Tovar harakati tarmoqlari samaradorligini baholash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 644
Foydalanuvchilar soni: 285

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	132.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Avgust 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Tovar harakati tarmoqlari samaradorligini baholash

Tovar harakati tarmoqlari samaradorligini baholash
Reja:
Kirish.
1. Korxonalarning bozor tizimidagi o’rni va ahamiyati.
2. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida korxonalar faoliyatini iqtisodiy
rivojlantirish.
3. O’zbekistonda tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash va korxonalar
faoliyatini modernizatsiya qilish chora tadbirlari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

1

Kirish
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezedenti Karimov. I. A boshlab bergan
bozor iqtisodi-yotiga bosqichma-bosqich o’tish jarayonini ishlab chiqarishsiz tasavvur
etib bo’lmaydi. Ishlab chiqarish faoliyatining negizida esa albatta firma, korxona,
tashkelot, sexlar, kichik beznis sub’-ektlari va boshqalarning salmog’i yuqori o’rin
egallaydi. Bunda asosiy omil mehnat, ishchi kuchi talab qilinadi. Shuning uchun ham
yurtboshimiz takror va takror kichik bezniz va tadbirkorlikni rivojlantirish, o’zini o’zi
band qilish borasida ulkan say harakatlarni, istiqbolli rejalarni amalga oshirmoqda.
Bilamizki har yili Oliy Majlisga Prezedent murojatnomasida mamlakat iqtisodiyoti
talil qilinib, kelgusi yil uchun "yo’l xaritasi" ishlab chiqiladi.
Kurs ishining maqsadi; Korxonalar faoliyatining bozor iqtisodiyoti tizimida
tutgan o’rni va uning ahamiyatini yoritish hamda forxona faoliyatini to’g’risida
tahliliy malu’motlarni yetka-zish. Shuningdek korxona uzi nima, kim uchun xizmat
qiladi, qanday faoliyat yuritadi, nima man-faat keltiradi va bozor tizimidagi o’rni
nimalarga bog’liqligini tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari; Korxonalar, tadbirkorlik sub’ektlari, va xo’jalik
yurituvchi sub’-ektlarning iqtisodiyotdagi vazifalari, roli, ahamiyati, nechog’lik
dolzarbligi va iqtisodiy islohotlar-ning korxona faoliyatiga o’rganish va yoritish
hamda yangi takliflarni berishdan iborat.
Kurs ishining tarkibi ; korxonalarning bozor tizimidagi o’rni va ahamiyati,
bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida korxonalar faoliyatini rivojlantirish hamda
O’zbekistonda korxonalar faoliyatini rivijlantirish chora- tadbirlaridan iborat.
Biz korxona faoliyati haqida so’z yuritishdan avval inson hayotining bozor
munosabatlari ti- zimida yoritib o’tishimiz zarur. Inson yaralibdiki unda ehtiyoj
mujassam. Ehtiyojlarni qondirish esa bu iqtisodiyotning asosiy masalasi bo’lib o’rtaga
chiqadi. Insoniyat hayoti va uning taraqqi- yoti juda murakkab ko’p qirrali va g’oyat
chigal muommolarga boydir. Bu muommolar kishilar-ning moddiy ne’matlar ishlab
chiqarish, xizmatlar, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, dav-latni boshqarish
2

sohalardagi va nihoyat oiladagi hamda boshqa faoliyat turlarining borgan sari
ko’payib rivojlanib va ularning o’zgarib borishi natijasida vujudga keladi. Bu kabi
muommolar yechimi ya’ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib
kishilarning yashashi, kamol topishi uchun uchun zarur bo’lgan hayotiy vositalarni
ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetka -zib berishga qaratilgan bir-biri bilan
bog’liqlikda amal qiladigan turli tuman faoliyatlar bir so’z bilan iqtisodiy faoliyat
natijasi hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat uchta bir-
biriga bog’liq bo’lgan muommolarga duch keladi. Iqtisodiyot nazariy jihatdan bu
muommoni quyidagicha ta’riflaydi:
Birinchidan nima ishlab chiqarish kerak va qancha;
Ikkinchidan qanday ishlab chiqarish kerak va qancha xarajatlar zarur bo’ladi;
Uchinchidan kim uchun ishlab chiqarish kerak va ular qanday taqsimlanadi;
Yuqorida keltirilgan uchta fundamental muommoni hal qilish, keltirilgan
kamchiliklarni, nuqsonlarni yechimini topish o’z-o’zidan hal bo’lmaydi. Buning
uchun hal qilish usullari va mexa-nizmin i to’g’ri topish, iste’molchilar talabini to’la
qondirish yo’llarini izlash, yuqori samarali ish-lab chiqarishni tashkel qilish, uni
boshqarish, tarmoqlararo va xo’jalik subyektlar o’rtasida iqtiso-diy aloqalarni
bog’lash sotuvchi bilan iste’molchi orasidagi munosabatlarni takomillashtirish hamda
iqtisodiy hodisalarni uyg’unlashtirish kabi masalalarni hal qilish zaruriyati to’g’iladi.
Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi mavjud bo’lib, u ehtiyojlarni cheksizligi
va iqtisodiy resurslarni cheklanganligidir.
Bilamizki insonning boshqa tirik mavjudotlardan farqi uning ongli va ijodiy
mehnat qilaoli-shida, o’z faoliyati uchun zaruriy mehnat qurollarini yaratish
qobiliyatiga egaligidir. Inson tomo-nidan yaratilgan tovarlar va xiz matlarning,
resurslarning harakati bo’yicha takror ishlab chiqa-rish turli fazalardan- ishlab
chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish jarayonlaridan iborat. Bularning
asosiy va boshlang’ichi ishlab chiqarish jarayonidir. Ishlab chiqarish jarayoni esa
3

ishlab chiqarish omillari ta’sirida shakllanadi. Ishlab chiqarish omillariga moddiy
mehnat va moliyaviy resur srlar hamda tadbirkorlik qobiliyati kiradi. Ishlab
chiqarishning rivojlanishi qola-versa uning taqdiri aksariyat hollarda nafaqat
korxonalardagi resursla miqdoriga ayni paytda ularda faoliyat yuritayotgan
xodimlarning ishbilar-monligi bilan ham bog’liqdir.
O’zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o’tishi uning bilan bog’liq
ko’p jihati xo’-jalik yuritishga o’tish, bozor infrastrukturasini hamda yangi xo’jalik
yuritishni iqtisodiy, xuquqiy, informatsion muhitini tubdan o’zgartirib yubordi. Bu
holat korxonani mazmunini, statusini, uning jamiyat dagi mohiyatini, bozor
subyektlari ichidagi rolini tubdan o’zgartirdi. Ularnin g ayrimlarini keltiramiz:
Birinchidan korxonaning maqsad va vazifalari "ma muriy" boshqaruv iqtisodiyot
tizimidagidan tubdan o’zgardi; Ikkinchidan o’zgarishlar korxona faoliyatini
xarakteriga ta’sir qilib, ularni oddiy tovar ishlab chiqaruvchilardan tadbirkorlik
beznisiga yo’naltirdi
Uchinchidan korxonalarning yangi tashkeliy-huquqiy shakllari va ko’p turlari
vujudga keldi; To’rtinchidan korxonalarning tashqi muhiti, ularning o’zaro aloqalari
hamda iqtisodiyotdagi boshqa subyektlar bilan bog’liqligi mezo aloqalari tubdan
o’zgardi; Beshinchidan korxona faoliyatini boshqa rishda asosiy o’rinni buyruqlar,
farmoyishlar, direktiv ko’rsatmalar o’rniga iqtisodiy usullar, iqtisodiy manfaatdorlik
kirib keldi; Oltinchidan korxonalar xo’jalik subyekti sifatida xo’jalikni boshqarish,
yuritish, resurslarni ishla tish, o’z qarorlarini bajarilishi uchun javobgarlik sohasiga
erishdi.
Xatto jamiyatning iqtisodiy negizlari O’zbekiston Respublikasi Konsti
tutsiyasida ham mustahkamlab qo’yilgan. Mana masalan: O’zbekiston Res publikasi
Konstitutsiyasining 53-moddasida shunday deyilgan " Bozor mu nosabatlarini
rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizi ni xilma-xil
shakllardagi mulk tashkel etadi. Davlat iste’molchilarning huqu-qi ustunligini hisobga
olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk
4

shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini
kafolatlaydi.
Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasi dadir.
Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum
etilishi mumkin" . Demak tadbirkorlik faoliyati, korxona iqtisodiyoti davlat
himoyasida va manfaatdor. Bozor iqtisodiyotida o’z o’rniga ega . Biz kurs ishi mavzu
bo’yicha siz bilan keyingi sahifalarda korxonalarning bozor tizimidagi o’rni va
iqtisodiy islohotlarning xususiyat lari haqida to’xtalib o’tamiz. Bozor sharoitida
korxonalarning talab va taklifi jamiyat hayoti, davlat iqtisodiyotida tutgan o’rni va
dolzarbligi borasidagi fikrlarimizni yoritib o’tamiz.
Biz korxona bozor iqtisodiyotining asosiy bo’g’ini ekanligi, korxonaning turlari
va shakllari, uning moddiy, moliyaviy va mehnat resurslarinini, ishlab chiqarish
haqida so’z yuritamiz.
Korxonalarning bozor tizimidagi o’rni va ahamiyati
Insoniyat hayoti va faoliyatining muhim xususiyati uning moddiy borliq bilan
bog’liqligi. Inson nimaki qilmasasin, qanday ishga qo’l o’rmasasin, o’z maqsadiga er-
shish yo’lida chegaralangan moddiy vositalarga duch keladi.
Insoniyat taraqqiyoti tarixiga nazar solsak, inson o’zining birlamchi ehtiyojini
qondirish maqsadida ular yerga ishlov berish, o’rmonlarni kesish, bino qurish,
chorvachilik bilan shug’ul-lanish, kiyim-kechak tikish kabi ishlab chiqarish jarayoni
bilan shugullangan. Ushbular bilan bir qatorda insonning ijtimoiy, ma’naviy, mehnat
qilish kabi ehtiyojlari ham mavjud. Ularni qon-dirish uchun ham inson moddiy va
ma’naviy resurslarga duch keladi. Inson ehtiyojlarini qondi-rish uchun o’z
taraqqiyotining qandaydir tarixiy bosqichida ehtiyojlarni qondiruvchi resurslarni
ishlab chiqaruvchi, yaratuvchi, o’z faoliyati doirasida yer, kapital, mehnat,
tadbirkorlik talant va boshqa vositalardan foydalanuvchi va ularni yaratuvchi
korxonalarni tashkel qilgan.
5

Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko’pchilik mamlakatlari uchun xos
bo’lib, u turl i mamlakatlarda har xil darajada va o’ziga xos xususiyatlari bilan amal
qilmoqda va rivojlan-moqda. Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko’plab asrlar
davomida tarkib topib, shakl-lanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi
va ko’pgina mamlakatlarda hukmron tizimga aylandi. Mazkur iqtisodiyotning
barqarorligi shu bilan izohlanadiki uzoq davrli evo-lutsiya davomida uning amal
qilishining asosiy klassik qoidalari qoidalari saqlanib qoldi. Xususiy mulkchilikning
paydo bo’lishi va ijtimoiy mehnat taqsimotining ro’y berishi bozor iqtisodiyoti-ning
kelib chiqishi hamda mavjud bo’lishining umumiy sharoiti hisoblanadi. Xususiy
mulkchilik va mehnat taqsimoti ijtimoiy xo’jaliklar tovar shaklini toqozo qiladi, tovar
ishlab chiqarishning mavjud bo’lishi o’z o’zidan pul muomilasi, ayirboshlash,
taqsimlash va iste’molning bozorga oid xususiyatini ko’zda tutadi. Tovar ishlab
chiqishning rivojlanishi bozor iqtiaodiyoti taraqqiyoti-ning asosini tashkel etadi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan biri ishlab
chiqarish-ning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslarning erkin
almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo’lsa, bozor ham shu
darajada rivojlanadi.
Biz bozor iqtisodiyotini ishlab chiqarish samarasi, rivojlanish bilan talqi n qilar
ekanmiz, bozor iqtisodiyotiga qisqacha ta’rif bersak:
Bozor iqtisodiyoti- bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomilasi
qonun-qoidalari asosida tashkel etiladigan va boshqarila-digan tizimdir.
Bozor iqtisodiyoti sub’ektlari tarkibiga tadbirkorlik ham, o’z mehnatini sotuvchi
ishchilar ham, pirovard iste’molchilar, ssuda kapitali egalari, va qimmatli qog’ozlar
egalari ham kiradi. Odatda bozor xo’jaligining barcha asosiy sub’ektlari uchta
guruhga bo’linadi:
-uy xo’jaliklari;
- korxonalar (tadbirkorlik sektori);
- davlat.
6

Uy zo’jaliklari- iqtisodiyotning iste’mol sohasida faoliyat qiluvchi asosiy
tarkibiy birlik. Uy xo’jalik doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsa tish
sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar iste’mol qilinadi.
Davlat- foyda olishni maqsad qilib qo’ymagan, asosan iqtisodiyotni tar tibga
solish vazifa-sini amalga oshiradigan har xil byudjet tashkelotlari va muassasalar
sifatida namayon bo’ladi.
Korxonalar (tadbirkorlik sektori)- bu daromad (foyda) olish maqsadida amal
qiluvchi iqtiso-diyotning birlamchi bo’g’inlaridir. U ish yuritish uchun o’z kapitalini
yoki qarz olingan kapitalini ishga solishni toqozo etadi, bu kapital dan olingan
daromad ishlab chiqarish faoliyatini kengay-tirish uchun sarflanadi. Tadbirkorlar
tovar xo’jaligida tovar va xizmatlarni yetkazib beradi.
Yuqoridagi qisqa ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, korxona tovar va xizmatlar
ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni amalga
oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadi. Shunday qilib korxona
insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning birlamchi va
asosiy bo’g’inidir.
Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi
qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo’linadi.
Masalan: og’ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, aloqa, savdo, har xil
xizmatlar ko’rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni
birlashmalarini o’z ichiga oladi.
Milliy iqtisodiyotni ishlab chiqarish tarkibini quyidagi chizmada ifoda etamiz:
7Ijtimoiy ishlab chiqarish
(Milliy iqtisodiyot) Tarmoqlar, sohalar
Korxonalar

Tarmoqlar va sohalarni 4 xil katta guruhga bo’lish mumkin.
Birinchisi- o’z ichiga tabiiy boyliklarni, qishloq xo’jalik mahsulotlarini, da
ryolar, dengizlar, okeanlar, o’rmon resurslarini ishlab chiqaruvchi va qayta ishlab
chiqarish sanoatlariga yetka-zuvchi tarmoqlar.
Ikkinchidan- tabiiy boyliklarni, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini, daryolar,
dengizlar, okeanlar, o’rmon resurslarini qayta ishlab chiqaruvchi tarmoqlar.
Uchinchisi- birinchi va ikkinchi guruhdagi tarmoqlarga xizmat ko’rsatu chi
tarmoqlar (trans-port, aloqa, kommunal xo’jalik, savdo-sotiq, tijorat, ta’minot
kabilar).
To’rtinchisi- boshqaruv, yurispriditsiya, sog’liqni saqlash, ta’lim va boshqa
aholiga xizmat ko’rsatuvchi sohalardan iborat.
Milliy iqtisodiyotni asosini korxonalar tashkel qiladi. Barcha inson uchun zarur
bo’lgan moddiy, ijtimoiy, ma’naviy borliqlar korxonalarda yaratiladi. Korxonalar,
tarmoqlar va sohalarni tarkibini, mazmunini, masshtabini, rivojlanish darajasini
belgilaydi. Ulardan tarmoq va hududiy birlashmalar tashkel topadi, shahar, tuman,
viloyatlar tuziladi.
Korxona maqsadi borasida to’xtaladigan bo’lsak quyidagi qarashlarga duch
kelamiz. Ya’ni korxonaning maqsadi o’z faoliyatidan foyda (daromad) olish deb
ta’kidlanadi. Masalan: A.A.Sergev ‘‘ Korxona - foyda olish maqsadida mahsulot
ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat qilish uchun barpo eti lgan mustaqil faoliyat
yurituvchi su’ekt ‘‘ deb ta’riflaydi va ‘‘ shakllari ko’pli giga qaramay korxonalar
foyda olish maqsadi orqali bi xil tus oladi’’ deb ta’kidlaydi. Aslida korxona o’z
mahsulotlariga bo’lgan talabni qanchalik to’la qondirsa uning sa-maradorligi shuncha
yuqori bo’ladi. Shu borada Amerika avtomobil qurilishini hamda " Amal-yot
falsafasini" yaratgan " fordizm " nazari yasi asoschisi Genri Fordni aytganlarini
keltirish o’rinli deb hisoblaymiz. G. Ford o’zining tadbirkorlik faoliyatini maqsadini
8Birlashmalar, korporatsiyalar, konsorsiumlar, komponiyalar,
Aksioner jamiyatlari

jamiyatga xizmat qilishda deb tushungan va ‘‘Faqat foyda olish uchun qilinadigan
ish- eng yuqori xavf-xatarli faoliyatdir.
...Korxonaning maqsadi foyda olish yoki chayqovchilik emas, aksincha iste’mol
uchun ishlab chiqariladi. Bordiyu xalq ishlab chiqaruvchi unga xiz mat
qilinmayotganini sezib qolsa, uning kelajagi uzoqqa bormaydi’’ deb takidlagan.
Bizning fikrimizcha , korxonaning asosiy maqsadini ikki yo’nalishdan iborat
ekanligini ta’-kidlash zarur. Birinchisi foyda yoki daromad olish uchun faoliyat
yuritishligi bo’lsa, ikkinchisi talabni qondirishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Chunki
bu maqsadlarni har biriga erishish ikkinchisisiz amalga osh-maydi.
Korxonaning maqsadi
1. X- darajadagi foyda olish 2. Y- darajadagi talabni qondirish
Ushbu maqsadlarga erishish korxonadan bir qator boshqa maqsadlar ni amalga
oshirishni talab qiladi. Ular qatoriga texnik, ijtimoiy, va ekologik maqsadlarni kiritish
mumkin.
Korxona faoliyatiga ichki va tashqi muhitlar ta’sir ko’rsatadi. Ichki muhit bu
odamlar, ishlab chiqariah vositalari, axborot va pul mablaglari. Ularning birgalikdagi
harakati natijasida tayyor mahsulot ishlab chiqariladi. Tashqi muhit- bu tayyor
mahsulotlar iste’molchilar, ishlab chiqarish vositalarini yetkazib beruvchilar, banklar
va boshqa moliyaviy tashkelotlar, davlat organlari va korxona atrofida yashovchi
ishchi kuchi.
Mustaqil xo’jalik sub’ekt sifatida korxona nimani, qancha, qanday usullar bilan
ishlab chiqa-rish, uni kimga, qayerga, qanchaga sotishni, olingan pul tushumlarini
qaysi maqsad yo’lida ishla-tishni o’zi hal qiladi. U bozorga qarab ish tutadi. Bozorda
raqobat korxonani iqtisodiy muhitga tez moslashib, doimo manevr qilishga- mahsulot
turlarini yangilaah, sifatini oshirish, faol rekla-ma siyosatini olib borish, ishlab
9

chiqarish xarajatlarini kamaytirish, investitsiya va inovatsiya bilan shugullanish
kabilarga undaydi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq iqtisodiyotni bozor
iqtisodiyotiga o’tish chora-tadbirlarini boshladi. O’zbekiston Respubli- kasi birinchi
Prezedenti I.A.Karimov tashabbusi bilan bosqichma-bosqich bozor iqtisodiyotiga
o’tish konsepsiyalari ishlab chiqildi. " Bizning bozor mu nosabatlariga o’tish
modelimiz Respublikaning o’ziga xos sharoitlari va xu-susiyatlarini, an’analar, urf-
odatlar va turmush tarzini har tomonlama hisog ga olishga, o’tish-dagi iqtisodiyotni
bir yoqlama, beso’naqay rivojlantirishnin g mudhish merosiga barham berishga
asoslanadi", deb yozadi mamlakati miz birinchi prezedenti I.A.Karimov.
I.Karimov ta’kidlab o’tganlaridek, hozirgi bosqichda ‘‘erkinlashtirish va
islohotlarni chuq-urlashtirish nafaqat iqtisodiy balki ham ijtimoiy, ham siyo siy
vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir’’. Bu esa iqtisodiyot sohasida quyidagi aniq
vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutadi.
-iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini
izchillik bilan o’t-kazish va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish.
-xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida amalda
mulkdorlar sinfini shakllantirish.
-mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo’naltirilgan
sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy
omillarni yanada kuchaytirish.
-kichik beznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvo r o’rin
egallashga erishish.
-mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integratsiyalashu vini
ta’minlash.
-iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahka mlashga
qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish.
10

Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida korxonalar faoliyatini iqtisodiy
rivojlantirish
Korxona faoliyatida ishlab chiqarish,va muomila jarayonlari ro’y beradi. Ishlab
chiqarish doirasida ishlab chiqarishga tayorgarlik ko’rish va mahsulo t ishlab
chiqarishdan iborat. Takror ishlab chiqarish esa ishchi kuchini jalb etish va ularning
malakasini oshirish, ishlab chiqarish vositalarini yangilash va kengaytirish
jarayonlarini o’z ichiga oladi. Muomila doirasida korxona uchun zarur bo’lgan ishlab
chiqarish vositalari harid qilinadi va tayyor mahsulotlar sotiladi.
Korxona ixtisoslashuviga qarab sanoat, transport, qurilish, aloqa, qishloq
xo’jaligi, savdo, maishiy-xizmat va boshqalarga bo’linadi.
Sanoat xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarini ilg’or, zamonaviy bilan
qurollantiradi. Sanoat korxonalari ishlab chiqarish vositalari bilan bir qatorda xalq
iste’mol buyumlarini ham ishlab chi-qaradi. Sanoatning rivojlanishi ishlab chiqarish
kuchlarining oqilona joylashtirishiga, mamlakat iqtisodiy hududlarining har
tomonlama yuksalishiga, tabiiy boyliklardan maqsadli foydalanishga yordam beradi.
Iqtisodiy islohotlar jarayonida vujudga kelgan korxonalarni mustaqilligini
mustahkamlash, ya’ni iqtisodiy munosabatlarga moslashuvchanligini ta’minlash
uchun maxsus tashkeliy tartibga ega bo’lgan birlashmalar tashkel qilish ehtiyojini
to’g’diradi. Bularga konsern, korporatsiya, assotsatsiya, xolding kompaniyasi,
moliya-sanoat guruhi, agro-firma kabilaIqtisodiy faoliyat shakli bu korxona
sheriklarining ichki aloqalarini, shuningdek ushbu korxonaning boshqa kontragentlar
va davlat organlari bilan o’zaro munosabatlarini belgilaydigan normalar tizimidir.
Iqtisodiy faoliyatning bir necha shakllari mavjud:
Shaxsiy shakl;
Jamoa shakli;
Korporativ shakl.
Ostida individual shakl iqtisodiy faoliyat egasi yoki jismoniy shaxs yoki oila
bo’lgan korxonani anglatadi. Mulkdor va tadbirkorlarning funktsiyalari bitta
11

sub’ektda birlashtirilgan. U olingan daromadlarni oladi va taqsimlaydi, shuningdek,
o’zining iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda tavakkal qiladi va kreditorlar va
uchinchi shaxslar oldida cheksiz mulkiy javobgarlikka ega. Odatda, bunday
korxonalar yuridik shaxslar emas. Ushbu korxona egasi qo’shimcha yollanma ish
kuchini jalb qilishi mumkin, ammo cheklangan miqdordagi (20 kishidan ko’p
bo’lmagan).
Agar gaplashsangiz iqtisodiy faoliyatning kollektiv shakli, keyin ularning uch
turi mavjud: xo’jalik sherikliklari, biznes kompaniyalari, aktsiyadorlik jamiyatlari.
Biznes hamkorlik quyidagi shaklda bo’lishi mumkin: to’liq sheriklik va
kommandit sheriklik. Umumiy sheriklik bu jamoaviy mulkchilikka asoslangan
tashkilotdir. Odatda, bu bir nechta jismoniy yoki yuridik shaxslarning birlashmasi.
Ushbu turdagi sheriklikning barcha ishtirokchilari sheriklikning barcha majburiyatlari
bo’yicha to’liq cheksiz javobgarlikni o’z zimmalariga olishadi. To’liq sheriklikning
mulki uning ishtirokchilarining badallari va o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida
olingan daromadlari hisobiga shakllanadi. Barcha mulk umumiy sheriklik asosida
to’liq sheriklik ishtirokchisiga tegishli.
Kommandit sheriklik - bu uning bir yoki bir nechta egalari sheriklikning barcha
majburiyatlari uchun to’liq javobgar bo’lgan birlashma, qolgan investorlar faqat o’z
kapitali doirasida javob berishadi.
TO tadbirkorlik sub’ektlari o’z ichiga oladi: mas’uliyati cheklangan jamiyat,
qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat. Mas’uliyati cheklangan jamiyat - bu yuridik va
jismoniy shaxslarning depozitlarini birlashtirish yo’li bilan tashkil etiladigan korxona.
Shu bilan birga, mas’uliyati cheklangan jamiyat ishtirokchilari soni belgilangan
limitdan oshib ketishi mumkin emas, aks holda bir yil ichida ushbu jamiyat
aksiyadorlik jamiyatiga aylantiriladi.
Qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat ustav kapitali aktsiyalarga bo’linadigan, hajmi
oldindan belgilanadigan tashkilotdir. Ushbu turdagi jamiyat bir yoki bir nechta shaxs
tomonidan shakllantiriladi. Kompaniyaning barcha majburiyatlari bo’yicha uning
12

barcha ta’sischilari ustav kapitaliga qo’shilgan mablag ‘qiymatining bir necha
baravariga teng miqdorda yordamchi javobgarlikni o’z zimmalariga olishadi.
AKSIADORLIK jamiyati iqtisodiy faoliyatning bir shakli bo’lib, uning barcha
mablag’lari ta’sischilar kapitalini birlashtirish, shuningdek aktsiyalarni chiqarish va
joylashtirish bilan birlashtiriladi. Ishtirokchilar aksiyadorlik jamiyati kompaniyaning
barcha majburiyatlari uchun badallarga teng miqdorda javobgardi. Shuningdek,
korxonaning iqtisodiy faoliyati diagnostikasi tarkibiga moliya harakatini tahlil qilish
(moliyaviy resurslar bilan har xil operatsiyalar, turli xil operatsiyalarni o’tkazish
uchun hujjatlarni tayyorlash va boshqalar) va moliyaviy ta’sir vositalarining ta’sirini
hisoblash (iqtisodiy qarorlarni tasdiqlash orqali moliyaviy resurslar darajasiga ta’sir
qilish) kiradi.
Korxonaning iqtisodiy faoliyatini rejalashtirish nimadan iborat
Agar siz korxonaning iqtisodiy faoliyatini rejalashtirayotgan bo’lsangiz,
kompaniyaning barqaror moliyaviy holati, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va
ilgari surish kafolatlanishi mumkin.
Rejalashtirish - rejani ishlab chiqish va tuzatish, shu jumladan korxona
resurslaridan maksimal darajada foydalangan holda mahsulot bozoridagi vaziyatni
hisobga olgan holda korxona iqtisodiy faoliyati asoslarini qisqa va uzoq muddatli
asoslash, asoslash va tavsiflashni o’z ichiga oladi.
Iqtisodiy faoliyatni rejalashtirishning asosiy vazifalari:
Korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga bo’lgan talabni
o’rganish.
Sotish hajmi oshdi.
Ishlab chiqarishning muvozanatli o’sishini ta’minlash.
Daromadning ko’payishi, ishlab chiqarish jarayonining qaytarilishi.
Ratsional rivojlanish va ishlab chiqarish resurslarini ko’paytirish strategiyasini
qo’llash orqali korxona xarajatlari hajmini minimallashtirish.
13

Sifatini oshirish va tannarxini pasaytirish orqali tovarlarning raqobatdoshligini
kuchaytirish.
Rejalashtirishning ikkita asosiy turi mavjud: operativ rejalashtirish va texnik-
iqtisodiy rejalashtirish.
Texnik-iqtisodiy rejalashtirish korxonaning texnik jihozlari va moliyaviy
ishlarini takomillashtirish standartlari tizimini yaratishga qaratilgan. Ushbu turdagi
rejalashtirish jarayonida korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
maqbul hajmi aniqlanadi, tovarlarni ishlab chiqarish uchun zarur resurslar tanlanadi,
ulardan foydalanishning optimal ko’rsatkichlari hisoblab chiqiladi va korxona
faoliyati uchun yakuniy moliyaviy-iqtisodiy standartlar belgilanadi.
Operatsion va ishlab chiqarishni rejalashtirish kompaniyaning texnik-iqtisodiy
rejalarini konkretlashtirishga qaratilgan. Uning yordami bilan korxonaning barcha
bo’limlari uchun ishlab chiqarish maqsadlari shakllanadi va mahsulot ishlab chiqarish
bo’yicha vazifalar tuzatiladi.
Rejalashtirishning asosiy turlari:
Strategik rejalashtirish - ishlab chiqarish strategiyasi shakllantiriladi, uning
asosiy vazifalari 10 yildan 15 yilgacha ishlab chiqiladi.
Quyidagilardan ha xulosa qilish mumkinki O’zbekiston dastlabki kunlar danoq
iqtisodiyotni rivojlantirish, ishsizlikni kamaytirish chora tarbirlarini a-malga
oshirishda korxonalar sonini yil-dan yilga oshirib qonun bilan uning mustaqilligini
ta’minlab kelmoqda. Ishlab chiqarish masshta-biga, va ishchi lar soniga qarab
korxonalar turlanadi. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezeden-tining 2003-yil 30-
avgustdagi farmoniga binoan 2010-yil 1-yanvar dan kichik tadbirkorlik sub’ektlari
toifasiga o’zgarishlar quyidagilar kiritilgan:
1. Yakka tartibdagi tadbirkorlar
2. Ishlab chiqarish tarmolarida band bo’lgan xodimlarning o’rtacha yillik soni 50
kishidan, xizmat ko’rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga aloqador bo’lmagan
tarmoqlarda 10 kishidan.
14

3. Yengil va oziq-ovqatssnoati, metallga ishlov berish va asbobsozlik, yog’ochni
qayta ishlash, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoati 500 kishidan.
4. Mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg’i-energitika va kimyo sanoati, qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash, qurilish hamda boshqa sanoat
ishlab chiqarish sohalarida 100 kishidan.
Yirik korxonalarda esa ishlab chiqarish ko’lamiga qarab ishchilar soni ortib
boradi. O’zbekistonda dastlabki yirik korxonalar faoliyatiga TTZ, Asakadagi
avtomobil zavodi, kabilarni keltirish mumkin.
Hozirgi kunda esa bu boradagi ro’yxatimizni anchagina to’ldirib ayta olamizki
ishlab chiqarish korxonalari O’zbekistonda ham sezilarli darajada ko’paydi.
Prezedentimiz Sh.Mirziyoyev tashabbuslari bilan hududlarda erkin iqtisodiy zonalar
tashkel qilindi. Masalan: Prezident "Urgut", "G’ijduvon", "Qo’qon" va "Hazorasp"
erkin iqtisodiy zonalarini tashkil etish to’g’risidagi farmonni imzoladi.
Samarqand viloyatining Urgut tumani, Buxoro viloyatining G’ijduvon tumani,
Farg’ona viloyatining Qo’qon shahri va Xorazm viloyatining Hazorasp tumanlarida
"Urgut", "G’ijduvon", "Qo’qon" va "Hazorasp" erkin iqtisodiy zonalari tashkil
etiladi. O’zA e’lon qilgan shu haqdagi farmon O’zbekiston Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev tomonidan 12-yanvarda imzolandi.
"Urgut", "G’ijduvon", "Qo’qon" va "Hazorasp" EIZ faoliyat ko’rsatish muddati,
keyinchalik uni uzaytirish imkoniyati bilan 30 yilni tashkil qiladi. Bu davr mobaynida
mazkur EIZlar hududla-rida alohida soliq, bojxona va valyuta rejimi amal qiladi EIZ
hududlarida logistika markazlari va bojxona postlari tashkil etiladi.
Quyidagilar "Urgut" EIZ, "G’ijduvon" EIZ, "Qo’qon" EIZ va "Hazorasp"
EIZning asosiy vazifa-lari va faoliyati yo’nalishlari etib belgilandi:
Tashqi bozorlarda talab katta bo’lgan va importning o’rnini bosuvchi, yuqori
qo’shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha zamonaviy ishlab
chiqarishlarni tashkil etish uchun xorijiy va mahalliy investorlarning to’g’ridan-to’g’ri
investitsiyalarini jalb etish;
15

Samarqand, Buxoro, Farg’ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish va
resurs salohiyatlaridan kompleks hamda samarali foydalanishni ta’minlash;
Meva-sabzavot va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, saqlash
va qadoq-lash, to’qimachilik, gilam to’qish, poyabzal va charm-galantereya, ekologik
jihatdan xavfsiz kim-yo, farmatsevtika, oziq-ovqat, elektrotexnika sanoati,
mashinasozlik va avtomobilsozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish va boshqa
yo’nalishlarda yangi zamonaviy ishlab chiqarishlarni tash-kil etish;
Mahalliy xomashyo va materiallar negizida mustahkam kooperatsiya aloqalarini
o’rnatish hamda erkin iqtisodiy zonalar korxonalari o’rtasida va umuman
respublikada sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish asosida yuqori texnologiyali
mahsulotlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish;
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni standartlashtirish, sertifikatlashtirish va
markirovka qilish bo’yicha xalqaro standartlarga muvofiq ilmiy-ishlab chiqarish
markazlari tashkil etish va ularning qarorlari xalqaro darajada e’tirof etilishini
ta’minlash chora-tadbirlarini ko’rish.
Tashkil etiladigan erkin iqtisodiy zonalari direksiyalari erkin iqtisodiy
zonalarning butun fao-liyat ko’rsatish davrida soliqlar va davlat maqsadli
jamg’armalariga majburiy ajratmalar to’lash-dan ozod qilinadi.
Bu ham bozor iqtisodiyotiga o’tish bosqichida korxona faoliyatini iqtisodiy
rivojlantirish chora-tarbirlarning muhim qadamlaridir.
O’zbekistonda tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash va korxonalar faoliyatini
modernizatsiya qilish chora tadbirlari
Davlat byudjeti ijrosini taminlash, tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qo’shimcha
imkoniyatlar aniqlash. Toshkent. 07.11.2019
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 7 noyabr kuni joriy
yilda davlat byudjetiga tushumlar prognozi ijrosini ta’minlash, tadbirkorlik va kichik
biznesni joylarda yana-da rivojlantirish uchun qo’shimcha imkoniyatlarni aniqlash va
16

ishga solish bo’yicha ko’rilayotgan choralar samaradorligi hamda bu boradagi dolzarb
vazifalarga bag’ishlangan videoselektor yig’i-lishi o’tkazdi.
Hozirgi kunda tadbirkorlar, o’rta va kichik biznes jahon mamlakatlarida
iqtisodiyotning bar-qaror rivojlanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Rivojlangan
davlatlarda tadbirkorlik sub’ektlari umumiy korxonalar sonining 90 foizdan ziyodini
tashkil etadi va mehnatga layoqatli aholining 50 foizdan ortig’ini ish bilan
ta’minlaydi. 2018-yilgi holatga ko’ra, O’zbekistonda mehnat bilan band aholining
76,3 foizi shu sohada ishlaydi.
Shu bilan birga, tadbirkorlik sub’ektlari taraqqiy etgan mamlakatlarning yalpi
ichki mahsu-loti tarkibida ham salmoqli o’ringa ega. O’zbekiston yalpi ichki
mahsulotida mazkur soha ulushi 59,4 foizdir.
Mamlakatimizda tadbirkorlik va kichik biznesni rivojlantirish bugungi kunda
davlat siyosa-tining eng ustuvor yo’nalishlaridan. Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyevning so’zlari bilan aytgan-da, biz faqat faol tadbirkorlik, tinimsiz mehnat
va intilish orqali taraqqiyotga, farovon hayotga erisha olamiz.
Tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash va biznes muhitini yaxshilash bo’yicha
amalga oshirilayot-gan tub islohotlar natijasida, Jahon bankining “Biznes yuritish –
2020” hisobotida O’zbekiston 7 pog’onaga ko’tarilib, 69-o’rinni egalladi va
dunyoning eng yaxshi 20 ta islohotchi davlati qatoridan joy oldi. Yangi korxona
ochish qulayligi bo’yicha yurtimiz ilk bor dunyoda sakkizinchi o’ringa ko’tarildi.
Bunday imkoniyatlar natijasida joriy yilning o’tgan 10 oyida 91 mingta yoki
2018-yilgiga nis-batan 2 barobar ko’p yangi tadbirkorlik sub’ekti tashkil etildi.
Lekin hali soha rivoji yo’lida qilinadigan ishlar ham ko’p.
“ Biznes yuritish – 2020” hisobotida ko’rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etish,
jumladan, yer ajratish, qurilish va mol-mulkni ro’yxatga olish borasida qulayliklar
yaratish kerak.
Shu bois bugungi videoselektor yig’ilishida tadbirkorlarga yerni onlayn auksion
orqali be-rish, mulkni ro’yxatdan o’tkazish bo’[yicha idoralararo elektron axborot
17

almashinuvini ta’min-lash zarurligi ta’kidlandi. Xorijiy tajriba asosida, mulk huquqini
davlat ro’yxatidan o’tkazishni takomillashtirish taklifi bildirildi.
Prezidentimiz hokimlar 50 foiz ish vaqtini yangi kichik biznes sub’ektlari
tashkil etish va ish-layotgan tadbirkorlarning muammolarini aniqlash hamda hal
etishga sarflashi lozimligini ta’kid-lab, juda ko’p rahbarlar bunga befarqlik va
ma’suliyatsizlik bilan qarab kelayotganini keskin tanqid qildi.
Buni O’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining Tadbirkorlar murojaatlarini
ko’rib chiqish qa-bulxonalariga kelib tushgan 26 mingta murojaatning deyarli yarmi
bevosita tuman darajasida hal qilish mumkin bo’lsa-da, muammolar joyida
yechilmagani uchun fuqarolar yuqori idoralarga murojaat qilishga majbur
bo’layotgani ham yaqqol ko’rsatib turibdi.
Bunday holatlar Samarqand, Toshkent, Xorazm, Andijon, Jizzax, Qashqadaryo
viloyatlarida ancha yuqori.
Shuning uchun, barcha viloyat va tumanlar hokimlari ikki kun muddatda
Tadbirkorlarga murojaat qabul qilishi bo’yicha ko’rsatma berildi.
Murojaatda tadbirkorlar oldida bundan keyin hech qanday to’siqlar bo’lmasligi,
hududdagi barcha rahbarlar ularga yaqindan ko’makchi bo’lishi, har kuni doimiy
ravishda tadbirkorlar ma-salalari bilan shug’ullanishi to’g’risida hokimlar shaxsan
kafolat beradi.
Murojaatning bosh mazmuni hamma narsa tadbirkor uchun ekanligini
xalqimizga yetka-zishdan iborat. Shuning uchun Murojaatni ommaviy axborot
vositalari, ijtimoiy tarmoqlar va aholi gavjum joylardagi bannerlarda e’lon qilib, unda
hokimlar, sektorlar va mutasaddi idoralar rahbarlarining telefon raqamlari ham
ko’rsatilishi shartligi belgilandi.
Bundan tashqari 2019-yilda ishga tushgan ba’zi korxonalarni ham yangi bosqich
ko’lamiga kiritishimiz mumkin. O’zbekoziqovqatxolding” kompaniyasi 2019 yilda
oziq-ovqat sohasi bo’yicha ishga tushgan yirik korxonalar o’ntaligi quyidagilardan
iborat:
18

1. “Namangan Agro Logistic”Logistikamarkazi
116 milliard so’mlik investitsiya loyihasi asosida tashkil etilgan logistika
markazi meva-sabzavotni qayta ishlashga ixtisoslashgan. Yillik quvvati 20 ming
tonnaga teng. 75 ta ish o’rni yaratilgan. Korxona Namangan viloyati Poptumanida
faoliyat ko’rsatmoqda.
2. "Melek Best Milk Agro" masuliyati cheklangan jamiyati
26,9 milliard so’mlik investitsiya loyihasi asosida tashkil etilgan korxona sut va
sut mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Yillik quvvati 20 ming tonnaga
teng. 26 ta ish o’rni yaratilgan. Korxona Toshkent viloyatining Zangiota tumanida
faoliyat ko’rsatmoqda.
3. "BIO AGRO" masuliyati cheklangan jamiyati
273,9 milliard so’mlik investitsiya loyihasi asosida tashkil etilgankorxona
organik mahsu-lotlarni yetishtirish va qayta ishlashgaga ixtisoslashgan. Yillik quvvati
15 ming tonnaga teng. 80 ta ish o’rni yaratilgan. Korxona Surxondaryo viloyatining
Muzrabot tumanidafaoliyat ko’rsat-moqda.
4. “TopOil” masuliyaticheklangan jamiyati
107,3milliard so’mlik investitsiya loyihasi asosida tashkil etilgan korxona aholi
iste’moli uchun yog’-moy mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Yillik
quvvati 11 ming tonnaga teng. 100 ta ish o’rni yaratilgan. Korxona Toshkent
viloyatining Angren shahrida faoliyat ko’rsat-moqda.
5. "ParmisMuller" masuliyati cheklangan jamiyati
33,4 milliard so’mlik investitsiya loyihasi asosida tashkil etilgan korxona meva-
sabzavot-larni etishtirish, quritish va qadoqlashga ixtisos lashgan. Zamonaviy
issiqxonaga ega. Yillik quvvati 11 mingtonnaga teng. 100 ta ish o’rni yaratilgan.
Korxona Buxoro viloyatining Jondor tumanida faoliyat ko’rsatmoqda.
6. "AshrafRamazon" qo’shma korxonasi
9,6 milliard so’mlik investitsiya loyihaasosidaishgatushirilgankorxona makaron
va non max-sulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Yillikquvvati 8
19

mingtonnagateng. 40 ta ish o’rni yara-tilgan. KorxonaToshkent viloyati
Chinoztumanida faoliyat ko’rsatmoqda.
7. "Yangi Asr" fermer xo’jaligi
10,3 milliard so’mlik investitsiya loyihasi asosida tashkil etilgan korxona sutni
pasterizatsiya qilib, qadoqlarda ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Yillikquvvati 6
mingtonnagateng. 15 ta ish o’rni yaratilgan. Korxona Navoiy viloyati Qiziltepa
tumanida faoliyat ko’rsatmoqda
8. "PanelSav" qo’shma korxonasi
16,9 milliard so’mlik investitsiya loyihasi asosida tashkil etilgan korxona
logistika markazlari va sovutilgan omborlar uchun sendvich panellar ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan. Yillik quvvati 6 ming kv.mga teng. 10 ta ish o’rni
yaratilgan. Korxona Samarqand viloyati Urgut tumanida faoliyat ko’rsatmoqda.
9. "BaxtImkonRivoj" fermer xo’jaligi
10,2 milliard so’mlik investitsiya loyihasi asosida tashkil etilgan korxona sutni
qayta ishlab, pishloq, brinza ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Yillik quvvati 6 ming
tonnaga teng. 12 ta ish o’rni yaratilgan. Korxona Andijon viloyati Oltinko’l tumanida
faoliyat ko’rsatmoqda.
10. "Agro Soy Plast" masuliyati cheklangan jamiyati
38,6 milliard so’mlik investitsiya loyihasi asosida tashkil etilgan korxona meva-
sabzavotni saqlashga ixtisoslashgan. Yillik quvvati 5 ming tonnaga teng. 7 ta ish o’rni
yaratilgan. Korxona Samarqand viloyati Samarqand tumanida faoliyat ko’rsatmoqda.
2020-yil 1-fevral holatiga ko’ra O’zbekiston Respublikasi hududida MDH
davlatlarining kapitali ishtirokida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar soni oshib
borayotganini inobatga olgan-da ularning asosiy ulushi (jami xorijiy kapital
ishtirokidagi korxonalarga nisbatan) Rossiya Federatsiyasi 17,6 %, Qozog’iston
Respublikasi 7,8 %, Ozarbayjon Respublikasi 1,7 %, Qirg’iz Respublikasi 1,5 % va
Tojikiston Respublikalarida 1,5 % ga to’g’ri kelmoqda. 20
20

Xorijiy kapital ishtirokidagi faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning asosiy qismi
Toshkent shahrida 6 253 ta (jamidagi ulushi 59,0 %), Toshkent 1 170 ta (11,0 %),
Samarqand 516 tani (4,9 %) viloyatlarida. Nisbatan kamlari Xorazm 145 ta (1,4 %),
Sirdaryo 158 ta (1,5 %), Qashqadaryo viloyatlarida 197 ta (1,9 %) hamda
Qoraqalpog’iston Respublikasida 160 tani (1,5 %) tashkil etadi. 21
2020-yil 1-fevral holatiga ro’yxatdan o’tgan korxona va tashkilotlar hududlar
kesimida taqsimlanganda Toshkent shahri (20,8 %), Toshkent (10,5 %), Farg’ona (8,5
%), Andijon (8,1 %), Samarqand (8,0 %), Buxoro (5,8 %), Qashqadaryo (6,2 %),
Namangan (6,3 %), Sirdaryo (3,4 %), Navoiy (3,3 %), Surxondaryo (4,7 %), Xorazm
(4,7 %), Jizzax (4,3 %) viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasi (4,5 %)
hissalariga to’g’ri keladi. 21
O’zbekiston Respublikasi Prezedenti 2020-yil Oliy majlisga murojatnomasida
shunday degan edi:"Joylardagi ijtimoiy muammolarni hal etishga oid tadbirkorlik
tashabbuslarini, ayniqsa, yoshlar va ayollar tadbirkorligini qo’llab-quvvatlashga
ustuvor ahamiyat berish zarur. Shu maqsadda aholi va tadbirkorlarga, mikromoliya
xizmatlari va moliyaviy resurslarga, dav-lat xaridlariga keng yo’l ochib beriladi.
Bunday choralar orqali odamlarimizda tadbirkor bo’lishga ishtiyoq va ishonch ortadi,
ular ko’proq daromad olishga intiladigan bo’ladi.
Shu bilan birga, hamma ham tadbirkor bo’la olmaydi. Shu sababli bunday
odamlar bilan tizimli ish olib borib, ularni kasbga qayta tayyorlash orqali ularni
munosib ish joyi bilan ta’-minlash lozim. Ushbu maqsadlar uchun 700 million dollar
jalb qilinadi.
Biz yangi ish o’rinlarini yaratadigan tadbirkorlarni har tomonlama qo’llab-
quvvatlashimiz, ta’bir joiz bo’lsa, ularni yelkamizda ko’tarishimiz kerak’’.
Bu kabi islohotlar yangi korxonalarni tashkel etish 2020-yil pandemiya
sharoitida ham amalga oshirilgani bizni quvontiradi.
‘‘ 2020-2021-YILLARDA IQTISODIY O’SISHNI TIKLASH VA
IQTISODIYOT TARMOQLARI HAMDA SOHALARIDA TIZIMLI TARKIBIY
21

ISLOHOTLARNI DAVOM ETTIRISH CHORA-TADBIRLARI TO’G’RISIDA’’
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev huzurlaridagi Koronavirus
pandemiyasining O’zbekiston Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga
ta’sirining salbiy oqibatlarini bartaraf etish, tadbirkorlik faoliyati subyektlarining
investitsiyaviy va tashqi iqtisodiy faolligini tiklash, shuningdek, iqtisodiy islohotlarni
yanada chuqurlashtirish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida o’tkazilgan
majlisdagi topshiriqlardan kelib chiqib, Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni qisqartirish
vazirligi, Moliya vazirligi, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi, Axborot
texnologiyalari va kommunikatsi-yalarini rivojlantirish vazirligi, O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan boshqa va-zirliklar, idoralar va xo’jalik
birlashmalari bilan birgalikda iqtisodiyot tarmoqlari hamda sohala-rida tarkibiy
o’zgarishlarni tiklash va davom ettirish bo’yicha quyidagilarga qaratilgan chora-
tadbirlar ishlab chiqilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin:
2020-yilda iqtisodiyot asosiy sektorlarining rivojlanishini saqlashga va 2021-
yildan boshlab barqaror iqtisodiy o’sishni 5,0 — 5,5 foiz darajasida ta’minlashga
yo’naltirilgan makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish va bozor institutlarini isloh
qilishni davom ettirish;
Birinchi navbatda, inqirozdan keyingi rivojlanish davrida banklarni
transformatsiya qilish va bank xizmatlaridan foydalanish samaradorligini hamda
ularning sifatini oshirishni ta’minlashga doir chora-tadbirlarni amalga oshirishga
qaratilgan bank tizimini yanada isloh qilish;
aholi bandligini ta’minlash va daromadlarini oshirish, tadbirkorlik faoliyatini
birinchi marta amalga oshirayotgan shaxslarni moliyaviy qo’llab-quvvatlash bo’yicha
dasturiy chora-tadbirlarni kengaytirish orqali ichki talabni rag’batlantirish va
kambag’allikni qisqartirish;
sanoat va raqobat siyosatini, jumladan, mahalliy ishlab chiqarish mahsulotlariga
ichki talabni rag’batlantirish, tarmoqlararo kooperatsiya aloqalarini rivojlantirish,
22

shuningdek, sanoatning strategik tarmoqlari korxonalarida islohotlarni davom ettirish
asosida takomillashtirish;
investitsiya jarayonlarini, birinchi navbatda, mahalliy investorlarning
infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish va qo’shilgan qiymatning ishlab chiqarish
“zanjirlari”ni yaratish bo’yicha loyihalarni amalga oshirishdagi ishtirokini
rag’batlantirish uchun ichki manbalarni kengaytirish yo’li bilan faollashtirish;
eksport qiluvchi korxonalarni qo’shimcha moliyaviy qo’llab-quvvatlash orqali,
shu jumladan savdoni moliyalashtirishning zamonaviy vositalaridan foydalanishni
kengaytirish, mahalliy mah-sulotlarni yangi eksport bozorlariga yetkazib berishni
kengaytirishda savdo-vositachilik tashkilo-tlarini rag’batlantirish hisobiga tashqi
iqtisodiy faoliyatni rag’batlantirish va eksport qiluvchi kor-xonalarni qo’llab-
quvvatlash;
davlat xaridlari tizimida xususiy tadbirkorlik subyektlarining ishtirokini
kengaytirish, hudud-lardagi kichik sanoat zonalarini ularga ishlab chiqarish va
transport infratuzilmasi obyektlarini o’tkazish uchun qo’shimcha moliyaviy
resurslarni ajratgan holda rivojlantirish asosida ishbilar-monlik va raqobat muhitining
qulayligini oshirish, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish;
hududlarda aholiga kompleks xizmatlar ko’rsatadigan savdo tashkilotlari
tarmog’ini rivoj-lantirish, mahalliy mobil aloqa operatorlarining davlat aktivlarini
bosqichma-bosqich sotish va qishloq joylarda telekommunikatsiya tarmoqlarini
rivojlantirishga xususiy investitsiyalarni jalb qilish, shuningdek, 2021-yilda barcha
ijtimoiy muassasalar, qishloq aholi punktlari va mahalla-larni yuqori tezlikdagi
Internet jahon axborot tarmog’iga ulashni yakunlash hisobiga xizmatlar sohasi
korxonalarini qo’llab-quvvatlash va raqamli texnologiyalarni rivojlantirish.
2020-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy o’sishni tiklash va
tizimli tarkibiy o’zgarishlarni davom ettirish bo’yicha amaliy harakatlar rejasi
(keyingi o’rinlarda — Harakatlar rejasi) 1-ilovaga muvofiq;
23

Iqtisodiyotda tarkibiy islohotlarni tiklash va davom ettirish chora-tadbirlarini
amalga oshirish bo’yicha “yo’l xaritasi” (keyingi o’rinlarda — “Yo’l xaritasi”) 2-
ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Xulosa
Korxona va uning faoliyati to’g’risida so’z yuritishdan avval inson hayotida
tutgan o’rni haqida biroz fikr yuritsak. Biz bilamizki iqtisodiyotda shunday oltin
qoida bor: " iqtisodiyot cheklangan resurslar sharoitida inson yashashi, kamol topishi,
u yoki bu cheklanmagan ehtiyojlarni qondirish chora tadbirlarini o’rganadi". Bozor
iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan biri ishlab chiqarish-
ning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslarning erkin almashinuvidan
iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo’lsa, bozor ham shu darajada
rivojlanadi.
Biz bozor iqtisodiyotini ishlab chiqarish samarasi, rivojlanish bilan talqi n qilar
ekanmiz, bozor iqtisodiyotiga qisqacha ta’rif bersagan edek
Bozor iqtisodiyoti- bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomilasi
qonun-qoidalari asosida tashkel etiladigan va boshqarila-digan tizimdir.
Shundan so’ng Yuqoridagi qisqa ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, korxona
tovar va xizmatlar ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va
xizmatlarni amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadi. Shunday
qilib korxona insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning
birlamchi va asosiy bo’g’inidir.
Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi
qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo’linadi.
Masalan: og’ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, aloqa, savdo, har xil
xizmatlar ko’rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni
birlashmalarini o’z ichiga oladi.
24

Yuqoridagi qisqa ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, korxona tovar va xizmatlar
ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni amalga
oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadi. Shunday qilib korxona
insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning birlamchi va
asosiy bo’g’inidir.
Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi
qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo’linadi.
Masalan: og’ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, aloqa, savdo, har xil
xizmatlar ko’rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni
birlashmalarini o’z ichiga oladi.
Tabiatda ikki xil ishlab chiqarish mavjud: tabiy ishlab chiqarish va takror ishlab
chiqarish.
Tabiiy ishlab chiqarish bu tabiat yaratadigan tabiiy ne’matlardir. Shu bilan bir
qatorda takror ishlab chiqarish jarayoni ham mavjud bo’lib bu bevosita xalq
xo’jaligida, firma, sex, korxona va kompaniyalarida amalga oshiriladigan ishlab
chiqarish jarayoni tushuniladi. Endi so’zimizni korxonalarning bozor tizimidagi o’rni
haqida yuritar ekanmiz, avvalo ishlab chiqarishda tovar moddiy boyliklarni kim
uchun ishlab chiqarish kerak, nima ishlab chiqarish kerak, va qancha ishlab chiqarish
kerak tamoyilini unutmagan holda amalga oshirilishi kerak. Bu esa korxona uchun
bozordagi talab va taklif qonuniyatlarini o’rgangan holda amalga oshiriladi. Korxona
bozor tizimiga kirishni va unda munosib joy egallashi uchun albatta bozor
munosabatlarini o’rganib boradi va o’z takliflarini kiritib o’zining o’rnini egallaahga
harakat qiladi.
Misol cheklangan resurslar sharoitida deganimizda bir marta foydalaniladigan
va oxiri mavjud resurslarni tushunamiz. Takeor ishlab chiqarish esa o’rinbosar
tovarlarni yaratish bilan birga yaroqsiz resurslardan ham yangi tovar yaratishga
intiladi. Misol tariqasida Urgut ASIA FEBER korxonasi bizning ehtiyojimiz bo’lgan
25

paxta mahsuloti o’rniga o’rinbosar tovar sentafon tolasini ishlab chiqaradi. Bu tovar
esa o’z navbatida yaroqsiz bo’lgan poleplast maxsulotlaeini qayta ishlash oraqli
amalga oshiriladi. Sentafon tolasi hozirgi kunda bozorlarimizda aholining
ehtiyojlarini qondirayotgan tovar sifatida ishlab chiqarilmoqda. Bundan ko’rinadiki
Urgut ASIA FEBER korxonasi bozor tizimida o’z o’rniga ega korxona.
Har qanday korxona faoliyati davomida iqtisodiy faoliyatda muntazam
qatnashadi va iqtisidiy masalarni bir muncha yechishda ishtirok etadi.
Iqtisidiy faoliyat ham o’z ichiga ishlab chiqarish bosqichlarini, ishlab chiqarish
usullarini, ularning tahlili va tadbiqini qamrab oladi. Bu faoliyat uz navbatida
moliyaviy munosabatlarda, ijtimoiy munosabatlarda, xalq xo’jalik subyektlarida,
davlat va jamiyat orasida amalga oshiriladigan islohotlarda yaqqol namayon bo’ladi.
Korxona tashkel etilayotganda beznis reja asosida daromad va foyda ko’rish
maqsadida tashkel etiladi va inson hayoti uchun zarur bo’lgan ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan bo’ladi.
Davlatning salohiyati ham iqtisodiy islohotlarda ishlab chiqarish kengligida ham
o’z aksini topadi. Bilamizgi bugungi kunda davlatimizda amalga oshirilayotgan
islohotlar jarayonida ishlab chiqarishni kengaytirish, tadbirkorlikni rivojlantirish o’z-
o’zini band qilish tamoyili asosidan korxona, sex, firma, yakka tadbirkorlik yaratish
bo’yicha ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda. Bu ham oz’’o’zidan ko’rinib turibdiki
korxona faoliyati nechog’lik bozor tizimining bir bo’g’ini ekanligini tasdig’ini beradi.
Korxona faoliyatini bozor tizimidagi o’rni naqadar muhimligini va bu jarayon
qanchalik dolzarbligini yuqorida keltirib o’tgan ma’lumotlardan ham yaxshi bilib
olish mumkin. Korxona faoliyati, tadbirkorlik va kichik beznisni rivojlantirish
borasidagi davlat say harakatlari, amalga oshirilayotgan qonun loyihalari,
iqtisodiyotni yaxshilash bo’yicha o’tkazilayotgan selektorlar, Oliy Majlisga
murojatnomalarda bod-bod tilga olinadi, tahlil qilinadi, yangi konsepsiyalar ishlab
chiqiladi va hayotga tadbiq qilinmoqda.
26

Mamlakatimizda ishsizlikni kamaytirish, kambag’allikni oldini olish, ishlab
chiqarishni mahalliylashtirish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash, va
eksport hamda raqobatbardoshlikni oshirish borasida korxonalar tizimini
modernizaysiya qilinishi, yangi korxonalarni tashkel etilishi, yildan yilga ortib
bormoqda.
Bu iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim omilidir.

27

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O’zbekiston"-2000.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021.
4. 2020-2021-yillarda iqtisodiy o’sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da hamda
sohalarida tizimli islohotlarni davom ettirish chora-tarbirlari to’gri sidagi
Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga ilova.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezedenti Sh. Mirziyoyevning " "Urgut", "G’ij divon",
"Qo’qon", "Xazoraps" erkin iqtisodiy zonalarini tashkel etish to’grisida" gi 2017-yil
12-yanvardagi farmoni.
6. Karimov.I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T.: O’zbekiston, 1998,
7. Karimov. I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz.
T.: "O’zbekiston", 2000,
8. B.A. Abdukarimov, A.B. Bektemerov, M.Q. Pardaev, SH.S. Salimov,
E.SH.Shavqiyev, F.B.Abdukarimov. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. -T.: <<Fan va
texnologiya>>, 2013, 368 bet.
9. Sh.Sh. Shodmonov, U.V. G’afurov. "Iqtisodiyot nazariyasi" (darslik). T., <<Fan va
texnologiya>> nashriyoti. 2005. 784 bet.
10. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI O’ZB Davlat byudjeti ijrosini ta’minlash,
tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qo’shimcha imkoniyatlar aniqlash. Toshkent
shahri vedio selektor yig’ilishi. 07.11.2019
11. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDAGI KORXONA VA TASHKILOTLAR
DEMOGRAFIYASI BO’YICHA MA’LUMOT 28 2020-yil 1-fevral holatiga ko’ra.
28

Tovar harakati tarmoqlari samaradorligini baholash

Sotib olish