Tugallanmagan ishlab chiqarishlar xisobi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	81.7KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Tugallanmagan ishlab chiqarishlar xisobi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA UNIVERSITETI
“____________________________________________” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Tugallanmagan ishlab chiqarishlar xisobi
Tayyorladi: ___________________________________
Ilmiy rahba _________________________________________
Kurs ishi taqriziga
Topshirilgan sana
“___” _____ 2023 y.
Kurs ishi himoya
Qilingan sana
“___” ______ 2023
y.
Baho: ________ (imzo)
(imzo) Komissiya a’zolari:
_____________________ Kurs ishi taqrizdan
Qatrarilgan sana
“___” ______ 2023 y.

Reja
Kirish
1.Ishlab chiqarish xarajatlarining dastlabki va yig ma hisobi , Turli
mulk shakllari mavjud sharoitda xarajatlarni hisobga olish tannarx
h isoblashishning usullari
2. Moddiy, mehnatga haq to lash hamda ijtimoiy sug urtaga
ajratmalar bo yicha xarajatlar hisobi
3.Ishlab chiqarish tannarxiga qo shiladigan boshqa xarajatlar hisobi ,
yordamchi va umumishlab chiqarish xarajatlarining hisobi
4. Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash va hisobga olish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar .

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Х o jalik yurituvchi subyektning faoliyatida sodir bo lgan
xarajatlarni guruhlashtirish u yoki bu boshqaruv qarorlarini qabul qilishga yo
naltirilgan. Lekin xo jalik faoliyatida ro yobga chiqadigan holatlar ishlab
chiqarilgan namunaviy tizimlarga to g ri kelmaydi. Shuning uchun har bir xo jalik
yurituvchi subyekt o z menedjerlarining talabidan kelib chiqqan holda va ularning
talabini qondirish uchun ayrim olingan hisob tizimining loyihasini ishlab
chiqadilar. Shu bilan bir qatorda ushbu hisob tizimlarining xilma-xilligidan qat iy
nazar subyektlar faoliyatining nazariyasi va amaliyoti tomonidan xarajatlarni
hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishni tashkil qilishning
umumiy tartibi ishlab chiqilgan.
Х o jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish faoliyatida xarajatlarning
boshqaruv hisobi tizimini tashkil qiladigan va o zaro bog langan uchta element
mavjud: ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni hisobga olish; tayyor
mahsulotlarning hisobini yuritish va ushbu tayyor mahsulotlarning tannarxini
kalkulatsiya qilish.
Kurs ishining ob ekti . Xarajatlarni turkumlash va baholashga doir ma lumotlarni
o rganish va tahlil etishdir.
Kurs ishining predmeti Xarajatlarni turkumlash va baholash tadqiqot predmeti bo
lib hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Tatqiqodning asosiy
maqsadi Xarajatlarni turkumlash va baholashning asosiy nazariy masalalarini taqiq
qilish.
Mazkur tatqiqot ishida Xarajatlarni turkumlash va baholash xulosalardan va unda
ilgari surilgan takliflardan kelib chiqib Respublikamiz tijorat faoliyatida
Xarajatlarni turkumlash va baholashni rivojlantirish imkoniyatlarini yaratishdir.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Tatqiqotning
nazariy asosi bo lib, O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev asarlari
O zbekistonlik va xorijiy iqtisodchi Xarajatlarni turkumlash va baholash yo
nalishdagi ilmiy izlanishlari hisoblanadi.

$1. Ishlab chiqarish xarajatlarining dastlabki va yig ma hisobi , Turli mulk shakllari mavjud sharoitda xarajatlarni hisobga olish tannarx h isoblashishning usullari Ishlab chiqarish xarajatlarini hujjatlarda to g ri va o z vaqtida rasmiylashtir ish boshqaruv hisobining samarali ishlashini ta minlaydi. Shu bilan birga ma lumotlar asosida korxona ishlab chiqarish faoliyatini ta h lil qilish kel gusi da gi faoliyatni rejalashtirish imkoniyati ni oshadi. 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» 2310-«Yordamchi ishlab chiqarish» hisobvaraqlar i bo yicha analitik h isob xar bir mahsulot bandlari va bajarilgan joyi bo yicha alohida yuritiladi. Buning analitik h isob kartochkasi yuritiladi. 2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari» hisob vara g i buyncha analitik h isob 12-kaydnomada yuritiladi. 12-kaydnoma shaxmat shak lida bo lib , tegishli grafalarga \ isob- varaklar bo yicha xo jalik muomalalarining summasi yoziladi . Sexlar bo yicha xarajatlar aks ettirilib va №12-kaydnomada jami ma lumotlar chiq arilgandan sung, sex kaydnomalari xarajatlari jamlanadi. Yakuniy ma lumotlarni k orrespondentlashadigan hisobvaraqlar jami» jadvaliga, kaydnomaning or q a tomoniga yoz iladi. Yu q oridagi ma lumotlar №10-jurnal-orderda xarajatlar bo yicha sintetik h isobvaraqlarda yozuv uchun asos bulib xizmat qiladi. Bundan sung butun korxonada xara ja tlar va ishlab chiqarish faoliyati bo yicha natijalarni ani q lash lozim. Buning uchun №12 I 15-kaydnomalarda hisobga olingan ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy elementlar xarajatlar yunalishi bo yicha umumlashtirib ta h lil etish va sintetik hisobvaraqlar bo y icha kredit oborotini aniqlash kerak Bu ma lumotlar Bosh kitobni yuritishga asos |uladi. Korxona bo yicha ishlab chiqarish xarajatlarini №10-jurnal orderda jamlanadi. rshbu jurnal- order shaxmat kaydnomasi printsipiga asosan tuziladi. Kredit Hisobvaraqlar Vstunlar bo yicha, debet Hisobvaraqlar katorlar bo yicha joylashtirilgan. Ya ni ishlab rikarish xarajatlari sintetik Hisobvaraqlar sistemasi katorlar bo yicha joylashtirilgan. o stunlar va katorlar bo yicha ma lumotlar yigilganda natijalar bir-biriga mos kelishi Tseraq №10-jurnal-order ma lumotlari ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy ele mentlar bo yicha aniq l ash uchun xamda tannarx$

h isoblashish uchun asos bulib xizmat qiladi. №10 jurnal-order yakuniy ma
lumotlarini №10-1-jurnal-orderning katori bo yicha k o chiriladi. №10-1 -jurnal-
order 10-jurnal-orderning davomi bo lib hisoblanadi. Unda №10-jurnal-orderdagi
kredit bo yicha hisobvaraqlar oboroti aks ettiriladi va noishlab rikarish
hisobvaraqlar debeti bilan korrespondentsiyalashadi.
Yakuniy ma lumotlar jamlanib, kredit bo yicha hisobvaraqlar oborot
summalari aniqlanadi va Bosh kitobga ko chiriladi. Bosh kitob yillik hisobotlarni
asosini tashkil qiluvguvchi yakuniy ma lumotnoma bulib hisoblanadi. Ushbu
kitobda ma lum davr mobaynida xar bir hisobvaraq bo yicha xo jalik operatsiyalari
oboroti aks ettiriladi.
Turli mulk shakllari mavjud sharoitda xarajatlarni hisobga
olish va tannarx hisoblashning usullari
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya
tsilish u suli deb, u yoki bu mahsulot birligining tannarxini aniqlashda qo
llaniladigan usullar tizimiga aytiladi. U yoki bu kalkulyatsiya usulini qullash
quyidagi asosiy omillar bilan aniqlanadi: ishlab chiqarish turi va murakkabligi,
ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenk-laturasi, xarakteri, tugallanmagan ishlab
chiqarish hajmi, ishlab chiqarish jarayonining o zun-qisqaligi va xokazo.
Ishlab chiqarish turi va murakkabligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot
nomenk laturam va xarakteri, ishlab chiqarish jarayonining o zun-qisqaligi va
boshqa omillarga ko ra kalkulyatsiya qilishning 4 usuli mavjud:
1. Oddiy usul;
2. Jarayonlar usuli;
3. Buyurtmali usul;
4. Normativ usul.
Xar bir korxonada shu korxonaning ishlab chiqarish xususiyatlari hisobga
olingan h olda kalkulyatsiyalashning u yoki bu usuli qo llanilishi mumkin.
Kalkulyatsiya qilishning oddiy usuli. Bu usul tugallanmagan ishlab
chiqarish bulmagan yoki oz miqdorda bo lgan, oddiy ishlab chshcharishga

mansub bo lgan korxonalarda qo llaniladi. Ushbu usulda hisobot davrida ishlab
chiqarishga taallukli barcha xarajat-larning umumiy qiymati aniqlanib, bu
xarajatlar mahsulot turlari o rtasida ma lum ko rsatkichlarga (o rtacha reja
tannarxi, asosiy ishchilarning ish haqi, materiallar xarajati va boshqalar)
mutanosib ravishda taksimlanadi.
Misol. «Bobur» kompaniyasida uch turdagi - A, B, S mahsulotlar ishlab
chiqariladi. Ularning reja tannarxi A - 160 sum. B - 45 sum, S - 226 sum. Joriy
davrda 0, 300, 800 dona ishlab chiqarilgan . Ishlab chiqarish xarajatl. xarajatlar
mahsulot turlari o rtasida quyidagicha taksimlanadi:
Mahsulot
turlarp O rtacha
reja
tannarxi, Mahsulot
miqdori,
dona Barcha
ishlab
chiqarishga Salmo g
i Ha qiq iy
xarajatlar,
sum Ha qiq iy
tannarx
sum
A 160 0 100 16000o 7.61 19810R 198.1
B 45 0 300 13500* 6.42 16720 00 55.7
S 2260 800 18o 08,00 85.97 22,840o0 279.8
Jami: 210300 100 26037.0o
Demak A mahsulotning haqikiy tannarxi - 198.1 sum, B - mahsulotniki - 55.7
sum mahsulotniki - 279.8 sumga teng.
Jarayonlar bo yicha mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi . Bu usul ko pinch a
metallurgiya, t o q imachilik va bosh qa sanoatning shunga o xshash tarmoklarida qo
llanili shi mumkin. Jarayonlar bo yicha xarajatlarni hisobga olish usuli mahsulot
ishlab chiqarishl xom-ashyoning bir necha jarayondan o tganidan sung tayyor
mahsulot xoliga keladigan ishla chiqarishlarda qo llaniladi.
Mahsulot ishlab chiqarishning oxirgi jarayonidan tash q ari xar bir jarayon
nixoyasi ga etkazilgan xom-ashyoga ishlov berish bos q ichi bulib, uning natijada
korxona yakun iy iste molga yaro q li tayyor mahsulot emas, balki o zida ishlab
chiqarilgan yarim tayyor maxsul t oladi. Olingan yarim tayyor mahsulotlar
korxonada ishlab chiqarishning keyingi bos qich larida foydalanilishi bilan birga, u
keyinchalik yarim tayyor mahsulot yoki butlovchi qismi sifatida sotilishi ham
mumkin. Jarayonlar bo yicha xarajatlarni hisobga olish usuli barch a korxonalarda
bir xil emas. Ba zi korxonalarda to g ri xarajatlar buxgalteriya hisobining alohida

bir jarayon bo yicha aks ettiriladi, xom-ashyoning dastlabki qiymati esa fa qat
birinchi jarayon mahsuloti tannarxiga kiritiladi. Yakuniy mahsulotning tannarxi
bar cha jarayonlar xarajatlari summasidan iborat bo ladi.
Misol. «Bobur» kompaniyasida ishlab chiqarish 4 jarayondan tashkil topgan.
Ishl chiqariladigan mahsulot hajmi 100 dona. Belgilangan norma bo yicha 1-sexga
junatilp xom-ashyo va materiallar qiymati - 20000 sum, 2-jarayon tomonidan
ishlov berish uchun 16000 sum, 3-jarayon tomonidan - 24000 sum, 4-jarayon
tomonidan - 28000 sum sarflangan.
Jarayonlar bo yicha tannarx quyidagicha aniqlanadi: 1-jarayon -
20000:100=200 sum 2-jarayon - 16000:100=160 sum 3-jarayon - 24000:100=240
sum 4-jarayon - 28000:100=280 sum Jami: 88000:100=880 sum.
Mahsulotning bir birligining haqikiy tannarxi 880 sumga teng.
Korxonaning o zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar 2110-«O
zida ishl ab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar» hisobvarag ida aks ettiriladi.
Agarda korxona 2-ja rayon dan sung h osil bo lgan 36000 sumlik (20000+16000)
yarim tayyor mahsulotni maqsadida omborga qabul kilib olsa, buxgalteriya
hisobida quyidagicha provo dka bernladi:
0-"O zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar» - 36000 sum
K-t2010-«Asosiy ishlab chiqarish» - 36000 sum.
Buyurtmali usul. k alkulyatsiya qilishning buyu r tmali usuli murakkab
mahsulot lar mahsulot ishlab chiqarishda, tajriba ish lab chiqar ishda qo llaniladi. Bu
usulning mohiyati shundan iboratki, bunda barcha asosiy xarajatlar xar bir ish
hajmi uchun alohida hisobga olinadi. Har bir buyurtmaga buyurtma var ag i ochilib.
bu erda xarajatlar yigiladi. Qabul qilingan buyurtma maxsus kitoblarda ruyx xatga
olinadi va unga navbatdagi ra q am biriktirilib, ushbu ra q am buyurtma tayyor holga
keltirilgunga q adar uning shifri bulib turadi. Buyurtma bajarilishi mobaynida
xdmma dastlabki hujjatlarda ana shu shifr kuyib brriladi. Buyurtma tayyor xolga
keltirilgandan sung vara q a yopiladi.
Ishlab chiqarish buyurtmalari chetdan mahsulotning ma lum turlarini ishlab
chikarish uchun beriladi. Boshqa xarajatlar esa sex yoki korxona bo yicha h isob

qilinadi, rnm ishlab chiqarish buyurtmalari tannarxini kalkulyatsiyalashda ularning
tannarxi biron-bir ko rsatkichga mutanosib ravishda taqsimlash yuli bilan o
tkaziladi. Buyurtmali us ulda xarajatlar hisobi va kalkulyatsiyalash obyekti ayrim
ishlab chiqarish buyurtmalari hisoblanadi . Buyurtmaning haqikiy tannarxi xar oyda
emas, balki buyurtma tayyor bo lg anidan keyin aniq l anadi.
Kalkulyatsiya qilishning normativ usuli . n ormativ usulning ustunligi
shundan ib oratki, u me yordan chetga chiqish bo yicha boshqarish tamoyilini
bajarishga yordam beradi. Ishlab chiqarish xarajatlarni hamma moddalari bo yicha
me yordan chetga chiqishini davriy aniqlanishi, boshqaruvga operativ aralashishni
talab etadigan ma lumot etkazib berishga imkon yaratadi Normativ usul faqatgina
hisob usuli bo libgina kolmay, balki xo jalik yuritish usulidir. Boshqarish, hisob va
nazorat usuli sifatida normativ usul xo jalik faoliyatini tejalashtirish, hisobga olish
va tahlil qilish o rtasida tor bog liqlikni ta minlaydi. Normativ usulni asosiy
maqsadi - me yordan chetga chiqishni bir tizimda hisobga olnsh hamda me
yorlashtirishni, texnika-texnologiyani, ishlab chiqarishni va mehnatni
takomillashtirish asosida ishlab chiqarishni operativ (tezkor) boshqarishdir.
Normativ usul tannarx shakllanishini kompleks boshqarish tizimidir. Shuning
uchun uni kayta ishlash va joriy qilishda birlashma boshqaruvining hamma
xizmatlari ishtirok etishi lozim. Ya ni normativ usulni qayta ishlash va joriy
etishda, avvalambor, quyidagi boshkaruv xizmatlari ishtirok etadi: reja-iqtisod
boshqaruvi, hisob va hisobot boshqaruvi, material-texnik ta minoti, bosh texnolog,
bosh konstruktor, bosh energetik texnik me yorlashtirish bo limlari.
Normativ usulning asosiy tamoyillari quyidagilardir:
- mahsulotning me yordagi tannarxi aniqlanadi, buning uchun normativ
kalkulyatsiya tuziladi;
- hisobot oyi davomida asosiy ishlab chiqarish xarajatlarining ha q i q iy
summasi emas, balki x aq i q iy summasi bilan me yorlashtirilgan summasi o
rtasidagi fark ya ni me yordan chetga chiqish hisobga olinadi; -hisobot davri
davomida me yorlarning o zgarishlari ham hisobga olinadi.

Normativ usulning murakkabligi esa shundan iboratki, u quyidagilarga
asoslangan bo lishi kerak:
- to g ri tashkil qilingan normativ xo jaliq
- ilmiy-texnik jihatdan asoslangan me yorlarning mavjudligi;
- barcha xarajatlar bo yicha buxgalteriya hujjatlarini o z vaqtida
rasmiylashtirish va ular ustidan nazorat olib borish;
- hisob ishlarini bajarishda kompyuterlardan kengrok foydalanish.
Faqatgina ana shu talablar bajarilgan h ollardagina haqi q iy normativ usul
haqida gapirish mumkin Normativ usul bo yicha mahsulotning haqikiy tannarxi
quyidagicha aniqlanadi:
1. Me yordagi tannarx 20000 sum (200 sum* 100 dona).
2. Me yordan ogishish: tejalgan 160 sum, ortiqchasarf 180
sum.
3. Normaning o zgarishi +200 sum, chunki tugallanmagan
ishlab chiqarish eski me yorl bo yicha 4200 sum (210 sum*20 dona), yangi me
yorlar bo yicha 4000 sum (200 sum*20 dona).
4. Ishlab chiqarilgan mahsulotning haqikiy tannarxi 20220
sum (20000+180-160+200). Kalkulyatsiya qilishning normativ usuli ishlab
chiqarish xarajatlari ustid a tezkor nazorat olib borish, korxona ichki ishlab
chiqarish rezervlarini aniqdash va ular ni ishga solish imkoniyatini beradi.
Xarajatlar hisobi buxgalteriya hisobi vazifalaridan kelib chiqib quyi,
elementlar bo yicha guruhlanadi: Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining
guruhlanishi
Gurhlanish turi Xarajat turlari
Ishlab chiqarish jarayonidagi iqtisodiy o rniga Asosiy va doimiy
Tarkibiga qarab Kompleks va bir
Tannarxga o tkazish usuliga karab To g ri va egri
Ishlab chiqarish hajmiga karab O zgaruvchan va o
Yuzaga kelishiga karab Doimiy va bir vaqtli
Ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishiga Ishlab chiqarish va tijorat
Samaradorlikka karab Samarali va samarasiz
Xarajatlar tarkibi O zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish va xizmat)l
chiqarnsh va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalar shakllantirish

tartibi to g risidagi Nizom»da belgilab kuyilgan. Ushbu Nizomga
muvofiqxarajatlar ikki turga bo linadi;
1) mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
2) mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar.
Bundan tanshchari, moliyaviy faoliyat bo yicha hamda favqulodda
xarajatlar alohida hisobga olinadi.
Yukoridagilardan kelib chiqib xarajatlar quyidagicha guruxlanadi:
1. Mahsulot ishlab chshcharish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a) bevosita va bilvosita material xarajatlar;
b) bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari;
v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish
xususiyati ga ega bo lgan ustama xarajatlar.
Bevosita xarajatlar deb, mahsulotning ayrim turlari tannarxiga to g ridan-to g
ri, bevosita o tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Bilvosita, ya ni egri xarajatlar deb,
hisobot oyi davomida yigib-ta q simlovchi hisobvaraqlar da hisobga olinib, tannarxni
ka lkulyatsiya qilishda, mahsulotning ayrim turlari tannarxiga biron-bir ko
rsatkichga m utanosib ravishda ta q simlash yuli bilan o tkaz iladigan xarajatlarga
aytiladi.

2. Davr xarajatlari (operatsion xarajatlar):
a) mahsulot sotish xarajatlari;
b) ma muriy yoki boshqaruv xarajatlari;
v) bo shq a operatsion xarajatlar va zararlar;
3. Moliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlar:
a) foizlarni to lash bo yicha xarajatlar;
b) xorijiy valyuta bilan operatsiyalar bo yicha kurslardagi salbiy far q lar;
v) q immatba h o qog ozlarga qo yilgan mablag larni qayta baholash
natijasidagi za rarlar;
g) moliyaviy faoliyat bo yicha bo shq a xarajatlar;
4. Favqulodda xarajatlar daromad (foyda)dan olinadigan soliq tulagunga
kadar oyda va zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi.
Mahsulot (ish va xizmat)lar ishlab chidarish tannarxiga bevosita mahsulot (ish
va sizmat)larni ishlab chi q arish bilan bog liq bo lgan, ishlab chiqarish
texnologiyasi va uni t ash k il etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Yu q oridagi
xarajatlar iqtisodiy mazmunga ko ra q uyidagi elementlar bilan gur h xlarga
ajratiladi:
- ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (kaytariladigan chiq i tlar qiymati
chiqarib tashlangan holda);
- ishlab chiq;arish xususiyatiga ega bo lgan mehnatga xaq to lash xarajatlari;
ishlab chshcharishga tegishli bo lgan ijtimoiy sug urtaga ajratmalar;
- asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo lgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi;
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo lgan boshqa xarajatlar.
Ishlab chiq; arishning murakkabligi hamda xarajatlarning xilma-xilligi ularni
hisobga olishda butun bir gurux h isobvaraqdan qo llanilishini ta q ozo etadi. 21-
milliy buxgalteriya standartiga muvofiq xarajatlarni hisobga olishda quyidagi
hisobvaraqlar ni qo llash belgilab kuyilgan.
20-Asosiy ishlab chiqarishni hisobga oluvchi hisobvaraqlar
2010-«Asosiy ishlab chiqarish»

23-grdamchi ishlab chiqarishni hisobga oluvchi hisobvaraqlar
2310-«Yordamchi ishlab chiqarish»
25-Umumishlab chi q arish xarajatlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlar
2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari»
26-Ishlab chiqarishdagi yaroksiz mahsulotlarni hisobga oluvchi
hisobvaraqlar
2610-«Ishlab chiqarishdagi yaro q siz mahsulot»
27-Xizmat ko rsatuvchi xo jaliklar xarjatlarini hisobga oluvchi
hisobvaraqlar
2710-«Xizmat ko rsatuvchi xo jaliklar»
xarajatlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlar
89-Kelgusidagi xarajatlar va to lovlar rezervlari bo yicha
hisobvaraqlar
8910-«Kelgusidagi xarajatlar va to lovlar rezevlari».
Elementlar va kalkulyatsiya moddalari bo yicha xarajatlar hisobi ni ta
minlash u hamma xarajatlar ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari bo yicha
2010- hisob vara q ; guruxlanadi. 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» Hisobvarag i
asosiy ishlab chiqarishga, mazkur korxonani tashkil etishdan mahsulot (ishlar
va xizmatlar) etishtirish mak sadida bo lgan ishlab chiqarishga qilingan
xarajatlar to g risidagi axborotni umumlashtirish u chun tayinlangan.
2310-«Yordamchi ishlab chiqarish» hisobvarag i asosiy ishlab chiqarish yoki
kor xonaning asosiy faoliyati uchun yordamchi bo lgan ishlab chiqarishlar
xarajatla ri to g risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan Yordamchi
ishlab chiqarish mahsulot va xizmatlari sex hamda zavod bo liml ari tomonidan
ishlatiladi. Shuning uchun yordamchi ishlab chiqarish mahsulot va xizmat
tannarxi ishlab chiqarishni boshqarish va unga xizmat ko rsatish xarajatlari
tarkib iga kiritiladi.
2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari» hisobvarag i korxonaning asosiy
yordamchi ishlab chiq a rishlariga xizmat ko rsatish bo yicha xarajatlari to g
risidz. ma lumotlarni umumlashtirish uchun tayinlangan.

2610-«Ishlab chiqarishdagi yaroksiz mahsulot» hisobvarag i ishlab
chiqarishda brakl ar ko rilgan zararlar to g risidagi axborotni umumlashtirish uchun
tayinlangan.
2710-«Xizmat ko rsatuvchi xo jaliklar» hisobvarag ida korxonaning xiz mat .
ko rsatuvchi xo jaliklari tomonidan mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va
xizma: ko rsatish bilan bog liq xarajatlar hisobi amalga oshiriladi.
3110-«Kelgusi davr xarajatlari» hisobvarag i mazkur hisobot davrida
qilingan ammo kelgusi hisobot davriga tegishli bo lgan xarajatlar to g risidagi
axborogz umumlashtirish uchun tayinlangan.
Ushbu h isobvaraq tarkibiga quyidagilar kiradi: telefon uchun oldindan
tulan gan abonent to lovi, ijara to lovi, ro znoma va oynomalarga obuna qiymati
va boshqala h isobvaraq aktiv bulib iqtisodiy tarafdan xo jalik jarayonining h olatini
ko rsatadi.
Sh u davrning o zida tannarxni boshqarish qismining ishlab chiqarish ehtiyoji
kelg an davr xarajatlari hamda to lovlari uchun rezerv mablag larini tashkil
etilishini talab etadi. Shuning uchun yana bir 8910-«Kelgusidagi xarajatlari
va to lovlar rezervla ri g isobvarag i kerakdir. Ushbu h isobvaraq ishlab chiqarish
yoki muomala sarflariga xara jat lar va to lovlarni bir me yorda qo shi sh
maqsadida belgilangan tartibda rezerv qilingan summalarning holati hamda
xarakati to g risidagi axborotni umumlashtirish uchun tay yorlan gan , h isobvaraq
passiv bulib, xo jalik jarayonining holatini tavsiflaydi. Uni yur gizish uchun esa
Moliya Vazirligining ruxsati kerakdir.

2 . Moddiy, mehnatga xa q to lash hamda ijtimoiy sug urtaga
ajratmalar bo yicha xarajatlar hisobi
Moddiy xarajatlar maxsuyaot tannarxida katta salmo q ni egallaydi. B unga
«Xarajatlar tarkibi to g risidagi Nizom»ga muvofiq quyidagilar kiradi:
1. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot asosini tashkil qiladigan, chetdan sotib
olin a digan xom-ashyo va materiallar.
2. Mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayonini bir me yorda ta minlab ,
mahsulot urash va bo shq a ishlab chiqarish maksadlari uchun mahsulot ishlab
chiqari sh jarayonida ishlatiladigan, sotib olingan materiallar, shuningdek asosiy
fondlar, bin o inshoot, asbob-uskunalarni ta mirlashda ishlatiladigan materiallar,
e h tiyot q ismlar.
3. Ushbu korxonada qo shimcha kayta ishlashni yoki yi g
ishni talab etuvchi sotib oling;
4. komplektlashgan mahsulot va yarim tayyor
mahsulotlar.
5. Asosiy faoliyat turiga taallu q li b o lmagan chet
korxona va xo jaliklar bajariladigan ishlab chiqarish xarakteridagi ish va
xizmatlar.
6. Tabiiy hamda mineral xom-ashyo bazasini kayta
tiklash uchun qilinadi gan ajratmalar, suv uchun to lanadigan to lovlar va
boshqalar.
7. Chetdan sotib olinadigan yokil g ining hamma
turlari. Texnologik ma q sadlar korxona transporti bajaradigan ishlab
chiqarishga xizmat qilish bo yicha transport l ariga, binolarni isitishga, ishlab
chiqarishga sarflanadigan sotib olingan energiyani ng h amma turlari.
8. Korxonaning xo jalik texnologik va b o yich a ishlab
chiqarish maksadlari uch ungan sarflanadigan sotib olingan energiyaning hamma
turlari.
9. Me yor chegarasidagi material resurslarning
kamomadi va buzilshidan keladip nobudgarchiliklar.

10. Material resurslarini transportda tashish, ortish,
tushirish bilan bogl iq xarajatlar. Bu xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining
tegishli elementiga qo shila di (xodimlarning ish haqi, mehnatga haq to lash
xarajatlariga, asosiy fondlar amortizatsiyas i material xarajatlari va boshqalar).
11. Mol etkazib beruvchilardan olingan material
resurslari bilan birga soti b olingan tara va urash xarajatlari material resurslari
qiymatiga kushiladi.
12. Mahsulot tannarxiga qo shiladigan material resurslari
xarajatlarida q aytarilgan chiqindilar yoki taralar qiymati ularni sotish yoki
ulardan foydala nish haqikiy tannarxi bo yicha chiqarib tashlanadi.
13. «Material xarajatlari» elementi bo yicha aks
ettiriladigan material reeurslar ba h osi (qiymati) quyidagila r dan tashkil topadi:
sotib olinish qiymatidan, jumlad an barter almashuvida ( qo shilgan qiymat solig
isiz), kommision to lovlar, tashqi iqtisodn ta minot tashkilotlariga to lanadigan.
brokerlar xizmatlari qo shilgan tovar birjalar xizmat qiymati, boj to lovlari, chet
tash k ilotlari tomonidan amalga oshiriladigan transport, sa q lash va keltirish bilan
bog liq xarajatlar (to lovlar).
14. Moddiy xarajatlarni to g ri hisobga olish mahsulot
tannarxiga katta ta sir ko rsatadi. Buning uchun hisobni shunday tashkil etish
kerakki, unda haqikiy xarajatlarni normalar bilan uzluksiz va tezkor solishtirish
imkoni bulsin. Materiallar ishlab chiqarishga korxonada belgilangan norma bo
yicha ularni hajmi, og irligi, hisobi kayd qilingan hujjatlar asosida qo yib
yuboriladi. Boshlangich hujjatlarni material hisob gurhi ishlab chiqadi. Xarajatlar
moddalari bo yicha materiallar sarfini hisobga olish uchun turli xil hujjatlashtirish
usullari qo llaniladi. Ko prok inventar usullar. Inventar usulda rejalashtirilgan
mahsulot hajmiga nisbatan o rnatilgan normalar chegarasida sexga qo yib
yuborilgan materiallar kayd qilingan boshlangich hujjat lar asosida buxgalteriya
sarf qilingan materiallar qiymatini hisoblab chiqadi. Bunda normalardan chetga
chiq,ish hisobga olinadi.

Materiallarni hisobga olishning inventar usuli sexlarda doim oy boshi
yoki oxiriga ishlatilmay qolgan materiallar krldig i mavjud bo lsa ishlatiladi.
Bundan kelib chiqkan holda materiallar haqikiy sarfi ushbu materiallar qoldig i
chegirilib tashlanib hisoblanadi . Buning uchun xar bir hisob davri (smena, xafta,
oy) oxirida ishlatilmay kolgan materiallar inventarizatsiyasi o tkaziladi. Shundan
sung materiallar xarajati aniqlanadi: boshlangich qoldiqda juyatilgan materiallar
qo shilib, oxirgi qoldiq olib tashlanadi.
Materiallar sarfini hisobga olish uchun partiyali usul ham qo llaniladi, bunda
ular har bir ochilgan materiallar partiyasi bo yicha hisobga olinadi Bozor
iqtisodiyotiga o tish sharoitida sarf qilingan materiallar qiymatini kisobdan
chiq;arishning boshqa usullari ham qo llanilishi mumkin, bu inflyatsiya oqimi
bilan bog liq
LIFO usuli - o sib borayotgan inflyatsiya sharoitida vaqt bo yicha oxirgi
sotib olingan materiallar qiymatidan kelib chiqkan holda hisobni yuritish;
FIF O usuli - kamayi b bor ayot gan i nfl yatsiya shar oi ti da vaqt bo yicha
bir inchi soti b olingan materiallar qiymati bo yicha hisobni olib borish.
AVEKO usuli - o rtacha qiymat bo yicha hisobni olib borish.
Ishlab chiqarishga sarflangan asosiy materiallar mahsulotlarni boshlang ich
hujjatlar asosida hisobga olish to g ri o tkaziladigan materiallar bo yicha bo lishi
mumkin. Agar korxonada bir xil materialdan bir vaqtning o zida bir necha xil
mahsulot ishlab chiqarilsa, u holda tannarxni hisoblashda materiallar sarfi
kalkulyatsiya obyektlari o rtasida biron-bir ko rsatkichga mutanosib ravishda
taksimlanadi. Sanoatning ba zi bir tarmoqlarida (mashinasozlik kimyo, engil
sanoat va boshq) taqsimlashning keng qo llaniladigan usullaridan biri ishlab
chiqarilgan mahsulotning haqikiy soniga nisbatan kayta hisoblangan
materiallarning me yordagi sarfida mutanosib ravishda taqsimlashdir.
Moddiy xarajatlar tannarxga o tkazilayotganda avval ular bo yicha xarajatlar
paydo bulish joylarida hisobga olinadi, keyin tannarxga o tkaziladi. Ishlab
chiqarishga ishlab chiqarish zahiralari sarflanganida quyidagicha provodka
beriladi:

D-t Ishlab chiqarish xarajatlari hisobvaraqlari
K-t Ishlab chiqarish zahiralari hisobvaraqlari .
Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga xaq to lash xarajatlari tarkibiga
x arajatlar tarkibi to g risidagi Nizom»ga muvofiq quyidagilar kiradi:
1. Korxonada qo llaniladigan mehnatga haq to lash shakllari va tizimlariga
muvofiq ishbay narxlar, tarif stavkalari va okladlar asosida haqikatan bajarilgan
ish uchun h nsoblangan ishlab chiqarish xarakteridagi ish haqi, quyidagilar qo
shilgan holda:
a) og ir tabiiy iklim joylarda ueoq muddat uzilishsiz ish stajiga ega bo lganlar
uchun ish haqiga qo shimcha;
doimiy ishi yulda amalga oshiriladigan alohida, temir yul, suv, avtomobil
transporta va boshqa sohalarda band bo lgan xodimlar ish haqiga qo shimcha.
Bunday xodimlar uchun korxonalardan chiqib, kaytib kelgungacha bo lgan xar bir
sutka uchun qo shimcha. haq tulanada;
v) to g ridan-to g ri qurilishda, kapital ta mirlash kabi ishlarda band bo lgan
xodimlarga qonunda ko zda tutilgandek ayrim ishlarni bajarganligi uchun to
lanadigan qo shimcha xaq
g) e r osti ishlarida band bo lgan xodimlarga to lanadigan qo shimcha xaq
d) amaldagi qonunlarga muvofiq ch o l, suvsiz va to g li xududlarda
mehnat q iluvchi xodimlarga to lanadigan haqdar;
e) avangard ishlarni bajarishda band bo lgan xodimlar, transport tashkiloti va
y o lda ob-xavo noqulayligi tufayli ushlanib kolgan xodimlar uchun to lanadigan
summalar;
j) maxsus shartnomaga muvofiq korxona, tashkilotlardan muayyan ishlarni
bajarish uchun jalb qilingan xodimlarga va ularni yuborgan tash k ilotga to
lanadigan summalar.
2. Me yordan ortikda ishlagan hamda yaxshi ishlagan kunlari va xolatlar
h io s biga berilgan dam olish kunlari uchun to lanadigan haq
3. Miqdor k o rinishida to lanadigan mahsulot qiymati.
4. Amaldagi qonunlarga muvofiq, ra g batlantirish xarakteridagi to lovlar:

mukofotlar, kasb ma h orati uchun tarif stavkalari, oylik maoshga qo shimchalar
va boshqa ra g batlantirishlar.
5. Tungi smenada, smenadan ortiqcha, shuningdek dam olish kunlari
mehnat sharoiti o g ir va zararli bo lganligi uchun to lanadigan to lovlar.
6. Amaldagi krnunlarga muvofiq, navbatdagi mehnat ta tili va qo shimcha ta
tillar, o smirlarning imtiyozli soatlari, bolali k onalarning tanaffus soatlari uchun
to lovlar va boshqalar.
7. Ish haqi q isman saqlangan holda, majburiy ta tilda bo lgan xodimlarga to
lanadigan haq l ar.
8. Kon topshiruvchilar uchun to lanadigan to lovlar, tekshirish va kon
topshirish, dam olish kunlari uchun beriladigan to lovlar.
9. Korxonalarda ishlab chiqarish amaliyotini utaganligi uchun oliy va
urta maxsus ukuv yurti talabalari uchun to lovlar.
10. Talabalar kurilish otryadlari tarkibida ishlovchi oliy va urta maxsus ukuv
yurti talabalari mehnatiga haq
11. Tuzilgan shartnomaga ko ra bajarilgan ishlar uchun korxona shtatida
bulmaganlar mehnatiga haq.
12. Amaldagi qonunlarga muvofiq ishlab chiqdrish jarayonida ishtirok
etadigan xodimlar mehnatiga haq to lash fondiga qo shiladigan boshkd to lov
turlari.
13. «Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga haq to lash xarajatlari»
element i bo yicha kishlok xo jalik korxonalari yillik ish natijalari bo yicha to
lovlarni ham aks ettiradilar.
Ish haqi xarajatlarini to g ri h isoblash uchun ularni hisobvaraqlar ga
kilingav ishlar bo yicha to g ri mutanosiblikda taqsimlash kerak bo ladi. Ya ni
ishlab chiqarishdz ishchilarning mahsulot biron-bir turini ishlab chiqarish bilan
bevosita bog liq bulgav asosiy ish haqi odatda boshlangich hujjatlarga asoslanib,
kalkulyatsiya qilish obyektlar i bo yicha hisob qilinadi va tannarxga to g ridan-to g
ri o tkaziladi.
Hisoblangan ish haqi summasi 6710- hisob varaq kreditida hisobga olinadi.

Asosiy ishlab chiqarish ishchilarining ishbay ish haqi marshrut vara q alari,
naryadla r va boshqa boshlan g ich hujjatlar asosida, kalkulyatsiyaning to g ri
elementi sifatida qilingan ishlar va buyurtmalar bo yicha, 2010 va 2310-
hisobvaraqlar debetiga olib boriladi. Aga r ishlab chiqarish ishchilariga vaqtbay
ish haqi h isoblansa, ishbay ish haqiga mutanosi ravishda buyurtmalar bo yicha
ta q simlanadi. Qo shimcha ish soatlari, tungi ish soatlari haml shunga uxshash
soatlari uchun qo shimcha ish haqlari buyurtmalar va ish turiga nisbatan 201
231 0 - hisobvaraqlar debetiga ta q simlanadi. Ish x aq ini taqsimlash b ilan bir
qatorda ish chilarga ta til uchun za h ira yaratiladi. Uning mi q dori korxonada
h isoblangan reja hamda korxonada h isoblangan ish haqi summasiga nisbatan
yaratiladi.
Ishlab chiqarishda band bo lgan ishchilarga ish haqi h isoblanganida
quyidagicha pro vodka beril adi:
D-t Ishlab chiqarish xarajatlari hisobvaraqlar i K T 6710-«Mehnat haqi bo
yicha xodimlar bilan hisob kitoblar».
Mehnat haqi bo yicha xarajatlar sexlar bo yicha 12-kaydnomada (2010, 2310,
2510, rNO- hisobvaraqlar ning debetiga),.15-kaydnomada hamda 10/1-jurnal-
orderda aks ett iriladi.
Za h ira summasi mahsulot, ish va xizmatlar tannarxiga qo shiladi hamda
ish haqi h nsoblangan hisobvaraqlar ga olib boriladi. De bet 2010, 2310, 2510-
h isobvaraqdar Kredit 8910-«Kelgusi xarajatlar va to lovlar rezervi» hisobvarag i .
Hisoblangan ish h aki va mukofotlarni taqsimlash hamda ta til uchun
oyliklarga yaratish bilan bir qatorda tibbiyot sugurtasi, nafa q a fondlariga
urnatilgan foizlar miqdorida ajratmalar hisoblanadi .
Nizomga binoan bu xarajatlar turiga quyidagilar kiradi:
1. «Mehnatga hak to lash xarajatlariy elementi bo yicha tannarxga qo
shiladigan quyidagi ajratmalar: amaldagi qonunlar bo yicha xodimlar mehnatiga
hak to lash xarajatlaridan maj buriy ajratmalar - ijtimoiy sugurta organlariga,
nafak a fondiga, davlat bandlik xmzmatiga va tibbiy sugurta organlariga.

V, Davlatga karashli bulmagan nafaka fondlariga, ixtiyoriy tibbiy sug
urtaga va boshqa i xtiyoriy su g urta turlariga ajratmalar.

3 .Ishlab chiqarish tannarxiga qo shiladigan boshqa xarajatlar
hisobi, yordamchi va umumishlab chiqarish xarajatlarining hisobi
«Xarajatlar tarkibi to g risidagi Nizom»ga muvofiq keyingi xarajat elementi
bo lmish «Ishlab chiq,arish xarakteridagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar
amortiza tsiyasi»ga quyidagilar kiradi:
1. Belgilangan me yorga ko ra asosiy ishlab chiqarish fondlari balans qiymati
asosida
hisoblangan to la tiklash bo yicha amortizatsiya ajratmasi summasi. Bunga
amaldagi q onunga muvofiq h isoblangan tezlashtirilgan amortizatsiya ham qo
shiladi.
2. Ueoq muddatga asosiy vositalarni ijaraga olgan korxona, o ziga q arashli
asosiy fondlar va ijaraga olingan asosiy fondlar bo yicha t o la tiklash yuzasidan
amortizatsiya aj ratmasini «Asosiy fondlar amortizatsiyasi» elementida aks
ettiradi. Bunday x o llarda, ijara bergan korxona ijaraga berilgan asosiy
vositalar bo yicha amortizatsiya h isob lamaydi.
3. Ishlab chiqarish xarakteridagi nomoddiy aktivlar bo yicha eskirish xar
oyda ularning dastlabki muddati bo yicha h isoblangan eskirish miqdorida
tannarxga qo shiladi.
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlarga «Xarajatlar tarkibi to g
risidagi Nizom»ga muvofiq quyidagilar kiradi:
1. Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat qilish bo yicha xarajatlar.
2. Ishlab chiqarish jarayoniga taallu q li xizmat safari xarajatlari.
3. Ishlab chiqarishda band bo lgan ishchilar va ishlab chiqarish
aktivlarining majburiy su g urtasi bo yicha xarajatlar.
4. Brak hisobi ga nobudgarchiliklar.
5. Kafolatlangan ta mirlash va (mahsulotga kafolatlangan xizmat muddati
b elgilangan holda) kafolatlangan xizmat ko rsatish bilan bog liq xarajatlar.
6. Ichki ishlab chiqarish sabablariga ko ra b o sh kolingan vaqt bo yicha
nobudgarchili k

7. Ishlab chiqarishdagi xolatlar yuzasidan mehnat krbiliyatini yo
qotganligi uchun to lanadigan nafaqa.
8. Ishlab chiqarish jarayonida to g ridan-to g ri ishtirok etadigan xodimlar
sog ligini muhofaza qilish va dam olishini tashkil qilish bo yicha chora-
tadbirlar bilan bog liq xarajatlar.
9. Tannarxga qo shiladigan va belgilangan tartibda hisoblanadigan byudjetga
majbu riy to lovlar, soliqlar, byudjetdan tashkdri maxsus fondlarga ajratmalar.
Shunday kilib, ishlab chiqarish bilan bog liq hamma xarajatlar mahsulot
tannarxiga qo shiladi, bu o z navbatida buxgalteriya hisobining asosiy vazifasi
bajarilishini ta minlaydi.

Yordamchi va umumishlab chiqarish xarajatlarining hisobi
Korxonada asosiy faoliyatning normal davom etishini ta minlash
maqsadida yordamchi ishlab chiqarishlar tashkil etiladi. grdamchi ishlab
chiqarishlarga quyidagilar kiradi:
- turli xil energiya, elektroenergiya, gaz va boshqalar bilan xizmat ko rsatish;
- transport xizmatini ko rsatish;
- asosiy vositalarni ta mirlash;
- instrumentlar, q urilish detallarini tayyorlash va q urilish materiallarini
boyitish;
- yo g och tayyorlash va yo g och arralash;
- kishlok xo jalik mahsulotlarini to zlash va konservalash.
yo rdamchi ishlab chiqarishlar faoliyatini buxgalteriyada hisobga olish uchun
q uyidagi hisobvaraqlar ochilgan: 2310-«Yordamchi ishlab chiqarish».
Bu h isobvaraq aktiv bulib, debetida yordamchi ishlab chiqarishlar bo yicha
q ilingan xarajatlar, kreditida esa ishlab chiq a rishi tugatilgan mahsulot,
bajarilgan ish va ko rsatilgan xizmatlarning haqi q iy tannarxi summasi aks
ettiriladi. 2310- h isobvaraq debetlanganida quyidagi hisobvaraqlar kreditlanadi:
0211-0299 - hisobvaraqlar - yordamchi ishlab chiqarishlarda foydalanilayotgan
asosiy vositalarga h isoblangan eskirish summasiga;
1010, 1070, 1090 - hisobvaraqlar - yordamchi ishlab chiq a rish ehtiyojlari
uchun sarflangan material 1610- h isobvaraq - materiallar qi ymatidagi far q lar
h isobdan chiqarilganida;
2510- hisobvaraq - umumishlab chiqarish xarajatlarining bir qismi
yordamchi ishlab chiqarishlarga o tkazilganida;
2610-hisobvaraq - brakdan ko rilgan yukotishlar yordamchi ishlab
chiqarishlarga o tkazilganida;
3110, 3190-hisobvaraqlar - kelgusi davr xarajatlari hisobdan chiqarilganida;
6710 - hisobvaraq - ishchilarga ish haqi hisoblanganida;

6510-6520 - hisobvaraqlar - ijtimoiy sug urtaga va davlat maksadli
fondlariga ajratma h isoblanganida;
4730-hisobvaraq moddiy qiymatliklarning kamomadi yordamchi ishlab
chiqarishlarga o tkazilganida.
- Yordamchi ishlab chiqarish tomonidan tayyorlangan mahsulot, bajarilgan
ish va ko rsatilgan xizmatlar quyidagi hujjatlar asosida rasmiylashtiriladi:
- yukxatlar - omborga topshirilgan tayyorlangan instrumentlar miqdori ko
rsatilgan holda;
- ta mirlangan asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi -
bajarilgan va topshirilgan ishlar hajmiga;
- marshrut varakalar - yuk avtomobillari tomonidan tashilgan yuk hajmiga.
2310-hisobvaraq kreditlanganda quyidagi hisobvaraqlar debetlanadi:
- 1010, 1070, 1090 - hisobvaraqlar ishlab chiqarilgan extiyot qismlar va
ishlab chiqarishdan
- chiqqan chiqitlar kirimga olinganida;
- 2610 - tuzatib bo lmaydigan brakning hisobdan chiqishi;
- 2810 - hisobvaraq - yordamchi ishlab chiqarishlar mahsulotining omborga
kirim qilinishi;
- 5910-hisobvaraq - kamomad va nobudgarchiliklarning aks ettirilishi.
- 9110, 9130 hisobvaraqlar - chetga junatilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko
rsatilgan
- xizmatlar qiymatiga;
- 9210, 9220 - hisobvaraqlar - asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni hisobdan
chiqarish
- bo yicha ko rsatilgan xizmatlar qiymatiga;
- 9410 - hisobvaraq - mahsulot sotishga ko rsatilgan xizmatlar xarajatlarini
hisobdan
- chiqarishga. Yordamchi ishlab chiqarishlar xarajatlari xar bir sex bo yicha
alohida tuziladigan 12-kaydnomada yuritiladi.
- Umumishlab chiqarish xarajatlari

- asosiy va yordamchi ishlab chiqarish sexlarini boshqarish, ularga xizmat ko
rsatish hamda ishlab chiqarishni tashkil qilish bilan bog liq xarajatlardir.
- Hisobvaraqlar rejasiga muvofiq umumishlab chiqarish xarajatlarining
buxgalteriya hisobi «Umumishlab chiqarish xarajatlari» degan 2510-hisobvaraqda
yuritiladi. Mazkur hisobvaraq korxonaning asosiy va yordamchi ishlab
chiqarishlariga xizmat ko rsatish xarajatlari to g risidagi ma lumotlarni
umumlashtirish uchun mo ljallangan. Xususan, mazkur hisobvaraqda quyidagi
xarajatlar aks ettirilishi mumkin:
- mashina va uskunalarni saqlash hamda ulardan foydalanish chiqimlari;
- ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarini to liq tiklash uchun amortizatsiya
ajratmalari hamda ularni remont qilish xarajatlari;
- ishlab chiqarish mol-mulkini sug urta xarajatlari;
- ishlab chiqarish binolarini isitish, yoritish va saqlash xarajatlari;
- ishlab chiqarish binolari, mashina va uskunalar hamda ishlab chiqarishda
foydala-niluvchi boshqa ijaraga olinadigan vositalar uchun ijara haqi;
- - ishlab chiqarishga xizmat ko rsatish bilan band bo lgan ishlab
chiqaruvchi xodimlarga ish haqi to lash; shunga uxshash maksadlardagi boshqa
xarajatlar.
- Umumishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish zahiralari, xodimlarga ish
haqi to lash bo yicha hisob-kitoblar bo yicha hisobi yuritiladigan
hisobvaraklarning kredit kismidan olib «Umumishlab chiqarish xarajatlari» nomli
2510-hisobvaraqda aks ettiriladi. «Umumishlab chiqarish xarajatlari» nomli 2510-
hisobvaraqda hisobga olinadigan xarajatlar «Asosiy ishlab chiqarishlar» nomli
2010-hisobvaraq va «Yordamchi ishlab chiqarishlar» nomli 2310-hisobvaraqning
debetiga hisobdan chiqariladi.
- Yuqorida keltirilgan muomalalar hisobvaraqlar rejasidagi hisobvaraqlar bo
yicha quyidagicha buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi:
- ishlab chiqarishga xizmat ko rsatish bilan band bo lgan ishlab chiqaruvchi
xodimlarga ish haqi hisoblanganda:
- D-t 2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari» - 370000 sum.

- K-t 6710-«Mehnat haqi bo yicha xodimlar bilan hisob kitoblar» - 370000
sum.
- umumishlab chiqarish xarajatlari mahsulotlar tannarxiga o tkazilganda:
D-t 2010-«Asosiy ishlab chiqarishlar» - 200000 sum.
- K-t2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari» - 200000 sum.
D-t 2310-«grdamchi ishlab chiqarishlar» - 170000 sum.
- K-t 2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari» - 170000 sum.
- Umumishlab chiqarish xarajatlarining hisobi alohida yuritiladigan obyektlar
o rtasida taqsimlash tartibi tegishli me yoriy hujjatlarda aks ettirilgan
- 2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari» hisobvarag ining tahliliy hisobi
korxonaning alohida bo linmalari va xarajatlar moddalari bo yicha yuritiladi.
Korxonalarda umumishlab chiqarish xarajatlarini mahsulot tannarxiga to g
ri taqsimlash katta ahamiyatga ega. Agarda, umumishlab chiqarish xarajatlari
turlp mahsulotlarga ta q simlansa, shunday optimal usullardan foydalanish
kerakki, mahsulotlar tannarxini oshirib yubormasin.
Xorijiy amaliyotda quyidagi taqsimlash usullaridan foydalaniladi:
bevosita taqsimlash usuli;
kayta taqsimlash usuli;
tenglamalar sistemasi usuli;
ketma-ket taqsimlash usuli.
Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash usullarining taxlili shuni k o
r satadiki, korxonalar uchun eng ma q bul usullar bu - tenglamalar sistemasi va kayta
taksimlash usullaridir. Agarda, bu usullar bilan umumishlab chiqarish xarajatlari
ta q simlansa, korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning h ech kaysisining
tannarxi oshib yoki kamayib ketmaydi. Bu mahsulotni bozordagi mav qe ini sa q lab
q olishga yordam beradi.
Ta q simot bazasini aniqlash umumishlab chiqarish xarajatlarni taksim
lashdagi yan a bir muammolardan biridir. Umumishlab chiqarish xarajatlari
quyidagi taksimsl bazalariga nisbatan taksimlansa maqsadga muvofiq bo ladi: -
ishlab chiqarish binolari ijara haqi ularning joylashgan maydoniga muvofiq ishlab

chiqarishdagi mashina va uskunalar ijara haqi haqikatda ishlagan ish soatlariga
muvofiq
-ishlab chiqarish binolarini yoritish, isitish va saklash xarajatlari ularning
joylashgap maydoniga muvofiq;
-ishlab chiqarishga xizmat ko rsatish bilan band bo lgan ishlab chiqaruvchi
xodimlarga ish haqi xarajatlari Hisoblangan ish haqiga mutanosib ravishda;
-asosiy ishlab chiqarish vositalarini to liq tiklash uchun amortizatsiya
ajratmalari hamda ularni remont qilish xarajatlari ularning boshlangich
qiymatlariga muvofiq
Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash bo yicha quyidagi misolni
kurib chiqamiz. Faraz qilaylik shakar ishlab chiqarish korxonasida ikkita
ishlab chiqarish va bitta ishlab chiqarishga xizmat kiluvchi bulinma mavjud.
Ishlab chiqarishga xizmat kiluvchi bulinmada turtta ishchiga 55000 sum ish
haqi Hisoblangan. Birinchi ishlab chiqarish bulinmasidagi ishchilarga 300000
sum ish haqi Hisoblangan, ikkinchisidagi ishchilarga esa 250000 sum
Hisoblangan. Umumishlab chiqarish xarajatlarini taksimlaymiz: Ishlab
chiqarishga xizmat kiluvchi bulinmadagi ishchilarga ish haqi xarajatlar mahsulotlar
tannarxiga taksimlanishi kerak Bunda, taksimot bazasi ish haqi Hisoblanadi.
Taqsimlash bazasi foiz ko rsatkichlarda quyidagicha bo ladi. 300000:
(250000+300000) xYu0%-55% 250000:(250000+300000) xYuO%=45%
Demak taksimlanishi lozim bo lgan 55000 sum yukoridagi foiz nisbatlarida
taksimlanadi. 55000:100x55%=30250 sum 55000:100 x45%=24750 sum
Birinchi ishlab chiqarish bo linmasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar
tannarxiga 30250 0 sum o tkaziladi, ikkinchi ishlab chiqarish bulinmasida ishlab
chiqarilgan mahsulotlar tannarxiga 24750 0 sum o tkaziladi. Umumiy xarajatlar
mivdori 55000 0 (30250 0 +24750 0 ) sum. Yu q oridagi muomalalar buxgalteriya
hisobida quyidagicha rasmiylashtiriladi: D-t 2010-«Asosiy ishlab chiqarish»
h isobvarag i - 30250 0 sum. K-t 2510-«Umumishlab ishlab chiqarish xarajatlari»
hisobvarag i - 30250 sum D-t 2020-«Asosiy ishlab chiqarish» hisobvarag i -
24750 0 sum K-t 2510-«Umumishlab ishlab chiqarish xarajatlari» hisobvarag i -

2475 0 0 sum. Har kanday umumishlab chiqarish xarajatlari o zlarining taksimot
bazasiga nisbatan yukoridagi tartibda ta q simlanadi

Yaroqsiz mahsulot (ish, xizmat) lar va nobudgarchiliklar, kelgusi
davr
xarajatlari hisobi
Ishlab chiqarishda buxgalteriyaning asosiy vazifalaridan biri brak hisobiga
hamda yarim tayyor mahsulot va boshqa moddiy boyliklarning buzilshi, kamomadi
natijasida Keladigan nobudgarchiliklarni to g ri hamda o z vaqtida aniqlashdan
iborat. Brak nobudg archilik summasi unumsiz xarajatning bir turi bulib, u
mahsulot tannarxining oshishiga va korxona daromadining kamayishiga olib
keladi. Brak hisobiga nobudgarchiliklar summasi «Xarajatlar tarkibi to g risidagi
Nizom»ga ko ra ishlab chiqarish tannarxining «Ishlab chiqarish xarakteridagi
boshqa xarajatlar» moddasi tarkibida tannarxga qo shiladi.
Ishlab chiqarishda brak deb, o z sifatiga ko ra belgilangan standart va
texnik sh aroitlarga to g ri kelmaydigan detal hamda yarim tayyor mahsulotga
aytiladi. Ishlab chiqarishda brakka yul kuyilgan bo lsa, bunday mahsulotni kayta
ishlash uchun qo shimcha xarajatlar talab qilinadi yoki undan umuman foydalanish
imkoniyati bulmay koladi. Brak ishlab chiqarish o z yaro q lilik darajasiga ko ra
ikkiga bo linadi: to zatshshii mumkin bo lgan va to zatilishi mumkin bulmagan
mahsulotlar.
Brak topilgan joyiga karab ikki xil, ya ni inki va tashqi brakka bo linadi.
Texnik nazorat bo limining xodimlari bunday mahsulotlarni akt hujjati bilan
rasmiylashtiradilar. Brakning kelib chiqish sababi, uning aybdori, aybdoridan
ushlab q olinadigan mabla g va boshqa ma lumotlar ana shu vaq tda ko rsatiladi.
T u zatilishi mumkin b o lmagan brak bo yicha asosiy ishlab chiqarish
hisobvarag i ma lumotlari asosida uning haq ikiy tannarxi ani q lanadi. Brak
mahsulotning h a qiq iy tannarxi hamma asosiy xarajatlar va umumishlab
chiqarish xarajatlari yigindisidan tashkil topadi. Brak tannarxiga quyidagi
provodka tuziladi.
Debet 2610-«Ishlab chiqarishdagi brak» hisobvarag i
Kredit 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» yoki 2310-«grdamchi ishlab
chiqarish hisobvaraqlari.

Tashqi brak bo yicha ishlab chiqarishda xaridor korxona zimmasiga
tushadigan turli chiqimlar (brak mahsulotni almashtirish bilan bog liq transport
xarajatlari, tuzatib bo ladigan brak uchun tuzatish xarajatlari va xokazo) ham
aks ettiriladi. 2610- Hisobvaraqning kreditiga esa aybdordan ushlab kolinadigan
mablag , brak mahsulotdan foydalanish qiymati hamda brak yul qo yishda tovar
yuboruvchi korxonalar aybdor bo lsa, u xolda ulardan undirib olinadigan mablag
aks ettiriladi. Ushbu summalarga quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi
Debet 1010-«Materiallar» hisobvarag i
Debet 6710-«Xodimlar bilan mehnat haqi bo yicha hisob-kitoblar»
hisobvarag i
Debet 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to lanadigan
schyotlar» hisobvarag i
Kredit 2610-«Ishlab chiqarishdagi brak» hisobvarag i.
Ushbu buxgalteriya yozuvlaridan sung ishlab chiqarishdagi brak hisobvarag
i bo yicha brak hiobiga nobudgarchilik summasi ko rsatiladi. Bu summa ushbu
hisobot oyida ishlab chiqarilgan yarokli mahsulotlar tannarxiga to g ridan-to g ri o
tkaziladi.
Kelgusi davr xarajatlariga quyidagilar kiradi: - gazeta va jurnallarga yillik
obuna xarajatlari; - mulklarni yillik sugurta qilish xarajatlari; - kelgusi davrlar
uchun oldindan tulangan ijara haqi summalari va boshqa shu turdagi xarajatlar.
Kelgusi davr xarajatlarini hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlardan
foydalanish ko zda tutilgan: 3110-«Oldindan tulangan ijara haqi»
3120-«Oldindan tulangan xizmat haqi» 3190-«Boshqa bo nak xarajatlari». Bu
hisobvaraqlar aktiv bulib, ularning debetida hisobot davrida qilingan va mahsulot
tannarxiga kelgusi hisobot davrlarida qo shiladigan xarajatlar aks ettiriladi.
h isobvaraqlarning kreditida esa ushbu xarajatlarning hisobdan chiqarilishi aks
ettiriladi.
3110-«Oldindan tulangan ijara haqi» hisobvarag ida hisobot davrida
kelgusi hisobot
davrlariga tegishli bo lgan tulangan ijara haqdari hisobga olinadi.

3120-«Oldindan tulangan xizmat haqi» hisobvarag ida hisobot davrida
kelgusi hisobot
davriga taallukli bo lgan tulangan xizmat haqlari hisobga olinadi.
3190-«Boshqa bunak xarajatlari» hisobvarag ida yukoridagi hisobvaraqlarda
hisobga
olinmaydigan boshk a turdagi kelgusi davr xarajatlari hisobga olinadi.

4 .Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash va hisobga olish
Tugallanmagan ishlab chiqarish deb, 100%lik tayyor mahsulot darajasiga
kelmagan, tayyor mahsulot tariqasida ko rilmaydigan, bundan kelib chiqib
xaridorga sotib bo lmay digan mahsulot qismiga aytiladi. Tugallanmagan ishlab
chiqarish hajmini va uni tayyor mahsulot darajasiga qanchalik yakinligini
aniqlash buxgalteriya hisobi uchun juda muhimdir. Bu turdagi ishlab chiqarish
tarkibiga kayta ishlash jarayonidan utgan xom-ashyo, material va yarim tayyor
mahsulotlar o zi tayyor xolga keltirilgan, ammo texnika nazorati bo limi
tomonidan qabul kilinmagan mahsulotlar kiradi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini aniqlash uchun mahsulot ishlab
chiqarishda qatnashadigan detal, kism va shu kabilarning xarakati hisobini yuritish
lozim. Mahsulot ishlab chiqarishning xar bir fazasida vaqti-vaqti bilan mavjud
tugallanmagan ishlab chiqarishlarni tekshirish, hisob ma lumotlarini
inventarizatsiya ma lumotlari bilan takkoslash lozim. Tugallanmagan ishlab
chiqarish inventarizatsiyasi davomida inventariza tsiya yorliklari yoki
varakalarida faqat buyumlarning haqikiy soni yoki miqdori kursa tilibgina
kolmay, balki ularning tayyorlik darajasi ham ko rsatiladi. Bu, o z navbatida,
tugallanmagan ishlab chiqarishni tayyorlik darajasiga ko ra baholashni
engillashtiradi. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan tugallanmagan ishlab
chiqarish qoldigi tayyor mahsulotni kalkulyatsiya qilishda qo llaniladigan
kalkulyatsiyalash moddalari bo yicha haqikiy tannarxda baholanadi. Brak
hiosbiga nobudgarchilik maxsus asbob-uskunalar va moslamalar qiymatini
koplash, ishlab chiqarishni o zlashtirish, tayyorlash xarajatlari hamda ishlab
chiqarishdan tashqari sarflar bundan mustasno. Bu xarajat moddalari faqat tayyor
mahsulot tannarxiga kiritiladi.
Korxonada tugallanmagan ishlab chiqarishlariga ega bo lgan ishlab
chiqarishda tayyor mahsulotga tegishli xarajatlarni aniqlash uchun ularni xar
oyda baholab turish lozim. Bunda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot tannarxini
aniqlash uchun oy boshiga kolgan tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlariga oy
davomida qilingan xarajatlarni kushib, hisobdan chiqarilgan, qaytarilgan hamda

oy oxiriga qolgan tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari summasini olib
tashlash lozim. Shu boisdan ham tugallanmagan ishlab chiqarishlarni to g ri
aniqlash va ularni baholash muhim ahamiyatga ega.
Tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatini aniqlash uchun xarajatlarning
quyidagi shakldagi umumiy kaydnomasi tuziladi:
Oy
boshiga
tugallan
ma gan
ishlab Oy
davom
ida
kilin
gan Jami
xara
jatlar Xom-
ashyo va
mate rial
chiqit
lar Brak
mahsulo
t kiimati Tugal
lanma -
gan
maxsu
lot kiy- Boshqa
chiqari
b
tashlas
h lar Oy oxiri
dagi
tugallan
m agan
ishlab Tovar
mahsulotga
to g ri
keladigan
xarajatlar
1 2 3=1+2 4 5 6 7 8=3-4-5- 9
Demak ushbu jadval orqali tugallanmagan ishlab chiqarish koldygini
aniqlashimiz mumkin, ammo bu usul murakkab hisoblanadi . Seriyali ishlab
chiqarish tusidagi ko pgina korxonalarda tugallanmagan ishlab chiqarish normativ
tannarxda baholanadi. Qisqa texno log ik tsiklli ayrim sanoat tarmo q darida (t o
q imachilik ozik-ovkat va boshqalar) tugal lanmagan ishlab chiqarish tannarxi
xom-ashyo va materiallar xarajati bo yicha ba h olanib, kolgan barcha xarajatlar
tayyor mahsulot tannarxiga qo shiladi.
Ishlab chiqarishning seriyali xiliga mansub korxonalarda tugallanmagan
ishlab chiqarish inventarizatsiyasi xar chorakda, kator sanoat tarmo q larida
(masalan, t o q imachilik poyabzal, tikuvchilik) xar oyda o gkaziladi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish inventa rizatsiyasi davomida inventarizatsiya
yorli q lari va vara q alarida faqat buyumlarning haqikiy soni yoki miqdori ko
rsatibgina kolmay, balki ularning tayyorgarlik darajasi ham ko r satiladi. Bu, o z
navbatida, tugallanmagan ishlab chiqarishning tayyorgarlik darajasiga ko ra
ba h olanishni engillashtiradi. Inventarizatsiya natijasida ani ql angan tugallanmagan
ishlab chiqarish k o ldi h i tayyor mahsulotni kalkulyatsiya qilishda qo llaniladigan
kalkulya- tsiyalash moddalari bo yicha haqikiy tannarxda baholanadi. Brak
h io s biga nobudgarchilik maxsus asbob-uskunalar va moslamalar qiymatini
qoplash, ishlab chiqarishni o zlashtirish, tayyorlash xarajatlari hamda ishlab

chiqarishdan tashkari sarflar bundan mustasnodir. Bu xarajat moddalari faqat
tayyor mahsulot tannarxiga qo shiladi .
Ishlab chiqarish hisobini tushunish uchun biz xarajatlar dinamikasini
aniqroq tushunishimiz lozim. Xarajatlar dinamikasi –bu biznez faoliyatidagi o
zgarishlarga xarajatlarning ta sirini o rganadi. Faoliyat darajasi to lqinlanib
turadi va bunga mos ravishda ishlab chiqarish xarajatlari ham oshib yoki kamayib
borishi yoki ishlab chiqarish faoliyatiga qarab barqaror bo lishi mumkin.
Rejalashtirayotgan paytda korxona menejerlari yaxshi qurollangan bo lishlari ya
ni, biznesdagi o zgarishlar xarajatlarga ta sirini oldindan bashorat qila olish
qobiliyatiga ega bo lishlari kerak. Agar xarajat o zgarishi kutilayotgan bo lsa,
menejer shu xarajat qancha miqdorga teng bo lishini aniqlashi lozim. Ikki turdagi
xarajatlar mavjud: O zgaruvchan xarajatlar va O zgarmas xarajatlar. 1
1
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford
university Press, 2014; 252 bet.

O zgarmas xarajatlar :
O zgarmas xarajatlar ishlab chiqarish darajasida o zgarishlar bo lgan taqdirda
ham o zgarmay qolishi bilan tavsiflanadi. Masalan, bino ijarasi, asosiy
vositalarninh eskirishi, zavod menejerlariga ish haqi va boshqalar. Biroq, uzoq
muddatda o zgarmas xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga qarab o sishi mumkin.
Masalan, mehnat haqi va korxona supervayzerlariga ish haqi kabilar korxona
operatsiyalarini oshirish maqsadida qo shimcha yollangan supervayzerlar uchun
maosh to laganda oshib boradi.
O zgarmas xarajatlar odatda bir birlikni ifodalaydi. Masaln, 2011-yilning
Yanvar oyi uchun o zgarmas xarajatlar 250 000 va ishlab chiqarilgan mahsulotlar
miqdori 15000 ga teng. Bundan tashqari, bir birlik mahsulot uchun sarflangan
xarajat 16.67 (250000/15000) ga teng. Boshqa tomondan qaraganda, 01.2011
uchun ishlab chiqarilgan mahsulaotlar 18000 bo lganida, har birlik mahsulot
uchun sarflangan xarajat 13.89 (250000/18000) bo lardi. Keltirilgan misolga
asoslangan holda, biz har birlik mahsulot uchun satflanadigan xarajat kamayadi
agar davr mobaynida ko proq mahsulaot ishlab chiqarilsa degan xulosga kelamiz.
O zgarmas xarajatlar ba zan o tkazma xarajatlar deb ham yuritiladi. Buning
sababi, bu xarajatlar aniq bir operatsiyalar uchun asosiy o tkazma vazifasini
amalgam oshiradi. O zgarmas xarajatlar qabul qilingan yoki ixtiyoriy ko rinishda
bo lishi ham mumkin.
Qabul qilingan o zgarmas xarajatlar tabiatan uzoq muddatli va qisqa
muddatda foyda kamaysa ham kuchli ta sirlanmaydi. Masalan, bin ova asbob-
uskunalarning eskirishi, ko chmas mulkka soliqlar, yuqori boshqaruv hodimlariga
sug urta va ish haqilar. Qabul qilingan o zgarmas xarajatlarni kamaytirish juda
ham mushkul. Asosiy vositalarni sotib olish bilash bog liq qarorlar yoki boshqa
shu kabi sarf qilinadigan xarajatlar korxonaga jiddiy va hal qiluvchi
muammolarni olib kelishi mumkin. Menejerlar barcha imkoniyatlarni va yo llarni
hisobga olgan holda eng optimal variantni tanlab to g ri qarorlar qabul qilishlari
kerak. Menejerlar tanlagan yo lini yo g riligiga va ular aniq hisob-kitoblarga

asoslangan va ular amaliyotda qo llanilgandan so ng ijobiy natija berishiga amin
bo lishlari kerak.
Boshqariladigan o zgarmas xarajatlar menejerlar tomonidan yillik qabul
qilinadigan qat iy belgilangan o zgarmas xarajatlar hisoblanadi. Boshqariladigan
xarajatlarga misol qilib reklama, izlanish, turli xildagi aloqlar o rnatish,
boshqaruvni rivojlantirish yoki talabalr uchun amaliyot dasturlarini keltirishimiz
mumkin. Qabul qilingan va boshqariladigan o zgarmas xarajatlar o rtasida bir
nechta farqlar mavjud. Birinchidan, boshqariladigan o zgarmas xarajatlar qisqa
muddatli hisoblanadi. Qabul qilingan xarajatlar esa bir necha yillarni qamrab
oladi. Ikkinchidan, boshqariladigan xarajatlar qisqa muddatli bo lganligi sababli
ulardan ko riladugan zarar ham minimal darajada bo ladi. Lekin qabul qilingan
xarajatlardan ko riladigan zararlarda qochib bo lmaydi va bu albatta korxona
faoliyatiga salbiy ta sir ko rsatadi.

O zgaruvchan xarajatlar
O zgaruvchan xarajatlar deganda ishlab chiqarish hajmiga muqobil ravishda
o zgarib boradigan yoki faoliyat darajasiga parallel bo lgan xarajatlar
tushuniladi. Misol uchun, ishlab chiqarilgan mahsulotlar birligi, sotilgan
mahsulotlar, sarflangan vaqt, bosib o tilgan yo l, dasturiy ta minot
kompaniyasining bir xodim tomonidan amalgam oshirilga qo ng iroqlari yoki
kasalxonadagi yotoqlar soni va boshqalar. O zgaruvchan xarajatlarga eng sodda
qilib ishlab chiqarish hajmiga bevosita bog liq bo lgan xom-ashyo va materiallar,
xodimlarga ish haqi kabilarni keltirishimiz mumkin. Har birlikka taqqoslaganda o
zgaruvchan xarajat barqaror bo ladi. Shuning uchun har bir birlikka ya ni
hodimlar soni va ular tomonidan vaqt davomida qancha birlik majsulot ishlab
chiqarilgani kabi masalalarni barchasi menejer tomonidan puxta ko rib chiqilishi
na nazorat qilinishi talab etiladi. Chunki aynan shu kabi ma lumotlardan kelib
chiqib mahsulot narxi belgilanadi. Biroq, barcha o zgarmas xarajatlar ham bir xil
jihatga ega emas. Ba zi o zgaruvchan xarajatlar to g ri jihatga va ba zilari esa
etapma-etap xarajatlar mavjud.
To g ri o zgaruvchan xarajatlar faoliyat darajasiga qarab to g ridan to g ri
farq qiluvchi xarajat. Misol uchun, material xarajatlari, chunki hisob davri
mobaynida foydalanilgan materiallar miqdori ishlab chiqarish darajasi
faoliyatidan farq qiladi. Qolaversa, ishlab chiqarish uchun to g ridan-to g ri sotib
olingan lekin oydalanilmagan materiallar miqdori keyingi davr uchun inventar
sifatida olib qo yiladi. Xodimlarga ish haqi berish ham o zgaruvchan xarajat deb
qaraladi. Lekin bu xarajat turi materiallar xarajati bilan bir xil emas. Xodimlar
tomonidan yo qotilgan vaqtni keyingi davr uchun zaxira va inventar sifatida olib
qo yib bo lmaydi. 2
2
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford
university Press, 2014; 253 bet.

MAHSULOT XARAJATI VA DAVR XARAJATLARI
Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlarini yaxshiroq tushunishimiz
uchun biz avvalambor xarajatlar klassifikatsiyasini tushunib olishimiz lozim. Ma
qul va aniq narxni belgilash uchun biz mahsulot narxi va davr xarajatlari o
rtasidagi farqni bilishimiz kerak.
Umuman olganda, daromadlar hisobotida xarajatlar achonki majburiyatlar
bajarilgandagina kiritiladi. Masaln, korxona mashina ijarasi uchun oldindan 2
yillik to lovni amalgam oshirsa, jami miqdor xarajat sifatida to lov amalga
oshirilgan yil uchun hisobga olinmaydi. Ya ni, xarajat amalga oshirilgan davrga
asoslangan holda xarajat davr mobaynida ikkiga bo lib yuboriladi. Sababi
shundaki, ikki yil uchun ham mashina ijarasi uchun qilingan xarajat va hosil bo
lgan daromadga teng foyda olinadi. Mashina ijarasi uchun to langan lekin hali
xarajat sifatida kiritilmagan xarajat korxona balansida to langan bo nak sifatida
aks ettiriladi. Daromadni shakllantirishda qilingan xarajatlar shu davrda xarajat
sifatida tan olinadi. Aniqroq aytadigan bo lsak, oxir oqibatda sotiladigan
mahsulotni yaratishga sarflangan xarajat, faqatgina qachonki shu mahsulot
sotilgandagina tan olinishi kerak ya ni foyda hosil bo lganda yoki daromad
olinganda. Aynan shu xarajat mahsulot xarajati deyiladi. Ishlab chiqarish
hisobida ishlab chiqarishning jami xarajatlari mahsulot xarajati bo lib
hisoblanadi. Mahsulot xarajati xarajat sifatida tan olinib, mahsulotlar sotilganda
inventar hisobdan sotishdan kelgan daromadga qarshi bo ladi. Mahsulot
xarajatlari dastlab inventar shaklida hisobga olinganligi sababli ularni ba zida
inventar xarajatlar deb ham yuritiladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,
mahsulor narxi hisoblangan ishlab chiqarishga to g ridan-to g ri sarflanadigan
material va mehnat haqi xarajatlari bir davr mobaynida sarflanadi lekin tayyor
mahsulot sotilmaguncha xarajat sifatida hisobga olinmaydi.
Davr xarajatlari mahsulot xarajatlari tarkibiga kirmaydigan ya ni noishlab
chiqarish xarajatlari hisoblanadi. Bu turdagi xarajatlar hisobotga ular sarflangan
davrda qayd qilinadi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarish yoki sotish jarayonida

qatnashmagan sotish qo mitasi yoki ijara ofislari. Davr xarajatlariga misol
tariqasida sotish yoki marketing xarajatlari va ma muriy xarajatlarni ( umumiy
boshqarishga bog liq bo lgan xarajatlar, reklama, sayohat xarajatlari, ish haqi va
ofis, bin ova asosiy vositalarning eskirishi) keltirishimiz mumkin

Xulosa
Х arajatlarni hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish
tizimidan foydalanishda o zbilarmonchilikka yo l qo yish mumkin emas. Chunki
uni qo llashning maqsadi boshqarish va xarajatlarni hisobga olish obyektlari bilan
chambarchas bog langan holda yig ilgan.
Bizning mamlakatimizda buxgalteriya hisobi va korxonalarning
iqtisodiyotiga bag ishlab chop qilingan adabiyotlarda Vazirlar Mahkamasining
qarori bilan tasdiqlangan " Х arajatlarning tarkibi va moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to g risida"gi nizom, buxgalteriya hisobining standartlari va
xalqaro standartlarga ko ra xo jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarilgan
mahsulot , bajarilgan ish va ko rsatilgan xizmatlarning xarajatini hisobga olish va
tannarxini kalkulatsiya qilishning uchta usuli me yoriy, ishlov berish (jarayonlar bo
yicha) va buyurtma usullari mavjud. Ushbu usullarning qaysi birini qo llash har bir
xo jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilgan mahsulotning turlari, texnologiya
jarayoni , tarmoqning xususiyati, ishlab chiqarishni tashkil qilish usuli va uning
turlaridan kelib chiqqan holda o zida ishlab chiqilgan hisob siyosatida ko rsatadi va
rahbarning buyrug i bilan mastahkamlaydi. Shu bilan bir qatorda yuqorida
keltirilgan turkumlarning hech biri ayrim olgan holda xo jalik yurituvchi
subyektning ichidagi o ziga xos xususiyatlarini to liq va har tomonlama yoritishga
da vogar bo la olmaydi.
Ushbu yuqorida keltirilgan xarajatlarni hisobga olish va kalkulatsiya qilish
belgilari xarajatlarni hisobga olish tizimini muvaffaqiyatli tashkil qilishga va bir
usulni ikkinchisidan ajratishga yordam beradi va osonlashtiradi.
O zaro bog langan tizim elementlarining talabidan kelib chiqqan holda
ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni hisobga olish tizimi ushbu xarajatlarning
turlari , tarkibi, mazmuni, yo nalishi, sodir bo lgan joylari va mas uliyat markazlari,
mahsulot yoki ishlarning turlari va ularning bir xil guruhlari , buyumlarning qismi
va yarimfabrikatlar bo yicha guruhlashtirishda qo llaniladigan usullarning o zaro
aloqalarini aks ettirishi lozim va amal qilinayotgan me yorlar bilan rejalashtirilgan

samaradorlikni taqqoslash natijasida ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni
nazorat qilish usullaridir.
Ularning tarmoqlar bo yicha xususiyatidan qat iy nazar har bir xo jalik
yurituvchi subyektda xarajatlarni hisobga olish tizimi xo jalik faoliyatining
natijalarini ishonchli va xolisona aniqlash va ishlab chiqarish faoliyatining borishi
ustidan nazorat o rnatish imkoniyatini yaratib beradigan tashkiliy modulni talab
qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
1. O zbekiston Respublikasining " Buxgalteriya hisobi to g risida » Qonuni -
T 2019 y.
2. O zbekiston Respublikasining " O zbekiston Respublikasining Markaziy
bank to g risida » gi Qonuni. -T 2019 y.
3. O zbekiston Respublikasining « Banklar va bank faoliyati to g risida » gi
qonun.
4. O zbekiston Respublikası Prezidentining 2020 yil 12 maydagi " 2020-
2025 yillarga mo ljallangan O zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh
qilish strategiyasi to g risida gi PF - 5992 - sonli Farmon.
5. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 3 apreldagi "
Koronavirus pandemiyasi davrida aholi iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlik
subyektlarini qo llab - quvvatlashga doir qo shimcha chora tadbirlar to g risida "
gi PF - 5978 - sonli Farmoni.
6. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 9 yanvardagi "
O zbekiston respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirishʻ
chora - tadbirlari to g risida " gi 5296 - sonli Farmoni.
7. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 2 sentyabrdagi "
ʻ
Valyuta siyosatini liberallashtirish bo yicha birinchi navbatdagi chora tadbirlar to
g risida " gi 5177 - sonli Farmoni.
8. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 7 fevraldagi « O
zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Haraka tlar strategiyasi to
g risida » gi PF - 4947 - sonli Farmoni.
9. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 fevraldagi "
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o tishning qo shimcha chora -
tadbirlari to g risida gi PQ - 4611 - son Qarori.10. O zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 23 martdagi " Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo
yicha qo shimcha chora tadbirlar to g risida " gi 3620 son Qarori.

Tugallanmagan ishlab chiqarishlar xisobi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tugallanmagan ishlab chiqarishlar xisobi

O'xshash dokumentlar