Turizm xizmatlar bozorida turistik mahsulotning hayotiylik sikli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	210.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

15 Sotish

Turizm xizmatlar bozorida turistik mahsulotning hayotiylik sikli

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY
NOMIDAGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR FAKULTETI
TURIZM VA MEHMONDO‘STLIK YO‘NALISHI 1-BOSQICH
MAGISTRANTI 241-TURIZM GURUHI TALABASI
AMINBAYEVA GULINING “TURIZM XIZMATLAR BOZORI” FANIDAN
YOZGAN
KURS ISHI
MAVZU: TURIZM XIZMATLAR BOZORIDA TURISTIK
MAHSULOTNING HAYOTIYLIK SIKLI
Qabul qildi: Abdullaev F.O
Topshirdi: Aminbayeva G.

MAVZU: TURIZM XIZMATLAR BOZORIDA TURISTIK
MAHSULOTNING HAYOTIYLIK SIKLI
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………….……3
ASOSIY QISM……………………………………………………………...….….5
I BOB TURISTIK MAHSULOT VA XIZMATLAR MOHIYATI ……..….…5
1.1 Turistik mahsulot va xizmatlar haqida umumiy ma’lumot ………………….…5
1.2 Turistik xizmatlar va mahsulotlarning milliy iqtisodiyotda tutgan o‘rni …...…
12
II BOB TURISTIK XIZMATLARNING HAYOTIYLIK DAVRI…...………
17
2.1 Turistik mahsulot va uning hayotiy davri ……………………………….
…….17
2.2 Turistik mahsulotning ishlab
chiqarilishi ………………………………….….21
2.3 Turistik mahsulotni rejalashtirish ………………………………………...
……27
XULOSA………………………………………………………………...……….32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………..……………34
ILOVALAR………………………………………………………………………35
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Turizm ijtimoiy sohaning bir qismi bo‘lib, dam
olish uchun sharoit yaratish, sog‘liqni saqlashni ta’minlash, iste’mol jarayoniga
xizmat ko‘rsatish, aholining umumiy ma’lumot va madaniy darajasini
shakllantirish kabi bir qator funksiyalarni bajaradi. Milliy turizm balansining
rivojlanish dinamikasini faravonlik va mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish
ko‘rsatkichlaridan biri sifatida ko‘rib chiqish mumkin.
Dunyodagi eng daromadli biznes turlaridan biri bo‘lgan turizm butun dunyo
turistik mintaqalarida ham katta foyda keltirishi mumkin. Ba’zi ekspertlar
mamlakatning sayyohlik salohiyatini yuqori baholaydilar.
Turizm boshqa sohalarga nisbatan tez taraqqiy etayotgan manbadir, chunki
bu soha talab uchun unchalik katta investitsiyani jalb qilmasdan ham yaratish
mumkin bo‘ladi. B о shq а s о h а l а r, juml а d а n h а v о , t е miryo‘l, а vt о m о bil tr а nsp о rti,
о vq а tl а nish v а s а vd о sh а h о bch а l а ri, m е hm о n хо n а l а r riv о j t о ps а o‘sh а j о yd а
turistik о by е ktl а r m а vjud bo‘ls а b е m а l о l turizmni riv о jl а ntirish mumkin 1
.
Turizm mutaxassislarning fikricha, u XXI asrda dunyo miqiyosida eng
ustuvor foyda keltiruvchi sohaga aylanadi. Hozir u dunyoni qayta tiklash
avtomobil va neftni qayta ishlashni boshlashdan keyin o‘rinni egallab turibdi. Bu
soha dunyo sanoat va qishloq xo‘jaligidan o‘zib ketdi. Turizmning tez suratda
rivojlanishiga yana bir sabab, u yuqori darajada ilmiy tadqiqot harajatini
(naukoyomkiy) vani ko‘p sarflaydigan (energoyom sarflaydigan) texnolologiyani
talab qilmaydi, ba zi tarmoqlari bor ularda esa aksincha zamonaviy taraqqiyotʼ
ham, turizmni rivojlantirishda o‘z o‘rniga ega. Turizmning yuqori daromad
keltiruvchi soha bo‘lganligi tufayli ko‘plab davlatlar va tadbirkorlar uning
rivojlanishi uchun katta e’tibor beradilar. Ular yangi-yangi mehmonxonalarni
qurmoqda, eskilarini rekonstruksiya qilib ta'mirlamoqda, ular ham jahon
standartlariga moslashtirmoqda. Bunga birgina Samarqand shahrida o‘nlab shahsiy
mehmonhonalarni misol keltirish mumkin. Ular hech kimning ta’ziqi yoki
ko‘rsatmasisiz o‘z tashabbuslari bilan belgilangan ob'ektivdir. Maqsadi shu sohani
1
Komilova F.K. “Xalqaro turizm bozori”. o‘quv qo‘llanma. –T.: “TDIU”, 2001.
4

rivojlantirib katta foyda olish. Bu esa o‘z foyda, turizmni rivojlantirish uchun eng
muhimdan biridir.
Yurtimiz jahon sayyohlik bozorida o‘z o‘rniga ega bo‘lishiga qaramasdan,
turistlarga qulay sharoit yaratish, servis xizmatini yaxshilash, sayyohlik
obidalarining jozibadorligini oshirish va reklamani kuchaytirish darajasi juda past.
Shuning uchun bu borada sezilarli o‘sish haqida fikr yuritish ana shu omillarga
bo‘‘liq.Turizm bo‘yicha raqobatbardosh mamlakatlar reytingida dunyodagi
(madaniy zaxiralar, arzon infratuzilma, sayyohlik mahsulotlari narxi, xavfsizlik
darajasi, xalqaro shaffoflik jihatidan) eng jozibador 140 ta sayyohlik maskani qayd
etilgan bo‘lib, ushbu ro‘yxatda Qozog‘iston 85-o‘rin, Qirg‘iziston 116-o‘rin,
Tojikiston 119-o‘rinni egallagan, O‘zbekiston esa Markaziy Osiyo davlatlari
o‘rtasida eng oxirgi o‘rinda turibdi va bu reytingga kiritilmagan.
Kurs ishining maqsadi: Turizm xizmatlar bozorida turistik mahsulotning
hayotiylik davrini chuqur tahlil qilish, uning turizm sanoati rivojlanishida tutgan
o‘rnini aniqlash va turistik mahsulot va xizmatlarning hayotiylik davrlarini yanada
takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari:
 Turizm xizmatlari bozorida turistik mahsulot va xizmat haqida nazariy
asoslarini o‘rganish:
 Turistik mahsulot va xizmatlarning hayotiylik davrlari bosqichlarini
tahlil qilish:
 Hayotiylik davri samaradorligini baholash :
Tadqiqot obyekti : Turizm xizmatlar bozorida turistik mahsulot va
xizmatlarning hayotiylik davrlari bosqichlari .
Tadqiqot predmeti: Turistik xizmat va mahsulotlar.
Ishning metodologiyasi: Iqtisodiy tahlil, statistik tahlil, grafik usullar,
taqqoslash, umumlashtirish va ilmiy-nazariy yondashuvlar.
5

I BOB TURISTIK MAHSULOT VA XIZMATLAR MOHIYATI
1.1 Turistik mahsulot va xizmatlar haqida umumiy ma’lumot
Bugungi kunda turizm jahondagi uchta yetakchi sohalar qatoriga
kiritilmoqda. Tez sur’atlarda rivojlanmoqda va uning muhim ijtimoiy hamda
iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lishi quyidagi omilarga ta’siri bilan belgilanadi:
- mahalliy daromadni o‘stiradi;
- yangi ish o‘rinlarini yaratadi;
- turistik xizmatlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha
sohalarni rivojlantiradi;
- sayyohlik markazlarida ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini
rivojlantiradi;
- xalq hunarmandchilik markazlari faoliyatining rivojlanishini
tezlashtiradi ;
- mahalliy aholi yashash darajasining o‘sishini ta’minlaydi;
- valyuta tushumlari miqdorining o‘sishiga yordam beradi.
O‘zbekiston Respublikasining «Turizm to‘g‘risida»gi Qonunida ayrim
moddalarda turistik xizmatlar bilan bog‘liq tushunchalarning ta’rifi berilgan.
Jumladan, Qonunning 3-moddasida turistik xizmatlar tushunchasi haqida: «turistik
xizmatlar turistik faoliyat sub’ektlarining joylashtirish, ovqatlantirish, transport,
axborot-reklama xizmatlari ko‘rsatish borasidagi, shuningdek, turistlarning
ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan boshqa xizmatlar», – deb ta’riflanadi.
Turistik xizmatlar majmui transport xizmati ko‘rsatishni, yashash,
ovqatlantirish, ekskursiya xizmati ko‘rsatish, madaniy, sport dasturlarini tashkil
etish va boshqa xizmatlarni o‘z ichiga oladi», – deb belgilangan. Qonunning 21-
moddasi: «Turistik xizmatlarni sertifikatlashtirish», – deb nomlanib, unda quyidagi
jumlalarni o‘qiymiz: «Turistik xizmatlar majburiy sertifikatlashtirilishi lozim.
Turistik xizmatlarni sertifikatlashtirish va sertifikat berish qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Turistik faoliyat sub’ektining turistik xizmatlarni majburiy
sertifikatlashtirishdan bosh tortishi, turistik xizmatlarni sertifikatlashtirishning
6

natijasi salbiy bo‘lishi, shuningdek, sertifikatning amal qilishini bekor qilish
turistik faoliyatni amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning amal qilishini
to‘xtatib qo‘yishiga, yoki litsenziyadan mahrum qilishga sabab bo‘ladi».
Qonunning 3-moddasida: «Turistik vaucher», – deb nomlanib, unda: «Turistik
vaucher – turistning yoki turistlar guruhining tur tarkibiga kiruvchi turistik
xizmatlarga bo‘lgan huquqini belgilovchi va bunday xizmatlar ko‘rsatilganligini
tasdiqlovchi hujjat», deb qaraladi.
Bizning nazarimizda , turistik xizmatlar sayohat davomida turistning barcha e
htiyojlarini qondirishga , ta ’ minlashga qaratilgan va xizmat ko‘rsatish sohasidagi
aniq maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar t o‘ plami bo‘lib, ular turizm maqsadlariga,
turiga va turistik xizmatning qanday yo‘naltirilganligiga to‘la javob berishi kerak.
Turistik xizmatlar – turist va ekskursant ehtiyojlarini qondirish va ta’minlash
ga qaratilgan, xizmat sohasidagi bir maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar to‘plami bo
‘lib, ular turizm maqsadlariga, harakteriga va turistik xizmatning qanday yo‘naltiril
ganligiga javob berishi hamda umuminsoniy tamoyillarga qarshi bo‘lmasligi kerak.
Davlat standarti ta’rifiga ko‘ra, turistik xizmatlar – turistlarning ehtiyojlarini qondi
rish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi turizm tashkilotlari faoliyatining mahsulidir 2
.
Umuman xizmatlar – bu ko‘zga ko‘rinmas tovarning o‘ziga xos turidir. Xiz
mat bevosita iste’mol jarayonida yuzaga keladi va alohida holda bo‘lmaydi , bu xiz
matning moddiy tovarga nisbatan asosiy farqidir. Bundan tashqari, tovar iste’molc
higa olib kelib beriladi, turistik xizmat esa iste’molchi bevosita xizmatning amalga
oshiriladigan joyiga olib boriladi. Shuning uchun ham turistik xizmatlarni ishlab ch
iqarish va sotish moddiy tovarlarni sotishga aloqador bo‘lgan qonunlar asosida em
as, balki boshqa qonunlar majmui bilan boshqariladi. Turistik xizmatlar ikki turga
bo‘linadi:
Asosiy va qo‘shimcha turistik xizmatlarning bir-biridan farqli tomonlari
quyidagilardan iborat:
2
Komilova F.K. “Xalqaro turizm bozori”. o‘quv qo‘llanma. –T.: “TDIU”, 2001.
7

1. Asosiy xizmatlar (tashish, joylashtirish, ovqatlantirish) turpaketga
kiritiladigan xizmatlardir. Qo‘shimcha turistik xizmatlar esa turpaketga
kiritilmaydi;
2. Asosiy turistik xizmatlar oldindan sotib olingan (sayohatni
boshlashdan oldin) ya’ni to‘lov oldindan amalga oshirilgan bo‘ladi. Qo‘shimcha
turistik xizmatlarda to‘lov – xizmatdan foydalanish jarayonida turist tomonidan
qo‘shimcha to‘lov sifatida amalga oshiriladi. Ammo individual turist hech qanday
dastur (turpaket)siz sayohat qilganda, uning asosiy va qo‘shimcha turistik
xizmatlar to‘lovi bir xil ko‘rinishda amalga oshiriladi. Yuqoridagi farqlardan kelib
chiqqan holda, qo‘shimcha turistik xizmatlar deganda turpaketda nazarda
tutilmagan, turist o‘zining qo‘shimcha to‘lovi asosida foydalanadigan xizmatlar
tushuniladi.
Turistik mahsulotlar
Turistik mahsulot turizm maqsadlari va jarayonida turistning ehtiyojlarini
qondirish uchun yetarli bo‘lgan, barcha turistik xizmatlar, ishlar, tovarlar va
ta’minot vositalari hamda turpaketga kiritilgan boshqa turistik xizmatlar
majmuidan iborat. Turistik mahsulot (turpaket) xizmatlar harakatining 24 soatdan
ortiq vaqtiga ega va yoki tunab qolish (joylashtirish) va joydan -joyga ko‘chib
o‘tish (yuk tashish) ni o‘z ichiga oladi. Turistik mahsulot barcha ko‘rsatilgan
xizmatlar va barcha harajatlarni o‘z ichiga olgan umumiy narx bo‘yicha taklif
etiladi, uning iste’mol xususiyatlari esa shartnoma shartlari asosida amalga
oshiriladi.
Turist turistik mahsulotlar (turistik xizmatlar, ishlar va tovarlar)
iste’molchisidir. Turistik mahsulotlar-turistik asosiy xizmatlardan (bronlashtirish,
transfert, joylashtirish, ovqatlantirish, ekskursiyalar), qo‘shimcha xizmatlar
turistik-ishlardan (foto xizmati, sug‘urta, axborot, moliya, bank xizmati) va turistik
tovarlardan (esdalik sovg‘alar, xilma-xil tur tovarlari, iste’mol tovarlari-
parfyumeriya, tamaki, spirtli ichimliklar, maishiy texnika, kiyim-kechak) iboratdir.
Agar biz turistik xizmatlar ko‘rsatish jarayonini sinchiklab kuzatadigan
bo‘lsak, unda turizm tashkilotchilari (turoperatorlar) aynan xizmat ko‘rsatish bilan
8

emas, balki ular turistlarning ehtiyojlariga qarab, turistik mahsulotni
shakllantiradilar va ularning turli kombinatsiyalarini tuzadilar, buning evaziga ular
foiz ko‘rinishida mukofot oladilar. Shunday qilib, turizm tashkilotchilari turistlar
va xizmat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida vositachi vazifasini o‘taydilar.
«Turizm tashkilotchilari nima bilan savdo qiladilar va turistik yo‘llanma
yoki vaucherni harid qilgan turist bevosita nimaga ega bo‘ladi?» degan savol
tug‘iladi. Agar ushbu jarayon diqqat bilan o‘rganilsa, unda turist ushbu
yo‘llanmaning o‘rnatilgan muddatida turistik xizmatdan foydalanish huquqiga
ega bo‘ladi. Turistik yo‘llanma (vaucher) bu turistning yoki turistlar guruhining tur
tarkibiga kiruvchi turistik xizmatlarga bo‘lgan huquqini belgilovchi va bunday
xizmatlar ko‘rsatilganligini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi.
Narxni kamaytirish. Narxni oshirish yoki kichik qismlarni va ichki tarkibiy
qismlardan foydalangan holda maxsulot sifatini arzonlashtirish iste’molchilarni
yo‘qolishiga tezroq olib keladi. Xaridorlar bunday o‘zgarishlarni sezishi muqarrar.
Shu yo‘sinda narxni kamaytirish bitta emas bir nechta buyurtmalarga asoslangan
holda samaradorlikni oshirishi mumkin. 3

Biz bir nechta uslublarni eslatib o‘tganimizdek oziq-ovqat narxlarini
kamaytirish ishchilarni ehtiyotkorlik bilan ro‘yhatga olishni, hissani yaxshilashni
nazoratga olishni, muammolarni ko‘rib chiqishni, qog‘oz maxsulotlari va boshqa
bir martalik narsalani ishlatishni taqazo etadi. Asosan, narxni kamaytirish
jarayonini ko‘zdan kechirish asosida sifatni yo‘qotmasdan kamaytiriladigan joy
toppish. Bu negizga binoan, haqiqiy standart narx belgilanadi, va namoyish shu
standartlarga qarshi tekshiriladi. 4,1 formasi tekshirish uchun umumiy uslublarni
narxlar namunalarini ko‘rsatadi.
Agar narx tushishi maxsulot sifatining arzonlashishiga qaraganda ancha
samarali bo‘lsa, ularning foydaga katta ta’siri bo‘ladi. Narxni dollarda saqlash,
hammasidan keyin, ancha foydali bo‘ladi. Sotuvni oshirish ba’zi ko‘tarilgan narx
va o‘zgaruvchan narxlar oziq-ovqat narxlari kabilar bilan hamroh bo‘ladi – va ko‘p
foyda bo‘lmasligi mumkin.
3
Introduction to Management Hospitality. Clayron W.Barrows and anothets. USA, 2012.
9

Jarayonlar muhokamasi natijalarni saqlash metodilasini ko‘rib chiqmasdan
to‘liq bo‘lmaydi. Boshqacha qilib aytganda, sizning mexmondo‘stlik darajangiz,
siz shubhasiz nazorat fanini davomiy o‘qisiz. Sizni mexmondostligiz bilan
tanishish qismi sifatida, bo‘lim qisqacha oziq-ovqat nazorat xizmatini, bayonot
hisoblashni va statistikalarni muhokama qiladi.
Sotuvlar narxi. Sotuv narxi operatsiyalar mobaynida xaridorlar tomanidan
iste’mol qilinadigan maxsulotlar narxidir. Asosan maxsulot narxlari qyidagilarni
o‘z ichiga oladi:
Oziq-ovqat narxi: xaridorlar tomonidan iste’mol qilinadigan oziq-ovqat
narxlari.
Ichimliklar va bar narxlari: alkogol ichimliklar va boshqa sharbat , karbonat
suvi, yoki mexmonlarga mevadan tayyorlangan ichimliklar.
1 .1-rasm. Turmahsulotning turistik xarajatlar bo‘yicha tarkibi
Turistik harajatlar tarkibida ko‘rsatilganidek, turist sayohat uchun qiladigan
umumiy harajatlarining o‘rtacha 50 foizi –tur (turpaket)ni sotib olishga ishlatadi,
30 foizi – qo‘shimcha turistik xizmatlardan foydalanishga sarflanadi, 20 foizi esa –
tovar (sotib olish: suvenir va sovg‘alar) harajatlarini tashkil etadi. Bundan ko‘rinib
turibdiki, asosiy xizmatlar turist harajatlarining asosini tashkil etsa-da, qo‘shimcha
xizmatlar uchun turist qolgan bor pulining aksariyat qismini sarflar ekan.
Turistlarga nomoddiy xizmatlardan tashqari moddiy xizmatlar yoki maxsus
mahsulotlar taqdim etilishi mumkin, masalan, shahar rejasi, metro haritasi,
suvenirlar, turistik jihozlar va b.
10TURISTIK MAHSULOT (100%)
Turpaket
yoki asosiy xizmatlar
(50%) Qo‘shimcha
xizmatlar
(30%) Tovarlar
(20%)
TURISTIK
MAHSULOTLARNING TARKIBI
Turistik tovarlar
assortimenti Turizmning asosiy
xizmatlari Turizmning qo‘shimcha
xizmatlari
Suvenirlar ,
estaliklar Turoperator
xizmatlari Moliyaviy
cheklar

1 .2-rasm. Turistik mahsulotning tarkibiy tuzilishi
Turizm sohasi xizmatlari xususiyatlarining “4 ta S” bilan ifodalanishi
Turizm xizmat ko‘rsatish jarayoni sohaning tashkil etuvchisi sifatida o‘z
xususiyatlariga va funksiyasiga ega bo‘lib, bu uni xo‘jalik yuritishning avtonom
sohasi ekanligini belgilaydi. Boshqa xizmat turlari kabi turistik xizmatlar o‘ziga
xos xususiyatlarini shartli ravishda «To‘rtta S» bilan belgilasak, quyidagi holatda
bo‘ladi 4
:
1. Sezilmaslik. Turistik xizmatlar moddiy mahsulot bo‘lib
hisoblanmaydi. Ular ijtimoiy – madaniy (nomoddiy) sohalarga tegishli bo‘ladi,
chunki iste’molchini ijtimoiy-madaniy xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini jismoniy,
etnik-intellektual, ma’naviy va h.k. ehtiyojini qondirish bo‘yicha xizmatlarni ijro
etuvchilar faoliyati aniqlaydi. Ularni harid vaqtida ko‘z bilan ko‘rish yoki ushlab
ko‘rish mumkin emas. Bunday xizmatlar ob’ekti bo‘lib, shaxsan iste’molchi
(turist) hisoblanadi.
2. Servisni va iste’molchini o‘zaro bog‘liqligi . Xizmatlar jarayoni
iste’molchi va uni hosil etuvchilarning o‘zaro ta’siri natijasidan tashkil topganligi
sababli, turistik xizmatlarni ko‘rsatish jarayoni ( ishlab chiqarish ) iste’mol bilan
4
Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya» 2010 – 263 b.
11 Bank kredit kartalari
Avtomobillarni ijaraga berish
Immigrantlarning
vizalari va hujjatlari Qo‘riqlash
Sug‘urtalash
Axborotlar bilan
ta’minlashTuragentlar xizmatlari
Tashish – transfert
Joylashtirish
Ovqatlantirish
Turistik ekskursiya xizmatlari
Davolash va dam olish
xizmatlariTurizmga doir narsalar
ва anjomlarMilliy hunarmandchilik
mahsulotlariOziq-ovqat mahsulotlariMaishiy va industriya mollariTamaki mahsulotlariParfyumeriya mollari

birga parallel ravishda yuz beradi. Ma’lumki, moddiy shaklda tovarlarni ishlab
chiqarish, uni sotuvidan oldin amalga oshiriladi , faqat undan keyingina iste’mol
jarayoni boshlanadi. Muhim xususiyatlaridan yana biri bu turistik tovarlar va
xizmatlar iste’moli faqatgina iste’molchini, ya’ni turistni uning ishlab chiqilgan
joyiga olib borilgan holdagina amalga oshiriladi. Oddiy tovarlar va xizmatlar
iste’moli esa teskarisi, ya’ni ishlab chiqilgan mahsulot joyidan qat’iy nazar tayyor
bo‘lgach, iste’molchi uni shu yerning o‘zida iste’mol qilishi mumkin.
3. Saqlanmaslik. Turistik xizmatlarning saqlanmasligi (saqlash mumkin
emasligi). Turistik xizmatlarning hayotiy sikli moddiy tovardan tubdan farq qiladi,
xususan saqlash bosqichining mavjud bo‘lmaganligi bilan turistik xizmatlarni
saqlanmasligi bozor kon’yukturasini Yaxshilab o‘rganishni, talab va taklifni
mutanosibligini talab etadi, chunki xizmatlar talab bo‘lmagunga qadar
«omborlarda» turib qoladigan mahsulot emas 5
.
4. Sifatning doimiy emasligi (xizmatlar sifati ko‘p hollarda manbaning
holati, xizmat ko‘rsatuvchining malakaviy tajribasi, kayfiyatiga bog‘liq bo‘ladi).
Mehmondo‘stlik sohasidagi xizmatlar o‘zining o‘zgaruvchanligi bilan ajralib
turadi. Bunday o‘zgaruvchanlikning bir necha sabablari mavjud. Birinchidan,
bunday turdagi xizmatlar bir vaqtning o‘zida ko‘rsatiladi va qabul qilinadi, bu esa
ularning sifatini nazorat qilish imkoniyatini cheklaydi.
Ehtiyojning vaqtinchalik nobarqarorligi ehtiyoj yuqori bo‘lgan davrda
xizmat sifatini saqlashni muammoli qilib qo‘yadi. Ko‘p narsalar xizmat ko‘rsatish
vaqtida uni rad etish holatiga bog‘liq bo‘ladi. Aynan bir kishi bugun sizga Yaxshi
xizmat ko‘rsatishi mumkin, ammo ertasi kuni sifatsiz xizmat qilishi mumkin.
Bunday sifatsiz xizmat ko‘rsatishni turli sabablari bo‘lishi mumkin: xizmat
sifatidagi o‘sish va tebranishlar, mehmondo‘stlik industriyasi sha’niga mijozlar
tomonidan aytiladigan e’tirozlar norozilikning bosh sababi bo‘lib hisoblanadi.
5
Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya» 2010 – 263 b.
12

1.2 Turistik xizmatlar va mahsulotlarning milliy iqtisodiyotda
tutgan o‘rni
Turizm sohasi bilan bog‘liq faoliyatning eng muhim iqtisodiy xususiyati
shundaki, ular rivojlanayotgan mamlakatlarning uchta yuqori ustuvor maqsadiga
hissa qo‘shadi: daromad olish, ish bilan ta’minlash va valyuta daromadlari. Shu
jihatdan turizm sohasi iqtisodiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi sifatida
muhim rol o‘ynashi mumkin. Bu tarmoqning iqtisodiy rivojlanishning turli
bosqichlarida qanday ta’sir ko‘rsatishi har bir mamlakatning o‘ziga xos
xususiyatlariga bog‘liq. Turizm iste’molining murakkabligini hisobga olgan holda,
uning iqtisodiy ta’siri boshqa ishlab chiqarish sohalarida keng seziladi, har bir
holatda jadal rivojlanish maqsadlariga erishishga hissa qo‘shadi.
Turizm sohasi chegaralarini aniqlashdagi katta qiyinchilik turizmni
rivojlantirishga qanday investitsion xarajatlarni qo‘shish kerakligini aniqlashdir.
Garchi shu paytgacha xalqaro agentliklar tomonidan milliy buxgalteriya hisobi
atamalarida "tarmoq" sifatida ko‘rib chiqilmagan bo‘lsa-da, turizm faqat tashrif
buyuruvchilar uchun taqdim etiladigan va boshqacha tarzda taqdim etilmagan
tovarlar va xizmatlar to‘plamini o‘z ichiga oladi.
Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari bilan o‘zaro bog‘liqligi tufayli turizmni
tahlil qilish va rejalashtirish qiyin. Ishonchli statistik ma’lumotlarning yo‘qligi
turizmning o‘sish mexanizmlarini, shuningdek, uning rivojlanish salohiyatini
aniqlashga to‘sqinlik qilmoqda. Vaholanki, tahlil o‘tkazilgan va rejalashtirishdan
oldin tadqiqotlar o‘tkazilgan holatlarda turizmning taqchil investitsiya mablag‘lari
uchun kurashdagi ustuvorligi belgilab qo‘yilgan. Bunda turizmni rivojlantirish
bo‘yicha uzoq muddatli dasturlar ishlab chiqilgan.
Tabiat va meros turizmini rivojlantirish an’anaviy turistik mehmonxonalarni
rivojlantirishdan ma’lum jihatdan farq qiladigan investitsiya ehtiyojlariga ega.
Attraksion yoki obyektga kirishni yaxshilash va nozik yashash joyi yoki tarixiy
hududga xalaqit bermaydigan rivojlanish usuli zarur bo‘lishi mumkin.
Talab va taklif elementlari
13

Tabiat va meros turizmiga bo‘lgan talab darajasiga uchta asosiy omil ta’sir
ko‘rsatadi: turizmning umumiy o‘sishi, maxsus sayohatlarning o‘sishi va atrof-
muhit haqida xabardorlik va g‘amxo‘rlikning oshishi. Bu omillarning har biri o‘z
navbatida bir qator elementlar ta’sirida bo‘ladi. Umumiy turizm, masalan, aholi
o‘sishi, daromadlar va bandlikning oshishi, dunyoning ko‘plab qismlarida ish
haftasining qisqarishi hamda jahon iqtisodiyoti va jamiyatlarining tobora
integratsiyalashuvi kabi omillar natijasida jahon iqtisodiy mahsulotiga qaraganda
tezroq o‘sishda davom etishi kutilmoqda. Maxsus sayohatlarning tez o‘sishi bir xil
omillar bilan bog‘liq, ammo bir qator qo‘shimcha tushuntirishlar mavjud: ochiq
havoda dam olishning o‘sishi va sog‘liqni saqlash va fitnesga bo‘lgan yangi
qiziqish. Ekologizm odamlarning ta’tilni qanday o‘tkazishga bo‘lgan munosabatini
o‘zgartirgan elementlardan biridir.
Turistik xizmatlar va mahsulotlar milliy iqtisodiyotning muhim tarkibiy
qismini tashkil qiladi. Ular nafaqat iqtisodiy foyda keltiradi, balki ijtimoiy,
madaniy va ekologik jihatdan ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shadi
• Daromad manbai: Turizm orqali xorijiy va mahalliy sayyohlar xarajatlari
iqtisodiyotga qo‘shimcha daromad olib keladi. Mehmonxonalar, restoranlar,
transport xizmatlari va suvenir do‘konlari daromad oladi.
• Soliq tushumlari: Turistik kompaniyalar va xizmat ko‘rsatuvchi
korxonalar orqali davlat byudjetiga soliq tushumlari shakllanadi.
• Eksport o‘rnini bosuvchi soha: Turizm xizmatlari mamlakat ichida xorijiy
valyutani jalb qiladi, bu esa to‘lov balansi va valyuta zaxiralarini yaxshilaydi.
• Investitsiyalarni jalb qilish: Turizm sohasi mehmonxona, ko‘ngilochar
parklar, restoranlar va boshqa infratuzilma ob’ektlariga sarmoya kiritishni talab
qiladi.
Bandlikni ta’minlaydi
• ish o‘rinlari yaratadi: Mehmonxonalar, restoranlar, sayyohlik agentliklari
va transport kompaniyalari ko‘plab ish o‘rinlari yaratadi.
14

• Malakali mutaxassislar tayyorlaydi: Turizm sohasi uchun gidlar,
mehmonxona ma’murlari, oshpazlar, ekskursiya tashkilotchilari kabi malakali
mutaxassislar kerak.
• Ayollar va yoshlar uchun imkoniyatlar: Turizm sohasida ayollar va
yoshlar uchun ham bandlik imkoniyatlari mavjud.
Hududiy rivojlanishga yordam beradi
• Tashqi hududlarni rivojlantirish: Turistik yo‘nalishlar rivojlangan
hududlar bilan birga chekka hududlarning ham iqtisodiy rivojlanishiga hissa
qo‘shadi.
• Mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish: Mahalliy ishlab chiqarilgan
suvenirlar, hunarmandchilik buyumlari va oziq-ovqat mahsulotlariga talabni
oshiradi.
• Mahalliy infratuzilmani yaxshilaydi: Yo‘llar, aeroportlar, temir yo‘llar va
boshqa infratuzilma rivojlanadi.
Madaniy merosni saqlash va targ‘ib qilish
• Madaniy yodgorliklarni saqlash: Turizm daromadlari orqali tarixiy va
madaniy obidalarni ta’mirlash va saqlash mumkin.
• Milliy madaniyatni keng targ‘ib qilish: Sayyohlar mahalliy madaniyat,
an’analar, san’at va hunarmandchilik bilan tanishadilar.
• Mahalliy festival va tadbirlar: Turizm orqali milliy festival va tadbirlar
xalqaro miqyosda tanitiladi.
Innovatsiyalarni Rag‘batlantirish
• Texnologiyalarni joriy qilish: Onlayn bron qilish tizimlari, raqamli
marketing va virtual sayohatlar rivojlanadi 6
.
• Yashil turizm: Ekologik toza turizm va ekologik toza mehmonxonalar
rivojlanadi.
• Elektron tijorat: Suvenirlar va turistik mahsulotlarni onlayn sotish
imkoniyatlari kengayadi.
6
Tuxliev I.S., Raximov Z.O. Turizm xizmatlar bozori. O quv qo llanma. –Samarqand: SamISI, 2020, 280 bet.ʻ ʻ
15

• Xorijiy sayyohlar orqali: Chet el sayyohlarining xarajatlari xorijiy
valyutani mamlakatga olib keladi.
• Eksport sifatida qabul qilinadi: Turistik xizmatlar xalqaro bozorga eksport
qilinadigan xizmat sifatida ko‘riladi.
O‘zbekiston turizm sektorining iqtisodiyotdagi o‘rni
• O‘zbekiston tarixiy shaharlari (Samarqand, Buxoro, Xiva) orqali xorijiy
sayyohlarni jalb qiladi.
• 2023-yilda turizm sohasidan olingan daromad mamlakat YAIMining
sezilarli qismini tashkil etdi.
• “Buyuk Ipak Yo‘li” brendi orqali milliy madaniyat va tarix keng targ‘ib
qilinmoqda.
Turistik xizmatlar va mahsulotlar nafaqat iqtisodiy foyda, balki ijtimoiy va
madaniy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Ular milliy iqtisodiyotning muhim
qismi bo‘lib, mamlakatning jahon bozoridagi imidjini oshiradi va aholining
turmush darajasini yaxshilaydi.
Turistik xizmatlar va mahsulotlar milliy iqtisodiyotning muhim tarkibiy
qismini tashkil qiladi. Ular nafaqat iqtisodiy foyda keltiradi, balki ijtimoiy,
madaniy va ekologik jihatdan ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Mamlakatimizda turizm soxasini iqtisodiyotning drayveri sifatida
rivojlanishi tadbirkorlik va investitsion faollikning oshishiga, byudjetga valyuta
tushumini taminlashga, mehmonxona va infratuzilmalarning yaxshilanishiga
hamda xalqaro aloqalarning kengayishiga olib kelmoqda. O‘zbekiston zamonaviy
turizm industriyasini milliy iqtisodiyotining drayveriga aylantirish uchun barcha
zarur iy manbalarga ega bo‘lib, Buyuk Ipak yo‘li ustida joylashgan vatanimiz qulay
tabiiy-iqlim sharoitiga , boy tarixiy, madaniy merosga (8 mingdan ortiq) va ayni
paytda ham ichki, ham xalqaro turizmni rivojlantirish uchun yuqori salohiyatga
egaligi jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilmoqda.
O‘zbekistonda turizm iqtisodiyotning strategik tarmoqlaridan biri sifatida
belgilanishi natijasida, keyingi 5 yil davomida sohani jadallik bilan rivojlantirishga
16

qaratilgan hukumat tomonidan 90 dan ortiq normativ-huquqiy hujjatlar, farmon va
qarorlar qabul qilindi.
Xususan, xorijiy fuqarolaridan yurtimizga viza talab etilmaydigan
mamlakatlar soni 9 tadan 90 taga etkazildi, 57 ta davlat uchun «elektron viza»
tizimi joriy etildi. Turizm uchun qiyin bo‘lgan joriy yilda sohadagi sub’ektlar har
tomonlama qo‘llab-quvvatlanmoqda va ularga subsidiya va ssudalar ajratilmoqda.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, turizmning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati
uning multiplikativ samarasida ifodalanadi. Turizm sohasini rivojlantirish milliy
iqtisodiyotning 40 dan ortiq sohasidagi multiplikativ samara bilan belgilanadi.
Turizm sohasi milliy iqtisodiyotning ko‘plab yondosh tarmoqlarga bevosita
va bilvosita bog‘liq. O‘zbekistonda turizm sohasini yondosh tarmoqlar bilan
birgalikdagi rivojlanishini hisobga olgan xoldagi hisob-kitoblar, bandlik borasida
yiliga kamida 112 mingdan ziyod qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish imkoniyati
mavjud ekanligi aniqlangan.
World Travel & Tourism Council tashkilotining ma’lumotiga ko‘ra, 2019
yilda O‘zbekistonning turizm va unga yondosh sohalarda (transport, ovqatlanish,
xizmat ko‘rsatish v.b.) band bo‘lganlar, umumiy bandlikning 5,3 foizini tashkil
qilgan va sohada 680,5 ming nafar mutaxassislar ish bilan ta’minlangan 7
.
7
Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya» 2010 – 263 b.
17

II BOB TURISTIK XIZMATLARNING HAYOTIYLIK DAVRI
2.1 Turist ik mahsulot v a uning hay ot iy dav ri
Turistik mahsulot va uning hayotiy sikli — inson hayoti faoliyatining
murakkab ijtimoiy jarayonlari va ko‘p qirrali turi. Turistik faoliyatni, bir
tomondan, turizm tashkilotchilari (turoperator va turistik agentlar hamda
ishtirokchilar)ning iste’mol qiladigan mahsulotni — turistik mahsulotni shakllan-
tirish bilan bog‘liq faoliyati, ikkinchi tomondan esa, bu mahsulotni iste’mol
qiladigan turistlar faoliyati sifatida ko‘rish mumkin. Bunda davlat soliqlarni
to‘plash uchun o‘z manfaatlari yo‘lida harakat qiladi. Turistik mahsulot turistik
taklif va turning asosi bo‘ladi. Turistik mahsulotning asosiy manbalari bu
destinatsiyaning turistik resurslari Turistik mahsulot — turizm jarayonida va
maqsadida turistning ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli bo‘lgan ikkita yoki
undan ko‘p bo‘lgan yakka yoki ko‘pgina maqsadga yo‘naltirilgan turistik
xizmatlar, ishlar va tovarlar yig‘indisi (turpaket yoki turistik xizmatlar paketi)dir.
Turistik mahsulot uni tashkil qiladigan uch tarkibiy qismdan iborat:
a) turistik xizmatlar (turizm tashkilotchilari xizmatlaridan — turoperator va
turistik agentlari, tashuvchilar xizmati, mehmondorchilik va ovqatlanish tizimining
xizmatlari, boshqa turistik xizmatlar qatoriga kiradigan xizmatlar)dir;
b) turistik xizmatlarni iste’mol qilish jarayoniga yo‘ldosh bo‘lgan ishlardan;
c) turda iste’mol qiladigan tovarlar hamda tur tashqarisida iste’mol
qilinadigan tovarlardan.
Turistik mahsulot barcha iste’molchilar uchun yagonalik belgilariga ega
bo‘lgan resurs unsurlarga, jumladan, resurs tarkiblari hamda turizm
infratuzilmasining obyektlari va tizimlariga asoslanadi.
Tarkibiy qismlari tabiiy tafsilotga ega bo‘lishi mumkin va ishlab chiqaruvchi
— iste’molchi ongidan tashqarida amal qilishi mumkin. Masalan, shimol yog‘dusi,
oq tunlar, tabiiy manzaralar va boshqalar. Turistik mahsulotning tarkibiy qismlari
faqat birgalikda amal qilishi mumkin. SHunday rivojlangan infratuzilma bo‘lishi
shart: aloqa qilish yo‘llari, kommunal va maishiy xizmatlar tizimi, savdo.
18

Unsurlarning bu o‘zaro aloqasi seziladigan yoki sezilmas bo‘lishi mumkin, ammo
doimo va har qanday yakka unsur boshqa manbalarning mahsulotlari unsurlariga
tayangan holda yashaydi. Salohiyatli turistik xossalarning rivojiga qat’iy shart
bo‘lib, turistlarning resurs yoki resurs manbasiga etib kelishi hisoblanadi. Agar etib
kelish sharoiti yoki boshqa zaruriy, yetarli sharoitlar bo‘lmasa, resurs yoki obyekt
salohiyatli turistik mahsulot bo‘la olmaydi. Demak, bu mahsulotga turizm
maqsadida sababli talab bo‘lishi zarur.
Turistik mahsulotni yaratuvchi korxonaning bozor imkoniyatlarini aniqlash
uchun uning hayotiy siklini tadqiqot qilish bo‘yicha marketing faoliyati tajribasi
foydali bo‘lar edi.
Tovarlarning hayot sikli tamoyillari shundan kelib chiqadiki, yuqori ist’emol
xususiyatlarga ega bo‘lgan har qanday tovar vaqti kelib bozordan yangi, yanada
takomillashgan tovar bilan siqib chiqariladi. Faqat ehtiyojlar doimiy bo‘ladi, ularni
qondirish vositalari esa o‘zgaradi. Bozorda taklif etilgan tovar o‘z haridorlarni
ma’lum vaqt ichida topib, hayot sikliga ega bo‘ladi.
Turistik mahsulot o‘z rivojlanishida sotish va foyda hajmining
egiluvchanligi
bilan tavsiflanadigan bir qator ketma-ket bosqichlarni o‘tadi.
Mahsulotning bozorga kirib borish fursati bo‘lib, uning turistik korxona
tomonidan birinchi marta taklif etilgani hisoblanadi. Bu bosqichning asosiy tavsifi
bo‘lib, mahsulotning asta-sekin sotilishi va natijasi foydaning umuman yo‘qligi
yoki
past darajada bo‘lishi. Odatdagidek, firmaning xodimlari yangi mahsulotdan
foydalanishda ancha qiyinchiliklarga duch keladi, bozor infratuzilmasi esa,
tanlangan mijozlar xohishiga moslasha olmaydi. Ichki tatbiq etish davomida
marketingga ko‘p mablag‘‘lar to‘g‘ri keladi, chunki mahsulot ma’lumot yaratish
uchun juda ko‘p harakat kerak bo‘ladi.
SHu bilan birga, firma uchun bu bosqichda afzallik ham mavjud, ya’ni
umuman raqobat yo‘qligi. Mahsulotning bozorga kirib borish bosqichi uzoq vaqt
cho‘zilishi mumkin va mahsulot sifati, uning iste’molchi ehtiyojlariga mos kelishi,
19

marketing tanlangan strategiyasining to‘g‘riligi va uni ruyobga chiqarish ketma-
ketligi bilan aniqlanadi. O‘sish bosqichi sotish hajmining tez o‘sishi va foyda
ko‘payishi bilan tavsiflanadi. Marketing harajatlari juda yuqori bo‘lsa ularning
umumiy harajatlarda ulushi o‘z-o‘zidan pasayadi.
O‘sish bosqichi raqobatning sezilarli kuchayishi bilan bog‘liq. Turistik
korxonaning marketing harakatlari esa iste’molchilarda mahsulot sifati va
bozorning
kelgusida kengayishiga ishonch hosil qilishni shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi.
Bu
bosqichning asosiy tavsifi shundaki, boshqalarga nisbatan, bu mahsulotni
rivojlantirishga oldindan harakat qilgan firmalar raqiblardan ustun bo‘ladi. Ammo
bu holat ularni turistik mahsulotni yanada takomillashtiruvchi harakatlardan ozod
qilmaydi. Gap shundaki, «Kechikkan» korxonalar tadbiq etilayotgan mahsulotning
sifatini har tomonlama yaxshilashga va uni yanada rivojlantirishga, etakchilarni
orqada qoldirishga harakat qiladi.
O‘sish bosqichida turistik korxona mahsulot sotish doirasini kengaytirishga
va bozorning yangi segmentlarga kirishga harakat qiladi. Bu foydani yanada
oshirishga va yangi mijozlarni ko‘proq jalb qilishga imkon beradi. Demak, o‘sish
bosqichi firma uchun foydalidir, uni uzaytirish esa marketingning muhim
vazifasidir.
Etuklik bosqichi sotish o‘sishining sekinlashuvi va barqarorligi bilan
tavsiflanadi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘lishi mumkin:
- mijozlar ehtiyojlarining o‘zgarishi;
- bozorga yangi, yanada takomillashgan mahsulotlarning kirib kelishi;
- raqobat kuchayishi;
- mahsulot firma uchun yetarli darajada rentabellik bo‘lmaydi, chunki
mablag‘‘ yanada samarali joylashtirish uchun yangi imkoniyatlar paydo
bo‘ladi.
Bu bosqichda iste’molchilarning doirasi kengaymaydi, lekin ayrim paytlarda
ularning soni ko‘payishi mumkin. Bu holat daromadlari olgan yoki valyutalar
20

ma’qul nisbatidan foydalanganlarning hisobidan ro‘y berishi mumkin. Bundan
tashqari, bu bosqichda ko‘pgina hollarda taklif etiladigan mahsulotdan (masalan,
yana xudi o‘sha mamlakatga sayr uyushtirish) foydalanishga undaydigan «Sodiqlik
his-tuyg‘ulari» aniq namoyon bo‘ladi.
Etuklik bosqichida oladigan foyda yetarli darajada yuqori bo‘lsa, ham sekin
pasayaboshlaydi. Turistik korxona, o‘sish bosqichidagi kabi, etuklik bosqichining
uzayishiga qiziqadi. Bu bosqichda firmaning asosiy harakatlari o‘z bozor ulushini
saqlashga, mahsulotni takomillashtirish orqali uning iste’molni oshirish, marketing
majmuasini o‘zgartirish hamda uni bozorda boshqacha joylashtirishga
yo‘naltirilgan
bo‘ladi. Agar bu holat amalga oshirilmasa, mahsulot o‘z o‘rnini bozorda yo‘qotishi
va pasayish bosqichiga o‘tib ketishi mumkin 8
.
Pasayish bosqichi turistik sohasining mahsulotga tuyinganligini aks ettiradi.
Sotish hajmining barqaror kamayishi va olinadigan foyda miqdorining pasayishi
(ehtimol, eng pastki nuqtagacha) ro‘y beradi. Turistik mahsulotning pasayish
bosqichiga o‘tishi bir qator sabablarga asoslanadi. Birinchidan, bozorda yangi
mahsulotlarning paydo bo‘lishi. Ikkinchidan, ma’lum bir mahsulotga oldindan
bo‘lgan ehtiyojning yo‘q bo‘lishi. Masalan, turizmda va dam olishda cho‘milishni
afzal ko‘rganlar o‘z qiziqishlarni o‘zgartiradi (dengizda cho‘milishlar va madaniy
obyektlarni tomosha qilish sohasida), endi ularni ekzotika qiziqtira boshlaydi
(Karib
orollari, SHarqiy Afrika, Hind okeanining orollari). Bu bosqich ancha chuzilishi
mumkin. Raqiblarning ta’siri pasayishi natijasida turistik korxona marketingga
yuqori harajat sarflash zarurati yo‘q bo‘ladi, ayrim holatlarda esa narxni oshirishga
imkon beradi. Ammo bu mahsulot korxonaga ko‘p foyda keltiradi deb aytib
bo‘lmaydi, chunki susayish bosqichida sotish hajmi juda past bo‘ladi. Buning
uchun mahsulotni takomillashtirish va moslashtirish hamda sotishni rivojlantirish
bo‘yicha siyosat to‘g‘ri yuritilsa, u yangi talablarga javob berish mumkin. SHu
8
Tuxliev I.S., Raximov Z.O. Turizm xizmatlar bozori. O quv qo llanma. –Samarqand: SamISI, 2020, 280 bet.ʻ ʻ
21

jumladan, talabni jonlashtirish bo‘yicha mutanosib siyosat ayrim dam olish zona
va bazalariga ikkinchi hayot bag‘ishlaydi.
SHunday qilib, bir necha yil davomida kam foyda keltiradigan mahsulotlar
hamda bozorda obruga sazovar bo‘lgan, ammo ularning sotuvini jonlashtirish
uchun
imidjini o‘zgartirish kerak bo‘lgan mahsulotlarni sinchiklab tahlil qilish kerak.
Fransiyadagi turizm bo‘yicha Oliy kengash belgilanganidek, bu mahsulotlar
«kuchga kiradi» va ancha uzoq muddatda ahamiyatli bo‘lib qoladi (masalan,
madaniyat sohasidagi sinovdan o‘tgan xizmatlar, festivallar, ekologiya va qishloq
turizmi, sport o‘yinlari) Bundan tashqari, talabning o‘zgarishiga binoan turistik
korxonalarning ixtisosligi ham rivojlanadi. Asosiy mahsulotlar faqat o‘ziga xos
xususiyatlar bilan va o‘rnini bosuvchi mahsulotlar bilan ajralib turadi. Bunga
binoan mahsus mijozlarni o‘ziga tobe etish oson bo‘ladi. Demak, turistik
mahsulotning hayotiy sikli uch yirik muammo vujudga kelishini bildiradi.
Birinchidan, firma susayish bosqichida bo‘lgan mahsulotlar o‘rniga o‘z vaqtida
yangi mahsulotlarni topishi kerak (yangilik yaratish muammosi).
Ikkinchidan, firma hayot siklining har bir bosqichida mavjud bo‘lgan
mahsulotlar bilan ishni samarali tashkillashtirishi kerak (turistik mahsulot hayot
sikli
bosqichlariga bo‘lgan strategik yondashuv muammosi). Uchinchidan, yetarli
darajada muhim masala, bu hayot siklining har bir bosqichlariga tegishli nuqtai
nazaridan firma taklif etadigan mahsulotlar tuzilishini optimallashtirishga
qaratilgan bo‘ladi.
22

2.2 Turist ik mahsulot ning ishlab chiqarilishi
Turizm va turistik faoliyati — inson faoliyatining murakkab ijtimoiy
jarayonlari va ko‘p qirrali turlari. Turistik faoliyatni turizm tashkilotchilari
(turoperator va turagent hamda barcha ishtirokchilar)ning iste’mol mahsulotni —
turistik mahsulotni shakllantirish bo‘yicha faoliyatni, bir tomondan, va ikkinchi
tomondan, bu mahsulotni iste’mol qiladigan turistlar faoliyati sifatida ko‘rib
chiqish mumkin. Bunda davlat soliqlarni yig‘ishda o‘z manfaatlarni hushyorlik
bilan ta’minlaydi. Turistik mahsulot turistik taklif va turning asosi bo‘ladi.
Turistik faoliyatni muvaffaqiyatli yuritish uchun firmalar o‘z sa’y-harakatlarni
sovurish maqsadida muvofiq emas, balki turistik mahsulotni ist’emolchilarga
o‘tkazib berishi shart. Turistik firmalar, boshqaruv va turizm organlari,
mehmonxonalar va boshqa joylashtiruv vositachi korxonalar, transport
korxonalari, o‘yin-tomosha vositalari, shuningdek, sayohat xizmatlari va tarjimon-
gidlar xizmatlari faoliyatlarini o‘zaro mujassamlashtiriladi.
Barcha turistik biznes korxonalarning asosiy faoliyati xizmat ko‘rsatish
faoliyatini birlashtirish xizmat ko‘rsatish deganda, aholi tarkibini qoniqtiradigan
foydali faoliyat sifatida mavjud, o‘ziga xos harid qiymati tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasida ko‘rsatilgan barcha xizmat turlariga davlat
tomonidan iste’molchilarning sog‘lig‘i va hayot xavfsizligini ta’minlashga talablar
ishlab chiqilgan. Ushbu talablar davlat standartlarida aks etgan va ularga rioya
qilish
turistik biznes korxonalari uchun moyildir.
Turistik biznes korxonalari quyidagilarni amalga oshiradi:
1. Asosiy ishlab chiqarish faoliyati;
2. Savdo-sotiq faoliyati bu boshqa korxonadan olingan mahsulot va xizmat
ko‘rsatish savdosida namoyon bo‘ladi;
Savdo sotiq faoliyati:
a) ko‘tara (ulgurji) savdo (yuridik shaxslar o‘rtasida);
b) chakana savdo (yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida);
24

3. Vositachilik faoliyati — turistik biznes korxonalari tomonidan o‘ziga
tegishli bo‘lmagan xizmat ko‘rsatish va mahsulot savdosida aks etadi.
Turistik biznes korxonalari ishlashi uchun umumiy sharti bu faoliyatning
alohida turlariga litsenziya olishdir.
Litsenziyasiz faoliyat turi bu shartni bajarmagan bo‘ladi va qonun bo‘yicha
bu faoliyat noqonuniy hisoblanadi. Barcha turistik korxonalari haridorlar bilan
pulsiz va naqd pullik hisob-kitobni amalga oshiradi va qonunda belgilangan hisob-
kitob tartiblariga to‘la rioya qilishi shart.
Ko‘pgina firmalarning maqsadi foyda olish va uzoq davom etadigan biznes
hisoblanadi. Bu maqsadga erishish uchun kompaniyalar salohiyatli haridorlarni
qondiradigan va shu bilan biznesni kengaytirishga ta’sir etadigan tovar yoki
xizmatni yaratishlari kerak. Mahsulotni rejalashtirish bu foydali va uzoq davom
etuvchi biznesni rivojlantirishning muhim tarkibiy qismi. Odatda, uni «besh
qoidaga
bo‘ysunish», ya’ni to‘g‘ri mahsulot yaratish, uni to‘g‘ri joyga yetkazish, to‘g‘ri
vaqtga, to‘g‘ri narxda va kerakli (to‘g‘ri) miqdorda rejalashtirish, deb ataydilar.
Iste’molchi uchun mahsulot — bu xizmatlarning moddiy tarkibiy qismlari va
xizmatlari yig‘indisi emas, balki undan ko‘p bo‘lgan narsadir. Bu nafliklar, moddiy
va nomoddiy qimmatliklar yig‘indisi. Demak, mahsulotni iste’molchilar uni
qanday
ko‘rmoqchi bo‘lsa, shunday rejalashtirish kerak. To‘g‘ri mahsulot (tovar yoki
xizmat)ni yaratish oson masala emas. CHunki haridorlarning ehtiyojlari, talablari
va
xohishlari doimo o‘zgaradi. Raqobat kuchlari mahsulotning hayotiy sikliga ta’sir
qiladi, ya’ni hayot siklining ma’lum bosqichida muvaffaqiyatga qozongan
mahsulotlar, keyinchalik pasayish bosqichiga kiradi yoki yo‘q bo‘ladi.
Odamlarning turmush tarzi va texnologik o‘zgarishlar tez rivojlanishi uchun
ayrim tovar-xizmatlarning hayot sikli qisqaradi. Buning uchun mahsulot hayotiy
sikli konsepsiyasi (tamoyillari) strategik rejalashtirishda muhim rol o‘ynaydi va
25

mahsulot hayot siklining har bir bosqichi marketing uchun aniq vazifalarni
yaratadi.
Bir necha o‘n yillar oldin ko‘pgina katta kompaniyalarda rejalashtirishga
yondashuv tasodifiy holat hisoblanar edi. O‘shanda hamma ish ko‘ngildagidek
ketayotgan bir vaqtda, aniq maqsadlar to‘g‘risida o‘z tinchini buzishmaydi.
Bundan
tashqari, ular ayrim hollardagina muvaffaqiyatga erishish uchun harakatlanish
grafigi va marshrutlarini aniqlashga urinadilar.
Bugungi kunda vaziyat birmuncha o‘zgardi. Muvaffaqiyat sari borayotgan
topmenejerlar o‘zlarini firma ichidagi rejalashtirish konsepsiyasiga bag‘ishlaydi.
Ular endi biznesni hayotiy muhim bo‘lgan sohalarini rejalashtirishsiz o‘z
harakatlarni amalga oshirishmaydi, ya’ni turistik mahsulot, marketing, mehnat
resurslari, moliya va hatto jamiyat bilan aloqalarni ham rejalashtirish maqsadga
muvofiqligini anglaydilar. Top-menejerlar turistik tashkilotlarni hayotiy yo‘lini
rejalashtira borib, barcha imkoniyatlarni ishga solishmoqda.
Bugungi kunda bizga nisbatan G‘arbdagi turistik faoliyatning ko‘pgina
sohalarida rejalashtirishga yondashuv hayratlanarli darajada keng tarqalgandir.
Ular
foydani rejalashtirishni kamrab oluvchi g‘oya ekanligini hamda bu tabiiy holat
ekanligini ta’kidlashadi. Lekin foydani rejalashtirish o‘z vazifasini bajarishi
mumkin hamda ba’zi kompaniyalarda mohirlik bilan amalga oshiriladi.
Nima uchun foydani rejalashtirish shunday muvaffaqiyatlarga qodir
ekanligini, ko‘pginpa kompaniyalar hali tushunishmaydi. Bunga javob bo‘lib,
turistik tashkilotlarda foydani rejalashtirish bo‘yicha harakatlarga to‘siqlarni
yaratuvchi to‘rtta asosiy noto‘g‘ri fikrlash orqali javob berish mumkin:
¾ foydani rejalashtirish noreal hisoblanadi;
¾ bu — ish faqatgina shtatdagi xodimlar ishi;
¾ bu — bevosita menejerlarga tegishli emas;
¾ bu — haqiqatda xodimlarning asosiy funksiyasida qo‘llanilmaydi.
26

YUqoridagi xatoliklarni har biri qandaydir ma’noda haqiqat kasb etadi, lekin
ularni har biri foydani rejalashtirish uchun qilingan barcha harakatlarni to‘xtatib
qo‘yishi mumkin. Ularni aniqlab, bartaraf qilinsa, foydani rejalashtirish
muvaffaqiyat uchun real zamin yaratiladi 9
.
YAnada aniqroq yo‘nalish olish uchun ishonchsizlikni bartaraf qilish yoki
hatto kompaniyani avvalgi siyosatini o‘zgartirish uchun quyidagi savollarga aniq
javob berishga ehtiyoj seziladi:
- firmaning tashkil topganidan to hozirgi vaqtgacha har bir turistik yo‘nalish
bo‘yicha sotish yiliga necha foizga oshadi?
- taklif qilinayotgan turistik mahsulot qanday tarzda o‘zgartirilishi mumkin?
- yangi turdagi turistik mahsulotni ishlab chiqish hisobidan foydaning
qancha
qismini olish rejalashtirilmoqda?
Tabiiyki, istiqbolli rejalashtirishda shaxsiy kuchga va kompaniyaning
kuchsiz
tomoniga alohida e’tibor berish talab etiladi.
Kompaniyalar biznes sohasida o‘z mavqeini SWOT tahlil usuli asosida
baholash lozim, ya’ni o‘z faoliyatini amalga oshirishda raqobatchilar oldidagi
afzalliklar hamda qaerda uning raqiblari sof afzallikka ega ekanligi tahlil qilinadi:
Firmaning kuchli tomonlari:
1. Zaruriy moliyaviy resurslarning mavjudligi.
2. Tajribali (malakali) raqobat kurashining yuritish ko‘nikmasi.
3. Tan olingan yo‘lboshchilik maqomi.
4. Masshtabni texnologik va marketing samarasidan to‘liq foydalanish.
5. SHaxsiy texnologiyalar va standartlarning mavjudligi.
6. Nisbatan past harajatlar.
7. Samarali reklama.
8. Ishonchli va malakaviy tajribali menejment.
9
Tuxliev I.S., A.B.Bektemirov, Z.I.Usmanova. Turizmda strategik marketing. O‘quv qo‘llanma. – S.: SamISI, 2010
y.- 144 b .
27

9. Saamarli ishlab chiqarish quvvatlari.
10. Iste’mol bozorida firma xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi.
Firmaning kuchsiz tomonlari :
1. Aniq strategiyaning mavjud emasligi.
2. Eskirgan ishlab chiqarish quvvatlari.
3. Foyda olishning pastligi.
4. Korxona ishchi xodimlarida bilim va tajriba, ko‘nikmaning mavjud
emasligi.
5. Turli bo‘limlar orasidagi korporativ madaniyat va elementlar o‘rtasidagi
ziddiyatlar.
6. Ilmiy-tadqiqot ishlanmalarida orqada qolishlik.
7. Mahsulotning tor liniyasi.
8. Bozorda firmaning past nufuzi.
9. Sotishning kuchsiz kanallari.
10. Raqobatchilarga nisbatan ishlab chiqarish harajatlarining yuqoriligi.
11. Moliyaviy va moddiy resurslarning mavjud emasligi.
Firma imkoniyatlari:
1. Iste’molchilarni qo‘shimcha guruhlarga xizmat ko‘rsatishi, yangi
bozorga chiqishi, mahsulot liniyasini kengaytirishi.
2. Xizmatlar diversifikatsiyasi, vertikal va gorizontal integratsiya.
3. Savdo to‘siqlarining yo‘qligi.
4. Raqobatchilarning xayrixohligi.
5. Bozor o‘sish sur’atining ortishi.
Firmaga solinadigan tahdidlar:
1. Kuchli raqibning bozorga kirib kelishi.
2. O‘rnini bosuvchi tovarlar sotilishining o‘sishi.
3. Bozorda o‘sish sur’atining tushib ketishi.
4. Valyuta kursi o‘sishining salbiy ta’siri.
5. Ma’lum guruhlar manfaatlarini himoyalash.
6. Iqtisodiyotdagi turg‘unlik.
28

7. Iste’molchilar xohish-istagining o‘zgarishi.

29

2.3 Turistik mahsulotni rejalashtirish
O‘z imkoniyatlarini rejalashtiruvchi kompaniyalar foydani ko‘paytirish
modeli quyidagi savollarga aniq javob berishni talab etadi:
- muqobil strategiyalardan qaysi biri investitsiyalardan yanada ko‘proq
foyda
keltiradi?
- sotish narxining o‘zgarishi, bozor segmentatsiyasi, mahsulot assortimenti
va
siljitish usulining o‘zgarishi foydada qanday ta’sir ko‘rsatadi?
- foydani marketing siyosati va turli boshqaruv usullariga qanday mumkin
bo‘lgan bog‘liqligi mavjud?
- agar kompaniya o‘z yondashuvini qayta ko‘rib chiqsa va ko‘rib chiqish
darajasini o‘zgartirsa, foydaning qanday darajasi ta’minlanadi?
- xizmatlarning turli ko‘rinishlarini joriy qilishdan qanday samara olish
mumkin?
Bunday savollar har bir jumladan, turistik kompaniyalar oldida ham
ko‘ndalang bo‘lib turadi. Lekin ba’zi holatlarda javoblar boshqalarga nisbatan
ancha
murakkabroq tuyiladi. YAngi axborot texnologiyalari istalgan rejalashtirish
muammosiga xos bo‘lgan noaniqlikni bartaraf etishga va maqsadli, miqdoriy
asosda
mumkin bo‘lgan strategiyalarni baholashga imkoniyat yaratadi.
Rejalashtirishda ishtirok etish muammosi . Amaldagi ishontirishlar, ya’ni
foydani rejalashtirish faqatgina shtatdagi ekspertlar vazifasiga kiradi, deyish bu —
ko‘pgina kompaniyalardagi ikkinchi xatolik hisoblanadi.
Quyidagi izohlarni ko‘rib chiqamiz:
a) «Bizning rejalashtirishimizning asosiy qismini amalga oshiruvchi
maxsus bo‘limimiz faoliyat ko‘rsatadi».
b) «Bu muammo mening nuqtai nazarimda bevosita menejer bajaradigan
vazifadir. Men uzoq muddatli rejalashtirishni amalga oshirish imkoniyatiga va
30

vaqtiga ega emasman. Bizning shtatdagi xodimlar bu ish bilan shug‘ullanadi,
istalgan vaziyatda bu ularning vazifasi va ishidir».
Shtatdagi mutaxassislar, albatta, rejalashtirish uchun zarur bo‘lgan
ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Lekin foydani
rejalashtirish mazmunsiz bo‘lib qoladi, agarda foydani natijasi uchun bevosita
menejerlar javob bermasa va rejalashtirishda ular tamoman rol o‘ynamasa.
Bevosita
menejerlar nafaqat rejalar ishlab chiqarishda ishtirok etishi, balki ularning asosida
o‘z muvaffaqiyatlariga erishishga qaratilgan shaxsiy rejasi sifatida qarashlari zarur.
Rejalashtirish uchun asosiy javobgarlik bevosita menejerlar zimmasiga
yuklanishi kerak. Lekin rejalashtirish nafaqat bevosita ularning ishi bo‘lib
hisoblanadi. Bevosita menejerlar ishchi-xodimlar yordamiga ehtiyoj sezadilar. SHu
bilan birga xodimlar taqdim etadigan axborotlar asosan faqatgina turistik
mahsulotni
joriy qilishga tegishli bo‘ladi. SHu sababli u bevosita rejalashtirishning o‘rnini
hech
qachon bosa olmaydi.
Xizmatni loyihalashtirish asosi bo‘lib, uning og‘zaki modeli (yoki qisqacha
tafsiloti) — buyurtmachi bilan kelishilgan va xizmat-larni bajaruvchining
imkoniyatlarini hisobga olgan, xizmatlar bozorini tadqiqlash natijasida aniqlangan
talablar majmuasi hisoblanadi.
Xizmatlar tafsilotlari xizmatning munosib turiga o‘rnatilgan davlat standarti
talablaridan past bo‘lmasligi kerak. Loyihaga xizmatning xavfsizligini ta’minlash,
xizmatlar iste’molchilari va ularning mulki, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar va
atrofmuhit uchun xavf-xatarni imkon boricha kamaytirish talablari kiritilgan
bo‘lishi
kerak.
Turistlarga xizmat ko‘rsatishning har bir turiga talablarni ifodalaydigan
hujjatlar quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak:
- turistlarga xizmat ko‘rsatish jarayonlarning tafsilotlari;
31

- xizmat ko‘rsatishning shartnomaviy ta’minoti;
- turistlarga xizmat ko‘rsatish kafolatlari;
- rekreatsion resurslar egalari, sanitariya-epidemiologik nazorati organlari,
yong‘in xavfsizligi nazorati va boshq. bilan kelishuvlar.
Turistlarga xizmat ko‘rsatish jarayoniga qo‘yilgan aniq talablar amaldagi
me’yoriy hujjatlar talablaridan past bo‘lmasligi kerak.
Turistlarga xizmat ko‘rsatish jarayonini loyihalashtirish xizmatni taqdim
etishning ayrim bosqichlari va ularning har biri uchun texnologik haritalar
majburiy
holda tuzish bilan amalga oshiriladi. Turistik xizmatni loyihalashtirish natijasi
bo‘lib, texnologik hujjatlar (texnologik haritalar, qo‘llanmalar, qoidalar,
cheklanmalar va boshq.) bo‘ladi.
«Turistik sayohat» kabi xizmatni loyihalashtirish ikki bosqichdan iborat
bo‘ladi:
1) «turistik sayohat» xizmatiga kiritiladigan har bir turni turistlarga xizmat
ko‘rsatish dasturiga mos ravishda loyihalashtirish;
2) «turistik sayohat» xizmatini butunligicha loyihalashtirish.
Turist talablariga binoan xizmatni loyihalashtirishda korxona-xizmat
bajaruvchining imkoniyatlarini hisobga olish zarur.
«Turistik sayohat» xizmatining qisqacha bayoni aholi talablari va to‘lov
qobiliyatini, turistik sayohatlar turlariga bo‘lgan talab hamda aniq tumanda
rekreatsion resurslar imkoniyatlarini o‘rganish asosida tuziladi. U turistlarga
xizmat
ko‘rsatish dasturining loyihasida aniq ko‘rinish beradi. Xizmat ko‘rsatish dasturini
ishlab chiqishda quyidagilar aniqlanadi:
- sayohat yo‘nalishi;
- turistik korxonalari — xizmatlar bajaruvchilarning ro‘yxati;
- har bir korxona — xizmatlar bajaruvchilarning taqdim etadigan
xizmatlar ro‘yxati;
- ekskursiya va diqqatga sazovor obyektlarning tarkibi;
32

- turistik sayohat va aylanishlarning ro‘yxati;
- bo‘sh vaqtni o‘tkazish tadbirlar majmuasi:
- yo‘nalishning har bir to‘xtash joyida saqlash muddati:
- sayohatda ishtirok etuvchi turistlar soni:
- ichki tashish transport turlari:
- gid, sayohatga boshlovchi, chet el vakillari, yo‘riqchi, tarjimon hamda
ularni tayyorlashga bo‘lgan ehtiyoj;
- transport vositalarining zaruriy miqdori;
- reklama, axborot materiallarni tayyorlash tartibi, turistik
yo‘llanmalarning ma’lumot varaqlari uchun sayohatning bayon shakli va ular
miqdori.
Turni loyihalashtirish natijasi quyidagilarning to‘g‘ri mazmuni bo‘ladi:
a) turistik sayohatning texnologik haritasining;
b) korxona — xizmatlarni etkazuvchining band etish jadvalining;
v) turistik yo‘llanmasi axborot varaqasining;
g) turistlarga xizmat ko‘rsatish dasturlarining.
Majburiy talablar — hayot va salomatlik xavfsizligi, turistlar mulkining
saqlanuvchanligi, atrof-muhitni asrash.
Tavsiya etiladigan talablar — xizmatga javob berishi, bajarishning aniqligi
va muddatligi, xizmat ko‘rsatuvchilarning to‘liqligi va mantihi, qulayligi,
nafosatligi. Tavsiya etiladigan turistik xizmatlar qo‘shimcha qulayliklar,
xizmatlarning jozibadorligi va obro‘sini ko‘zda tutadigan talablarga mos kelishi
kerak. Xizmatga javob berishi. Turistik xizmatlar turistlar xohishiga va jismoniy
imkoniyatlariga javob berishi kerak.
Aniq va o‘z vaqtida bajarilishi . Iste’molchiga tavsiya etiladigan turistik
xizmatlar o‘zining hajmi, muddati va xizmat ko‘rsatish sharoitlari bilan
yo‘llanmada, chiptada va kvitansiyada ko‘rsatilgan talablarga mos kelishi kerak.
To‘liqligi . Turistik xizmatlarni tavsiya etilishi faqat asosiy, balki qo‘shimcha
xizmatlar (maishiy, aloqa, savdo va h.k.) olishni va ular orqali iste’molchilarning
hayotini ta’minlaydigan sharoitlarni yaratishga imkoniyat berishi kerak.
33

Xizmat ko‘rsatuvchilarning mantiqligi . Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar xulqi,
axloq me’yorlariga javob berishi kerak. Iste’mol-chiga nisbatan hurmatli, do‘stona
munosabatda, chiqishimli bo‘lish.
Qulaylik . Turistik xizmatlar iste’molchilar uchun yaratilgan xizmat
ko‘rsatishning qulay sharoitlarda (xonalarning ma’qul joylashuvi, ularni oqilona
tarzda jihozlash, bezatish, ta’minlash va h.k.) tavsiya etilishi kerak.
Nafosat . Turistik korxona binolari, hududning badiiy yechimlari, yo‘nalishning
tevarak-atrofini tashkil etish, xizmat xonalarda interer bezatilishi majmuali kamol
topishga va me’morchilik butunlik talablariga mos kelishi kerak. Xizmat
ko‘rsatuvchi xodimlarning tashqi ko‘rinishi va nutq madaniyati nafosat talablariga
javob berishi kerak.
Ergonomiklik . Xizmat ko‘rsatishning davomiyligi, turistik va ekskursiya
yo‘nalishlarning uzunligi va murakkabligi, turistlarga taklif etiladigan aslaha va
moslamalar, ishlatiladigan transport vositalari, mebel va boshqa ta’minlash
buyumlari turistlarning fiziologik va psixologik imkoniyatlariga mos kelishi lozim.
Turizmda xizmatlarni loyihalashtirishda turistlarga xizmat ko‘rsatish sifatini
nazorat qilish usullarini nazarga olish darkor.
Sifat nazoratini loyihalashtirish quyidagilardan iborat bo‘ladi:
- xizmat ko‘rsatish jarayonida xizmatlar tafsilotlariga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadigan muhim paytlarni aniqlash;
- xxizmatlar tafsilotlarini to‘g‘rilash usullarini aniqlash;
xnazorat qilinadigan tafsilotlarni baholash usullarini aniqlash.
- Nazorat usullari bo‘lishi mumkin: ustama (yo‘nalishlarni va
obyektlarni ko‘rish);
- tahliliy (hujjatlar tahlili); sotsiologik (turistlar va xodimlarni so‘rash)
va
boshqalar 10
.
10
Tuxliev I.S., A.B.Bektemirov, Z.I.Usmanova. Turizmda strategik marketing. O‘quv qo‘llanma. – S.: SamISI, 2010
y.- 144 b
34

Xizmatni loyihalashtirishda yakuniy bosqich bo‘lib, nomuvofiqlarni aniqlash
va ularni o‘z vaqtida yo‘q qilishga qaratilgan loyihaning tahlili hisoblanadi. U
turistik korxonaning muvofiq vazifalarni bajaruvchi bo‘limlar bilan amalga
oshiriladi.
Loyihani tahlil qilish natijasi — turistik korxona texnologik hujjatlarning
to‘g‘ri mazmuni.
Loyihalashtirilgan turistik xizmatlar va turistlarga xizmat ko‘rsatish
hujjatlarni turistik korxona rahbari buyurtmachi bilan kelishilgan holda tasdiqlaydi.
Loyihani o‘zgartirilishi asoslangan holdagina buyurtmachi bilan kelishib turistik
korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
35

XULOSA
Ushbu kurs ishida turistik mahsulotning hayotiylik davri chuqur tahlil
qilindi. Tadqiqot davomida turistik mahsulotning hayotiylik davrining asosiy
bosqichlari: kirish, o‘sish, yetuklik va tanazzul bosqichlari o‘rganildi. Har bir
bosqichning xususiyatlari, turistik mahsulotni boshqarish strategiyalari va ushbu
bosqichlarda yuzaga keladigan muammolar tahlil qilindi.
Turistik mahsulotning hayotiylik davri modeli turizm sohasidagi
mahsulotlarni samarali boshqarish va rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu model
yordamida turistik tashkilotlar mahsulotning qaysi bosqichda ekanligini aniqlab,
unga mos marketing strategiyalarini ishlab chiqishlari mumkin. Kirish bosqichida
mahsulotni tanitishga e’tibor qaratiladi, o‘sish bosqichida esa talabni oshirish
maqsad qilinadi. Yetuklik bosqichida mahsulotni bozorda ushlab qolish
strategiyalari ishlab chiqiladi, tanazzul bosqichida esa mahsulotni qayta yangilash
yoki uni bozordan olib tashlash qarori qabul qilinadi.
Kurs ishi davomida turistik mahsulotlar uchun hayotiylik davrini
muvaffaqiyatli qo‘llash amaliyotlari o‘rganilib, sohadagi dolzarb misollar bilan
tahlil qilindi. Olingan bilimlar turistik kompaniyalarga o‘z mahsulotlarini bozorda
uzoq muddat saqlash va raqobatbardoshligini ta’minlashga yordam beradi.
Yakunda aytish mumkinki, turistik mahsulotning hayotiylik davrini chuqur
anglash va unga mos strategiyalarni ishlab chiqish turizm sohasidagi
muvaffaqiyatning asosiy omillaridan biridir. Mazkur kurs ishi ushbu jarayonlarni
nazariy va amaliy jihatdan yoritib berdi.
Turistik mahsulotning hayotiylik davri turizm sohasida bir qator muhim
afzalliklarni taqdim etadi:
1. Strategik rejalashtirishni osonlashtiradi:
• Turistik mahsulotning qaysi bosqichda ekanligini aniqlash orqali turistik
kompaniyalar o‘z strategiyalarini samarali rejalashtirishi mumkin.
• Misol: Kirish bosqichida marketing kampaniyalariga e’tibor qaratiladi,
yetuklik bosqichida esa raqobatni boshqarish muhim.
36

2. Marketing faoliyatini samarali boshqaradi:
• mahsulotning har bir bosqichiga mos marketing strategiyalarini ishlab
chiqishga yordam beradi.
• Misol: O‘sish bosqichida chegirmalar va aktsiyalar orqali talabni oshirish
mumkin.
3. Mahsulotning raqobatbardoshligini oshiradi:
• Mahsulotning hayotiylik davrini nazorat qilish orqali kompaniyalar uni
bozorda uzoq muddat saqlab qolish yo‘llarini aniqlaydi.
• Misol: Yetuklik bosqichida mahsulotni yangilash yoki xizmatni
diversifikatsiya qilish orqali raqobatbardoshlikni saqlash.
4. Moliyaviy resurslarni samarali taqsimlaydi:
• hayotiulik davri orqali har bir bosqichda moliyaviy resurslarni qanday
taqsimlash kerakligi aniqlanadi.
• Misol: Kirish bosqichida reklama va targ‘ibotga ko‘proq mablag‘
ajratiladi, tanazzul bosqichida esa xarajatlarni kamaytirish kerak.
5. Raqobat muhitini yaxshiroq tushunishga yordam beradi:
• hayotiylik davri yordamida turistik kompaniyalar o‘z raqobatchilarining
mahsulotlari qaysi bosqichda ekanligini tushunib, raqobat strategiyalarini
moslashtirishi mumkin.
6. Innovatsiyalarni rag‘batlantiradi:
• mahsulotning tanazzul bosqichiga o‘tishini oldini olish uchun yangi
mahsulotlar yoki xizmatlar yaratishga undaydi.
• Misol: Yangi ekskursiyalar yoki maxsus xizmatlar joriy etilishi mumkin.
7. Mijoz ehtiyojlarini chuqur tushunishga yordam beradi:
• Har bir bosqichda mijozlarning xatti-harakatlari va talablarini kuzatish
orqali kompaniyalar ularga yaxshiroq xizmat ko‘rsatishi mumkin.
Umuman olganda, turistik mahsulotning hayotiylik davri modeli turizm
sohasidagi kompaniyalarga o‘z mahsulotlarini samarali boshqarish, bozorda uzoq
muddat faoliyat olib borish va mijozlarga yuqori sifatli xizmat ko‘rsatishga yordam
beradi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.Mirzayev M.A., Aliyeva MT Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma.-T.:
O‘zbekiston faylafuslar jamiyati, 2011. Fayzieva SH. Razvitiya turizma v
Uzbekistan asosiy yo‘nalishlari. //Ekonomicheskiy vestnik Uzbekistan. № 3–4,
2004 yil.
2. Алиева , Г . И . Turizmning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni / Г . И .
Алиева . — Текст : непосредственный // Молодой ученый . — 2017. — № 24.1
(158.1). — С . 3-5. — URL:https://moluch.ru/archive/158/44595/ ( дата
обращения : 13.08.2022).
4. Z.I.Usmanova, M.T.Alimova, U.R.Matyakubov.Turizm marketingi.
Darslik.Samarqand.: “Stap-Sel” MCHJ.nasriyot matbaa bo‘limi. SamISI., 2022 y.
335b.
5. Komilova F.K. “Turizm marketingi”. O‘quv qo‘llanma. -T.:
“Uzinkomsentr”, 2003.
6. Komilova F.K. “Xalqaro turizm bozori”. o‘quv qo‘llanma. –T.: “TDIU”,
2001.
7. Ro‘ziev S.S. Turizm marketingi. –T.: «Avto-nashr bosmaxonasi», 2006 y
8. Tuxliev I.S., Abduxamidov S.A.Turizm: nazariya va amaliyot .Darslik
(Uchinchi nashr) –T.: «Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi», 2021.
424 bet.
9. Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish.
Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya» 2010 – 263 b.
10. Tuxliev I.S., A.B.Bektemirov, Z.I.Usmanova. Turizmda strategik
marketing. O‘quv qo‘llanma. – S.: SamISI, 2010 y.- 144 b.
11. Tuxliev I.S., Raximov Z.O. Turizm xizmatlar bozori. O quv qo llanma.ʻ ʻ
–
Samarqand: SamISI, 2020, 280 bet.
12.Tuxliev I.S. va bosh. Turizm atamalarining izohli lo‘g‘ati.-
Samarqand.SamISI.2021.252 bet
38

ILOVALAR
1-Ilova. Turistik mahsulotning hayotiylik sikli
1. Xorijiy sayyohlar oqimi
Yil Xorijiy sayyohlar soni (mln)
2020 1,4
2021 1,1
2022 3,6
2023 6,6
2024 5,7 (9 oylik)
2. Turizm xizmatlari eksporti
Yil Eksport hajmi (mlrd USD)
2018 1,04
2023 2,14
39

3. Turistlarning o‘rtacha xarajatlari
Yil O‘rtacha xarajat (USD)
2017 197
2023 400
2-Ilova. Turizm xizmatlari bo‘yicha statistik ma’lumotlar
40

TURIZM XIZMATLAR BOZORIDA TURISTIK MAHSULOTNING HAYOTIYLIK SIKLI.docx

Sotib olish