Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	2.3MB
Покупки	5
Дата загрузки	13 Декабрь 2024
Расширение	doc
Категория	Валеология

Tuban zamburugʻlar vakillarining tuzilishi va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati

(C-27) atom va phytosterols (C-29) o'simliklar, asosiy zamburug'li sterol ega
xolesterin hayvonlar farqli o'laroq –ergosterol
Qo’ziqorin, fotosintez pigmentlar mahrum, lekin birikmalar, binoni
miselyumunpropagative organlari yoki substrat, bir qator ishlab chiqarish etiladi. Eng
pigmentlar kimyoviy tabiati ko’ra terpenoid (karotinoidlar) yoki aromatik bilan
bog’liq. Ular turli vazifalari amalga. Shunday qilib, apelsin karotin
hosilalariMucoralesjinsiy jarayon oqimini qo’zg’amoq; to’q yashil va qora pigment
Aspergillus substrat miselyumunfarqli o’laroq, havoda hosil bo’ladi, faqat sport ishlab
chiqarish apparati saqlash uchun, va ultrabinafsha nur himoya qilish uchun chiqqan
kelishmovchiliklarda Fenol; qora rangli melanin o’z kuchini oshirish, hujayra devorlari
ichida o’tkaziladi. TOKSINLAR VA ANTIBIOTIKLAR
Ko'pchilik zamburug'lar zamburug'lar umumiy xususiyatlarini olingan bo'lsa tez-
tez kuzatilgan boshqa organizmlar uchun zaharli moddalar ishlab chiqarish.
mikotoksinlari - hayvonlar va insonlar uchun zaharli phytotoxins - mikroorganizmlar
zaharli moddalar, o'simliklar zaharli antibiotiklar deb ataladi. organizmlar (o'simliklar
va mikroorganizmlar, o'simliklar va hayvonlar) turli guruhlarga zaharli bo'lgan
zamburug'lar ayrim metabolitler, bir murakkab harakatni bor. Antibiotiklar boshqa
mikroorganizmlar bilan oziqlar substratlar
Zamburug’lar klassifikatsiyasi
zararlangan o'simlik to'qimasida qo'ziqorin ajratilgan Phytotoxins, keyin parazit
oson o'lja bo'lib, o'simlik hujayralari, o'limiga sabab bo'ladi. Toksinlar zararlangan
o'simliklar (masalan, qo'ziqorin Alternariatentoksin fotosintez fosforilasyonunu urug'ni)
membrana orqali moddalar transportida kuchli membrana ta'sir va ta'sir ega
hujayralardagi fermentativ jarayonlar to'sqinlik qilmoq, transmembrane ion uzatish
(fusaric kislotasi, fusicoccin va boshq.).
21

moddalar mavjud. Davo uchun qo’ziqorindan foydalanishda, albatta, shifokor maslahati
Respublika Davlat Sanitariya-epidemiologiya nazorat markazi mutaxasislari tomonidan
taqdim etilgan ma’lumotga ko’ra, qo’ziqorindan zaharlanish mart, aprel va may oylarida
ko’proq kuzatilar ekan. Katta magistral yo’l yoqalarida, zaharli kimyoviy moddalar
ishlab chiqaruvchi korxonalar atrofida hamda ariq bo’ylarida o’suvchi qo’ziqorinlar
atmosfera havosi, suv va tuproq tarkibidagi zaharli moddalarni o’ziga singdirishi
Zamburug’larning ba’zi birlari masalan: qo’ziqorinlar oqsil va azotli moddalarga boy
bo’ladi. Shuning uchun odamlar tomonidan ular iste’mol qilinadi. Shampinon,
Smorchok, Djodevik, Oq qo’ziqorin va boshqalar. Zamburug’lar qishloq xo’jaligida ham
katta ahamiyatga ega. O’simliklar ildizida mikorizalar bo’ladi. Grekcha: miks - ,,ildiz”,
ridza - ,,zamburug’ “ degani. Zamburug’lar ildizning tashqi tomonida joylashgan bo’lsa,
ektotrof, ildizning ichki organlarida joylashgan bo’lsa, endotrof mikoriza deyiladi.
Mikorizalarning ahamiyatini 1881-yilda rus olimi Kamenskiy aniqlagan. Mikorizalar
o’simliklar ildizini vitaminlar bilan, masalan, V
1 bilan ta’minlab turadi. V
1 vitamin
o’simlik ildizining o’sishiga yordam beradi. Mikorizalar erimaydigan moddalarni
eriydigan holga keltiradi. Ularning ba’zi birlari havodagi erkin azotni yutish
xususiyatiga ega hisoblanadi. Shu bilan o’simlikni azot bilan ta’minlab, yerni azot bilan
boyitadi.
Zamburug’larning sanoatdagi ahamiyati. Masalan: achitqi zamburug’i
(Sacsharomycetes ellipsoids) glukozani etil spirtiga aylantiradi. Zamburug’larning
meditsinada ham ahamiyati kattadir. Masalan: shoxkuya (qoramug’) Claviceps purpurea
– sporinya. Bu zamburug’ parazit holatda g’alladoshlar oilasiga mansub o’simliklarda
uchraydi. Xaltachali zamburug’ga kiradi. Tarkibida ergotin gruppasiga kiradigan bir
qancha alkaloidlar bor. Bu zamburug’dan tayyorlangan ekstrat ginekologiya praktikasida
qon to’xtatishda ishlatiladi. Shoxkuya alkaloid mushaklarni qisqartirish xususiyatiga
ega. 1942-yili rus olimi Yermolyeva Penicillium xaltachali zamburug’idan penitsillin
oldi. 1938-yili rus olimi Krasilnikov xali yaxshi aniqlanmagan zamburug’lardan
Actinomycetes dan stretomitsin oldi. Zamburug’lardan bo’yoq moddasi olinadi.
Masalan: pukok zamburug’idan. Zamburug’ning ahamiyati bilan birga ularning zarari
16

XULOSA
Zamburug’lar bir va ko’p hujayrali, shakllangan yadroga ega bo’lgan eukariot
organizmlarning o’ziga xos guruhini tashkil etadi.
Zamburug’larning tuzilishi, oziqlanishi, ko’payishidagi o’ziga xos
xususiyatlarni o’rganish asosida hayotning bu ajoyib shakllari tashqi muhit
sharoitiga qanday moslashganligi haqida tasavvurga ega bo’lish imkonini berdi.
Mikoriza – zamburug’lar uchun katta aromorfozdir. Simbioz hayot kechirish
o’simlik uchun ham zamburug’ uchun ham nihoyatda katta ahamiyatga ega.
Zamburug’larning xilma-xil yashash muhitiga – suv, quruqlik, havo
muhitlariga moslashuvi ularning evolyutsiya jarayonida yashab qolish va xilma-xil
turlarining paydo bo’lishiga imkon berdi.
Zamburug’larda uch xil yo’l bilan ko’payish imkoniyatining mavjudligi ham
ularning har qanday sharoitda, ya’ni ko’payishning bir usuli mumkin bo’lmaganda
boshqa usullar bilan ko’payishiga imkon yaratadi. Bu esa zamburug’larning
yashovchanlik xususiyatini yanada oshiradi.
Zamburug’lar dunyosi 2 ta guruhga bo’linadi: tuban va yuksak.
Zamburug’larning Yer yuzida 100.000 ta, Orta Osiyo hududida esa 3.000 ga yaqin
turi tarqalgan. Ko’pchilik zamburug’larga mansub turlar tropik va subtropik
o’rmonlarda o’sadi. Ularning ko’pchilik turlari Rossiya, Janubiy Amerika kabi
mamlakatlardagi chirindiga boy bo’lgan tuproqlarda o’sadi. Iste’mol qilinadigan
zamburug’larga misol qilib: oq zamburug’, oq qayin bilan birga o’sadigan
zamburug’, qo’ziqorin, qo’zidumba va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin
29

Achituvchi zamburug’lar har xil spirtli ichimliklar tayyorlash va non yopishda
ishlatiladi.Tuproqda yashaydigan zamburug’lar o’simlik qoldiqlari (jumladan, qiyin
parchalanadigan sellyuloza va lignin) ni yemiradi va minerallashtiradi. Yog’ochlarni,
asosan, po’kak qismini zamburug’lar yemiradi. Ko’pchilik zamburug’lar o’simliklarda
turli kasalliklarni qo’zg’atadi. Odamlardagi qator kasalliklar: kal, qirma temiretki va
boshqalarni zamburug’lar qo’zg’atadi. Foydali zamburug’lar ham ko’p. Penicullium va
Aspergillus turkumiga mansub zamburug’lardan vitaminlar, antibiotiklar, limon kislota
va steroid preparatlar olishda foydalaniladi. Achitqi zamburug’lari vino, non, pivo
tayyorlashda ishlatiladi. Zamburug’lardan ko’nchilikda, to’qimachilikda va sanoatning
boshqa tarmoqlarida qo’llaniladigan turli xil fermentlar olinadi. Dunyoning ko’pgina
mamlakatlarida zamburug’lar ovqatga ishlatiladi. Iste’mol qilinadigan
zamburug’larning turi yuzdan ortiq. Bulardan ko’plariqimmatli bo’lib, tarkibida oqsil
moddalari, vitaminlar va fermentlar bor. Zamburug’lar, asosan, konservalab (quritib,
tuzlab, ziralab) iste’mol qilinadi.
Zamburug liʻ kasalliklar, mikoftozlar (o simliklarda) ʻ — parazit va yarim
Zamburug larta siridao simliklardabutun
ʻ ʼ ʻ organizm yoki uning ma lumkismi ʼ tuzilishi
va fiziologik funksiyasining buzilishiga sabab bo luvchi
ʻ kasallik (patologiya) jarayoni
vujudga keladi. Boshqa o simlik kasalliklariga nisbatan ko p
ʻ ʻ tarqalgan va zararli; ular
o simlik hosilini va mahsulot sifatini pasaytiradi, mevali
ʻ va rezavor o simliklarning ʻ
hosil berish muddatini qisqartiradi. Engko p tarqalgan
ʻ Z.k.: so lish, ʻ chirish (ildiz,
to pgul,
ʻ meva, ildizmevalar,
26

O'simliklar o'sishi uchun mikorizaning xususiyatlari. Qo'ziqorin mitseliysi tabiatda
ma'lum katalizatorlar bo'lgan maxsus oqsillarni ishlab chiqarishga qodir. Bundan
tashqari, mitseliy tuproqni ozuqa moddalarga boyitadi. O'simlik qoldiqlaridan va
gumusdan olingan oqsillarni aminokislotalarga parchalab beradi. O'simliklar nafaqat
gumusning eruvchan elementlarini o'zlashtira oladi va bu yerda ularning ko'plab
raqobatchilari bor: bu tuproqda yashaydigan begona o'tlar va mikroblardir.
Mikorizaning o'simlik hayotidagi o'rni beqiyosdir. Mikoriza ularni vitaminlar,
minerallar, fermentlar va gormonlar bilan ta'minlaydi. Mitseliyning ta'siri tufayli
o'simlik ildiz tizimi fosfor, kaliy va boshqa moddalar bilan boyiydi. Bundan tashqari,
mitseliy nafaqat o’simlikning oziq-ovqat yetkazib beruvchisi, balki uni to'g'ri taqsimlash
uchun O'simliklar gullash davrida yaxshi o'sadi. Mikorizani o'simlik ildizlari bilan
shakllantirgan qo'ziqorinlar, masalan, fusarium yoki blight kabi ba'zi turlari o’simliklarni
Gumusning organik va anorganik birikmalarini hazm qilish va parchalash qobiliyati
tufayli mikoriza ortiqcha tuz va kislotalardan o'simliklar uchun tuproqni tozalaydi.
18

(mikoriza). Qo’ziqorin va qalpoqchali zamburug’lar oziq – ovqat sifatida foydalaniladi.
Bakteriyalar tashqi ko‘rinishi ham xar xildir. Ularni sharsimon, tayoqchasimon va
egilgan (buralgan) shakllarga ajratilgan. SHarsimon shakllardagi bakteriyalar ham xar
Agar bitta shardan iborat bo‘lsa, monokokki, ikkita sharligi diplokkokki, to‘rtta sharligi
tetrokokki, ko‘p sharligi, ammo munchoqsimon tuzilganlari streptokokki, agar
hujayralar bo‘linishi 3ta perendikulyar tomonga bo‘lsa sarsina deb nomlanadilar. Har xil
yo‘nalishda, uzum shingilini eslatuvchi ko‘rinishda bo‘lishi va ko‘rinishda bo‘lganlarini
stafilokka deb nomlanadi. SHarsimon bakteriyalardan spora hosil qilmaydiganlarni
Verglsimon, ozgina buralgan shakldagi bakteriyalarni vibrional deyiladi. YOn o‘simtasi
mavjud bo‘lgan uzun tayoqcha va ipsimon bakteriyalarni mikobakteriyalar guruhiga
birlashtirilgan.
Ko‘p hujayrali ipsimon va shilimshiq va shilimshiq bakteriyalarni miksobakteriyalar
deyiladi. Bakteriyalar shakliga qarab har xil kattalikda bo‘ladilar. SHarsimonlarning
diametri 1 2 mikron silindrsimonlarining uzunligi 1-4 mikron, eni 0,5-1 mikron bo‘lsa,
oltingugurt bakteriyalarning uzunligi 50 mikrongacha boradi.
Bakteriyalarning xilma-xilligi va ko‘pligi uchun ularni o‘rganishda ma’lum yaqin
belgilarga qarab klassifikatsiyalangandir. Bunday belgilarga a) morfologik belgilar: b)
kulturada namoyon bo‘lgan belgilari: v) fiziologik belgilari kiradi. Bakteriyalarni bir
sistemaga solishda ko‘p fikrlar bo‘lgan. N.AyuKrasilnikov bakteriyalarni xilma-xil
gruppalardan iborat deb hisoblangan va 4 ta gruppaga ajratgan.
1. Aktinomitsetlar. 2.Bakteriyalar; 3.miksobakteriyalar; 4.Spiroxetalar.
Ammo, Leymon va Neymonlar hamma bakteriyalar va aktinomitsetlarni SHizomitsetlar
degan bitta sinfga kiritib, ikkita tarkibga ajratadilar. Leymon va Neymonlar
sistematikasida bakteriyalarni oilaga bo‘lishda spora hosil qilish-qilmasligi tashqi
shaklga e’tibor beradilar, turlarga bo‘lishda fiziologik va kulturada hosil bo‘lishi
belgilarini asoso qilib oladilar. Biz ko‘pchilik munozalari narsalarga to‘xtalib
o‘tirmasdan Leymon va Neymon tomonidan tuzilgan sodda sistematikaga to‘xtalib
o‘tamiz xolos.
14

Asosiy qism
Zamburug’lar inson uchun ikkita muhim, bir-biriga zid bo’lgan – yemiruvchi, lekin
foydali vazifani bajaradi. Zamburug’lar chiqindilarni parchalab, ularning ko’payishiga
imkon bermaydi. Shuningdek, ular o’simliklar rivojlanishi uchun zarur bo’lgan mineral
tuzlarni tuproqqa qaytaradi. Ayrim zamburug’lardan ko’plab kasalliklarga davo
bo’luvchi dorivor moddalar olinadi. Zamburug’ning o’simlik va hayvonlarni kasalga
chalintiruvchi ayrim turlarini zararsizlantirish uchun inson doim ularga qarshi kurash
olib boradi.
Zamburug’lar boshqa o’simliklar yordamida ko’payadi. Boshqa o’simliklar ozuqa uchun
xlorofill ko’magida karbonat angidrid va suvdan shakar ishlasa, xlorofillsiz
zamburug’lar bunday xusususiyatdan mahrum. Shuning uchun ham ular ozuqa moddani
yashil o’simliklardan oladi. Zamburug’larning turi ko’p. Ularning aksariyati tuzilish
jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi. Ayrim zamburug’lar, masalan bakteriya va
achitqilar, bitta hujayradan iborat.
Shilimshiqli unli motor ham zamburug’ turiga kiradi. U boshqa o’simliklardan farqli
o’laroq, chirigan daraxt tanasi yoki nam jism yuzasini qoplovchi ilviroq yupqa pardaday
katta miqdordagi protoplazmadan hosil bo’ladi. Zamburug’larning bakteriya, achitqi va
unli mog’ordan boshqa turlari rangsiz tolalardan iborat. Ular ,,mitseliy”
yoki ,,zamburug’ tanasi” deb ataladi. Zamburug’ o’simtalari boshqa o’simlik yoki jism
ichkarisiga kirib, ozuqa shimadi. Zamburug’ning rivojlanishi va ozuqani hazm qilishi
uchun suv zarur. Shu sababdan ham ular quruq iqlim sharoitida o’sa olmaydi.
Po’panak zamburug’i non va namda qolgan matolarni chiritadi. Zamburug’larning ayrim
turlari pishloqlarga o’ziga xos hid berish va dori ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
Tanovul qilinishi mumkin bo’lgan va zaharli hisoblangan qo’ziqorinlar ham
zamburug’lar oilasiga kiradi. Bunday qo’ziqorinlar bandininng asosiy qismi yer tagida
bo’lib, tepasidagi spora ishlovchi qalpoqchasi yer yuzasiga chiqishdan oldin shakllanadi.
Zamburug’lar (micota) – tuban o’simliklarning xlorofilsiz va tuzilishi juda turli-tuman
bo’lgan eng katta bo’lim hisoblanadi. Zamburug’lar tayyor organik moddalar hisobiga
5

1-rasim
monokarboksilik kislotalari glitserin Ester) yog 'tomchilar ko'rinishidagi kameraga
to'planadilar, muhim ehtiyot mahsulotlar bor. uch va araxidon
- - to'rt ikki obligatsiyalar poli to'yinmagan (ega bir necha ikki alifatik zanjir ichida
obligatsiyalar) kabi linolenik sifatida yog 'kislotalari yuqori kontent bilan
xarakterlanadi zamburug'lar uchun. fosfolipid shakli (a
fosfor kislotasi bilan bog'liq murakkab efir aloqa), lipidlar, hujayra membranalari
asosiy komponentlar mavjud. membrana kuchini berib membrana lipidlar va sterolleri
o'yin tuzilmalar yaratilishida katta rol. 27 uglerod molekulasi
20

sporalari maxsus bazidiyalarda yetiladi. Ularda ona hujayra – bazidiya vujudga keladi.
Bazidiyaning sirtida bazidiya sporalar ekzogen usul bilan hosil bo’ladi.
Mitseliyning ikki hujayrasi o’zaro qo’shilgandan keyin, yadro ikki marta bo’linib,
bazidiyali to’rtta o’simta hosil bo’ladi. Bu o’simtalarning uchi sharsimon qavarib, ularga
bittadan yadro o’tadi va bazidiya spora deb ataladigan to’rtta spora vujudga keladi.
Bazidiya sporalar hamisha bir hujayrali, ko’pincha bir yadroli, yumaloq yoki ipsimon
cho’zilgan bo’ladi. Bazidiyada sporalar ikkita, sakkizta va bittadan bo’lishi mumkin.
Bazidiyali zamburug’larning ko’pchiligida bazidiya hujayra, ya’ni spora hosil qiluvchi
ona hujayra qismlariga bo’linmay butun holicha qoladi. Bular xolobazidiya deb ataladi.
Ba’zi xollarda bazidiyaning diploid yadrosi bo’linishi bilan bazidiya ham eniga yoki
bo’yiga qarab to’rtta hujayraga ajraladi. Bular fragmabazidiya deyiladi. Bazidiyalarning
ana shunday ikki xil hosil bo’lishiga qarab bazidiomitsetlar sinfi xolobazidiyamitsetlar 6.
Takomillashmagan zamburug’lar sinfi (Fungi imperfecti) ga mitseliysi yuksak darajali,
ko’p hujayralardan tashkil topgan, biroq xaltacha va bazidiyalar hosil qilmay,
konidiyalar yordamida hamda bevosita mitseliy bilan ko’payadigan zamburug’lar kiradi.
Ular tabiatda juda keng tarqalgan bo’lib, tuproq va o’simlik qoldiqlarida saprofit, yuksak
o’simliklarda parazit holda yashaydi. Zamburug’larning foydali turlari ham mavjud.
Bunga moddalar almashinuvida faol qatnashuvchi tuproq saprofitlari, nematodlarni
tutishga qobiliyatli yirtqich zamburug’lar, o’zidan har xil fermentlar, antibiotiklar,
toksinlar chiqaruvchi zamburug’lar misol bo’ladi. Bu sinf quyidagi uchta asosiy tartibga
bo’linadi.
1. Gifomitsetlar (Hypomycetales) tartibi vakillarining konidiyabandlari vegetativ
mitseliyda bittadan joylashadi yoki ular qo’shilib ensiz bog’lam hosil qiladi.
2. Melankoniumlar (Melanconiales) tartibi vakillari konidiobandlari chuvalgan 3.
Sferopsidlar (Sphaerosidales) tartibi vakillari konidiobandlari ko’pincha uchi ingichka
teshikli, ichi bo’sh, dumaloq yoki tuxumsimon tanacha – piknidiya rivojlanadi.
Gifomitsetlar tartibi orasida madaniy o’simliklarga katta zarar yetkazadigan turlari juda
ko’p.
Zamburug’lar organik moddalarni chiritishda ishtirok etadi. Simbioz hayot kechiradi
13

Zamburug` tanasini mikroskop ostidan qarasak, uni chalkashib ketgan juda ko`p
ipchalar yoki gifalardaniboratligini, gifalar to`planib mitseliy hosil qilganini ko`ramiz.
Gifalar shoxlangan va shoxlanmagan, bir hujayrali yoki ko`p hujayrali bo`lishi
mumkin. Zamburug` ba`zi turlarining gifalari tinim holatiga o`tishi
mumkin. Bunda ular juda zich chalkashib olib sklerosiy deb ataladigan o`ziga xos
tuganak hosil qiladi. Bir hujayrali zamburug`lar, ular yumaloq yoki ellipis shakldagi
alohida – alohida hujayralardir. Masalan: achitqi zamburug`lari.
Hujayrasi qobig`ining kimiyoviy tarkibi bir xil emas. Po`st hech qachon sellulozali
bo`lmay, unga turli azotli moddalar aralashgan bo`lib, ularda bir nechta yadro bo`ladi.
Ular kraxmal hosil qilmaydi, uning o`rniga boshqa uglevod glikogen hosil qiladi.
Alohida tuzilmalar – meva tanalar ko`payish funksyasini bajaradi. Parazit
zamburug`larda – gaustoriya hosil bo`ladi. Zamburug`lar jinsiy, jinssiz va vegetativ
usullarda ko`payadi. Vegetativ ko`payish oidiyalar -mitseliyipchalarining
parchalanishidan hosil bo`ladigan ovalsimon hujayralar yordamida ro`y beradi.
Achitqi zamburug`i -kurtaklanish yo`li bilan ko`payadi. Zamburug`lar asosan
sporalar yordamida ko`payadi. Gifalar uchida konidiya bandlarda yoki
sporangiydaspora hosil bo`ladi. Zamburug`larda jinsiy ko`payish- izogamiya,
oogamiya, usulida ro`y beradi. Tanasining tuzilishi va ko`payish xususiyatlariga qarab,
zamburug`lar tipi quyidagi 6 ta sinfga bo`linadi.
1. Arximisetlar yoki xitridiomisetlar sinfi. 2. Oomisetlar. 3. Zigomisetlar (bular
tuban zamburug`lar) 4. Xaltachali zamburug`lar yoki askomisetlar 5. Bazidiyeli
zamburug`lar yoki bazidiyamisetlar (bular yuksak zamburug`lar). 6. Takomillashmagan
zamburug`lar.ko`rashish uchun tuproqqa ishlov berib namlikni kamaytirish kerak.
Oomisetlar sinfi mitseliysi shoxlangan alohida hujayralarga bo`lingan bo`ladi. Masalan:
Fitoftorazamburug`i kartoshka, pomidor va poliz ekinlari bargida qo`ng`ir dog`lar hosil
bo`ladi.
24

3-rasim
tuganaklar va b.da), bo rtma,ʻ o simta, ʻ ishish, yara, bargda dog lar ʻ paydo bo lishi ʻ
bilan kechadigan kasalliklar, o simlikning pakanaligi, majruxligi va b. Bir
ʻ turdagi
o simlik bir necha o nlab xil Z.k. bilan zararlanishi mumkin. Z.k. engkup
ʻ ʻ zarar
keltiradigan va ko p
ʻ tarqalgan kasalliklardan hisoblanadi. Masalan, g o zaning vilt ʻ ʻ
kasalligi, bug doyning qorakuya va zang , ildiz chirishi kasalliklari,
ʻ kartoshkaning
fitoftoroz kasalligi va b.larda hosil juda kamayib ketadi. Z.k. bilan zararlangan
o simlikningurug i, tuganagi, piyozlari, qalamchalari, ko chatlari va
ʻ ʻ ʻ infeksiya manbai
bulishi mumkin. Infeksiya hosil yig imidan
ʻ keyin tuproqda qolgan o simlikqoldiklarida ʻ
saqlanishi va o simlik
ʻ ildizi, ildiz bo g izi ʻ ʻ va b. Tuproq osti organlariga tushib kasallik
quzg ashi
ʻ mumkin.
27

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVACIYALAR VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
Botanika, ekologiya va uni o’qitish metodikasi kafedrasi
Biologiya ta’lim yo’nalishi 2-kurs o’zbek guruhi talabasi
Mohiraning Biologiya o’qitish texnologiyalari va loyihalash fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Tuban zamburug lar vakillarining tuzilishi va ularning xalq xo jaligidagiʻ ʻ
ahamiyati.
Bajardi: Boltaboyeva Munira
Ilmiy rahbar:
Kafedra mudiri: U. Kudaybergenova
Nukus-202 4
1

sifatida, asoschilari bo’lgan emas. O’rta yanada qulay energiya almashinuvining
(catabolites) bilan to’yimli moddalar, bir aralashmasi bo’lsa Bundan tashqari, ular hosil
emas. Misol uchun, engpolisaxaridlar qirg’in end mahsulot – Bundan tashqari pektin
yoki tsellyuloza, glyukoza, selülaz va pectinase o’z ichiga olgan, biroq bir muhitda
glyukoza, ishlab chiqarilgan emas. U allaqachon o’sish o’rta mavjud bo’lsa, glyukoza
ishlab chiqarish murakkab kimyoviy jarayonlari ishlab chiqarish foydali bo’lishi
dargumon. Bunday tartibga solish catabolite jazo deyiladi.
2.rasim
2.2.Zamburug’lar klassifikatsiyasi
Tuban o`simliklarning xlorofilsiz va tuzilishi juda turli – tuman bo`lgan juda ko`p
turi zamburug`lar deb ataladi. Ular o`z ichiga 100 mingdan ortiq to`rni oladi.
Zamburug`lar tallofit o`simliklardir, chunki ular ham hech qachon suvo`tlari singari
haqiqiy to`qima hosil qilmaydi va ularni tanasi qismlarga (barg, poya, ildizga)
bo`linmaydi.
Ularning ko`pchiligi mikroskopik mayda bo`lib, nonda mog`or, o`simlik
barglarida zangsimon dog`lar va shunga o`xshash shakllarda ham ko`rinadi.
23

zamburug’ida bir yilda o’n milliard spora hosil bo’ladi. Sporalar hosil bo’lishiga qarab
endogen va ekzogen bo’ladi. Endogen sporalar odatda gifa (sporangiy yoki
zoosporangiy) ning sharsimon uchlarida ko’p miqdorda rivojlanadi. Ekzogen sporalar
(konidiyalar) mitseliyning maxsus shoxchalarida yakka, guruh bo’lib, ko’pincha
zanjirsimon rivojlanadi. Masalan, po’panak zamburug’i yaxshi sharoitda jinssiz
ko’payadi. Bunda zamburug’ning vegetativ tanasidan shoxlanmagan gifa
(sporangiyband) tik ko’tarilib chiqadi. Sporangiy bandining uchida sharsimon bo’rtma –
sporangiy hosil bo’ladi. Sporangiy ichida esa sporalar shakllanadi. Bir zamburug’da bir
necha o’nlab sporangiy, bir sporangiyda esa 10.000 dan ortiq spora yetishadi. Sporangiy
voyaga yetgach (ichidagi sporalar tayyor bo’lgach) qoramtir rangga kiradi. Sporangiyda
yetilgan sporalardan qulay sharoitda yangi mitseliy hosil bo’ladi.
Jinsiy ko’payishi. Jinsiy ko’payishi ikki xil usulda amalga oshadi:
a. Oogamiya
b. Konyugatsiya
Yuqori darajada murakkab tuzilgan zamburug’larning jinsiy ko’payishi biroz
soddalashgan bo’ladi. Ularda fiziologik jihatdan har xil bo’lgan ikkita (hujayra) sporalar
qo’shilib ko’payadi. Bu sporalarni bipolyar sporalar, ya’ni ikki qutbli sporalar deyiladi.
Bittasi ,, - “ , ikkinchisi ,, + “ qutbli bo’ladi.
Jinsiy ko’payish tuban zamburug’larda suvo’tlarga o’xshash, yuksak zamburug’lar esa
maxsus jinsiy organlarning qo’shilishi, bir hujayra mahsulotining ikkinchisiga ko’chib
o’tishi va yadrolarning juft – juft bo’lib qo’shilishi kabi ko’rinishlarda amalga oshadi.
Zamburug’lar hamma joyda keng tarqalgan. Aksariyat zamburug’larning tabiatda umri
qisqa. Ularning mitseliysi bir necha sutkada rivojlanib, spora hosil qilgach, o’sishdan
Tanasining tuzilishi va ko’payish xususiyatlariga qarab, zamburug’lar tipi quyidagi 6 ta
1.Arximitsetlar yoki xitridiomitsetlar sinfi – Archimycetes yoki chytridiomycetes.
2.Oomitsetlar sinfi Oomycetes.
3. Zigomitsetlar (bular tuban zamburug’lar) sinfi – Zygomycetes.
8

hosil qilmaydi va ularning tanasi qismlarga (bargga, poyaga, ildizga) bo’linmagan.
1.2. Zamburug`larning ko`payishi.
Zamburug’lar vegetativ va reproduktiv (jinssiz va jinsiy) usullarda ko’payadi.
Vegetativ ko’payishi. Vegetativ ko’payishi mitseliy ipchalarining bo’linishi bilan
amalga oshadi. Bu bo’lakchalar har xil yo’l bilan tarqalib, qulay sharoitga tushganda
yangi mitseliysi hosil bo’ladi. Ba’zi bir zamburug’larda vegetativ ko’payishda
kurtaklanib ko’payadi. Bunga achitqi zamburug’ini misol qilib keltirish mumkin.
Achitqi zamburug’i bir hujayrali, haqiqiy mitseliysi bo’lmagan mikroskopik
organizmdir. Hujayrasi bir yadroli, oval shaklda bo’ladi. Uning hujayrasi qobiq bilan
o’ralgan sitoplazma, mag’iz va vakuoldan tashkil topgan. Achitqi zamburug’i xamir
tarkibidagi kraxmal moddasi bilan oziqlanadi va uni parchalab, spirt bilan karbonat
angidrid gaziga aylantiradi. Hosil bo’lgan gaz pufakchalari og’ir xamir massasini
ko’tarib chiqadi, xamir oshadi. Natijada xamir g’ovak va yengil bo’lib qoladi. Kraxmal
parchalanganda hosil bo’lgan spirt esa xamirga tam beradi. Achitqi zamburug’lar yaxshi
sharoitda juda tez, kurtaklanib ko’payadi. Bunda zamburug’ hujayrasi ustida bo’rtma
hosil bo’ladi va u o’sib kattalashadi, so’ngra ona hujayradan ajralib chiqib, mustaqil
yashay boshlaydi. Achitqi zamburug’larining ishtirokisiz non yopib, pivo tayyorlab
bo’lmaydi. Respublikamizda non zavodlari, pivo zavodlari, novvoyxonalar va uy
sharoitida non yopish ehtiyojini ta’minlash uchun zavodlarda achitqilar (turishlar)
tayyorlanadi.
Achitqilar – achitqi zamburug’larining to’plamidir. Quritilib, taxtakachlangan achitqi
zamburug’lari sovuqda ko’paymaydi, lekin uzoq vaqtgacha tirik turadi. Achitqini shakar
eritmasiga solib, iliq joyga qo’yilsa, undagi zamburug’lar darrov jonlanib, haddan
tashqari tez ko’paya boshlaydi. Achitqi zamburug’lari xalq xo’jaligida va turmushda
Jinssiz ko’payishi. Jinssiz ko’payishi sporalar yoki zoosporalar yordamida bo’ladi.
Suvda yashaydigan zamburug’lar zoospora hosil qilib ko’payadi. Quruqlikda
yashaydiganlari esa, spora hosil qilib ko’payadi. Sporalari nixoyatda mayda, quruq va
ko’p miqdorda bo’ladi. Masalan: shampinon deb atalgan zamburug’ ikki sutkada ikki
milliard spora hosil qiladi. Yong’oqning tanasida uchraydigan pukok parazit
7

(makkajo xoriningʻ qorakuya kasalligi), oftob urgan, yorilgan joy orqali
kirishi mumkin. Kasallik rivojlanishi tashqi sharoitga ham bog liq. Maye,
ʻ
tuprokda fosfor va kaliy yetishmasligidan donli ekinlarning zang kasalligi,
kartoshkaning fitoftoroz bilan zararlanishi ortadi. Zararlanish harakteriga qarab
mahalliy va umumiy ta sirlibo ladi.
ʼ ʻ Mahalliy zararlanishga dog lar, ʻ
zamburug g uborlari,
ʻ ʻ yaralar, shishlar paydo bo lishi ʻ misol bo ladi. ʻ Dog lar ʻ
bargning alohida qism (to qima)larininekrozga
ʻ olib keladi, kuchli rivojlanganda
barglar to kilishi
ʻ Zamburug g uborlarinio simliklarunshudring ʻ ʻ ʻ (kul) va soxta
unshudring (rag a)
ʻ bilan kasallanganida kuzatish mumkin. O simlikning ʻ mahalliy
zararlanishi, ko pincha,
ʻ turli organlarda chetlari rangli hoshiya bilan o ralgan ʻ yara
kurinishidabo ladi (mas, g uzagommozining poya
ʻ ʻ formasida). Zang zamburug i ʻ
bilan zararlangan g alladoshlar,
ʻ dondukkaklilar va b. Ekinlar barg hamda b.
Organlarida zamburug sporalarituplangan
ʻ yostiqcha ko rinishidagi ʻ zang tusli
shishlar (mas, javdarningqung ir
ʻ zang kasalida) paydo bo ladi. ʻ Kuzga borib
shishlar qorayadi. O simlikning suv va oziq moddalarga boy organlari, kupincha
ʻ
chirish bilan kasallanadi (mas, g o zachanoklaridagipushtirangchirish,
ʻ ʻ kulrang
chirish). O simlikningzamburug
ʻ ʻ bilan umumiy kasallanganligi belgisi —
so lishdir.
ʻ Bu turli organlardagi taranglik (turgor)ningyo qolishi ʻ bilan
harakterlanadi. G o za,
ʻ ʻ zig ir, ʻ kartoshka va b. O simliklar ʻ so’lishi
ko pZamburug li
ʻ ʻ kasalliklar: 1—bug doyqatgiq ʻ qorakuyasi; 2—bug doy ʻ chang
qorakuyasi; 3—makkajo xoripufaksimon
ʻ qorakuyasi; 4—kartoshka fitoftorozi; 5
—olma kalmarazi; 6—qulupnay kulrang chirishi. Kasallikning rivojlanish
tezligini ekologik omillar belgilaydi: ma lum sharoitlar zamburug ningspora hosil
ʼ ʻ
qilishiga salbiy ta sirko rsatadi, sporalarningo sishi va o simlikning kasallanishiga
ʼ ʻ ʻ ʻ
to sqinlik qiladi. Z.k.ga qarshi agrotexnik, kimyoviy va
ʻ
fizikmexanikchoratadbirlar majmui qo llaniladi.
ʻ
28

iborat. Quruqlikda tarqalgan ko’pchilik o’simliklar tuproqdagi zamburug’lar bilan ana
shunday hamkorlikda yashaydi. Mikorizaning tuzilishiga ko’ra ikki asosiy turi ajratiladi:
tashqi (ektotrof) va ichki (endotrof). Ektotrof mikorizada o’simlik ildizining uchki
qismini zich g’ilof ko’rinishida zamburug’ mitseliysi o’rab oladi. Endotrof mikorizada
zamburug’ ildizning ichki to’qimalariga kirib oladi.
Tashqi mikoriza asosan o’rmonlardagi qayin, eman va ninabargli daraxtlarda uchraydi.
Zamburug’ daraxt ildizidan karbonsuv va vitaminlarni o’zlashtiradi. Shu bilan birga
tuproqning gumusi tarkibidagi oqsillarni aminokislotalarga parchalaydi.
Aminokislotalarning bir qismi o’simlik tomonidan o’zlashtiriladi. Bundan tashqari
zamburug’ daraxtning ildiz tizimini, shimish yuzasini oshiradi, bu esa o’z navbatida
unumsiz tuproqlarda o’sayotgan o’simlik uchun muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Ichki mikoriza ko’pincha o’t o’simliklarda uchraydi. Ammo uning simbioz hayot
kechirishdagi roli haqida ma’lumotlar yetarli emas.
Ishning maqsad va vazifalari. Ishning maqsad va vazifalari zamburug’lar dunyosiga
mansub bo’lgan zamburug’lar bilan tanishish, ularning ahamiyatini o’rganish, foydali
zamburug’lardan amaliyotda foydalanishni keng joriy etish. Zamburug’lar vakillarining
hozirgi zamon ta’lim tizimidagi o’rni va ularning foydali jihatlarini aniqlash ishning
asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusi bo’yicha tadqiqot obyekti va predmeti. Asosiy tadqiqot obyektlari
zamburug’lar dunyosi va ularga mansub bo’lgan vakillari. Zamburug’lar dunyosining
umumiy tuzilishi, ko’payishi, foydali va zararli jihatlari hamda o’ziga
xos belgilarini o’rganish.
Ishning amaliy ahamiyati. Zamburug’larni o’rganishda, avvalo, ularni qanday
sharoitda va muhitda o’sishini aniqlash lozimdir. Zamburug’lar dunyosi vakillarining
ichki va tashqi tuzilishi hamda ko’payishini o’rganish ko’lami foydali zamburug’larni
foydali jihatlarini tushuntirib berishda amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi.
Ishning xajmi. Kurs ishi 3 bobdan iborat bo’lib, unda zamburug’lardan amaliyotda
foydalanish, ularning tarkibi, ko’payishi to’la yoritilib berilgan.
Zamburug’larning ahamiyati bayon etib berilgan.
4

4. Xaltachali zamburug’lar sinfi. Bu sinf vakillari maxsus xaltachalar ichida spora hosil
qilishi bilan harakterlanadi. Mitseliysi bir yoki ko'p yadro’li hujayralardan tashkil
topgan. Sporalari asosan xaltachalarda yetiladi. Eng soda vakillarida xaltacha to’g’ridan-
to’g’ri zigotadan hosil bo’ladi. Mitseliyning ikkita hujayrasi bir-biri bilan qo’shilib hosil
bo’lgan zigota xaltachaga aylanadi. Shuning uchun ham bu sinfga kiruvchi zamburug’lar
xaltachali zamburug’lar deb ataladi. Bu sinfga tuzilishi va yashovchanligi xilma-xil
bo’lgan 250.000 dan ortiq tur kiradi. Xaltacha ichida ko’pincha sakkiztadan spora
xaltacha, ya’ni askospora yetishadi. Xaltachalar hosil bo’lishi oldidan jinsiy jarayon
bo’lib o’tadi. Bu zamburug’larning ko’p vakillarida xaltachalar mevatanalarida yetiladi.
1. Kleystokarpiylar – yopiq mevatanachalar. Xaltachalar mevatanasining ichida turadi.
Xaltachasporalar yetilgan meva po’stining yemirilishi yoki yorilishi natijasida tashqariga
2. Peritetsiylar – chala ochiq mevatana. Ular ko’zasimon bo’lib, uni bir qadar ochiq
bo’ladi. Xaltachalar mevatanasining tagida to’p bo’lib vertikal joylashadi, yetilishi bilan
sporalar teshikcha orqali birin-ketin tashqariga otilib chiqadi va atrofga tarqaladi.
3. Apotetsiylar – ochiq mevatana. Ko’pincha tarelkasimon yoki piyolasimon bo’lib,
xaltachalar betida keng qatlam hosil qiladi va erkin joylashib osonlik bilan tarqala oladi.
Xaltachali zamburug’larning ko’pgina vakillarida mevatana va xaltachalari paydo
bo’lishi oldidan bir necha juft jinsiy organlar (to’da-to’da bo’lib) hosil bo’ladi. Bu jinsiy
organlarning hosil bo’lishi mevatanasining boshlanishidir.
Xaltachali zamburug’larning urg’ochi jinsiy organi arxikarp, erkak jinsiy organi esa
anteridiy deb ataladi. Arxikarp ikki hujayradan iborat bo’lib, ularning ostki sharsimon
shakldagisi askogen, ustki silindirsimoni esa trixigina deb ataladi.
Anteridiy bitta silindirik hujayradan iborat. Bu erkak va urg’ochi jinsiy organlarning
hujayralari ko’p yadroli bo’lib, ichidagi moddasi endomitsetlarnikiga o’xshash, ayrim
gametalarga differensiallashmagan emas. Bularning atalish jarayoni quyidagicha:
anteridiy trixoginaning uchi bilan qo’shilib, ichidagi moddasini unga qo’yadi.
Trixoginaning tagidagi teshikchadan anteridiy yadrolari askogenga o’tib, uning yadrosi
bilan juftlashib, o’zaro qo’shilmay turadi, faqat ularning sitoplazmalarigina birlashadi
xolos. Bundan qo’sh yadro yoki dikarion deb ataladigan shoxlangan o’simtachalar hosil
11

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 oktyabrdagi
“Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi ПФ-4853-sonli Farmonida
belgilangan ustuvor yo’nalishlari.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-
4947-sonli Farmoni.
ASOSIY ADABIYOTLAR
1.V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977.
2.V. A. Kursanov., N. A. Kamarnitskiy va bosh. – Botanika “O’qituvchi” 1977. I
II tom.
3.I. Hamdamov., P. Shukrullayev va boshqalar – botanika asoslari “Mehnat” T.:
1990.
4.S. Soxabiddinov “O’simliklar sistematikasi” I II bob. “O’qituvchi” T.:
1976. 4.Hamidov “O’simliklar geografiyasi” “O’qituvchi” T.: 1984.
6.F. Kamilova., Jongurazov., Botanikadan amaliy mashg’ulotlar. T. “Mehnat”,
1986.
7.Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika. T. “O’qituvchi” 1995.
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR
1.V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977.
2.V. A. Kursanov., N. A. Kamarnitskiy va bosh. – Botanika “O’qituvchi” 1977. I II
tom.
3.I. Hamdamov., P. Shukrullayev va boshqalar – botanika asoslari “Mehnat” T.:
1990.
30

4.S. Soxabiddinov “O’simliklar sistematikasi” I II bob. “O’qituvchi” T.: 1976.
5.Hamidov “O’simliklar geografiyasi” “O’qituvchi” T.: 1984.
6.F. Kamilova., Jongurazov., Botanikadan amaliy mashg’ulotlar. T. “Mehnat”,
1986.
7.Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika. T. “O’qituvchi” 1995.
8.Sheraliev A.SH., Sattarova R.K., Raximov U.X. Qishloq xo‘jalik
fitopatologiyasi. Toshkent. 2008.
9.Sheraliev A.SH., Umumiy va qishloq xo‘jalik fitopatologiyasi, (Darslik). Talqin”
nashryoti. -Toshkent, 2004.
10.Flora gribov Uzbekistana. – Tashkent.: Fan, Ilmiy to‘plam. 1983-1997, T.I-
VIII.
11.Iminova M.M., Mustafaev I.M., Teshaboeva Sh.A. Toshkent
12.Botanika bog‘i daraxt va butalarining fitopatogen zamburug‘lari //
Bioxilmaxillik, o‘simlik va hayvonot genofondini saqlash va ulardan samarali
foydalanish. Respublika ilmiy anjuman materiallari. – Toshkent: 2014. – B. 21-23.
13.Nuraliyev Х.Х. Mikromiseti sosudistix rasteniy Kashkadarinskoy oblasti:
Avtoref. dis. … kand. biol. nauk. – Tashkent, 1998. – 18 s.
14.Sodiqova D.G‘., Nuraliyev X.X. Surxondaryo vohasi Denov dendrariysi
Xorazm Ma’mun akademiyasi axborotnomasi. – 2021-1 sonli. 64-71 b.
15.V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977.
31

ham bor. Parazit zamburug’lar qishloq xo’jaligida juda katta zarar keltiradi. Masalan:
Bazidiyali zamburug’lar sinfiga kiruvchi qorakuya zamburug’i Ustilago hamda zang
zamburug’i Puccinia 1932-yili qishloq xo’jaligida 300.000.000 so’mlik zarar yetkazgan.
Bu zamburug’lardan qutulish yo’li qorakuya va zang zamburug’lariga chidamli o’simlik
Oziq-ovqat ahamiyatiga ega bo’lgan zamburug’lar. Ko’pchilik qo’ziqorin zamburug’lari
foydali va ozuqaviy bo’lib, ba’zida ular “o’rmon” yoki “o’simlik goshti” deb nomlanadi.
Qo’ziqorinlar oqsilga boy. Qo’ziqorin tarkibida minerallar: kaliy, fosfor, oltingugurt,
magniy, natriy, kalsiy, xlor va A (karotin) vitaminlari, B guruh vitaminlari, vitamin C,
ko’p miqdorda D vitamini va PP vitaminlari mavjud. Qo’ziqorinlarda oqsillar, yog’lar va
to'xtaydi va spora hosil qilmaydi. Shimoliy Amerikada, Kanadaning shimolida va
Meksikada tarqalgan. Bu qo’ziqorin, qaynatilgan omarga o'xshaydi, dengiz Oq
qo’ziqorin. Bu qo’ziqorinlar juda mazali, yangi qo'ziqorinlarning rangi oq bo’ladi. Eski
Sharqiy Yevropa mamlakatlarida yeyiladigan qo'ziqorin ta'mi jihatidan eng yaxshi
qo'ziqorinlardan biri hisoblanadi. Odamlar orasida u "qo'ziqorin shohi" deb ataladi.
Qo'ziqorinlarni quritganda qorong'u joyda qurutish kerak. Shunda undan badbo’y hid
kelib qolmaydi. Qo'ziqorin kukunlari (quritilgan) holda ishlatiladi. Italiyada yog ',
ziravorlar, limon sharbati va parmesan pishlog'i bilan aralashtirilgan holda salatlarga
ishlatiladi. Tarkibi jihatdan oq qo'ziqorin boshqa qo'ziqorinlardan deyarli farq qilmaydi.
Ba'zi turlari esa o’zining tarkibida kaliy va fosforni ko’proq miqdorda to’playdi.
Qo'ziqorinning oziqaviy qiymati shundaki ta'mga qo'shimcha ravishda oshqozon
shirasining sekretsiyasini rag'batlantirish qobiliyatiga ega. Har xil qo'ziqorinlarning (oq
boletus, dubovik, chanterelle) kabilarning xususiyatlarini o'rganish orqali bu oq
qo'ziqorinlar (go'shtdan ham yaxshiroq) oshqozonning eng yaxshi stimulyatori ekanligi
aniqlandi.
17

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………….………………………………….3
I BOB. Tuban zamburug lar vakillarining tuzilishi va ularning xalq xo jaligidagi ʻ ʻ
ahamiyati .
1.1. Tuban Zamburug’lar haqida tushuncha………………...…………………………..5
1.2. Tuban Zamburug’larning ko’payishi………………….…………………………….7
II BOB. Foydali zamburug’lar.
2.1. Zamburug’larning sifati…………………………………….………………………23
2.2. Zamburug’larning foydali jihatlari……………………………….…...……………24
III BOB. Zamburug’larning sanoat va xo’jalik faoliyatidagi ahamiyati.
3.1. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan zamburug’lar…………………….…...……..26
3.2. Zamburug’lar mikoriza sifatida…………………………………...……….……….27
Xulosa ……………………………………………………………………….………….30
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….……………32
2

Kirish
Mavzu dolzarbligi : Zamburug’lar tabiatda keng tarqalgan va katta ahamiyatga
ega. Ular tabiatda moddalar aylanishida ishtirok etadi. Bakteriyalar bilan birga organik
moddalarning: o’simlik qoldiqlari va hayvon jasadlarining
parchalanishi asosan zamburug’lar ishtirokida boradi.
Aholini o‘sib borayotgan extiyojini ekologik toza va to‘la qimmatli qishloq xo‘jaligi
maxsulotlari bilan ta’minlashda ekinlarda uchraydigan turli fitopotolik kasalliklarni kelib
chiqish sabablari, tarqalishi, o‘simlik va inson xayotiga hamda tevarak atrofga ta’sirini
o‘rganish hozirgi kunnig eng dolzarb muammolaridan biridir.
Shu uchun o‘simliklarni har xil zamburug‘lar keltirib chiqaradigan kasalliklardan
himoya qilish muhim o‘rin tutadi. Hozirgi kunda qishloq xo‘jaligi mutaxasislari har bir
fermer ekinlarni tuproqqa ekishdan boshlab to hosilni yig‘ishtirib olgunga qadar
fitopotologik kasalliklarni yuqtirib olish xavfini bilgan xolda hushyor bo‘lmog‘i zarur.
Tarqalgan yoki tarqalish xavfi bor bo‘lgan kasaliklarga nisbatan kimyoviy vositalardan
betartib foydalanishga yo‘l qo‘ymaslik, balki kasallikdan oldin profilaktika ishlarini olib
borish soha mutaxassislaridan kuchli bilim talab etadi. Tuproqda xilma-xil zamburug’lar
guruhi uchraydi. Zamburug’lar saprofitlar sifatida to’nka va ildizlar qoldiqlarida
yashaydi. Ba’zi zamburug’lar yuksak o’simliklar bilan simbioz holda yashab, mikoriza
hosil qiladi. Zamburug’lar tuproqda yashab uni chirindi moddalar bilan boyitadi, tuproq
hosildorligini oshiradi, inson va hayvonot dunyosi uchun ozuqa moddalarni yetkazib
beradi. Zamburug’lar juda keng tarqalgan bo’lib, ko’proq o’rmonlarda uchraydi.
Mikoriza – yuksak o’simliklar ildizi bilan zamburug’larning simbioz hayot kechirishidan
3

Zigomisetlar sinfi. Namiqib qolgan nonda, go`ngda va boshqa organik
substrotlarda oq tuksimon g`ubor shaklda paydo bo`ladi. (Mog`or zamburug`i).
1. Xaltachali zamburug`lar – bularda hosil bo`lgan zigotaxaltachaga aylanadi.
Xaltachani ichida sporalar hosil bo`ladi. Ular unshudring, o`simlik raki kasalligini
keltirib chiqaradi, yana achish jarayonida ishtirok yetadi. Shaftoli tafrinasi-shaftoli
bargini sarg`aytirib bujmaytirib yuboradi. Penisill – zamburug`i, shoxkuya zamburug`i,
qo`ziqorin ham shu sinfga mansubdir.
2. Bazidiyali zamburug`lar-sporalari maxsus bazidiyalarda etiladi. Qorakuya,
zang, chang qorakuyasi kasalliklarini keltirib chiqaradi. G`allaguldoshlar oilasi
vakillarida ko`p uchraydi.
3. Takomillashmagan zamburug`lar. Bu sinf vakillari vilt kasalligini keltirib
chiqaradi. Organik moddalarni chiritishda ishtirok etadi. Simbioz hayot kechiradi.
(mikoriza). Qo`ziqorin va qalpoqchali zamburug`lar oziq-ovqat sifatida foydalaniladi.
Achituvchi zamburug`lar spirtli ichimliklar tayyorlashda, novvoychilikda, ulardan
olingan fermentlar, yengil sanoat va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi, hamda achituvchi
zamburug`lardan polivitaminlar tayyorlanadi. Salbiy tomoni, oziq-ovqatlarni buzadi,
yog`ochlarni chiritadi. Кasalliklarni keltirib chiqaradi
Lishayniklar. Lishayniklar tanasi zamburug` va suv o`tlarining simbioz bir – biriga
moslashgan holatda yashashi natijasida paydo bo`lgan organizm bo`lib hisoblanadi.
Lishayniklar tarkibiga zamburug`lardan xaltachali, bazidiyali, suvo`tlardan ko`k, yashil
suvo`tlari vakillari kiradi. Zamburug` gifalari bilan suvo`tini o`rab olib, u bilan birga
o`sadi.Qo’ziqorin va qalpoqchali zamburug’lar oziq-ovqat sifatida keng iste’mol
qilinadi. Tarkibida ko’p miqdorda oqsil bo’lganligi uchun ular juda to’yimli ovqat
hisoblanadi.
25

II BOB. FOYDALI ZAMBURUG’LAR.
2.1. Zamburug’larning sifati.
O’zbekistonda zamburug’larning 200 ga yaqin botanik turlari aniqlangan bo’lib,
shulardan 20-25 tasigina iste’molga yaroqli hisoblanadi. Qo’ziqorinlar bir-biriga
o’xshash bo’lgani sabab, ularni farqlash qiyin.
Qo’ziqorinlar oqsilga boy mahsulot bo’lib, hatto bu modda uning tarkibida go’shtga
nisbatan bir necha barobar ko’proq. To’yimliligi va ozuqaviyligiga ko’ra RR va D
vitaminlarining ulkan zaxirasi, foydali mikroelementlar, ruh, temir, molibden, kumush,
mis va kobalt bilan to’yingan. Shu sababdan birgina oq qo’ziqorin go’sht, kartoshka va
Qo’ziqorin xarid qilayotganda avvalo, uning tashqi ko’rinishiga qarash kerak: yuzasi
silliq va barra ko’rinishidagilarning sifati yaxshi bo’ladi. Yumshoq va so’lib
borayotganlari esa aksincha. Qo’ziqorin qalpoqchasi bandiga yaxshi birikkan bo’lishi
kerak. Yana sifati buzilmagan zamburug’ yoqimsiz hid taratmaydi.
Odatda, sotuvga chiqarilgan qo’ziqorinlar bir necha sutka saqlanishga mljallangan
bo’lib, muddati o’tgach iste’molga yaroqsiz hisoblanadi. Xarid qilingan qo’ziqorinlarni
usti yopiq idish yoki sellofan xaltaga joylab, imkon qadar muzlatkichda saqlash lozim.
Har qanday turdagi qo’ziqorinni qaynab turgan suvga solib, 15-20 daqiqa pishirib olgan
ma’qul. Shundan so’nggina taom yoki yegulik tayyorlashda foydalansa bo’ladi.
Qaynatish jarayonida pishganini bilish uchun bir donasini ikkiga ajratib, ta’tib ko’rish
lozim. Shuni unutmaslik kerakki pishirilgan qo’ziqorinlar bir kundan ortiq saqlanmaydi.
Qo’ziqorin turiga ko’ra kartoshka, karam, piyoz, sabzi kabi sabzavotlar bilan yaxshi
muomalaga kirishadi. Tovuq go’shti bilan qovurib, smetana qo’shilsa, ta’mi yanada
xushxo’r bo’ladi. Shivit, ko’kpiyoz va kashnich qo’ziqorinning ,,do’st” lari.
Sarimsoqpiyozni esa qo’ziqorinli taomlarga kamroq ishlatganimiz ma’qul.
Tibbiyotda zamburug’lar bilan davolashning butun bir yo’nalishi bo’lib, u fungoterapiya
deyiladi. Bunda qo’ziqorinning turiga ko’ra ma’lum bir kasalliklarni davolashda qo’llash
mumkin. Masalan, dojdevik qo’ziqorini yaralarga malham bo’ladi, lisichka turi gijjalarni
tushirishda foydali, opyatyada esa yurak ishemik kasalliklari hamda diabetni davolovchi
15

almashinishini yaxshilash va ortiqcha namlikka yo’l qo’ymaslik choralari ko’riladi.
2. Oomitsetlar sinfining mitseliysi shoxlangan alohida hujayralarga bo’lingan vakili –
fitoftora (Phytopthora infestans) ko’pincha kartoshka, pomidor kabi sabzavot va poliz
ekinlarining vegetativ organlari hamda hujayra oraliqlarida parazit holda hayot
kechiradi. Fitoftora zamburug’i kartoshka, pomidor va poliz ekinlari bargida qo’ng’ir
dog’lar hosil qiladi.
Kartoshka pishib yetilishi oldidan, uning barglarida qo’ng’ir dog’lar paydo bo’ladi. Ular
Fitoftora sporalar hosil qilib ko’payadi. Sporangiylar mitseliyning maxsus shoxchalarida
paydo bo’lib, bu shoxchalar kartoshka bargining og’izchalaridan tashqariga chiqib
turadi. Ularda oson ajralib ketadigan bittadan ovalsimon sporangiy yetishadi. U namlik
ta’sirida unib, 8-16 ta gacha ikki xivchinli zoosporalar keyinchalik barg epidermasidagi
og’izchalar orqali uning to’qimasiga kiradigan gifalarni hosil qiladi. Agar sporangiy
suvsiz muhit ta’sirida bo’lsa, u zoospora hosil qilmasdan, bevosita o’sib, gifalarga
aylanadi. Bu hoda sporangiy quruqlikka moslashgan zamburug’larga xos bo’lgan jinssiz
3. Zigomitsetlar kenja sinfiga 500 ga yaqin tur kiradi. Uning eng ko’p tarqalgan, saprofit
holda yashovchi vakillaridan biri oq po’panak (Mucor mucedo) zamburug’idir. Oq
po’panak mitseliysi asosan substrat ichida, qisman uning yuzasida joylashib, ularda
sporangiybandlari ko’tarilib turadi. Bandlarning uchlari qavarib, shar shaklidagi
sporangiylarni hosil qiladi. Ularning asosida to’siq yuzaga keladi va u sporangiy ichiga
botib, kichkina ko’rinishdagi ustuncha hosil qiladi. Sporangiy ichidagi ko’p yadroli
sitoplazma alohida-alohida bir qancha sporalarga aylanadi. Sporangiy po’sti yorilishi
bilan sporalar tashqariga chiqadi va shamol ta’sirida tarqalib, qulay sharoitda yangi
mitseliyga aylanadi. Namiqib qolgan nonda, go’ngda va boshqa organik substratlarda oq
Substratdagi oziq moddalar kamayganda ular jinsiy (zigogamiya) ko’payishga o’tadi. Bu
jarayon natijasida har xil tupdan chiqqan gifalar uchlari bilan bir-biriga qarab o’sadi.
Uchlari shishib tutashgan joyida ularni ikkiga ajratuvchi to’siqlar paydo bo’ladi.
Keyinchalik bu to’siq eriydi, moddalar esa qo’shilib zigospora hosil qiladi. Zigospora
o’simtali qalin, qoramtir po’st bilan o’raladi. Ma’lum vaqt tinim davrini kechirgandan
so’ng o’sib, shoxlanmagan qisqa sporangiybandi uchida yosh sporangiyga aylanadi. Bu
10

guruhga bo’linadi. Birinchi oziq-ovqat ishlatiladi o’simlik mahsulotlarini suqilib
ayniqsa xavfli zamburug’lar hisoblanadi. Misol uchun, sclerotia yilda qorakuya
alkaloidlar bo’lgan neyro-shol toksinlar, (azot o’z ichiga olgan heterosaykılları)
yig’ilib. Ular pishirish paytida yiqitish yo’q, shuning uchun maydalangan sclerotia, bir
chiziq bilan un dan pishirilgan non, juda xavfli hisoblanadi. Uning foydalanish halokatli
oqibatlarga olib, tez-tez, qattiq zaharlanishi sabab bo’lishi mumkin. Boshqa don parazit
– patogenFusarium bosh blight. Bu qo’ziqorin hisoblanadi (u, bosh aylanishi sabab
gijjalar va qattiq alkogolzaharlanish eslatuvchi boshqa alomatlar sifatida, xalq “mast
non” deb nomlangan Fusarium bilan ifloslangan un, pishirilgan non) don terpenoid
toksinlar ham jiddiy zaharlanishi sabab ajratadi .
Ayni paytda, ularning parhez haqida juda ko'p ma'lumotlar ilm-fan va biologiya
bo'ldi. quyidagicha Shu nuqtai nazardan dan zamburug'lar umumiy xususiyatlari, deb.
eng zamburug'lar Power zavodi tufayli, shuning uchun ular yashayotgan o'simliklar va
o'simlik binoning tarkibiy va ehtiyot polisakkaritleri sindirish faol fermentlar bor. past
molekulyar og'irligi oligogalakturonidy, ksilanaz, cellobiase va tsellyuloza
kamsituvchi tsellyuloza va gemitsellyulozadan haqida polygalacturonic kislota (pektin)
vayron Bunday pectinases - o'simlik hujayra devorlari asosiy uglevod komponentini,
amilaz va hokazo Ikkinchidan, o'simlik hujayralari komponentlarini og'irligi bilan
tsellyuloza keyin kraxmal parchalab, -. lignin, uch o'lchamli polimer aromatik doira
vakili. Ayniqsa, Woody hujayralari uning ko'p. Lignin - eng chidamli o'simlik polimer
va faqat qo'ziqorin (asosan Polyporedrevorazrushayuschih) fermentlarni u tahqirlashdir
lignazy bor. qoplamalar hayvonlarni va insonlarni zaharlayotgan qo'ziqorin parazitlar
(teri, soch, tuklar), ular barpo qaysi oqsil, keratin, yiqitish fermentlarni yashirmoq.
Energiya tejash uchun bu fermentlarning Eng hujayralari tomonidan sintez
qilingan emas doimiy lekin faqat muhitda moddalar ishtirokida (masalan, atrof- muhit,
hech pektin, pectinase sintez bo’lsa). Ular substrat indüksiyon mavzu
22

bo’ladi. U yerda ularning juftlashgan yadrolari bir vaqtda baravar va teng bo’lina
boshlaydi. Chunki dikariondagi yadrolarning biri erkak, ikkinchisi urg’ochi bo’lishi
lozim. Keyin dikarionlar askogen iplariga o’tib shoxchalarning o’zida taraqqiy etadi.
Askogen ichidagi yadrolar qo’shiladi, so’ngra diploid yadro izchillik bilan uch marta
(birinchisi reduksion) bo’linadi. Natijada sakkizta gaploid yadro hosil bo’ladi. Ular
Demak, otalangan bitta askogendan askogen iplar orqali bir qancha xaltachali sporalar
Shu bilan birga, jinsiy organlarni hosil qilgan mitseliy gifalari xaltachalar atrofida
o’ralib, jinsiy organlarga va undan hosil bo’lgan askogen iplariga mevatanasining
Xaltachali zamburug’larning ko’pchilik turlarida jinsiy organlarning qo’shilishi
reduksiyalangan. Ba’zan erkak jinsiy organi bo’lmaydi yoki urg’ochi jinsiy organi
o’smay qoladi. Keyingi o’sish esa oogamiya (askogen yadrolar yaqinlashib qo’sh
yadroga aylanadi) yordamida bo’lib, askogen iplari yetilgach, uchida xaltachalar hosil
Xaltachasi bevosita mitseliyda hosil bo’ladigan zamburug’larga achituvchi zamburug’lar
misol bo’la oladi. Dastlabki xaltachalilar (Protoascales) tartibining vakili xamirturush
yoki achitqi zamburug’idir (Saccharomyces cerevisiae). Ko’pincha uning haqiqiy
mitseliysi bo’lmay, tanasi alohida-alohida hujayralarga ajraladigan, kurtaklanib
Kurtaklanish paytida, hujayrada o’simta yoki kurtakcha hosil bo’ladi. Bu o’simta asta-
sekin kattalashib o’saveradi va ona hujayradan ajralib ketadi. Xuddi shunday yo’l bilan
ikkinchi, uchinchi va hokazo kurtaklar paydo bo’laveradi. Natijada yumaloq yoki
ovalsimon hujayralardan tashkil topgan va osongina uzilib ketadigan zanjir hosil bo’ladi.
Kurtaklanish paytida ba’zi hujayralar bir-biriga qarama-qarshi tomondan o’simtalar
chiqaradi va ular o’sib birlashadi. Ayni vaqtda ularning yadrolari ham qo’shiladi, yadro
uch marta bo’lingach, hujayrada sakkizta askospora vujudga keladi. Achitqi
zamburug’lari ko’pincha shakarli muxitda saprofit hayot kechiradi va uni bijg’ishga olib
keladi. Bunda, asosan, spirt hosil bo’ladi. Bu jarayon qandning etil spirti bilan karbonat
Hosil bo’lgan karbonat angidrid xamirni ko’pchitadi, non esa g’ovak bo’ladi.
Achitqi zamburug’larning bir qancha turlari sanoat tarmoqlarida keng qo’llaniladi. Bu
zamburug’lar ichida eng muhimlari pivo achitqisi (Saccharomyces cerevisiae) va vino 5.
Bazidiyali zamburug’lar sinfi. Ularning mitseliysi ko’p hujayrali, yaxshi rivojlangan,
12

ta guruhga bo’linadi: tuban va yuksak. Zamburug’larning Yer yuzida 100.000 ta,
Orta Osiyo hududida esa 3.000 ga yaqin turi tarqalgan. Ko’pchilik zamburug’larga
mansub turlar tropik va subtropik o’rmonlarda o’sadi. Ularning ko’pchilik turlari
Rossiya, Janubiy Amerika kabi mamlakatlardagi chirindiga boy bo’lgan tuproqlarda
o’sadi. Iste’mol qilinadigan zamburug’larga misol qilib: oq zamburug’, oq qayin bilan
birga o’sadigan zamburug’, qo’ziqorin, qo’zidumba va boshqalarni misol qilib keltirish
mumkin.
Zamburug’lar bir va ko’p hujayrali, shakllangan yadroga ega bo’lgan eukariot
Zamburug’larning tuzilishi, oziqlanishi, ko’payishidagi o’ziga xos xususiyatlarni
o’rganish asosida hayotning bu ajoyib shakllari tashqi muhit sharoitiga qanday
moslashganligi haqida tasavvurga ega bo’lish imkonini berdi.
Mikoriza – zamburug’lar uchun katta aromorfozdir. Simbioz hayot kechirish o’simlik
uchun ham zamburug’ uchun ham nihoyatda katta ahamiyatga ega.
Zamburug’larning xilma-xil yashash muhitiga – suv, quruqlik, havo muhitlariga
moslashuvi ularning evolyutsiya jarayonida yashab qolish va xilma-xil turlarining paydo
Zamburug’larda uch xil yo’l bilan ko’payish imkoniyatining mavjudligi ham ularning
har qanday sharoitda, ya’ni ko’payishning bir usuli mumkin bo’lmaganda boshqa usullar
bilan ko’payishiga imkon yaratadi. Bu esa zamburug’larning yashovchanlik xususiyatini
Kraxmal – zamburug’lar oliy o’simliklar va ko’p suv o’tlari xos asosiy
zaxirapolisakkarid topilmadi. Glyukozaeumitsetov hayvon kraxmal glikogenningyaqin
glukanın saqlanadi
. Qo’ziqorin danglyukanlari tashqari boshqa ehtiyot uglevodlar bor, va ba’zi
zamburug’lar Qirolligidagi noyob. Bu, birinchi navbatda, disaxaridtrehaloz hisoblanadi.
Mikozis – u ikkinchi nomini olgan nima uchun uzoq vaqt davomida trehaloz, faqat
zamburug’lar topildi. Endi kichik aralashma, deb bir necha yuqori
19

yashaydi, ya’ni geterotrof organizm hisoblanadi. Odatda o’simliklarda, tuproqda, suvda,
hayvonlarda yoki ularning qoldiqlarida hayot kechiradi. Oziqlanish usuliga qarab parazit
va saprofit zamburug’larga bo’linadi. Parazit xolda ovqatlanish tirik organizm hisobiga,
saprofit holda oziqlanish o’lik organizm hisobiga boradi. Yer yuzida zamburug’larning
odamlar va hayvonlar uchun zararli va foydali bo’lgan 100.000 dan ortiq turi uchraydi.
O’zbekistonda esa 3000 ga yaqin turi tarqalgan. Zamburug’lar haqidagi fan mikologiya
deb ataladi.
Tuzilishi. Ko’pchilik zamburug’larning (ba’zi hujayra ichki parazitlaridan tashqari)
vegetativ tanasi mitseliy ko’rinishida, ya’ni oziqlanish substrat sirtiga yoki ichiga taralib,
uchidan o’sadigan ingichka ipcha – gifalardan iborat. Gifalar qisqa yoki uzun, oddiy
yoki shoxlangan, bir hujayrali yoki ko’p hujayrali, tarmoqlangan yoki tarmoqlanmagan,
bir yadroli, ikki yadroli, ko’p yadroli bo’ladi. Gifalarning eni 1 – 15 millimetr, bo’yi esa
bir necha metrgacha bo’lishi mumkin. Gifalar asosan monopodial, qisman simpodial
o’sadi. Gifalarning hujayra po’sti xitin moddasidan tuzilgan. Gifalar to’planib mitseliy
hosil qiladi. Zamburug’larning tanasi yoki mitseliysi substrat ichida rivojlansa, endogen
Ko’pchilik zamburug’larda endogen mitseliy uchraydi. Bunday mitseliy oziq moddalar
bilan to’la taminlanishga imkon beradi, hamda ularning vegetativ tanasini haroratning
keskin o’zgarishidan: sovuqda muzlab qolishidan, issiqda qurib qolishidan saqlaydi.
Mitseliy hujayralari po’st, sitoplazma va yadrodan iborat. Zamburug’larda zaxira oziq
moddalar sifatida – glikogen, valyutin va moy tomchilari hosil bo’ladi.
Ayrim zamburug’larning vegetativ tanasi murakkab tuzilgan bo’lib, ularning spora hosil
qiluvchi organi mevatana ham mitseliy gifalarining o’zaro zichlashib, birikib o’sishidan
Bir hujayrali zamburug’lar. Ular yumaloq yoki ellips shakildagi alohida-alohida
Hujayrasi qobig’ining kimyoviy tarkibi bir xil emas. Po’st hech qachon sellyulozali
bo’lmay, unga turli azotli moddalar aralashgan bo’ladi. Ularda bir nechta yadro bo’ladi.
Ular kraxmal hosil qilmaydi, uning o’rniga boshqa uglevod glikogen hosil qiladi.
Hujayrada ozuqa modda sifatida glikogen va yog’ tomchilari to’planadi.
Alohida tuzilmalar – mevatanalar ko’payish funksiyasini bajaradi. Parazit Zamburug’lar
tallofit o’simliklardir, chunki ular ham hech qachon suvo’tlari singari haqiqiy to’qima
6

4. Xaltachali zamburug’lar yoki askomitsetlar sinfi – Ascomycetes.
5. Bazidiyali zamburug’lar yoki bazidiyamitsetlar sinfi (bular yuksak zamburug’lar) –
Basidiomycetes.
6. Takomillashmagan zamburug’lar sinfi – Fungi imperfecti.
Arximitsetlar (xitridiomitsetlar), oomitsetlar va zigomitsetlar sinflari tuban
zamburug’lar, askomitsetlar (xaltachali zamburug’lar), bazidiyamitsetlar sinflari esa
yuksak zamburug’lar deb yuritiladi. Takomillashmagan zamburug’lar mitseliysining
tuzilishi yuksak zamburug’larga yaqin tursa ham u xaltacha yoki bazidiya hosil
qilmaydi. Shuning uchun bu sinf vakillarini takomillashmagan zamburug’lar deb
yuritiladi.
1. Arximitsetlar yoki xitridiomitsetlar sinfi. Bu sinfga kiruvchi zamburug’larning tanasi
yalang’och yoki uncha yaxshi rivojlanmagan mitseliy va rizomitseliydan iborat. Bir
xivchinli zoosporalar yordamida jinssiz izogamiya, geterogamiya va oogamiya yo’li
bilan jinsiy ko’payadi.
Bizning sharoitimizda bu sinfning ko’p uchraydigan vakili, yosh karam ko’chatlarining
ildiz bo’g’zini zararlaydigan, uning qorayishiga, keyinchalik esa qurib qolishiga sabab
bo’ladigan karam olpidiumi (Olpidium brassica) zamburug’idir. Bunday kasllikni
karamning ,,qora oyoq” kasalligi deb ham yuritiladi. O’simlikning zararlangan joyida
yadroli, yalang’och hujayralardan iborat bo’lgan parazit tanalar hosil bo’ladi.
Keyinchalik bu tanalar po’st bilan o’ralib, zoosporangiylarga aylanadi. Zoosporangiylar
o’sib, tashqariga chiqib turadigan uzun bo’yincha hosil qiladi va shu bo’yinchalardan
ko’plab bir xivchinli zoosporalar tashqariga chiqadi. Qulay sharoitga tushgan
zoosporalar yangi karam ko’chatlariga tushib, ularni zararlashni yana davom ettiradi.
Jinsiy ko’payishdan hosil bo’lgan zigota dastlab ikki yadroli, keyinchalik ular bir-biri
bilan qo’shilib, haqiqiy diploid yadroni hosil qiladi. Izogametalar o’zaro qo’shilib,
zigota hosil bo’lganda ularning xivchinlari saqlanib qoladi. Shu xivchinlar yordamida
harakatlanadigan zigota yangi karam ko’chatlarining hujayralariga kirib, ularni
zararlaydi va sistalarga aylanadi.
Karamning bu kasalligiga qarshi kurash uchun ko’chatlarni zich qoldirmaslik, havo
9

Купить