Tovar-moddiy zaxiralar hisobi va uni yanada takomillashtirish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	47.5KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	31 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Abbosbek Abdujalilov

Ro'yxatga olish sanasi 18 Yanvar 2024

80 Sotish

Tovar-moddiy zaxiralar hisobi va uni yanada takomillashtirish

Sotib olish

Kirish.
Bugungi globallashuv davri har bir korxona va tashkilotni xalqaro bozorda
boshqa raqobatchilar bilan raqobatlasha olish va bu raqobatda yutqazib qo’ymaslik
uchun moslashuvchan va raqobatbardosh bo’lishga majbur qilmoqda. Buning
uchun korxonalar o’zlarining balansida mavjud tovar moddiy zahiralariga e’tibor
qaratishlari kerak.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo’jalik faoliyati jarayonining
yakuniy bosqichdan olinadigan tayyor mahsulotlarning tannarxidagi sarflangan
xomashyo va materiallarning ulushini imkoniyati boricha kamytirish muhim o’rin
tutadi, chunki talab va taklifdan kelib chiqqan holda ularga o’rnatilgan baho
mahsulotlarning xaridorgirlik darjasini belgilaydi.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “…islohotlarning qay
darajada samara berayotganini ko’rsatadigan maqsadli dasturlarni amalga oshirish
natijadorligidir. Bular qatorida sanoat va boshqa tarmoqlarni rivojlantirishning
quyidagi iqtisodiy va moliyaviy ko’rsatkichlarini keltirish mumkin: ishlab
chiqarish quvvatlarining ahvoli, xarajatlarni va tannarxni pasaytirish,
mahalliylashtirish va rentabellik darajasini, mahsulot raqobatdoshligini so’zsiz
oshirish” 1
.
Buxgalteriya hisobining ma’lumotlari o’zida mahsulotning tannarxini
pasaytirish imkoniyatlarini-moddiy boyliklardan unumli foydalanish, istemol
me’yorini pasaytirish, tovar moddiy qimmatliklarni keltirilgan talablarga munosib
ravishda saqlash va muhofaza etish va shu kabi ma’lumotlarni yaxlit bir holda
keltirish lozim bo’ladi.
Har bir korxonaning asosiy maqsadi moliyaviy barqaror bo’lishga erishish
va faoliyatlarini samarali tashkil etishdir. Bu mushtarak maqsadlarga erishish
korxonalarning o’zlaring tovar moddiy zahiralarga e’tiborini qaratishlar kerak
bo’ladi, boshqacha aytadigan bo’lsak, ularni tannarxini hisobga olishi va chiqib
ketishidagi usullardan o’zlarini faoliyatlari uchun eng samaralisi tanlashlari kerak.
1
Mirziyoyev.Sh.M “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir
rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak” - Toshkent: «O’zbekiston», 2017. – 26 b.

Bu usullarning ahamiyati bugungi davrda juda kattadir. Narxlar darajasining
o’zgarib, ko’tarilib va pasayib turishi natijasida har bir usul turlicha natija va
oqibatlarga olib keladi. Har bir usul o’zining turli xususiyatlariga egadir va turli
vaziyatlarda qo’llanishi maqsadga muvofiqdir.
Subyektga tegishli bo’lgan tovar moddiy zaxiralari, shu jumladan, yo’ldagi
va qayta ishlashga berilgan, ishlanadigan, qayta ishlanadigan, ishlab chiqarish va
boshqa xo’jalik masqadlari uchun ishlatiladigan mehnat buyumlari, xomashyo va
materiallar, aylanma mablag’larning tarkibiga kiritilgan mehnat buyumlarining
tarkibi, miqdori, harakati, ularni tayyorlash, sotib olish, qayta baholash jarayonlari
to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirishning tartibi qoidalari o’rganiladi.
Yuqorida keltirilganlarga asoslanib shuni takidlash mumkinki, mamlakatni
modernizatsiya qilish jarayonida ushbu mavzu nihoyatda dolzarb hisoblanib
muhim ahamiyat kasb etadi.

1.1 Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishning nazariy va
huquqiy-me’yoriy asoslari.
O’zbekiston Respublikasida Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishning nazariy
va huquqiy-me’yoriy asoslari birinchi navbatda 1996-yil avgust oyining 30-
sanasida qabul qilingan va 2016-yilda qayta tahrirlangan “ Buxgalteriya hisobi
to’g’risida “ gi qonun, buxgalteriya hisobi milliy standartlarining 4-sonli standarti
va buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari asosida tartibga solinadi.
Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tartibga solish, buxgalteriya hisobi
standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O’zbeksiton Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan tartibga solinadi. Ho’sh bu qonunlarning asosiy maqsadi nima?
“ Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunning asosiy maqsadi buxgalteriya
hisobini tashkil etish, yuritish va hisobotni tuzish sohasidagi munosabatlarni
tartibga solishdan iborat ” 2
. Qonuning asosiy maqsadi, moliyaviy hisob-kitob
jarayonlarini va moliyaviy hisobotlarni tuzishda to'g'ri va shaffoflikni ta'minlash,
tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy holat va faoliyatining yaxshi tushunilishini,
soliq va boshqa institutlar bilan ishga solish jarayonida chet elda turli xil
standartlarga mos kelishni ta'minlashdir. Bu maqsadlar hamda boshqa sabablarga
ko'ra, Buxgalteriya hisobi to'g'risidagi qonun, tadbirkorlik subyektlarining
moliyaviy hisob-kitob va moliyaviy hisobotlarini to'g'ri tuzishlariga, soliq va
boshqa institutlar bilan ishlashda xatolar va xavfli holatlarini oldini olishga,
ko'maklashadi. Bu qonunda 32 modda dan tashkil topgan.
Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunchilik ushbu Qonun va boshqa
qonunchilik hujjatlaridan iboratdir.
Agar O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomasida O’zbekiston
Respublikasining buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunchiligida nazarda tutilgan
boshqa qoidalar belgilanmagan bo’lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi.
2
Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish
to’g’risidagi O ‘zbekiston respublikasining qonuni, 13.04.2016 yildagi O‘RQ-404-son

“4-sonli buxgalteriya hisobi milliy standarti. Mazkur Buxgalteriya
hisobining milliy standarti (BHMS) O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya
hisobi to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq yuridik shaxslarga mulk huquqida tegishli
bo‘lgan tovar-moddiy zaxiralarning buxgalteriya hisobini yuritish va ularni
moliyaviy hisobotda aks ettirish tartibini belgilaydi “ 3
. Bu standard to’laqonli tovar
moddiy zahiralar haqida bo’lib, tovar moddiy zahiralarni tarkibi, tasnifi, ularni tan
olish, hisobga olish tartibi, hisobdan chiqarish tartibi, kirim paytida baholash
usullari va chiqib ketayotganda foydalaniladigan usullar haqida to’la yo’riqnoma
vazifasini o’tab beradi.
Bugungi kunda 41ta buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari ( IAS )
mavjud bo’lib ulardan faqat ikkinchi sonli ( Inventories ) standard tovar moddiy
zahiralarga tegishli hisoblanadi. 2-Xalqaro buxgalteriya hisobi standarti (IAS 2)
moliyaviy hisobot standarti bo'lib, kompaniyaning moliyaviy hisobotlarida tovar-
moddiy zaxiralarni o'lchash va taqdim etish bo'yicha ko'rsatmalarni belgilaydi. 2-
IASning asosiy maqsadi kompaniyalar o'zlarining tovar-moddiy zaxiralari
qiymatini izchil va taqqoslanadigan tarzda qanday hisobga olishlari va hisobot
berishlari kerakligi bo'yicha ko'rsatmalar berishdir.
IAS 2 ning asosiy maqsadlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin:
1. Tovar-moddiy zaxiralarni baholash: 2-IAS tovar-moddiy boyliklarning
tannarxini aniqlash tamoyillarini va kompaniyalar foydalanishi kerak bo'lgan
tovar-moddiy boyliklarni baholash usullarini belgilaydi. Standart kompaniyalardan
o'zlarining tovar-moddiy zaxiralarini eng past tannarx va sof sotish qiymatida
baholashni talab qiladi. Bu shuni anglatadiki, tovar-moddiy zaxiralar ishlab
chiqarish yoki sotib olish tannarxida yoki tovarni to'ldirish va sotish xarajatlarini
chegirib tashlagan holda taxminiy sotish bahosida baholanishi kerak.
2. Muvofiqlik va taqqoslanuvchanlik: 2-IAS kompaniyalarning o'z zahiralarini
baholashning izchil usullaridan foydalanishini ta'minlaydi, bu manfaatdor
3
O‘zbekiston respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti (4-sonli bhms) “tovar-moddiy zaxiralar ”
Toshkent sh., 2020-yil 28-may, 24-son

tomonlarga kompaniyalar o'rtasida moliyaviy hisobotlarni solishtirishni
osonlashtiradi. Standart kompaniyalardan kompaniya faoliyatida o'xshash tabiat va
foydalanishga ega bo'lgan barcha ob'ektlar uchun inventarizatsiyani baholashning
bir xil usulidan foydalanishni talab qiladi.
3. 2-IAS kompaniyalardan o'zlarining moliyaviy hisobotlarida tovar-moddiy
boyliklar to'g'risidagi ma'lum ma'lumotlarni, shu jumladan tovar-moddiy
zaxiralarni baholashda qo'llaniladigan hisob siyosati, tovar-moddiy zaxiralarning
balans qiymati, xarajat sifatida tan olingan tovar-moddiy zaxiralar miqdori va
inventarizatsiya uchun yaratilgan har qanday zaxiralarni ochib berishni talab qiladi.
yozuvlar.
4. 2-IASning asosiy maqsadi investorlar, kreditorlar va boshqa manfaatdor
tomonlarga kompaniyaning moliyaviy holati, faoliyati va istiqbollari to'g'risida
asosli qarorlar qabul qilish uchun foydali ma'lumotlarni taqdim etishdan iborat.
Umuman olganda, 2-IASning asosiy maqsadi kompaniyalarning o'z tovar-moddiy
zaxiralari qiymati to'g'risida izchil va to'g'ri hisobot berishlarini ta'minlash,
manfaatdor tomonlarga kompaniyaning moliyaviy holati, faoliyati va istiqbollari
haqida ishonchli ma'lumotlarni taqdim etishdir.
Shuni takidlab o’tish lozimki O’zbekiston Respublikasi hududida
buxgalteriya hisobi O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’iga
asosan 2018-yilning 20-oktabrida ro’yxatdan o’tkazilgan va ro’yxat raqami 3078
bo’lgan schyotlar rejasi asosida amalga oshiriladi. Bu schyotlar rejasi 6 bo’lib va 9
qismdan iborat bo’lib, uning 2-bo’limining 1-qismidagi schyotlar tovar moddiy
zahiralarga tegishli hisoblanadi ya’ni 1000 dan boshlab 3000 gacha ( 3000
kiritilmaydi tovar moddiy zahiralarga tegishli emas). O’zbekiston Respublikasi
hududidagi va milliy tizimda foydalanayotgan korxona tashkilotlar hali hanuz
ushbu schyotlar rejasidan foydalanadilar, lekin xalqaro tizimga o’tgan boshqa
korxonalar esa bu schyotlar rejasidan foydalanishmay aksincha sodir bo’lgan
xo’jalik operatsiyasini mazmuni yozib qo’yish bilan kifoyalanadi.

Yuqorida keltirilgan 3 asosiy qonun va standartlar tovar moddiy zahiralarni
hisobga olishining nazariy va huquqiy me’yoriy asoslari bo’lib xizmat qiladi. .
Yuqorida keltirilgan huquqiy meyoriy asoslarga bo’ysunmagan yoki chetga
chiqqan holatlarda buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunda keltirilgan
moddalarga binoan aybdor deb topilishi va ma’muriy jazoga tortilishi mumkin.
“Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunchilikni buzganlikda aybdor shaxslar
belgilangan tartibda javobgar bo’ladi” 4
4
O‘zbekiston respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti (4-sonli bhms) “tovar-moddiy zaxiralar”
Toshkent sh., 2020-yil 28-may, 24-son

1.2 Tovar-moddiy zaxiralar hisobining ahamiyati va
vazifalari.
Bozor munosabatlari sharoitida korxonada buxgalteriya hisobining roli
nihoyatda katta. Buning sababi deb shuni takidlab o’tsak bo’ladiki: korxonalarning
mustaqillikka erishishlari va o'z egalari va xodimlari oldida ishlab chiqarish va
tadbirkorlik faoliyati natijalari uchun to'liq javobgar bo’lishlaridir.
Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olish korxonaning xo'jalik faoliyatini
boshqarish tizimida muhim o'rin tutadi. U tovar moddiy zahiralardan
foydalanishning haqiqiy holati va sifat ko'rsatkichlarini tavsiflovchi ko'rsatkichlar
bo'yicha fikr-mulohazalarni yaratadi. Bularning barchasi korxonada resurslardan
unumli foydalanishga katta hissa qo’shadi.
Bozor iqtisodiyoti davrida mulkchilik shakllarining xilma-xilligi,
korxonalarning iqtisodiyotni boshqarish huquqlarining kengayishi, ishlab
chiqarishning tarmoqqa xos xususiyatlari tovar-moddiy zaxiralar hisobini
yuritishning metodologiyasi va texnologiyasining o'ziga xos masalalarini hal
qilishda muqobil, ba'zan esa ko'p qirrali yondashuvlarni talab qiladi.
Bugungi kunimizda tovar moddiy zahiralarni hisobga olishining ahamiyati
nihoyatda beqiyosdir. Ommaga ma’lumki, bugun xalqaro miqyosdagi tijorat
jadallik bilan rivojlanib kelmoqda. Bu davrda tovar moddiy zahiralarni hisobga
olishining muhimlilik darajasi oshib ketadi chunki birinchi navbatda bu hisobga
olish tartibni saqlashga yordam beradi. Bundan tashqari korxona va
tashkilotlarning xarajatlari va kirimlarini to’g’ridan to’g’ri hisoblashga ham katta
hissa qo’shadi. Bu esa o’z navbatiad korxonaning moliyaviy resurslaridan
to’g’ridan to’g’ri ishlash va korxonani kengaytirishga yorda beradi.
Tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish quyidagi vazifalarni bajaradi:
materiallarni xarid qilish, qabul qilish va chiqarish bo'yicha barcha
operatsiyalarni to'g'ri va o'z vaqtida hujjatli aks ettirish;

izning tijorat strategiyamizni tuzish va rivojlantirishga yordam beradi:
Bugungi kunda biznesning o'ziga xos tijorat strategiyalari va moliyaviy rivojlanish
yo'nalishlari mavjud. Tovarlarimizning moddiy zahiralari hisobga olinishi, bizning
xarajatlarni kamaytirish, kirimlarni ko'paytirish, foydalanuvchilarimizga
yetkaziladigan tovarlarimiz narxlari va narxlarni hisoblash imkoniyatlarini
oshirishga yordam beradi. Bu esa bizning tijorat strategiyamizni tuzish va
rivojlantirish uchun muhimdir.
- ularni tayyorlash bilan bog'liq xarajatlarni aniqlash va aks ettirish; xarajat
yo'nalishlari bo'yicha chetlanishlarni hisoblash va hisobdan chiqarish;
- inventarlarni saqlash joylarida va harakatning barcha bosqichlarida
saqlanishini nazorat qilish;
- inventarni o'rnatish standartlariga muvofiqligini doimiy nazorat qilish;
- ishlab chiqarishda materiallardan foydalanishning oqilona me'yorlari asosida
ularni iste'mol qilish ustidan tizimli nazorat qilish;
- texnologik chiqindilar va yo'qotishlar va ulardan foydalanishni nazorat
qilish;
belgilangan limitlarga (chegaralarga) nisbatan moddiy resurslarni tejash yoki
ortiqcha sarflanishi to‘g‘risida aniq ma’lumotlarni o‘z vaqtida olish;
- tovar-moddiy boyliklarni yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarni o‘z
vaqtida amalga oshirish, yo‘ldagi tovar-moddiy boyliklar, hisob-kitobsiz yetkazib
berish ustidan nazoratni amalga oshirish.

Zaxiralar (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i va boshqalar) tayyor mahsulot
olish uchun inson mehnati yo'naltirilgan resurslardir. Ishlab chiqarish jarayonida
o‘z shaklini saqlab qoladigan va mahsulotga sekin-asta qiymat o‘tkazuvchi mehnat
vositalaridan farqli o‘laroq, mehnat ob’ektlari ( ya’ni tovar moddiy zahiralar )
to‘liq iste’mol qilinadi va o‘z qiymatini shu mahsulotga to‘liq o‘tkazadi va har bir
ishlab chiqarish siklidan keyin almashtiriladi. Sanoatda ishlab chiqarishda tovar-
moddiy zaxiralarni iste'mol qilish asta-sekin o'sib bormoqda. Bu ishlab
chiqarishning kengayishi, mahsulot tannarxidagi moddiy xarajatlarning salmoqli
ulushi va resurslar narxining oshishi bilan bog'liq.

Tovar-moddiy boyliklarni hisobga olishni to'g'ri tashkil etishning muhim
sharti ularning ishlab chiqarish jarayonidagi maqsadi va roli va texnik
xususiyatlariga ko'ra tasniflashdir.
Ishlab chiqarish jarayoniga kiritish usullariga ko'ra barcha tovar-moddiy
zaxiralar (TMZ) turli guruhlarga bo'linadi. Bu ularning qanday hisobga olinishiga
ham bog'liq. Ba'zilari ishlab chiqarish jarayonida to'liq iste'mol qilinadi (xom
ashyo, materiallar, butlovchi qismlar, yarim tayyor mahsulotlar va boshqalar),
boshqalari faqat shaklini o'zgartiradi (moylash materiallari, laklar, bo'yoqlar),
boshqalari mahsulotga tashqi o'zgarishlarsiz (ehtiyot qismlar) kiradi. to'rtinchisi
faqat mahsulot ishlab chiqarishga hissa qo'shadi va ularning massa yoki kimyoviy
tarkibiga (asboblar, kombinezonlar va boshqalar) kiradi.
Ishlab chiqarish jarayonida funktsional roli va maqsadiga ko'ra barcha
zaxiralar asosiy va yordamchilarga bo'linadi. Asosiy - bu ishlab chiqarilayotgan
mahsulot tarkibiga moddiy jihatdan kiritilgan, uning moddiy asosini tashkil etuvchi
materiallar; yordamchi - bu materiallar ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bir
qismidir, lekin asosiylaridan farqli o'laroq, ular ishlab chiqarilgan mahsulotlar
uchun moddiy (moddiy) asos yaratmaydi. Ular mahsulotga kerakli sifatlarni
(bo'yoq, lak, elim) berish uchun asosiy qismlarga komponent sifatida ishlatiladi
yoki ular ishlab chiqarish jarayoniga hissa qo'shadi.
Materiallarni asosiy va yordamchi qismlarga bo'lish kompleks jarayon sifatida
qaralishi va turli xususiyatlariga qarab amalga oshirilishligi kerak bo’ladi, chunki u
har xil turdagi mahsulotlarda bir xil materialdan foydalanish miqdoriga,
texnologiyaning tabiatiga va boshqa omillarga bog'liq. Masalan, texnologik
maqsadlar uchun elektr stantsiyasida yoqilg'i asosiy material bo'lib, zavodning
qozonxonasida sanoat binolarini isitish uchun ishlatiladigan yoqilg'i yordamchi
hisoblanadi. Buxgalteriya hisobida yordamchi materiallarni taqsimlash ba'zi
hollarda faqat ma'lum bir texnologik jarayonga ega bo'lgan ma'lum bir korxonada
mumkin.

Tovar moddiy zahiralar bilan bog'liq asosiy operatsiyalar va ularni
buxgalteriya hisobida aks ettirish ketma-ketligi jadvalda keltirilgan.
Agar korxona analitik buxgalteriya hisobida moddiy boyliklarni shartnoma
narxlarida hisobga olsa, u holda ularning haqiqiy tannarxi ushbu narxlardagi
materiallar tannarxi hamda transport va ta’minot xarajatlari (TZR) hisobidan
tuziladi. Ular temir yo'l tarifini, avtomobil transporti va havo kemalarida va boshqa
transport turlarida tashish tarifini, shu jumladan barcha turdagi yig'imlarni o'z
ichiga oladi; import bojlari; etkazib beruvchilar, temir yo'llar va boshqa transport
tashkilotlarining omborlaridan materiallarni etkazib berish; aktsiyalarni sotib olish
va sotib olish bilan bevosita bog'liq sayohat xarajatlari; omborlarga yuklash,
tushirish va qadoqlash xarajatlari, doimiy ombor ishchilarining ish haqi bundan
mustasno; ta'minot, vositachi tashkilotlarga to'lanadigan komissiyalar va
aktsiyalarni sotib olish bilan bevosita bog'liq bo'lgan boshqa xarajatlar.
Ombor hisobini to'g'ri tashkil etish - ustaxonalarga o'z vaqtida jo'natish, kelib
tushayotgan qimmatbaho narsalarni ehtiyotkorlik bilan qabul qilish, materiallarni
ehtiyotkorlik bilan saqlash, ularni saralash va joylashtirishda qat'iy tartibga rioya
qilish, ayrim materiallarni boshqalardan qat'iy ajratish, kiruvchi materiallarni to'g'ri
markalash, to'g'ri hisoblash va tortish. kelish va iste'mol qilishda, tushum va
xarajatlarni ro'yxatga olishning belgilangan tartibiga qat'iy rioya qilish va
boshqalar. - buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etishning bevosita sharti bo'lib
xizmat qiladi.

TMZ
bo’yicha
operatsiyalar Operatsiyalarni aks ettirish ketma-ketligi
Sotib olish Naqd yoki kreditga sotib olingan tovar-moddiy
boyliklarning qiymati ma'lum turdagi tovar-moddiy
boyliklar schyotlarining debetida va barcha tovar-moddiy
zaxiralarning nazorat schyotining debetida (tovar-moddiy
boyliklarni doimiy hisobga olish tizimi bilan) yoki sotib
olish schyotining debetida aks ettiriladi.( davriy
buxgalteriya inventarlari bilan). Bunday holda, pul
mablag'lari yoki kreditorlik qarzlari hisobvarag'iga sotib
olingan tovar-moddiy boyliklarning qiymati summasi
kreditlanadi.
Ishlab
chiqarish
maqsadlari uchun
sarflash Ishlab chiqarish jarayonida tovar-moddiy zaxiralar
tugashi bilan ularning qiymati xom ashyo inventarlari
schyotlaridan tugallanmagan ishlab chiqarish schyotiga
o’tkaziladi. Bunda tovar-moddiy boyliklarning ayrim
turlarining schyotlari kreditlanadi, tugallanmagan ishlab
chiqarish schyoti debetlanadi.

Ishlab
chiqarishda
foydalanish Tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxi tarkibiga
xom ashyo tannarxidan tashqari, mehnat va qo'shimcha
xarajatlar ham kiradi. Ushbu xarajatlarning qiymati kassa
hisobiga o'tkaziladi.
TMZ dan
mahsulotlar ishlab
chiqarishni
yakunlash Xom ashyoni tayyor mahsulotga qayta ishlash
tugallangandan so'ng, tugallanmagan ishlab chiqarish
qiymati tayyor mahsulot qiymatiga o'tkaziladi: o'tkazilgan
qiymat summasi tugallanmagan ishlab chiqarish
schyotining kreditida va tayyor mahsulotning schyotining
debetida aks ettiriladi.
Tayyor
mahsulotlarni
sotish Qachonki tayyor mahsulot zahiralar sotilganda,
ularning qiymati tovar moddiy zahiralar schyotidan sotilgan
mahsulot tannarxi schyoitga o’tkaziladi.
Demak, tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishni to‘g‘ri tashkil etish uchun
quyidagi savollarga to‘g‘ri va o‘z vaqtida javob berish zarur: materiallar qayerdan,
qachon, qancha va qancha miqdorda olinganligi, ta’minot dasturi qanday amalga
oshirilayotganligi, kimga? Qachon, qancha materiallar chiqarilgan, nima uchun va
ular maqsadga muvofiq sarflanganmi, ularni ishlab chiqarishni iste'mol qilish
dasturi qanday amalga oshirilmoqda; moddiy qimmatliklarning ayrim turlari
bo'yicha balans qanday va o'rnatilgan zahira chegaralariga qanday rioya qilinadi;
materiallarga qachon buyurtma berish kerak va qanchasi kelishi kutilmoqda; ushbu
balansning qancha qismi aniq maqsadlar uchun bron qilinganligi; ularni
tasniflashning belgilangan tartibiga va ularni baholashda qabul qilingan hisob
siyosatiga rioya qilinadimi? va hokazo.

Moddiy boyliklarni hisobga olish har qanday o'g'irlik va suiiste'mol qilish
ehtimolini oldini olish uchun ularning mavjudligi va harakatlanishi bo'yicha barcha
operatsiyalar ustidan nazoratni ta'minlashi kerak. Materiallar hisobini to‘g‘ri va
to‘g‘ri tashkil etish bilan xo‘jalik yurituvchi subyektning mulkini muhofaza qilish
muammosi hal qilinadi va boshqaruv hisobini aniq yuritish uchun zarur shart-
sharoitlar yaratiladi.
Bozor iqtisodiyoti davrida mulkchilik shakllarining xilma-xilligi,
korxonalarning iqtisodiyotni boshqarish huquqlarining kengayishi, ishlab
chiqarishning tarmoqqa xos xususiyatlari tovar moddiy zahiralar hisobi
yuritishning metodologiyasi va texnologiyasining o'ziga xos masalalarini hal
qilishda muqobil, ba'zan esa ko'p qirrali yondashuvlarni talab qiladi. tovar-moddiy
zaxiralar.
Endi korxonalar turli usullarni tanlash imkoniyatiga ega:
- materiallarni xarid qilish va sotib olish hisobini tashkil etish;
- oy oxirida yo'lda qolgan yoki etkazib beruvchilarning omborlaridan olib
tashlanmagan materiallarning narxini aks ettirish;
- tovar-moddiy boyliklarning haqiqiy tannarxining buxgalteriya bahosidan
chetlanishlarini aniqlash va ularni ishlab chiqarishda foydalaniladigan materiallar
va ularning omborlardagi qoldiqlari o'rtasida keyinchalik taqsimlash.
Lekin har qanday holatda ham zahiralarning saqlanishi, zaxiralarni to'g'ri
qabul qilinishi, saqlanishi va chiqarilishini ta'minlash uchun korxonada og'irlik va
o'lchov asboblari, o'lchash idishlari va boshqa qurilmalar bilan jihozlangan etarli
miqdordagi saqlash joylari bo'lishi muhimdir.
Shuningdek, zaxiralar me’yorlariga rioya etilishi va ishlab chiqarishda
moddiy resurslarning sarflanishi ustidan dastlabki va joriy nazoratning samarali

shakllarini joriy etish, yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar, butlovchi
qismlar va yig‘ma agregatlar harakatining operativ hisobi ishonchliligini oshirishga
ko‘proq e’tibor qaratish zarur.
Hisob ma’lumotlari mahsulot tannarxini oqilona foydalanish nuqtai nazaridan
pasayatirish, iste’mol darajasini pasaytirish, to’g’ri saqlash va muhofazani
ta’minlash uchun resurslarni haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishligi kerak.
Tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish va iste'mol qilish bo'yicha birlamchi
hujjatlar ularning hisobini tashkil etish uchun asos hisoblanadi. To'g'ridan-to'g'ri
birlamchi hujjatlarga muvofiq inventarlarning harakati, xavfsizligi va oqilona
ishlatilishi ustidan dastlabki, joriy va keyingi nazorat amalga oshiriladi.
Shunday qilib, faqat tovar moddiy zahiralar hisobini oqilona tashkil etish
yordamida va korxonani resurslar bilan ta'minlashni iqtisodiy tahlil qilish,
korxonaning resurslarni tejash siyosatidagi kuchli va zaif tomonlarini aniqlash
asosida buxgalteriya hisobini takomillashtirish chora-tadbirlarini belgilash
mumkin.
Bunday chora-tadbirlar korxonada materiallarni iste'mol qilishning kamayishi
hisobiga material sarfini kamaytirish bo'lishi mumkin.

Tovar moddiy zahiralar to’g’risida tushunchalar
Ishlab chiqarishning moddiy sharoitlaridan biri mehnat buyumlari
hisoblanadi. Amalda ular TMZlar deb ataladi. Mehnat buyumlari yoki boshqacha
qilib aytadigan bo’lsak, moddiy resurslar asosiy vositalar bilan bir qatorda ishlab
chiqarishning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Asosiy vositalardan farq
qilib, TMZlar bir ishlab chiqarish jarayonida o’zining qiymatini to’la ravishda
mahsulot tannarxiga o’tkazadi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan
Buxgalteriya hisobining milliy standardlariga asosan tovar moddiy zahiralar
taribga solinadi. Xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanuvchi subyektlarda tovar
moddiy zaxiralar 1000-2900 schyotlarda yuritiladi.
Bu tovar moddiy zahiralar deb nomlangan standard 4-son standard
hisoblanadi va ushbu standardga asosan quyidagilar TMZ lar tarkibiga kiritiladi:

Xizmat ko’rsatishda yoki ishlab chiqarishda foydalaniladigan xomashyo
materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, ehtiyot qismlar, tugallanmagan ishlab
chiqarish, boquvdagi hayvonlar, parrandalar, sotish uchun mo’ljallangan hayvonlar
va boshqalarni misol qilib keltirishimiz mumkin.
Yuqorida aytib o’tdikki, tovar moddiy zahiralar 1000- 2900 schyotlarda
yuritiladi:
1000 – xomashyo va materiallarni hisobga oluvchi schyotlar
1100 – o’stirishdagi va boquvdagi hayvonlarni hisobga oluvchi schyotlar
1500 – materiallarni tayyorlash vax arid qilishni hisobga oluvchi schyotlar
1600 – materiallar qiymatidagi farqlarni hisobga oluvchi schyotlar
2000 – asosiy ishlab chiqarishni hisobga oluvchi schyotlar
2300 – yordamchi ishlab chiqarishni hisobga oluvchi schyotlar
2500 – umum ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar
2600 – ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlarni hisobga oluvchi
schyotlar
2800 – tayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi schyotlar
2900 – tovarlarni hisobga oluvchi schyotlar
Xomashyo deganda xali sanoat ishlovidan biror marta bo’lsa ham o’tmagan,
lekin mahsulotning asosiy qismini tashkil qiladigan resurslar tushuniladi. Misol
qilib oladigan bo’lsak, metallurgiya zavodi uchun ruda. Shuningdek asosiy
materiallar degan tushuncha ham mavjud, asosiy materiallar deganda ishlab
chiqarilayotgan mahsulotning asosiy qismini tashkil qiladigan mehnat buyumlariga
aytiladi. Misol qilib oladigan bo’lsak, trikataj sehlarini, ularga asosiy material
bo’lib gazlama xizmat qiladi. Mahsulotning tarkibiga kiradi va uning asosiy
qismini tashkil qiladi.
Yarim tayyor mahsulotlar – ishlab chiqarishi hali to’laligicha tugallanmagan
mahsulotlarga aytiladi. Lekin shuni e’tiborga olishimizki, buxgalteriyada yarim
tayyor mahsulotlar 2 xil bo’ladi. O’zida ishlab chiqarilgan va sotib olingan yarim
tayyor mahsulotlardir.

Shu narsa etiborga olinishi kerakki, bir turdagi mahsulot doim ham asosiy
material yoki yoki yordamchi mahsulot bo’lavermaydi. Bu korxonaning sanoatda
tutgan o’rniga qarab turlicha bo’ladi.
Keyin ikkita holat borki, bunday hollarda korxonaning tovar moddiy
zahiralar tarkibiga kiritilmaydigan. Birinchisi korxonani inventarizatsiya qilish
paytida aniqlangan lekin egalik qilish huquqi bo’lmagan tovarlar va
konsignatsiyada bo’lgan tovarlar. Birinchi holatga misol keltiramiz. Bir mijoz
mizga buyurtma berdi puliniyam to’ladi, biz bu mijoz buyurtmasiga asosan
tayyorlagan mahsulotlarimiz mavjud va ular omborda turibdi, hali jo’natmadik,
bular korxonaning tovar moddiy zahiralar ro’yxatiga kiritilmaydi. Konsignatsiya
tovarlari deganda, boshqa korxonaning omborxonasiga sotish maqsadida qo’yilgan
tovarlarga nisbatan aytiladi. Ular garchi bizni omborimizda turgan bo’lsa ham
ularni tovar moddiy zahiralar ro’yxatiga ololmaymiz.
Har qanday tovar moddiy zahiraning tan olinishi uchun 3 ta sharti mavjud.
Birinchisi aktiv qiymatini ishonchli baholash mumkin bo’lsa, ikkinchisi tashkilotga
aktiv bilan bog’liq kelgusidagi iqtisodiy naf kelishiga ishonch mavjud bo’lsa va
oxirgisi ularga bo’lgan egalik huquqi mavjud bo’lsa.
Tovar moddiy zahiralar quyidagi yo’llar bilan korxona tashkilotlarga kirib
kelishi mumkin:
Sotib olish orqali
Ayirboshlash orqali
Debitorlik qarzi uchun pul olish o’rniga tmz olish orqali
Ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga tushishi orqali
Tashkilotning o’zida tayyorlanishi orqali
Tekinga kelib tushishi orqali va boshqalar
Xarid qilingan va tashkilotda ishlab chiqarilgan tovar moddiy
zahiralar tannarxi.
Tovar moddiy zahiralar korxona balansida tannarxi bo’yicha hisobga olinadi
va ularning tannarxiga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin:

A) Bojxona bojlari va yeg’imlari;
B) Tovar moddiy zaxiralarni sotib olish bilan bog’liq bo’lgan soliqlar va
yig’imlar summasi
C) Vositachilarga to’lanadigan vosita haqi;
D) Tovar moddiy zaxiralarnisotib olish bilan bog’liq bo’lgan sertifikatlash
xarajatlari;
E) Transport xarajatlari;
F) Tovar moddiy zaxiralarni sug’urta qilish xarajatlari;
G) Tovar moddiy zaxiralarni yuklash xarajatlari;
H) Tovar moddiy zaxiralarni sotib olish bilan bog’liq boshqa xarajatlar;
Tovar moddiy zahiralarni harid qilish bo’yicha xarajatlar ularning yuzaga
kelishini tasdiqlovchi boshlang’ich hujjatlar asosida belgilanadi.
Tashkilotda tovar moddiy zahiralar turlicha bo’lganligi sababli, ularning
tayyorgarlik holati ham turlicha bo’ladi. Ba’zilariga ishlov berilgan bo’lsa,
ba’zilariga hech qanday ishlov berilmagan bo’ladi. Qayta ishlash xarajatlarini
bevosita va bilvosita xarajatlaga ajratishimiz mumkin.
Bilvosita xarajatlar – bular ishlab chiqarish jarayonida xizmat ko’rsatish
bilan bog’liq ishlab chiqarish xarajatlaridir.
Bevosita xarajatlar – bu tayyor mahsulotning birligini ishlab chiqarish bilan
bevosita bog’liq xarajatlardir.
Agar qilingan xarajatlar tovar moddiyz zahiralarning tannarixiga
qo’shilmaydigan bo’lsa, ularni davr xarajatlari sifatida tan olamiz:
 sotish bo’yicha xarajatlar
 boshqarish bo’yicha xarajatlar
 boshqa operatsion xarajatlar
Xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanuvchi tashkilotlarda tovar moddiy
zahiralar tannarxiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin.
Boshqaruv va nazorat qilish bilan bog’liq xodimlarning ish haqlari
Xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan xodimlarning ish haqlari
Xizmat ko’rsatish jarayonida yuzaga kelgan boshqa xarajatlar.

Agarda tashkilot o’zining ustav kapitaliga tovar moddiy zahiralarni hissa
sifatida qabul qilayotgan bo’lsa va o’zbekiston respublikasi qonun hujjatlarida
boshqa tartib qoidalar keltirilmagan bo’lsa, tashkilot ta’sischi tomonidan
kelishilgan puldagi qiymat asosida aniqlanadi.
Tovar moddiy zahiralarni yaroqli holga keltirish bilan bog’liq barcha
xarajatlar ularning tannarxiga kiritiladi.
Agar tashkilot hadya shartnomasiga asosan tekinga tovar moddiy zahira
qabul qiladigan bo’lsa, u holda olingan tovar moddiy zahiraning tannarxi o’sha
paytdagi joriy qiymat bo’yicha aniqlanadi.
Endi Tovar moddiy zahiralarni chegirma bilan xarid qilingandagi holatni
ko’rib chiqaylik. Bu to’g’risida O’zbekisotn Respublikasi buxgalteriya hisobining
milliy standardti ( 4-sonli BHMS ) Tovar moddiy zahiralar ni tasdiqlash haqidagi
buyruqqa asosan shunday deyilgan.
Agar xaridor Tovar moddiy zahiralarni qabul qilish paytida chegirmalardan
foydalansa va buni tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo’lsa, ular harid qilingan Tovar
moddiy zahiralar qiymatini kamaytirishga olib keladi.
Lekin qabul qilingan davrdan so’ng ularni haridi bo’yicha shartnoma
shartlarini bajarish natijasida kelib chiqgan chegirmalar moliyaviy natijalarga olib
boriladi lekin Tovar moddiy zahiralar tannaxiga kiritilmaydi.
Agarda Tovar moddiy zahiralarni tekinga oladigan bo’lsak, tasdiqlovchi
hujjatlar bo’lsa, sotib olingan Tovar moddiy zahiralar qiymati barcha olingan
Tovar moddiy zahiralar miqdoriga taqsimlash orqali ularning tannarxi aniqlanadi.
Aytaylik 900 shartli birlikda tovar moddiy zahira harid qildik 100 shartli birlikda
tekinga oldik, bu holatda 900 sh.b olinga tovar moddiy zahiralar tannarxini jamiga
bo’lamiz ya’ni 1000 sh.b ga bo’lamiz.
Sotib olingan tovar moddiy zahiralar uchun haq to’lash bilan bog’liq
xarajatlar, ular bo’yicha shartnomalar tayyorlash va ularni ro’yxatda o’tkazish
bo’yicha va aktivlarni bevosita xarid qilish bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlar tovar
moddiy zahiralar tannarxiga kiritilmaydi va ularni davr xarajatlari sifatida tan
olamiz. Agar ular qarzga olingan pulga olingan bo’lsa, misol uchun bankdan pul

oldik, u pulga tovar moddiy zahira sotib oldik, lekin puldan foydalanganimiz
uchun to’laydigan foiz xarajatlarini tovar moddiy zahiralar tannarxi tarkibiga
qisman bo’lsa ham kirita olmaymiz. Ularni foiz xarajatlari schyotiga olib boramiz.
Agar tovar moddiy zahira ayirboshlashilsa, bir korxona ikkinchi korxona
bilan o’zining tovar moddiy zahiralarida almashishni amalga oshirsa, agar bir xil
tovar moddiy zahiralar almashilsa, bu tovar moddiy zahiraning tannarxi
almashilgan tovar moddiy zahiraning balans qiymatiga teng bo’ladi, agarda ular
turlicha bo’ladigan bo’lsa, tovar moddiy zahiraning tannarxi berilgan tovar moddiy
zahiralarning joriy qiymatiga teng bo’ladi.
Qonunda belgilangan tartibda majburiyatlarni pul ko’rinishida bo’lmagan
mablag’lar bilan bajarish ko’zda tutilgan bo’lsa, qabul qilingan tovar moddiy
zahiralar tannarxi etib tashkilot tomonidan berilishi kerak bo’lgan aktivlarning
yoki ko’rsatilgan xizmatlarning joriy qiymati olinadi.
Agar inventarizatsiya o’tkazilgandan so’ng ortiqcha tovar moddiy zahiralar
aniqlangan bo’lsa, ular joriy qiymatda baholanadi va balansda aks ettiriladi.
Yuqorida tmz lar sotib olgan holatda uning tannarxiga qanday xarajatlar
kiritilishi haqida so’z yuritgan edik, endi tovar moddiy zahiralar korxonaning
o’zida ishlab chiqarilgan bo’lsa, uning tannarxiga nimalar kirishini ko’rib
chiqamiz.
Agar ular korxonaning o’zida ishlab chiqarilgan bo’lsa ularning tannarxi etib
ularning ishlab chiqarish tannarxi olinadi, shuningdek ularning tannarxiga ishlab
chiqarish bilan bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar ham kiradi masalan bevosita va
bilvosita mehnat xarajatlari. Ishlab chiqarilgan Tovar moddiy zahiralar tannarxi
nimalar kiritiladi degan savol bo’lishligi tabiiy albatta
Ishlab chiqarichga sarflanadigan xomashyo va materiallar
Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan sug’urta xarajatlari
Asosiy vositalar va ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari
va boshqalar.

Ijara va komunal to’lovlar
Endi tovar moddiy zahiralar bilan bog’liq buxgalteriya o’tkazmalarini ko’rib
chiqamiz.
Mol yetkazib beruvchidan materiallar olindi
Dt 1010 xomashyo va materiallar
Kt 6010 mol yetkazib beruvchilar va pudrachilarga to’lanadigan schyotlar
Boshqa shaxslardan materiallarni tekinga olinishi
Dt 1010 xomashyo va materiallar
Kt8530 tekinga olingan mulk
Ta’sischilar tomonidan ulush sifatida ustav kapitaliga material kelib tushishi
Dt 1010 xomashyo va materiallar
Kt 4610 ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushi bo’yicha qarzi
Yaroqsiz mahsulotni tuzatish uchun materiallar sarflanishi
Dt 2610 ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar
Kt 1030 yoqilg’i
Mahsulotni sotish uchun idishlarning sarflanishi
Dt 9410 sotish xarajatlari
Kt 1060 idish va idishbop materiallar
Bevosita mahsulot ishlab chiqarishda qantnashadigan asosiy vositalarning
eskirishi
Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish
Kt 0211-0299 asosiy vositalarning eskirishi
Mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishdga taalluqli bo’lgan
nomoddiy aktivlar
Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish
Kt 0510-0590 nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi
Tovarlar qayta ishlashga berildi
Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish
Kt 2910-2990 tovarlar
Asosiy ishlab chiqarishdagi sug’urta xarajatlari

Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish
Kt 6510 sug’urta bo’yicha to’lovlar
Asosiy ishlab chiqarishga tegishli yagona ijtimoiy to’lov bo’yicha xarajatlar
Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish
Kt 6520 maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar
Ishlab chiqarish xodimlariga mehnat haqi to’lash bo’yicha summalar
hisoblandi
Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish
Kt 6710 mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisoblashishlar
Asosiy ishlab chiqarishda aniqlangan moddiy qiymatliklar kamomadi
Dt 5910 kamomadlar v aqiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar
Kt 2010 asosiy ishlab chiqarish
Xaridorlarga yaroqsiz mahsulot o’rniga yuborilgan mahsulot tannarxi
Dt 2610 ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar
Kt 2810 ombordagi tayyor mahsulot
Asosiy , yordamchi sexlardan xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklardan tayyor
mahsulotlarning kirim qilinishi
Dt 2810 ombordagi tayyor mahsulot
Kt 2010 (asosiy ishlab chiqarish), 2310 (yordamchi ishlab chiqarish), 2710
(xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar)
Tayyor mahsulotlarning ko’rgazmadan omborga kirim qilinishi
Dt 2810 ombordagi tayyor mahsulot
Kt 2820 ko’rgazmadagi tayyor mahsulot
Tayyor mahsulotning ko’rgazmaga berilishi
Dt 2820 ko’rgazmadagi tayyor mahsulot
Kt 2810 ombordagi tayyor mahsulot
Tayyor mahsulotlarning tekinga berilishi
Dt 9430 boshqa operatsion xarajatlar
Kt 2810 ombordagi tayyor mahsulot

Tovar moddiy zahiralarninig tannarxini aniqlash usullari haqida moliya
vazirligining 2020 yil 30-iyun ro’yxat raqami 3259 adliya vazirligi ro’yxatidan
o’tkazilgan buyruqda shunday deyilgan:
Tovar moddiy zahiralar tannarxini aniqlashda bir necha usullardan
foydalaniladi, bu ularning turi , ishlab chiqarish turi, uning murakkabligi, ishlab
chiqarishning davomiyligi va boshqalarga bog’liqdir: tannarxni aniqlashni asosiy
usullaridan bo’lib, oddiy meyoriy va buyurtmali, bosqichli usullar hisoblanadi.
Oddiy usul. Tannarxni aniqlashning oddiy usuli bir turdagi mahsulot ishlab
chiqaradigan hamda yarim tayyor mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishga
ega bo’lmagan tashkilotlarda qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, agarda
ushbu usuldan foydalaniladigan bo’lsak hisobot davridagi barcha ishlab chiqarish
xarajatlari barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxiga kiritiladi.
Meyoriy usul. Tannarxni aniqlashni ushbu usulida xomashyo materiallar
mehnat va ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishning belgilangan meyorlari
bo’yicha xarajatlarni hisobga olish orqali bo’ladi. Meyorlar ma’lum bir davrlarda
qayta tahlil qilinib turilishi kerak va istisno xolatlarda vaziyatga qarab qaytadan
ko’rib chiqishlik kerak bo’ladi.
Buryurtmali usul. Bu usulni yakka tartibdagi va ko’p seriyali bo’lmagan
ishlab chiqarishga ega bo’lgan tashkilotlar qo’llaydi. Ushbu usulda barcha
xarajatlar buyurtmaning yakunlanishiga qadar to’laligicha tugallanmagan ishlab
chiqarish deb hisoblanadi. Buyurtma bo’yicha xarajatlarning butun summasi uning
tannarxini tashkil qiladi. Agar buyurtmalar qisman bajarilib, ular buyurtmachilarga
topshirilganda ishlab chiqarish shart sharoitlaridagi o’zgarishlarni hisobga olgan
holda ilgari bajarilgan buyurtmalarning tannarxi bo’yicha baholanadi.
Bosqichli usul. Tannarxni aniqlashning bosqichli usulida o’z navbatida
tashkilotning qaysi tarmoqqa bog’liq ekanligiga bog’liq holda yarim tayyor
mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz turlarda amalga oshirilishi mumkin.
Birinchi holatda, har bir bosqich bo’yicha mahsulot tannarxi hisoblab
chiqariladi hamda u avvalgi bosqichlar mahsuloti tannarxi va mazkur bosqich
bo’yicha xarajatlardan iborat bo’ladi.

Ikkinchi holatda esa, faqat oxirgi bosqich bo’yicha mahsulot tannarxi
hisoblab chiqariladi. Bunda xarajatlar avvalgi bosqichlar mahsuloti tannarxini
hisobga olmasdan, har bir bosqich bo’yicha alohida hisobga olinadi. Tayyor
mahsulot tannarxiga barcha bosqichlar bo’yicha uni ishlab chiqarish xarajatlari
kiritiladi.
Realizatsiya qilishning sof qiymati.
Tovar moddiy zahiralarnig realizatsiya qilishining sof qiyamati ularning
tannarxidan past bo’ladigan bo’lsa, ularning qiymati tannarxdagi qiymati bo’yicha
emas, sof realizatsiya qiymati bo’yicha aks ettiriladi va bu qiymat tovar moddiy
zahiralarning har bir birligi uchun aniqlanadi.
Realizatsiya qilishning sof qiymati aniqlash maqsadida tovar moddiy
zahiralari qayta baholanadi va joriy qiymatga muofiqlashtiriladi.
Yuqorida biz ko’rib o’tdikki, qanday qilib tovar moddiy zahiralar kirib
kelishligini. Endigi navbatda uni qanday qilib chiqib ketishini ko’rib chiqamiz.
Tovar moddiy zahiralarning chiqib ketishi usullari haqida so’z yuritishdan oldin
ularni qanday qilib chiqib ketishi haqida so’z yuritishlik maqsadga muofiq
bo’lardi.
Tovar moddiy zahiralar quyidagi yo’llar bilan chiqib ketishligi mumkin:
Realizatsiya qilish
Tekinga berish
Boshqa tashkilotning ustav kapitaliga ta’sis ulushi ko’rinishida berish
Ayirboshlash
Kamomad, yo’qotish yoki shikastlanish aniqlanishi
Tovar qarzi ko’rinishida taqdim etish yoki ilgari olingan tovar qarzini
qaytarish
Saqlash muddati tugagach yaroqsizligi sababli, jismonan va ma’nan
eskirganligi natijasida tugatish
Va boshqa operatsiyalar va hodisalar natijasida hisobdan chiqariladi.

$Tovar moddiy zahiralarning chiqib ketishidan moliyaviy natija tovar moddiy zahiralarning chiqib ketishidan olingan daromadlar ularning balans qiymati va tovar moddiy zahiraning chiqib ketishi bilan bog’liq soliqlarni chegirish orqali aniqlanadi. Endi tovar moddiy zahiralarning chiqib ketishi usullaridan birinchisi aveco usulidan boshlaymiz. Bu usulning mohiyatini tushunib olish uchun misol bilan tushuntirishni maqul topdik. Aytaylik fayz mchj o’ziga xomashyo va materiallar sotib oldi. 3xil davrda xarid amalga oshirildi\ 1-xarid 60 birlik material qiymati 15 dollarda har bir birligi uchun 2-xarid 140 birlik material qiymati 15.50 dollardan har bir birligi uchun 3-xarid 70 birlik material qiymati 16 dollardan har bir birligi uchun Bu usuldan foydalanganda jami materiallar soni yig’indisi topiladi ya’ni 60+140+70=270 bizda jami 270 birlik material mavjud. Ularning jami qiymatini hisoblaymiz: 60*15=900 140*15.50=2170 70*16=1120 endi 3 ala summani qo’shamiz: 900+2170+1120= 4190 Hosil bo’lgan summani jami materiallar soniga nisbatini olamiz shunda bizda hosil bo’ladi: 4190/270=15.52 Yuqoridagidan shu narsa ma’lum bo’ldiki , endilikda bizda har birining qiymati 15.52 dollardan bo’lgan 270 birlik material mavjud. Ishlab chiqarishga 200 birlik material kerak edi va biz 200 birlik materialni 15.52 dollardan beramiz. Biz ishlab chiqarishda ko’rib chiqdik, sotilayotgan paytda ham xuddi shunday bo’ladi. Tovar moddiy zahiramizni har bir birligi 15.52 dollardan sotiladi. 15.52*200=3104 Sotilgan tovar moddiy zahiraning qiymati 3104 ga teng bo’lmoqda va bizda qolgan qoldiq esa 70*15.52=1086 Aveco usulining avfzalliklari FIFO yoki LIFO kabi boshqa xarajat formulalariga nisbatan AVCO usulidan foydalanishning eng katta afzalligi shundaki, u hisob-kitob va yozuvlarni yuritishni sezilarli darajada osonlashtiradi AVECO inventarizatsiyani baholashning keng$

tarqalgan usuli hisoblanadi va u ko'plab buxgalteriya standartlari va
ko'rsatmalariga muvofiq ruxsat etiladi.
AVECO usuli, ayniqsa davr oxiri va boshiga yaqin narxlarning tasodifiy
ko'tarilishi va tushishi ta'sirini avtomatik ravishda sozlaydi. Aytaylik, korxonada
narxlar birdaniga birdaniga bir necha baravar ko‘tarilgan, lekin yana normal
holatga qaytishi kutilayotgan so‘nggi oyda sotib olingan partiyadan qolgan
bo‘linmalar qoldi, bu holda FIFO usuli qo‘llanilsa, u yakuniy aktsiya qiymatining
oshishi tufayli nomutanosiblikni keltirib chiqaradi. Ammo aveco usuli uni ancha
yaxshi boshqaradi, chunki u yurishning ta'sirini yoyadi va shu bilan to'satdan
tebranishlarni normallashtiradi.
Savdo xarajatlarini hisoblash FIFO va LIFO bilan solishtirganda AVECO
usuli bo'yicha narxlarning o'zgarishiga ancha mos keladi va kamroq ta'sir qiladi.
Narxlar ko'tarilgan taqdirda, sotilgan mahsulotning past bahosini beradigan FIFO
usuli yoki davr oxiridagi narxlar bo'yicha butun davr uchun sotilgan mahsulot
narxini beradigan LIFO usulidan farqli o'laroq, AVCO ikkalasining o'rtasida
bo'ladi. Shuning uchun, FIFO yoki LIFO dan farqli o'laroq, davrlarni taqqoslash
ancha mazmunli va kamroq tuzatishlarni talab qiladi.
Bu usulning kamchiliklari
Aveco usuli bo'yicha aniqlangan yakuniy inventarizatsiya qiymati shu
sanada o'xshash mahsulotlar uchun mavjud bo'lgan narxlardan sezilarli darajada
farq qilishi mumkin. Aveco usuli tebranishlarni normallashtirishga yordam bergan
bo'lsa-da, lekin davr boshida yoki oxirida katta miqdordagi inventar sotib olinsa,
ayniqsa narxlar qolgan davrdan farq qilganda, u hali ham ta'sir qilishi mumkin.
Yalpi identifikatsiyalash usulining mohiyati shundaki, bunda o’zaro
almashtirilmaydigan xahiralarning alohida moddalarning tannarxi, shuningdek
zahiralarning alohida moddalarining tannarxi, shuningdek maxsus buyurtmalar
bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar tannarxi hamda aniq xarajatlarni
identifikatsiyalash yo’li bilan bilan aniqlashdir. Xarajatlarni maxsus identifikatsiya
qilishning ma’nosi maxsus xarajatlar zahiralarning alohida moddasiga olib
boriladi. Yalpi identifikatsiyalash usuli alohida buyurtma bo’yicha mahsulotlar

ishlab hciqaradigan yoki assortimenti ko’p bo’lmagan mahsulotlar ishlab
chiqaradigan korxonalarda qo’llaniladi.
Yuqoridagi misolni ko’rib chiqaylik, bu materiallar emas boshqa narsa
deylik qimmatbaho mahsulot va ular bir biriga o’xshamaydigan mahsulotlar.
Birichi turdagi mahsulotdan 40 birlik
Ikkinchi turdagi mahsulotdan 120 birlik
Uchunchi turdagi mahsulotdan esa 40 birlik olindi
Endi ularning jami narxini hisoblab topishimiz kerak.
40*15=600 120*15.50=1860 40*16=640
Endi ularni jamini hisoblab chiqamiz 600+1860+640=3100
Jami mahsulot 270 birlik edi 200 birligi sotildi va bizda 70 birlik mahsulot
qoldi va ularning qiymati 4190-3100=1090 dollarni tashkil qilmoqda
Endigi navbatda eng keng tarqalgan usullardan biri FIFO usuli haqida so’z
yuritamiz. Bu usulning ma’nosi shundan iboratki, birinchi kirgan mahsulot birinchi
chiqadi ya’ni first in first out. Bu usulni mohiyatini tushunishlik uchun yuqoridagi
misolni ko’rib chiqamiz. Bizda quyidagilar berilgan edi:
1-xarid 60 birlik har biri 15 dollardan
2-xarid 140 birlik har biri 15.50 dollardan
3-xarid 70 birlik har biri 16 dollardan edi.
200 birlik mahsulotni hisobdan chiqaryapmiz, aytaylik sotayotgan edik,
bunda birinchi kelgan mahsulot birinchi chiqadi degan qoida asosan birinchi
navbatda 15 dollarlik mahsulotdan boshlemiz keyin 15.50 dollarlik va shu tempda
davom etadi:
60*15+140*15.50=3070
Demak fifo usuliga ko’ra biz sotgan 200 birlik mahsulotimizni jami 3070
dollar qiymatda bo’ladi. Shunda bizning qoldiq 70 birlikni tashkil etmoqda
ularning summasi esa, 1120 dollarni tashkil qilmoqda.
Bu usulning o’ziga yarasha avfzalliklari va kamchiliklari ham mavjud:
FIFO usulining avfzalligi: bu usulning eng birinchi avfzalligi shundaki,
narxlar darajasining tushib ketishi sodir bo’lsa, bu foydali bo’ladi, ya’ni narxlar

tushib ketishi kutilayotganda ushbu usuldan foydalanish juda qulaydir.
Materialllar haqiqiy tannarx bo’yicha chiqariladi. Agar xaridlar kam bo’lsa va
materiallar narxlari barqaror bo’lib qolsa, usulni ishlatish oson bo’ladi.
FIFO usulining kamchiligi: bu murakkab hisob kitoblarni o’z ichiga oladi va
shuning uchun ish yuritish ehtimolini oshiradi. Narxlar ko’tarilganda emissiya
narxi bozor narxlarini aks ettirmaydi, chunki materiallar dastlabki partiyalardan
chiqariladi.
Bu usul narxlar darajasi tushib ketayotgan paytlarda eng mos keladi, ammo
narxlar ko’tarilgan taqdirda bu usul mos kelmaydi. Bu usul eskirishi va
yomonlashishi mumkin bo’lgan materiallar uchun foydalidir.
Endi esa eng oxirgi usul haqida ma’lumotlar beramiz. Bu usulning nomi esa
LIFO deb ataladi. Ya’ni last in first out. Oxirgi kirim qilingan mahsulot birinchi
navbatda chiqariladi bu usulni ham misollar yordamida tushuntirish birmuncha
ma’qulroq. Yuqoridagi misoldan yana foydalanamiz.
1-xarid. 60 birlik har biri 15 dollardan
2-xarid. 140 birlik har biri 15.50 dollardan
3-xarid. 70 birlik har biri 16 dollardan
Jami 270 birlik mahsulot va biz bundan 200 birlik mahsulotni hisobdan
chiqarmoqchimiz. Bunda eng oxirgi harid qilingan mahsulotdan boshlaymiz.
70*16=1120 130*15.50=2015
70+130=200 jami summasi esa 1120+2015=3135 dollarni tashkil
qilmoqda. Qoldiq esa 70 birlik mahsulot qolgan 10*15.50+60*15=1055
LIFO usulining avfzalliklari: bu usul ham tez va oson ishlaydi, ayniqsa
barxlar barqaror bo’lganda. Ushbu usul bo’yicha materiallar ishlab chiqarishga eng
oxirgi to’langan narxlar olinadi.sotib olish kamroq tez tez amalga oshiriladigan
joylarda bu usulni ishlatish oson. Bu usul narxlar darajasi ko’tarilishida juda qulay
usul hisoblanadi.
LIFO usulining kamchiliklari: narxlar o’zgarganda bu usul juda
murakkablashadi. Narxlar darajasi tushib ketishi darajasida juda qulay usul
hisoblanmaydi.

Yuqorida to’rtala usulni ko’rib chiqdik, endi esa ularni farqini tushunib
olishlik uchun berilgan misolimizni barcha usullardan foydalangan holda bitta
jadvalda aks ettirish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Bu misolga ozgina qo’shimcha qilamiz, aytaylik bu mahsulotlarni
sotayapmiz 5000 dollarga
Ko’rsatkichlar O’lchov
birligi Yalpi
identifikatsion
usul AVECO
usuli FIFO
usuli LIFO
usuli
Mavjud
zahira hajmi
qiymati Dona
Dollar 270
4190 270
4190 270
4190 270
4190
Sotilgan
zahiralar
hajmi qiymati Dona
Dollar 200
3100 200
3104 200
3070 200
3135
Zahiralar
qoldig’i hajmi Dona
Dollar 70
1090 70
1086 70
1120 70
1055
Sotishdan
tushum Dona
dollar 4000 4000 4000 4000
Sotishdan
olingan
daromad Dona
dollar 900 896 930 865
Mantiqan olib qaraganda, qaysi usulni qo’llashimizdan qat’iy nazar zahiralar
sekin asta sotiladi va ular qiymati keying davrda to’la sotilgan mahsulot qiymatiga
o’tadi. Bu yerda gap faqat zahiralar qiymatining qanchasi hisobot davrida mahsulot
qiymatiga olib borilayotganligi va ular orasida vaqtinchalik farqlar yuzaga
kelayotganligi haqida bormoqda holos.

Shunday qilib, mahsulot tannarxini aniqlashning turli usullarini qo’llashning
qiyosiy tahlili shuni ko’rsatadiki, FIFO suuilni qo’llaganda eng ko’p foyda
ko’rsatkichiga erishish mumkin ekan, bu ma’lum ma’noda bozor sharoitida
baholarning tinmay o’zgarib turishi bilan bog’liq. Chunki tovarlar moddiy
qiymatliklar qoldig’I qiymati nisbatan yuqori darajada hisoblanadi, sotilgan
tovarlar qiymati esa pasaytiribroq ko’rsatiladi. Shunga mos ravishda foyda
summasi ko’proq chiqadi, bu o’z navbatidagi budjet hamda aktsionerlar ko’proq
soliq va dibidendlar olishiga sabab bo’ladi.
Agar LIFO usulidan foydalansa, tovar moddiy qiymatliklar qoldig’i tannarxi
pastroq darjada hisoblanib, sotilgan tovarlar tannarxi so’nggi holda yuqori darajada
ko’rsatiladi, natijada foyda ozroq summani tashkil qiladi va unga mos holda
budjet hamda aktsionerlar solliq va dvidendlarni kamroq summada olishadi.
Ko’pgina iqtisodchilar tomonidan ushbu fikrlar qo’llab quvvatlanadi. Lekin LIFO
usulida foyda kamroq bo’lishligiga qaramasdan soliq majburiyatimiz ham kamroq
bo’ladi. Bu usul narxlar darjasi ko’tarilayotgan davrda juda qo’l keladi, ya’ni
bugungi kunimizga juda mosdir. Chunki bugungi kunda narxlar progressiv o’sib
boruvchidir. Lekin shunga qaramay davlatimiz bu usulni ishlatishni taqiqlab
qo’ygan, 1996 yilda qabul qilingan “Buxgalteriya hisob to’g’risida”gi qonunda.
Bunga bir muncha sabablar keltirilgan, foyda ozayib ketishligi va shunga o’xshash
lekin mening fikrimcha davlat buni faqatgina soliq miqdorida kamayish
bo’lmasligi uchungina qilgan va shuning uchun ham bu usuldan foydalanish
taqiqlangan. Xalqaro standardlarda foydalaniladigan usullar barcha milliy
standardlarni birlashtirish uchun yaratilgan boshqacha qilb aytadigan bo’lsak,
yagona buxgalteriya tili. Nega endi xalqaro standardlarda berilgan usullardan
foydalanmasligimiz kerak, bu ko’rib chiqilishi kerak bo’lgan muammolardan
biridir fikri ojizimcha.

Xulosa
Ko’pgina iqtisodiy adabiyotlarda aveco usulidan foydalanishni
maqullaydilar. Bu usuldan foydalanganda sotishdan tushgan tushum ham
ko’payadi va shu bilan birgalikda soliq majburiyati ham ortadi. Aveco usuli,
ayniqsa davr oxiri va boshiga yaqin narxlarning tasodifiy ko'tarilishi va tushishi
ta'sirini avtomatik ravishda sozlaydi. Aytaylik, korxonada narxlar birdaniga
birdaniga bir necha baravar ko‘tarilgan, lekin yana normal holatga qaytishi
kutilayotgan so‘nggi oyda sotib olingan partiyadan qolgan bo‘linmalar qoldi, bu
holda FIFO usuli qo‘llanilsa, u yakuniy aktsiya qiymatining oshishi tufayli
nomutanosiblikni keltirib chiqaradi. Ammo aveco usuli uni ancha yaxshi
boshqaradi, chunki u yurishning ta'sirini yoyadi va shu bilan to'satdan
tebranishlarni normallashtiradi.
Mantiqan olib qaraganda, qaysi usulni qo’llashimizdan qat’iy nazar zahiralar
sekin asta sotiladi va ular qiymati keying davrda to’la sotilgan mahsulot qiymatiga
o’tadi. Bu yerda gap faqat zahiralar qiymatining qanchasi hisobot davrida mahsulot
qiymatiga olib borilayotganligi va ular orasida vaqtinchalik farqlar yuzaga
kelayotganligi haqida bormoqda holos. Ya’ni barcha tovar moddiy zahiralar
sotilganda barcha usullarning yakuniy qiymatlari teng chiqadi, boshlang’ich
davrda farqli bo’ladi. Narxlar darajasi o’sib borishi davrida LIFO usulidan
foydalanishi bir muncha qulay usul hisoblanadi. Lekin Buxgalteriya hisobi

to’g’risidagi qonunga asosan mamlakatimizda faqatgina 3usuldan foydalanish
mumkin. LIFO usulidan esa foydalanishga yo’l qo’yilmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
3259-son 30.06.2020 O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy
standardti 4-son standard
3259-son 30.06.2020 O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy
standardti 21-son standard
I.K.Ochilov, J.E.Qurbonboyev “ Moliyaviy hisob”. O’quv qo’llanma. –T.: “
IQTISOD – MOLIYA” , 2007-y.
Korxonalarda tovar moddiy zahiralar hisobini takomillashtirish to’g’risidagi
maqola. Yo’ldoshev Suxrob Rustamjon o’g’li 2020yil ISSN 2181-1784
Foydalanilgan saytlar
http://smallbusiness.chron.com
http://www.accountingformanagement.org
http://blog. udemy.com
http://pakaccountants.com
http://www.researchgate.net
http://www.ifrs.org

TOVAR-MODDIY ZAXIRALAR HISOBI VA UNI YANADA TAKOMILLASHTIRISH

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tovar-moddiy zaxiralar hisobi va uni yanada takomillashtirish

O'xshash dokumentlar