan panjaralar ikkinchi darajali fasadlarning katta-kichik deraza kesakilarini ham bezab turibdi. Tarixiy-arxelogik tadqiqotlar asnosida aniqlanishicha, maqbara – xonaqoh tez-tez qayta qurilgan va ta’mirlab turilgan. Avval aytib o‘tganimizdek, uning poydevorida shoshiloq tipidagi, ehtimol, Shayx Zayniddinning avvalgi maqbarasidan yodgor bir uyum g‘ishtlar qoldig‘i topilgan. U XIV asr so‘ngida tiklangan makbara g‘ishtlari bilan yopib qo‘yilgan. Bino ichkarisi devorlarining pastki qismida XVI asrga xos devorlarning parchalari ham saqlanib qolgan 9 . XIX asr so‘ngida bino va peshtoqni ta’mirlashda yevropa andazasidagi to‘g‘ri burchakli «o‘risiy» g‘ishtdan foydalanilgan, ayni peshtoqda arkalar ravoqchalarida XVI asrga oid sirlangan koshindan ishlangan naqshlar saklanib qolgan”. Maqbara – xonaqohdagi kitoba bitiklar ancha keyin amalga oshirilgan ta’mirlashga oid. Yog‘och eshik dilalarida: «Usta Mirsharof Abdumo‘min o‘g‘li» 9 В.А. Левина-Булатова. К истории мавзолея... 75-85 бет . 6 masjid Xoja Ahrorga nisbat beriladi. Ularning 5 tasi Shayxontahur, 4 tasi Beshyog‘och va 3 tasi Ko‘kcha dahasida bo‘lgan. Bu haqda Muhammad Solihxo‘ja shunday yozadi: “Va yana bu ruknda [Shayxontahur dahasi] beshta masjid Xoja Ahror valiynikidir. Ularning ikkisi Havzbog‘ mahallasida bir-biriga tutash bo‘lib, devorlari pishiq g‘ishtdan, shiftlari yog‘ochdan. Ularning har birini alohida bittadan xonaqoh va ayvonlarga ega. Ustunlari ostiga marmar toshlar qo‘yilgan. Yana biri Bo‘rqi Sarimast valiy [mozori] yaqinida, Xishtmasjid nomi bilan atalgan. U ham pishiq g‘ishtdan bino qilingan, bir xonaqohi va ayvoni bo‘lgan. Yana bir masjid Sho‘rtepa guzarida, u ham pishiq g‘ishtdan qurilgan bo‘lib, xonaqoh va ayvondan iborat ”. Bu dahadagi Xoja Ahror masjidlarining beshinchisi deganda, Muhammad Solihxo‘ja yuqorida tilga olingan, dastlab Shayx Xovand Tahur tomonidan bunyod qilingan Oltinlik masjidini nazarda tutgan. “Tarixi jadidayi Toshkand” asarida Ko‘kcha dahasidagi Langar, Charmgaron va Mahkama masjidlari ham Xoja Ahror masjidi sifatida tilga olingan (Mahkama masjidiga quyida alohida to‘xtalib o‘tamiz). Jumladan, Xoja Ahror Langar masjidiga o‘z xalifalaridan birini tayin qilgan va masjid hovlisida uning qabri bo‘lgan. Charmgaron masjidi pishiq g‘ishtdan, darvozaxonali bo‘lib, minorasi toshdan qurilgan. Uning hujralarida talabalar istiqomat qilgan. Beshyog‘och dahasidagi Xoja Ahror masjidlaridan ikkitasi Samarqand darvoza ko‘chasida, bir biriga yaqin masofada joylashgan. Yana bir masjid esa, Ko‘kmasjid deb atalgan va uning ustunlari tagkursisi marmar toshlardan qilingan . Ushbu masjid ayvon ustunlarining rangi ko‘kimtir bo‘lgani sabab keyinchalik u Ko‘kmasjid nomi bilan mashhur bo‘lgan. Hozirda masjid xonaqoh, unga tutashgan ayvon va darvozaxonadan iborat qismi saqlangan bo‘lib, u XIX asr oxirida toshkentlik aka-uka Nodirmat va Hojimatboy mablag‘iga qaytadan qurilgan. Masjid 1995-1999 yillarda ta’mirlanib atrofi obodonlashtirilgan. “Tarixi jadidayi Toshkand” asari va arxiv hujjatlarida Chorsu bozori yaqinidagi Gulbozor masjidining bunyod bo‘lishi ham Xoja Ahror nomi bilan 18 Xulosa Ma’lumki, O‘zbekistonning islom madaniyati va ilmi oldidagi, islom merosi va yodgorliklarini asrash va yanada boyitish borasidagi mislsiz xizmatlari uchun Is- lom konferensiyasi tashkiloti tarkibidagi muassasalardan biri – Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha Xalqaro islom tashkiloti (ISESCO - AYSESKO) Toshkentni 2007 yilda Islom madaniyatining poytaxti deb e’lon qildi". Arablar istilosidan keyin Toshkent- kitoba bitiklar haqida bir narsa deyish da ham islomiy ruhdagi obidalar bunyod mushkul. etilgan. Ularda muayyan bitiklar bo‘lgani Biroq aynan ana shu IX-X asrlarda ham tabiiy. Afsuski, bu davrda qurilgan, yasalgan xushnamo sirlangan sopol idishhatto undan keyingi IX-X asrlarda qadlar hunarmandlarning yuqori malakarostlagan me’morchilik yodgorliklari ham si va yuksak badiiy dididan, shuningdek, saqlanib qolmagan. Shuning uchun ulardagi shahar muhitida arab tili nechog‘li keng tarqalganidan dalolat beradi. Sopolsoz ustalar xattotlikning chinakam durdonalarini yaratish asnosida arabiy harflarni bezash imkoniyatlaridan keng foydalangan edi. Laganlar va kosalar oq fonga qora bo‘yoq bilan geometrik chiziqlarga o‘xshashroq «qat’iy kufiy»dan tortib to nafis dekorativ «guldor kufiy» va «ajilla kufiy»gacha bo‘lgan ko‘lamda ziynatlangani ko‘zga tashlanadi. Bitiklar orasida esa saxovat va bilimdonlikni vasf etuvchi mana bunday hikmatomuz iboralar ko‘pligi e’tiborni tortdi: «Saxovat – hidoyat sohiblari fazilatidir», «Ochko‘zlik – kambag‘allik alomati», «Ko‘p so‘zlagan ko‘p xato qilibdi», «Mol-davlatning oliyjanobi – xohish-istaklar bahridan o‘tishdir». Taxmin qilish mumkinki, aytib o‘tilgan inshootlar, birinchi navbatda, diniy binolar (o‘sha davr an’analariga muvofiq) nafaqat naqshu nigorlar, qolaversa, arxeologlar tomonidan fragmentlari topib aniqlanayotgan kitoba bitiklar bilan ham ziynatlangan edi. Shu sababli Binkat (Choch, Shosh) mahobatli kitoba bitiklari umumiy uslubi haqida birdaniga hukm chiqarish ancha mushkul. Biroq, epigrafik topilmalar nomlariga qarab xulosa qilinadigan bo‘lsa, mahobatli me’moriy bitiklar yaratish borasidagi an’analar o‘sha kezlarda shahar sharoitida ham, uning tevarak 29 Qo‘qonda muxtoriyat e’lon qilingandan so‘ng, 1917 yilning 6 dekabrida Xoja Ahror jome’sida muxtoriyatni olqishlab o‘tkazilgan mitingda minglab toshkentliklar ishtirok etgan edi. Voqea guvohlarining yozishicha, Saidg‘ani Mahmud raisligida va mahalliy siyosiy arboblar - Munavvar Qori Abdurashidxonov, mulla Odil, Sherali Lapin ishtirokida o‘tkazilgan ushbu mitingda 60 ming kishi qatnashgan, masjidning ichki sahni va tomi odamlar bilan to‘lib ketgan . Ko‘kaldosh madrasasidan 40 metr shimoli-sharqda bo‘lgan Xoja Ahror jome’ masjidi binosi yaroqsiz holga tushib qolgani sababli 1954 yilda buzib tashlangan. Masjid O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 26 yanvaridagi farmoyishiga asosan qayta tiklangan va 1998 yil 16 iyulda ro‘yxatdan o‘tkazilib foydalanishga topshirilgan . Masjidning XX asr boshidagi qiyofasini esa faqat o‘sha davr fotograflari olgan suratlarida ko‘rishimiz mumkin . Shu o‘rinda shahardagi Xoja Ahrorning shahardagi boshqa masjidlar to‘g‘risida kengroq ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir. Zero XIX asr Toshkent masjidlari haqida so‘z ketganda, shahardagi Xoja Ahror nomi bilan bog‘liq masjidlar haqida to‘xtalmaslikning iloji yo‘q. Umuman olganda, Xoja Ahrorning Toshkent shahrida jome’ masjiddan tashqari yana bir mahalla masjidi ham bunyod qilgani haqida uning vafotidan oldinroq, 1490 yilda tuzilgan vaqfnomasida ham eslab o‘tilgan . Afsuski vaqfnomada jome’ va mahalla masjidi toshkentliklar orasida mashhurligi sababli ularning chegaralari ko‘rsatilmagani ta’kidlangan. Shu sababli Xoja Ahror XV asr oxirida bunyod ettirgan mahalla masjidi shaharning qaysi qismida bo‘lganini aniq aytish qiyin. Albatta, bu kabi masjidlarning ayrimlarining bunyod bo‘lishi aholi tomonidan Xoja Ahror va uning izdoshlari nomi bilan bog‘liq deb tushunilgan yoki vaqf mulklari daxlsizligini ta’minlash maqsadida Xoja Ahror nomi bilan bog‘lashga harakat qilingan bo‘lishi ham mumkin. Ayrimlari Xoja Ahrorning vaqf yerlaridan kelgan daromad hisobiga bunyod etilgan bo‘lishi ham mumkin. Lekin Xoja Ahrorning Toshkentda o‘nlab masjidlar bunyod ettirgani ayni haqiqatdir. Xususan, birgina “Tarixiy jadidayi Toshkand” asarida shahardagi o‘ndan ortiq 17 I – BOB. Toshkentning qadimiy maqbara va me’moriy majmualari 1.1. Shayx Zayniddin bobo, Suzuk ota, Kox ota me’moriy majmualari Zayniddin bobo me’moriy majmuasi (XIII, XIVXV XIX asrlar) Shayxontohur tumani, Maon Uygur ko‘chasi, Kukcha qabristoni yonida joylashgan. Tasallurga oid asarlar ma’lumotlariga ko‘ra, Shayx Zayniddin aeli 1214 yili Bag‘dod shirum dunyoga kelgan. Uning otasi – Shahobiddin Abu Hafs Umar as- Suxari (145123435) suxralari tasannuf tarikati asoschisi, mo‘tadil karaplarga ega sunniylik mazhabi targ‘ibotchisi, raxnamo murabbiy, xalifa An-Nosir (1180-1225 yillarda hukmdorlik kilgan )ning ishonchli kishisi bo‘lgan, Xalifaning diplomatik topshiriqlarini bajarish uchun gox Qoxiraga, goh Qunyogi, gox ko‘xna Urganchga va Buxoroga, Xorazmshox Muxammad saroyiga elchilikka yuborgan 1 . Birok, mohiyatan axukukshunoslik va teologiya (ilokiyotshunoslikdagi barcha masalalarda jaylari shofe’iy ulamosi - an’anastir tarafdori bo‘lib qolavergan 2 . 1215 3 yil Shahobiddin Abu Hafe Ulip Shoshga jo‘natgan, bu para poreiylarning mashhur kadamjo ziyoratgohi-Imom Abu Bakr al-Kaffol ash-Shoshiyning moxiri joylashgan. Zayniddin kuyiorifon degan maxallada mukim o‘rnashib koladi (fors-tojik tilida «Kuyi Orifon» — «Oriflar ko‘chasi» degan ma’noni anglatadi). Uning shogirdi - muridlaridan biri, keyinchalik esa xalifasi – o‘rinbosari, Shayx Nuriddin Basir 4 (646248 49 yili naifot etgan) taxsini kurganidan so‘ngra kamdan-kam sufiylarga nasib etadigan mukammalar mukammali» martabasiga erishgan. Shayx Zaynullin vafot etganidan so‘ng ixlosmallari va muridlari uning kabri ustida maqbara qurishadi. Keyinchalik, chamasi Toshkent shahrida bo‘lgan kezlarida Sohibqiron Amir Temur ana shu makbaran kayta kurdirgan ko‘rinadi 5 . 1 О. Акимушкин. Сухравардийа. 213-216-бетлар . 2 А.Д. Книи. Мусульманский мистицизм. 224-бет. 3 Ш.С. Камолиддин. Заметки... 51-бет. 4 Абу-Тахир Ходжа, Самария, 181, 25 1-бет . 5 В.А. Левина-Булатова. К истории мавзолея... 82-бет. 4 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston bugungi kunda epigrafika yodgorliklari mikdori va noyobligi jihatidan Markaziy Osiyoda yetakchi mamlakat ekani anik, ularning aksar kismi oldin o‘rganilmagan. Ijodiy guruh ko‘p yillar davomida ushbu noyob yodgorliklar yozuvlarini sinchiklab o‘rgandi va tadqiqotlarining ilk natijalarini «O‘zbekiston obidalaridagi bitiklar» nomli ko‘p jildlik nashrga jamladi. Mazkur keng ko‘lamli tadkikot loyihasining ilmiy-madaniy ahamiyati va qiymatini jahonning yetakchi olimlari bergan ijobiy takpizlari va yuksak baholarida ham ko‘rish mumkin. Xalqaro kitob ko‘rgazmalarida albomlarning namuna tarzida nashr qilingan nusxalariga katta qizikish bildirildi. Mana yuz yildirki, ko‘plab mutaxassislar ushbu bitiklarni tadqiq qilishga urinib kelmokdalar. Maxoratli ustalar tomonidan bitilgan asriy monogramma va boshqa matnlarning to‘g‘ri talkini borasida yuzaga kelgan ilmiy munozaralar bugun ham davom etmoqda. Ammo qadimiy o‘zbek zaminida joylashgan tarixiy obidalardagi bitiklarni o‘rganish shu paytgacha to‘laligicha amalga oshirilmagan, shu bilan birga chop ham etilmagan. O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi ko‘lga kiritilganidan so‘ng ilk marta qadimgi kitoba bitiklarni tadkik etish, ularni o‘kish va aniqlashtirish buyicha keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirish, shuningdek, ana shu yodgorliklarning mamlakat, mintaqa tarixida tutgan munosib o‘rnini qaytarish imkoniyati yaratib berildi. Takdim etilayotgan turkum yirik loyihaning birinchi bosqichi yakunlarini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, bu borada ishlar yana davom ettiriladi va keyingi jildlar butun O‘zbekiston obidalaridagi o‘rganilmagan kitoba bitiklarni qamrab oladi. Shu boisdan ham ushbu nashr O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining 25 yilligiga bag‘ishlanadi. Ushbu nashrga Toshkent shahri me’moriy obidalaridagi yozma bitiklarning bir qancha noyob namunalari kiritildi. Bitiklarning katta qismi ilk bora tadkik 2 Qorasaroy magistral ko‘chasiga tutashdi. Tuzilishi va uslubi jihatidan ham ular mazkur me’morchilik majmuasining tarkibiy qismiga aylanib ketdi 13 . Shu tariqa minglab mutaxassislarning sa’yharakati va kuch-g‘ayrati bilan shaharning bosh yodgorligi, diniy, ilmiy va madaniy markazi tarixida yangi hayot boshlandi, Hazrati Imom masjidiga kiraverish maydonchasida ikkita xushqad minora qad rostladi. Bu esa mazkur majmuaning Eski shahar tuzilmasida uning o‘ziga xos ulug‘vor va ustuvor mavqeini belgilab berdi. Hazrati Imom majmuasidagi kitoba bitiklar Shayx Abdulaziz Mansur muharrirligida xattotlar H. Solih, I. Muhammadov va A. Haqberdi tomonidan bajarilgan. Masjidlar gumbazlari, peshtoqlari va fasadlari «Eksperimental keramika kombinati»ning F. Mansurov boshchiligidagi me’mor rassomlari - keramistlar mehnati bilan amalga oshirildi. Binoda naqshinkor panno o‘rnatilgani uchun shaxrisabzlik ustazodalardan minnatdor bo‘lmog‘imiz kerak. 13 М.Е.Массон, Комплекс Хазрати Имам в Ташкенте. 32 38-бетлар. 14 Uning vafotidan so‘ng ustalar mahallasi Suzuk ota nomi bilan atala boshlagan. Maqbara Toshkent shahrining Shayxontohur tumanida joylashgan. XX asrda mahalla nomi “Bauman”, “Komintern”, “Qahramon” va “Obod” deb o‘zgartirilgan. Mustaqillikdan so‘ng mahallaga Suzuk ota nomi qaytarilgan. Koxota me’moriy majmuasi ning manzili: Shayxontohur tumani, Koxota ko‘chasi, 105-uy. Majmua eski Toshkentning Taxtapul qismida shu nomdagi kabriston yaqinida, Kaykovus arig‘idan janubroqda joylashgan. Masjid (16,4x13,4 metr, balandligi – 5,0 metr) 2 metr balandlikdagi supa ustida qad rostlagan, kunchiqar tarafdan kirib boriladi. Qishki xonaqoh tomini 4 ustun ko‘tarib turadi. G‘arbiy devorda mehrob ravoqchasi joylashgan. Qishki masjid binosi har ikka t a tarafdan bir va ikki qator ustunlari bo‘lgan ayvonpar bilan qurshab olingan. Ularning kapiteli frizi gullagan butalar, nok va olma naqshlari tushirilgan arkachalar bilan ziynatlangan. Uzoq vaqt mobaynida binodan boshqa maqsadlarda foydalanib kelindi. Unda navbati bilan bolalar uyi, harbiy komissariat, poliklinika joylashtirilgan. Masjid binosi ayvon bilan o‘rab olingan, yonida esa ko‘pdan-ko‘p qo‘shimcha imoratlar ham qurilgan, naqshlari yo‘qolib ketgan”. XXI asr boshlarida majmua binolari tubdan ta’mirlandi va tarhi ham yangidan tuzildi: eski darvozaplar olib tashlandi va ulardan janub tarafda burchaklarida baland qirrali minoralari — guldastalari va naqshinkor mezanasi bo‘lgan xushqad ravoqsimon peshtoq ko‘rinishida yangi darvozaxona tiklandi. Darvoza tasmasi sirtiga naqshlar ilgizarlik bilan ishlangan. Eski masjidga qo‘shimcha tariqasida ikkita katta xonaqoh qurildi, ularning mehroblari ravoqchalari tepasida o‘ymakor ganch bilan yozilgan bitiklar — «Kalimai toyyiba» naqshlangan. Chala-yarim vayrona holiga kelib qolgan eski maqbara binosi o‘rnida yangi mahobatli inshoot barpo etildi. Uning moviy rangli qadama parchinlar bilan bezatilgan gumbazi baland gardish ustiga qo‘ndirilgan, mahalla binolari tegrasida yuksalgancha uzoq-uzoqdan ham ko‘rinib turadi. Ayni mahalda maqbaraga kirish an’anaviy yo‘sinda kunchiqar tarafdan emas, kunbotar tarafdan ochilgan, Qolgan devorlarida esa ganchdan yasalgan panjaralar bilan to‘silgan ravoqsimon derazalar 10 II – BOB. Toshkentning qadimiy masjid va madrasalari 2.1. Xoja Ahror valiy jome masjidi va madrasasi Ma’lumki, ona tomondan Shayx Xovand Tahurning avlodi bo‘lgan Xoja Ahror (1404-1490) o‘zining yoshlik yillarini Toshkentda o‘tkazgan. Keyinroq Samarqandda madrasa tahsilidan so‘ng Toshkentga qaytib, ziroatchilik va savdo bilan ham mashg‘ul bo‘lgan. Xoja Ahror temuriy Sulton Abu Sa’id (1451-1469) davrida yana Samarqandga taklif qilinib, o‘z hayotining ko‘p qismini shu shaharda o‘tkazgan bo‘lsa-da, Toshkent madaniy-ma’naviy hayotida ham chuqur iz qoldirgan. Shu sababli Xoja Ahror nomi keyingi asrlarda ham Toshkent ma’naviy muhitida muhim o‘rin tutardi. Toshkentdagi Xoja Ahror nomi bilan bog‘liq ko‘plab masjidlar haqida “Tarixiy jadidayi Toshkand” asarida kengroq ma’lumotlar keltirilgan bo‘lib, ular bizga ushbu masjidlarning XIX asrdagi qiyofasini tasvirlab beradi. Xoja Ahror jome’ masjidi esa Toshkent masjidlari orasida alohida ajralib turgan va u shahardagi yirik hamda qadimiy me’moriy inshootlar sirasiga kirgan. Mazkur jome’ masjid 1451 yilda qurdirilgan. Ko‘p o‘tmay, 1454 yilda uning yaqinida Xoja Ahror madrasasi ham bunyod qilingan . O‘z vaqtida ushbu jome’ va madrasaga Xoja Ahror tomonidan Toshkent viloyatida Kuzak, Nayman, Qorasuf yeri, Qorasufi kalon, Bulug‘suf, Oqqo‘rg‘on, Xatnaylik, Hoji dorug‘a, Qo‘ng‘roq, Qoraxitoy kabi yigirmaga yaqin qishloqlardagi mulklar vaqf qilingan edi . Muhammad Solihxo‘janing yozishicha, Xoja Ahror jome’ masjidi Chorsu bozori boshida, Boboi Obrez qabrining g‘arbida joylashgan va u Ko‘kaldosh hamda Xoja Ahror madrasalari, bozor do‘konlari bilan tutash bo‘lgan. Uning yonidan shahar ichidan oqib o‘tuvchi uchta ariqdan biri - Shayxontahur arig‘i oqib o‘tgan . “Tarixi jadidayi Toshkand” asarida keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, Xoja Ahror jome’ masjidi binosining shimoliy va janubiy tarafida 22 ta ravoq va 22 ta gumbaz, janubi sharqida esa, 14 ta ravoq va 14 ta gumbaz hamda g‘arb tarafi o‘rtasida bir peshtoq, katta gumbaz va g‘ishtli, burji naqshlangan mehrob, janubiy va janubi-sharqiy tomonida esa darvozalari bo‘lgan. Toshkentdagi Xoja Ahror 15 konstruksiyaga jips, go‘yoki yaxlit bir jismdek tuyuladi. «Nomsiz» deb yuritiluvchi janubiy fasadgina inshootning birlamchi qiyofasini saqlab qolgan, xolos. Suyunchxojaxonning mahobatli maqbaraxonaqohi to‘rt tomondan yaqqol ko‘zga tashlanib turadigan bir tarzda yalanglikda qolgan, peshtoqning ikkala yonboshidagi hujralar uning qiyofasiga soya solmagan. Madrasa va maqbaralarning suyak bilan qadamalab bezatilgan o‘ymakor naqshli eshiklari ham ajoyib va xushchiroy bo‘lgan. Shayboniylar sulolasi hukmronligi tugagandan keyingi XVII asrda Baroqxon madrasasi qayta ta’mirlanganicha o‘z holiga tashlab ko‘yilgan. XVIII asr oxirlarida Toshkent madrasalarini tavsiflab o‘tgan o‘sha davr muallifi ulardan eng yaxshisi bo‘lmish Baroqxon madrasasi xarobaga aylangani, boyaqishning ichiga hatto chorva mollari qamalgani haqida afsus-nadomat bilan yozgan edi. Ancha keyinrok Baroqxon madrasasiga e’tibor qaratildi. 1859 yili Toshkent hokimi Qanoatshoh hovlining shimol tarafidagi vayronaga aylangan hujralarni qayta tikladi va madrasa ta’minoti uchun vaqf ham ta’sis etdi. Biroq 1868 yildagi 8 balli kuchli zilzila oqibatida maqbaraning katta gumbazi qulab tushgan. Baxtli tasodif tufayligina chala vayrona holiga kelib qolgan Ko‘kgumbaz 1866 yili taniqli fotograf D. Yermakov tomonidan suratga tushirilgan ekan. Qo‘qon xonligi hukmronligi davrida Baroqxon madrasasi mullavachchalar va mudarrislarning goho shaxmat o‘ynab turadigan manziliga aylanib qolganligi sababli unchalik ham ishonchli va nufuzli oliy o‘quv dargohi deb hisoblanmagan”. 1904-1905 yillarda Barokxon gumbazi Xoja Abul qosim rahbarligida toshkentlik usta-quruvchilar tomonidan ta’mirlangan. Ana shundan keyin madrasada ta’mirlash ishlari deyarli amalga oshirilmagan. Faqatgina XX asrning 50-60-yillarida xalq ustasi Shirin Murodov rahbarligida bosh peshtoq, miyonxonadagi xujralar qayta tiklangan, hujralardagi ravoqlar va tokchalarning g‘ishtlari qaytadan terib chiqilgan. Ana shu ta’mirlash ishlaridan keyin Baroqxon madrasasida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasi faoliyat yuritgan. «Nomsiz» deb yuritiluvchi maqbara Diniy idora rahbari – muftiy ish xonasiga aylantirilgan, Suyunchxojaxon maqbara-xonaqohi 27 deb yozilgan, sana esa qirqib olib tashlangan. Peshtoq shohustunlarining o‘rtarok kismlaridagi kitobalarda pishiq va mustahkam ganchdan ishlangan sidirg‘a - relefsimon bitik saklanib qolgan, unda mukammal ta’mirlash sanasi 1339/1920-21 yil tarzida ko‘rsatilgan «ta’rix» - xronogramma ham mavjud. Eshik hozirgi zamon usulida tozalanganidan so‘ng uning tepa qismidagi yozuvlarni o‘qishga ham erishildi 10 . XX asrning 90-yillarida maqbara gumbazi va mezana qubbachasi yangi metall qoplama bilan ihotalandi. Chillaxona ham butunlay tozalandi, devorlari ta’mirlandi va gumbazi ustiga metall qoplandi. Shu davrda eski kirish-chikish joyi o‘rnida Shayx Zayniddin jome masjidi majmuasi zamonaviy texnologiyalarni qo‘llagan holda eng yangi kurilish ashyolaridan qaytadan barpo etildi. Ansambl binolari an’anaviy yo‘sinda keng-mo‘l hovli tevaragida joylashgan: kirish-chiqish majmuaning janub tarafida qad rostlagan, unga g‘arb tarafdan balandligi 54 metr bo‘lgan azamat minora kelib taqaladi; umumiy balandligi 27 metr bo‘lgan masjid esa hovlining kunbotar qismida joylashgan; hovlining shimoliy qismida keyingi uch yilda bunyod etilgan majlislar zali, shark tarafida esa tahoratxona va boshqa xizmat xonalari joylashgan. Masjidning bosh fasadi marmar bilan qoplangan, keng-mo‘l kirishchikish joyi oldi ochikligi bilan kattakon ayvonni eslatib turadi. Peshtoq bilan alohida ajratib ko‘rsatilgan asosiy kirish-chiqish joyida kitobali friz ham mavjud. Masjid xonaqohi naqshlangan: devorlarga arkasimon ravoqchalar ishlangan, ularning tepasida ganch o‘ymakorligi bilan oynavandlangan kitobalarda devorlardagi kamdan-kam bitiklar joylashgan, gumbaz esa ichkaridan ganchdan ishlangan o‘zaro kesishuvchi arkachalar bilan ziynatlangan va hokazo. 2013 yili amalga oshirilgan rekonstruksiya ishlaridan keyin majmua arxitekturasi va naqshlari ko‘p jihatdan mahalliy bezak an’analaridan chekingan holda Makkadagi shunga o‘xshash yodgorliklar va Saudiya Arabistonidagi boshqa masjidlarni eslatadigan ko‘rinish hosil qildi. Masalan, baland poydevor ustida qad rostlagan ulug‘vor minoraning qirralangan tikka badani va ikkita peshayvoni mavjud, shuningdek, kirish-chiqish eshigi va deraza arkalari oq va kulrang tuslar 10 Б. Бобожонов, К. Раҳимов. Ўзбекистон обидаларидаги дурдона битиклар. 453. 455, 449-бет. 7 Baroqxon madrasasi qarshisida jajjigina Mo‘yi Muborak madrasasi kurib bitkazilgan, ana shu sanadan taxminan 30 yilcha keyin uning yonida Tilla Shayx jome masjidi binosi qad rostlagan edi. XІX-XX asrlar chegarasida, o‘sha zamon kishilari tasvirlashicha, din va ziyorat ansambli bu yerga keluvchilarda ulkan taassurot qoldirgan. Mahobatli binolar chekkalarida kayrag‘och, terak va butasimonlar bilan hoshiyalangan xiyobonlar orqali bir-biriga bog‘langan bo‘lgan. Xiyobonlar chekkalari bo‘ylab tabakalari unchalik katta bo‘lmagan darvozaxonalar, chillaxonalar joylashgan, katta-katta sarhovuzlar, ba’zida esa ariklar bo‘yidagi supalar me’moriy majmuaning hamma joyida muxim element sifatida namoyon bo‘lgan. Shahar hududi tobora kengayib borgani sayin Hazrati Imom majmuasi amalda Toshkent shahri markaziga aylanib ketgan. Vaqt o‘tishi bilan me’moriy obidalar o‘rtasidagi makonni ayrim hollarda kadimiy imoratlar devorlariga yaqin taqalib qolgan, zich va tartibsiz kurib tashlangan uy-joylar egallab olgan. Shu taxlit me’moriy yodgorliklar bir-biridan ajralib kolib tarqoqlashgan, yagona ansambl tariqasida ko‘rinishning iloji ham kolmagan, o‘sha paytdagi ta’mirlash va restavratsiya ishlari ham arzimas ko‘lamlarda qo‘l uchida o‘tkazilgan. XX asr so‘ngida Hazrati Imom majmuasini tubdan rekonstruksiya qilish ishlanmalari ustida bir qancha tadbirlar amalga oshirildi. 2006 yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning bevosita tashabbuslari bilan majmuada restavratsiyalash va obodonlashtirish ishlari majmuasi olib borildi. Ish jarayonida turarjoy binolari buzib tashlandi, bo‘shab qolgan makonda esa landshaftshunos me’morlar ajoyib ishlarni amalga oshirdi: gazonlar — bo‘stonchalar yasaldi, turli mamlakatlardan olib kelingan daraxtlar, butalar va gullar o‘tkazildi. Qadimiy me’morchilikka oid barcha binolar ta’mirlandi. Maqbara va ziyoratgoh majmuasi hududining shimoliy va sharqiy yonbag‘irlardan aylanib oqib o‘tuvchi qadimiy Kaykovus arig‘i bo‘ylari mustahkam va pishiq qayroq bilan qoplandi. Majmuada yangi bunyod etilgan inshootlar — majmuaning sharqiy tarafida barpo etilgan ulug‘vor Hazrati Imom masjidi va O‘zbekiston musulmonlari idorasi binosi 13 Taxmin kilish mumkinki, bu voqea 1390 yi ro‘y bergan, chunki o‘sha yili Amir Temur Toshkent shahrida ancha vakt og‘rib koladi, tezroq tuzalib ketish umidida Shayx Zayniddin kuporifonn і makbarasini yangidan bunyod etish to‘g‘risida farmoyishi bergan ko‘rinadi. XVI asrda, xuddi avvalgidek, moor shaxar istehkom devoridan tashkarida joylashgan 6 . XIX asrga kadar mazkur mahalla shaxardan tashq arida bo‘lgan, Ko‘kcha darvozasi yaqinida shahar darvozasi ga g‘arb tomondan taqalib turgan va ancha vaqt Orifon deb atab kelingan. Keyinchalik shahar ye shi kengaya borib, mazkur hudud Shayx Zayniddin bobomalasi deb atala boshlagan 7 . XIX asrning 70-yillarida ham qabristonga kira verishda kadamjoga olib boradigan xiyobon boshida ikkala yonboshida fonarsimon mezanasi bo‘lgan gul d asta ustunlar - minorachalar bilan mustahkamlangan max obatli peshtoqqa ega darvozaxona qad rostlab tur gan . Xovlida esa turli-tuman hujralar, shu jumlana masjid ham mavjud bo‘lgan. Maqbara – xonaqoh boshida esa chillaxona va shiftlari naqshlar bilan ziynat langan ayvon ko‘rinishidagi ziyoratxona masji d i joylashgan ediki, shiftdagi naqshlar orasidagi bi tiklardan birida qayd etilishicha, mazkur imorat 1286/1869-70 yili Tillaxo‘janing farmoyishiga m uvofiq qayta qurilgan 8 . Chillaxona – majmuadagi o‘z tarhi tuzilishi jihatidan bu xildagi inshootlar orasida yakkayu yagona bo‘lgan eng qadimiy bino. Chillaxona ikki qavatli olib qurilgan va sakkiz qirrali ikkita xonadan iborat: yuqori qavat mehrob ravoqchasi bo‘lgan masjidga ajratilgan, pastdagi xonaga esa maxsus zinapoya va dahliz orqali tushiladi. XX asrning oxiriga kelib chillaxona yerga tomir otgandek shu qadar tuproqqa singishib ketdiki, uning tepa qismida fakatgina yorug‘lik tushadigan tuynukchasi bo‘lgan gumbazi ko‘rinib turadigan bo‘lib qolgan edi, xolos. Darvoqe, uning poydevorida XI-XII asrlarda keng tarqalgan shosh-iloq tipidagi to‘g‘ri burchakli pishgan g‘ishtdan ko‘tarilgan devorlar parchalari ham saqlanib qolgan. 6 В.А. Левина-Булатова к истории мавзолея. 78-бет . 7 Н.Г. Маллицкий. Ташкентские махалля и мауза. 117-бет. 8 В.А. Левина-Булатова. К истории мавзолея... 75-бет . 5 borishi bilan tanishib, majmua yonida hunarmandlar uchun uy-joylar barpo etish zarurligini ta’kidlagandi. Bugungi kunda mazkur tashabbuslar to‘la ro‘yobga chiqdi. Maqbara va masjid qurilib, qariyb 8 gektarlik maydon obodonlashtirildi. Majmuaga kirish binosida muzey, kutubxona, mahalla idorasi va boshqa ob’ektlar joylashtirildi. Maqbaraning ikki tomonida hunarmandlar uchun har biri 4,5 sotixli o‘ttizta kottej barpo etildi. Ma’lumki, Suzuk ota o‘ymakor usta bo‘lgan. Bugun uning qadamjosi atrofida hunarmandchilik uylari tashkil etilgani chuqur mazmun-mohiyat kasb etdi. Ikki qavatli bu xonadonlarning birinchi qavati ustaxona va do‘kon uchun ajratilgan. Bu o‘ziga xos hunarmandchilik markazi bo‘lib, majmua bilan birga noyob turizm maskaniga aylanadi. Suzuk otaning asl ismi Mustafoqul bo‘lib, 1140 yilda Turkistonning Qorachuq qishlog‘ida tavallud topgan. U kishi Ahmad Yassaviyning qizi Gavhari Hushtojning kenja o‘g‘li bo‘lgan. Balog‘atga yetgach, karomatlar sohibi Toshkentdagi "Chaqar", "Chuqurko‘prik" (Cho‘ponota) va "Mirlar" mahallalariga tutash bo‘lgan kimsasiz, tepalik va jarliklardan iborat yerda qo‘nim topib, shu mahallani obod qilishga kirishadi. Suzuk ota hunarmandlarning ustozi, yuzlab shogirdlarga ilm berib, halol mehnatga o‘rgatgan zotdir. Bolalik chog‘ida bobosi u kishini erkalab, “Mening suzigim (suyukligim), hush keldingiz!”, degani bois atrofdagilar ham shu ism bilan chaqira boshlagan. Yuzlab shogirlarning ustozi Suzuk ota 1217 yilda vafot etgan. 1363-1364 yillarda Amir Temur Ahmad Yassaviyning nabirasi Suzuk ota qabri ustida maqbara va masjid bunyod ettirgan. Xonaqoh va ayvonda yetti yuzga yaqin namozxon ibodat qilishi mumkin bo‘lgan. Afsuski, 1930 yili masjid va madrasa yopilib, metall buyumlar korxonasiga aylantirilgan. Hujralar o‘rnida korxona idorasi va omborxona qurilgan. 1985-1990 yillargacha shahardagi eng katta gumbazli (diametri - 10 metr) masjid bo‘lgan ziyoratgoh shu holicha qolgan. 9 esa majlislar va anjumanlar zali bo‘lgan. Ma’muriy maqsadlarga unchalik ham mos kelmaydigan madrasa hujralarida esa diniy idora bo‘limlari ish olib borgan. 1960-1980 yillarda madrasaning eng kadimgi qoldiqlari ustiga tunuka qoplangan edi. Bosh peshtoq va darvozaxonadagi qayta tiklangan naqshlar ham talab darajasida amalga oshirilmagan. Sirkori sopol koshinlar o‘rniga me’moriy nakshu nigorlar andavalangan yuzaga shunchaki bo‘yoqlar bilan chizibchizg‘ilab qo‘yilgan edi, xolos. 2006 yildan boshlab Baroqxon madrasasida katta ta’mirlash ishlari boshlandi. Suyunchxojaxon maqbarasida tashqi gumbaz, uning gardishidagi qadimgi naqshning birlamchi rasmlari, gardish yuqori qismidagi qur’oniy kitoba bitik belbog‘ichi eski fotosuratlar asosida mashaqqatli va izchil mexnat bilan qayta tiklandi. Bosh fasad ravoqlari tokchalari naqshinkor koshinlar bilan qoplandi, uning qanotlarida esa ravoqsimon toqachalar tepasiga to‘g‘ri burchakli kitoba bitiklar tushirilgan pannolar o‘rnatildi. Madrasaning bosh fasadi shu taxlit yangi qiyofaga ega bo‘ldi. Peshtoq yonbosh ravoqlari serbo‘yoq naqshinkor pannolar bilan ziynatlandi, ana shu pannolarda handasaviy tus berilgan kitoba bitiklar nabotiy-islimiy naqshlar handasaviy naqshlar - girehlar bilan uyg‘unlashib ketgan. Peshtoqning tepa qismida Qur’oni karim oyatlari bitilgan to‘g‘ri burchakli panno joy olgan. Peshtok ravog‘ini ham yangilashda sayqallangan pishiq g‘ishtdan «qolipkori» usuli foydalanilgan. Bosh peshtoqning chap tarafida joylashgan kichik maqbara tashqi gumbazi ham qayta tiklangan. Simmetriya - muvoziylikni yuzaga keltirish uchun bosh peshtoqning o‘ng tarafida aynan shunday boshqa bir gumbaz ham bunyod etildi. Aytib o‘tilgan ishlarning hamma-hammasi bino ahamiyati va ulug‘vor qiyofasi borasida ajib taassurot qoldiradigan bo‘ldi. 28 qoldirilgan. Sharqiy fasadi islimiy naqshlar tushirilgan baland peshtoq bilan bezatilgan: peshtoqning tepa qismida Qur’oni karim oyatlaridan parchalar keltirilgan friz, arka ravoqchalarida serqirra charaqlagan yulduzlar va girehlardan hosil bo‘lgan naqshu nigorlar joy olgan. Peshtoqning unchalik ham chuqur bo‘lmagan ravoqchasidagi — kirish joyidagi eshik gullar va handasaviy rasmlardan iborat ajoyib o‘ymakorlik naqshlari bilan bezatilgan. Maqbaraning baland kvadratsimon xonaqohi Ichkarisida barcha devorlarda unchalik ham chuqur bo‘lmagan arkasimon ravoqlar yasalgan. Ravoqchalar tepasida esa o‘zaro kesishadigan arkalar silsilasi joylashgan, ular gumbazni suyab, ko‘tarib turibdi. Ichkari devorlari oq rangga bo‘yalgan xonaqohning pastki qismida moviy rangli mayolika plitalardan yasalgan, to‘q ko‘k taramlar (polosalar) bilan hoshiyalangan panel joylashgan, yuqori qismida esa islimiy naqshlar belbog‘i bilan kifoyalanilgan. Xona markazida joylashgan daxma ustida g‘ishtdan sag‘ana ko‘tarilgan. 11

Murakkab reja

Купить