Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 1.4MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 17 Yanvar 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Geografiya

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

3 Sotish

Turizmning globallashish jarayonida davlatlar iqtisodiyotidagi o’rni

Sotib olish
MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. TURIZMNING GLOBALLASHISH JARAYONIDA DAVLATLAR IQTISODIYOTIDAGI O’RNI 1.1. Turizmning jahon iqtisodiyotidagi o'rni. Jahon turizmining rivojlanish tarixi …………………………………………………………………………7 1.2. Jahonning ayrim mintaqalarida xalqaro turizmning rivojlanish tendentsiyalari…………………………………………………………...…15 1.3. Turizmning turli shtatlar iqtisodiyotidagi o'rni……………………………18 II BOB TURIZMNI IQTISODIY RIVOJLANTIRISH. 2.1. Mintaqalar bo'yicha turizmning rivojlanishi……………………………….23 2.2. Jahon mamlakatlarida turizm industriyasining rivojlanish…………………..30 XULOSA………………………………………………………………………....36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..39 1 KIRISH. XX asr insoniyat hayoti va faoliyati tarzi tarovatining barcha sohalariga ulkan o‘zgarishlarni olib keldi. Bu o‘zgarishlar fan va ilmiy tadqiqotlar, texnikani rivojlantirish, yangi materiallar, texnologiyalar yaratish va ishlab chiqarishni boshqarish sohalarida yorqin namoyon bo‘ldi. Insonning o‘zi, ya’ni moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchi va shu bilan birga ularni iste’mol qiluvchi shaxsning o‘zi ham sifat jihatidan o‘zgarib bormoqda. Insonlarning falsafasi, dunyoqarashi, fikri - tafakkuri ham tubdan o‘zgarib bormoqda. O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng bozor munosabatlariga o‘ziga xos model orqali kirib bormoqda. Bozor munosabatlariga o‘tish ob’yektiv zaruriyat bo‘lishi bilan birga zamon talabi hamdir. Bozor iqtisodiyoti barcha imkoniyatga daxldor hodisa bo‘lib, jahon sivilizatsiyasining rivojlanish yo‘lida muqarrar bosib o‘tiladigan bosqichdir. Bozor iqtisodiyotining chinakkam oxirgi maqsadi, avvalo, insonga munosib yashash sharoitlarini yaratish va respublikani madaniyat va taraqqiyot cho‘qqilariga olib chiqishdir. Bozor munosabatlariga o‘tish qaror topib kelayotgan yangi davlatchilik uchun jamiki resurslardan foydalanishni, xalq xo‘jaligining farovon turmush kechirayotgan, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chishni ta’minlab beradigan qudratli iqtisodiy asos yaratib berishi kerak. Hozirgi vaqtda butun dunyoda, shuningdek O‘zbekistonda ham iqtisodiyotning noishlabchiqarish, xususan turizm sohasiga e’tibor tobora kuchayib bormoqda. Insonlar bo‘sh vaqtlarini samarali o‘tkazib, dam olishga, sog‘ligini tiklashga, dunyoni, xalqlarning urf - odatlari, qadriyatlarini bilishga intilmoqdalar. Bunday xizmatlarni turizm sohasi ko‘rsatadi. Insoniyat har doim o‘zining harakat doirasini o‘zgartirib, yangi yerlarni kashf qilishga intilgan. XX asrga kelib bunday intilishlar kuchaydi va turizm industriyasining rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Ayrim mamlakatlarda turizm sohasi juda ham barqaror rivojlanib bormoqda va ularning har yillik o‘sish sur’ati 8%-10% gacha boradi. Bu esa turizm sohasining qanchalik darajada mamlakatlar iqtisodiyoti tizimida hal 2 qiluvchi ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Shunisi qiziqki, turizm rivojlanishi natijasida transport, bozor infratuzilmasi, savdo-sotiq, oziq-ovqat tarmoqlari, qurilish, hunarmandchilik va boshqa xizmat ko‘rsatish tarmoqlari ham rivojlanib boradi. O‘zbekiston yangi XXI asrga shaxdam qadamlar bilan kirib keldi. XXI asr turizm va sayyohlik asri bo‘ladi deb bashorat qilinmoqda. XXI asrda turizm o‘zining salmoqli hissasi bilan respublika budjetida valyuta tushumini ta’minlaydi. Bunga respublikamizda har tomonlama imkoniyatlar va asoslar yetarli. Faqat zamonaviy turizmni rivojlantirish strategiyasini hayotga tatbiq etib, turizm sohasini yuqori pog‘onalarga ko‘tarish imkoniyatini yaratishimiz kerak. O‘zbekistonda turizm yangi soha hisoblanmaydi, bu soha qadimdan mavjud bo‘lgan, faqat bizning oldimizda turgan vazifa turizmni yangicha strategiya asosida rivojlantirish va istiqbolini belgilashdir. Turizm turistlarga xizmat ko‘rsatishga aloqador bo‘lgan tarmoqlarni qamrab oluvchi o‘ziga xos dam olish sanoati hisoblanadi. Turizm sohasidagi hamkorlik xo‘jalik jamoat ishlab chiqarishga aholining band bo‘lmagan yoki qisman band bo‘lgan qatlamlarini jalb qilib, mehnat resurslaridan to‘liq va oqilona foydalanish muammosini hal qilishga yordam beradi. Bu ayniqsa sanoati yaxshi rivojlanmagan mintaqalar uchun muhimdir. Turizm sohasidagi hamkorlik iqtisodiy imkoniyatlari nisbatan yuqori emasligi bilan farqlanuvchi ayrim mintaqalarni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Turizm, bu mintaqalarda ishga oid faollikka yordam beradi, jamoat ishlab chiqarishida band bo‘lmagan mehnatga layoqatli aholini jalb qiladi, mehnatni tatbiq qilish sohasini kengaytiradi. Turizm sohasida hamkorlik qilish iqtisodiyotning rivojlanishini faollashtiradi, mintaqaviy resurslardan samarali foydalanishga hamda xizmat ko‘rsatish sohasi xodimlarining malakasini oshirishga yordam beradi. Turistik tarmoq qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni rivojlantirishni jadallashtirish va uni yaxshilashga yordam beradi. Kelajakda aholiga xizmat ko‘rsatish sohasining kengayishi bilan xizmat ko‘rsatish sohasida band bo‘lganlar soni ortib boradi. Turizm sohasida hamkorlik qilish orqali tarmoqning jadal rivojlanishi, uning iqtisodiy ahamiyatining o‘sishi turistik xizmat sohasining katta 3 foyda keltira olishi, bu sohaga sarmoyalarni ko‘plab sarflanishiga olib keldi. Mablag‘ni ko‘p talab qilishiga qaramay, turistik sohaga sarflangan sarmoya juda foydalidir, chunki u o‘zini nisbatan tez qoplaydi. Xorijiy turistlardan olinadigan pul tushumlari daromadga aylanadi va milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarida muomalada bo‘ladi.Turizm bugungi zamon iqtisodiyotida katta o'rin tutadi, qolaversa, kun sayin takomillashib, yangilanib bormoqda. Hozirga kelib inson o‘zining qiziqishi sohalarini ko’rib ulgurish, qoniqish, o’rganish, tanlash xususiyatlari va imkoniyat darajalaridan to‘g‘ri foydalanish uchun ishlab chiqarish sohalarini, tabiiy biologik resurslarni, insonlarning yashash tarzlarini alohida- alohida turizm sohasiga aylantirdi. Hozirgi Rossiyalik mutaxassislarning yozishlaricha jahonda turizmning asosiy turlari 20-22 yo’nalishdan iborat. Ishlab chiqarish sohalarining yoki insonlar guruhining mo’jizakor, mukammal va hayratomuz ko‘rinishga ega bo’lgan mahsulotlari, inshootlari insonlar oqimini o’ziga jalb qilishi turizm sohasini keltirib chiqardi, sohadagi turlarning ko’payib borayotganligi ham ana shu omillarga bog’liq. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi turizmni rivojlantirishning istiqboldagi maqsadi - respublikaning milliy-madaniy tiklanishi, milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlaridan biri sifatida turizmni rivojlantirish borasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va xo’jalik masalalarini hal qilishdir. Prezidentimizning farmonlarida ‘Mamlakatimizda turistik resurslarni tadqiq qilish, ishga tushirish, bu resurslardan ichki va xalqaro turizmni rivojlantirishda muntazam foydalanishni yo’lga qo’yish’ - talablarini amalda bajarish hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi –Turizmning globallashish jarayonida davlatlar iqtisodiyotida tutgan o’rni haqida bilim, ko’nikma va malakalarga ega bo’lish. Kurs ishining obyekti sifatida – Mamlakatda turizm biznesini rivojlantirishning muhim omillaridan biri barqaror siyosiy muhitdir. Shuningdek, ma'lum bir mamlakatda turizmni rivojlantirish uchun boshqa davlatlar bilan o'rnatilgan xalqaro aloqalar muhim ahamiyatga ega; mamlakat va uning sheriklarining savdo 4 va to'lov balansining holati; dunyodagi yoki ma'lum bir mintaqadagi xalqaro munosabatlar. Kurs ishining predmeti – Turizm sanoati jahon iqtisodiyoti nuqtai nazaridan eng dinamik tarmoqlardan biridir. U savdo va bozor munosabatlarining eng yirik eksport sohasini ifodalaydi. Turizm sanoati ham juda daromadli soha hisoblanadi. Ammo, shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, turizm juda plastik hodisa bo'lib, turli xil hodisalar va aralashuvlarga duchor bo'ladi. Kurs ishining vazifasi – shaxsiy-xulq-atvor omillari ham turizm holatiga sezilarli darajada ta'sir qiladi. Ular mijozlarni rag'batlantirish va sayohat qilishga undash, shuningdek, haqiqiy xizmatlarni turistning talablariga moslashtirishni o'z ichiga oladi. Turistlar farovonligining oshishi barcha motivlar orasida psixologik birinchi darajaga chiqishiga olib keladi. Kurs ishini- mundarija, ikki bob, besh band, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat 5 I BOB TURIZMNING GLOBALLASHISH JARAYONIDA DAVLATLARIQTISODIYOTIDAGI O’RNI 1.1. Turizmning jahon iqtisodiyotidagi o'rni. Jahon turizmining rivojlanish tarixi Xalqaro turizm tashqi iqtisodiy faoliyatning eng jadal rivojlanayotgan sohalaridan biri bo'lib, zamonaviy jahon iqtisodiyotida muhim o'rinni egallaydi va uning roli doimiy ravishda o'sib bormoqda. Jahon sayyohlik tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, 2002 yilda xalqaro turizmdan tushgan yillik daromad 474,2 milliard dollarni, 702,6 million xalqaro sayohatni tashkil qilgan. 1 Turizm har xil turdagi xizmatlar orasida etakchi o'rinlardan birini egallaydi, bugungi kunda u dunyodagi tovarlar va xizmatlar eksportining 12% dan ko'prog'ini ta'minlaydigan eng yirik tarmoqlardan biri bo'lib, u 1,289,8 mlrd. 1 Xalqaro turizm neft va avtomobil sanoati orqasida uchta yirik eksport sohasi qatoridan joy oladi. Xalqaro turizm global YaIMga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Shunday qilib, Butunjahon sayyohlik va sayyohlik kengashining (WTTC) hisob -kitoblariga ko'ra, 2004 yilda turizm ulushi jahon yalpi ichki mahsulotining 10,4 foizini tashkil qiladi va keyingi 10 yilda, prognozlarga ko'ra, turizmning ulushi 10,9 ga oshadi. %. Turizm dunyoning 80% mamlakatlari, xususan, Evropa, Yaqin Sharq va AQSh eksporti bo'yicha birinchi beshta pozitsiyada qayd etilgan. 2 Turizm - bu hodisa. "Turizm" atamasini XIX asr o'rtalariga qadar dunyoning hech bir tilida uchratish mumkin emas edi. "Ekskursiya" so'zi ko'pincha sayohat bilan bog'liq edi, keyin odam vaqtincha ish joyida yoki yoqimli o'yin -kulgi uchun yo'qligi, ya'ni "turizm" so'zining zamonaviy talqini edi. asta -sekin rivojlandi. Vebster lug'atida "sayyoh" so'zi "zavqlanish yoki qiziqish uchun sayohat qilayotgan kishi" deb izohlanadi, boshqa 19 -asrning boshqa lug'atida "qiziqish uchun sayohat qiladigan odamlar, qiziqishi va hech narsasi yo'qligi uchun" va hatto "qiziqroq" ma'nolari bor. bu haqda keyinroq maqtanishdan zavqlanish ". __________________________ 1. Биржаков М.M. Ввeдeниe в Туризм: Учeбник. - М.: «Издатeльский дом Гeрда», 2006. – 512 с. 2. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия, 2005. - 192 с 6 Turizmning asl va eng aniq ta ' riflaridan biri Bern Gantsiker va Krapf universiteti professorlari tomonidan berilgan bo ' lib , keyinchalik ular Xalqaro ilmiy turizm ekspertlari assotsiatsiyasi tomonidan qabul qilingan . Dastlab , bu olimlarning fikricha , turizmni odamlarning sayohati natijasida vujudga keladigan hodisalar va munosabatlar majmui sifatida aniqlash mumkin , agar bu doimiy yashash joyidan tashqarida doimiy qolishga olib kelsa va ular bilan bog ' liq bo ' lmasa . har qanday foyda ( foyda ) olish bilan . Bu ta ' rif ekskursiyalarga , foyda olish bilan bog ' liq ish safarlariga , hatto qabul qiluvchi mamlakatda daromad olinmagan taqdirda ham qo ' llanilmaydi . Shuni ta ' kidlash kerakki , sayohatlar va o ' yin - kulgi uchun ajratilganlarni ajratish qiyin , chunki sayohatlarning ko ' pi bu ikkisining kombinatsiyasi . Vaqt o ' tishi bilan turizmning asosiy kontseptsiyasi kengayib , mamlakatda doimiy qolishga olib kelmaydigan va foyda olishni nazarda tutmaydigan har xil turdagi ish safarlarini o ' z ichiga oladi . Turizm rivojlanishining hozirgi bosqichining xususiyatlarini aniqlash uchun uning kelib chiqish tarixini ko ' rib chiqish zarur . 3 Zamonaviy turizm , bir tomondan , yosh hodisadir , chunki u faqat Ikkinchi jahon urushidan keyin keng tarqaldi , boshqa tomondan , turizm chuqur tarixiy ildizlarga ega , chunki sayohat qadim zamonlardan beri insoniyatga ma ' lum bo ' lgan . G'arbiy Evropada turizmning rivojlanish davriyligi VB Saprunova 3 tomonidan batafsil yoritilgan. U quyidagi mezonlarga asoslanadi: texnik va iqtisodiy old shartlar; ijtimoiy shartlar; turizmning rivojlanishining turli bosqichlarida maqsadli vazifalari. Bu davrlashtirishga ko'ra, turizmning rivojlanish tarixida 4 bosqich mavjud: 19 -asr boshlariga qadar - turizmdan oldingi davr; 19 -asr boshlari - 20 -asr boshlari - elita turizm; turistik xizmatlar ishlab chiqaradigan ixtisoslashgan korxonalarning paydo bo'lishi; 20 -asr boshlari - Ikkinchi jahon urushidan oldin - ijtimoiy turizm shakllanishining boshlanishi; __________________________________ 3. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.: Финансы и статистика, 2005.-30- 7 34стр Ikkinchi jahon urushidan keyin - zamonaviy bosqich - ommaviy turizm , turizm sohasida tovar ishlab chiqarish va xizmatlar ko ' rsatish uchun tarmoqlararo kompleks sifatida turizm sanoatining shakllanishi . Aynan shu davrda turizm haqiqatan ham katta xarakterga ega bo ' ldi : hashamatli buyumdan boshlab , u yuqori darajada rivojlangan sanoat mamlakatlari aholisining ko ' pchiligining ehtiyojiga aylandi . Bunga ma ' lum darajada ish vaqtining qisqarishi va shunga mos ravishda bo ' sh vaqtning ko ' payishi yordam berdi . O ' zining muassasalari , mahsuloti , ishlab chiqarish aylanishi , ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish usullari bilan kuchli dam olish sanoati shakllanmoqda . Shunday qilib , iqtisodiyot rivojlanishining ma ' lum bir bosqichida , sayohatga ehtiyoj keskin oshganda , sayyohlik xizmatlarini ishlab chiqaruvchilar ham bor edi . Bu mahsulotning o ' ziga xos turi - turizmning shakllanishiga olib keldi . Shunday qilib , turizm iste ' mol bozorida sotib olinishi va sotilishi mumkin bo ' lgan va moddiy va nomoddiy xizmatlar ko ' rinishida sotiladigan tovar sifatida paydo bo ' ldi . Turistik xizmatlarning mahsulot sifatidagi o ' ziga xos afzalligi shundaki , bu xizmatlarning katta qismi joyida minimal xarajatlar bilan va , qoida tariqasida , chet el valyutasini ishlatmasdan ishlab chiqariladi . Turizm birinchi zaruriy ehtiyojning tovariga aylanmaydi , shuning uchun u faqat daromadining ma ' lum bir qismi va jamiyat boyligining ma ' lum bir darajasida insonning muhim ehtiyojiga aylanadi . Ayrim mamlakatlarning turizmdan valyuta tushumini ko ' paytirish istagi va shu maqsadda iqtisodiyotning butun tarmog ' i - sayyohlik sanoatini yaratish xalqaro turizmning rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega edi . Turistik sanoat deganda turistik xizmatlar va turistik talablar uchun tovar ishlab chiqaradigan va sotadigan ishlab chiqarish, transport va savdo korxonalari tushuniladi. Bunga mehmonxonalar va boshqa turar joylar, transport vositalari, umumiy ovqatlanish korxonalari, suvenirlar va turistik talablar uchun boshqa tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalar kiradi. Turizm sohasida butun dunyo bo'ylab 214 milliondan ortiq kishi ishlaydi. 8 Turizm terminologiyasi ham jamoatchilik bilan aloqalar, ham turizm, uning tarmoqlari va turlarining jadal rivojlanishi va shakllanishiga mos ravishda jiddiy o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Turistik atamalarning talqini turizm nazariyasini ishlab chiquvchilar o'rtasida shiddatli munozaralar mavzusidir. Xalqaro tashkilotlar, asosan, xalqaro statistika tamoyillarini uyg'unlashtirish maqsadida, turizm terminologiyasi mavzusiga doimo murojaat qilishadi. Shunday qilib, 1937 yilda Millatlar Ligasi statistikasi bo'yicha ekspertlar konferentsiyasida "xalqaro sayyoh" ta'rifi berildi. 1950 yilda Xalqaro rasmiy sayyohlik uyushmasi (IUOTO) - 1975 yilda Jahon sayyohlik tashkiloti (JST) ga qayta tashkil etilgan Xalqaro rasmiy sayyohlik uyushmasi (IUOTO) "turist" ta'rifiga oydinlik kiritib, yangi tushunchalarni kiritdi: ". ekskursionist "va" tranzit sayohatchisi ". Shu bilan birga, bu toifalar o'rtasida "turist" toifasidan aniq farq bor edi. 4 Xalqaro turizm, ko'plab mamlakatlar uchun, milliy iqtisodiyotning muhim daromad manbai va o'sishiga aylandi. Shveytsariya, Avstriya, Frantsiya kabi yuqori rivojlangan davlatlar o'z boyliklarining katta qismini turizmdan tushgan daromadga qurdilar. Xalqaro turizm ko'plab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun valyuta tushumining muhim manbaiga aylandi. 5 Masalan, tovarlar va xizmatlar eksportidan tushgan tushumlarning umumiy miqdorida tashqi turizmdan tushadigan daromadning ulushi: Ispaniyada - 18,3%, Avstriyada - 11,8%, Gretsiyada - 33,6%, Portugaliyada - 14,9%, Kiprda - 53%. . Ko'pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda tovarlar va xizmatlar eksportidan keladigan daromadning 10-15% ni xorijiy turizm tashkil qiladi (Hindiston, Misr, Peru, Paragvay, Kosta-Rika). Jahon sayyohlik tashkilotining tasnifida, birinchi navbatda, sayyohlarni etkazib beruvchilar va asosan qabul qiluvchi mamlakatlar bo'lgan davlatlar ajratiladi. 6 Turist yetkazib beruvchilarga AQSh, Belgiya, Daniya, Germaniya, _________________________________________ 4. Жукова М.А. Мeнeджмeнт в туристском бизнeсe: Учeбноe пособиe. М.: КНОРУС, 2005. – 19-22 с. 5. Norchaev.A.N. Xalkaro turizmni rivojlantirishning iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Nomzodlik dissertasiyasi. TDIU. 2004. - 20-23 б. 6. Alieva M.T. Mehmonxona menejmenti. Darslik. – T.: TDIU. 2007. - 27-30 б. 9 Gollandiya, Yangi Zelandiya, Shvetsiya, Kanada, Angliya kiradi. Turistlarni qabul qiladigan davlatlar qatoriga Avstraliya, Italiya, Shveytsariya, Frantsiya, Kipr, Gretsiya, Meksika, Portugaliya, Ispaniya, Turkiya kiradi. Xalqaro turizmdan kelganlar va keladigan daromadlar soniga ko'ra, Jahon sayyohlik tashkiloti har yili etakchi o'nta mamlakatning reytingini tuzadi (1.1 - jadval). 2002 yilda sayyohlar soni bo'yicha dunyodagi birinchi o'nta mamlakat 1.1 -jadval Sayyohlar soni, million kishi Sayyohla r sonining nisbati,% Jahon darajasining ulushi,% 1 Frantsiya 77,0 2,4 11,0 2 2 Ispaniya 51,7 3,3 7,4 3 3 AQSH 41,9 -6,7 6,0 4 4 Italiya 39,8 0,6 5,7 5 5 Xitoy 36,8 11,0 5,2 6 6 Buyuk Britaniya 24,2 5,9 3,4 7 7 Kanada 20,1 1,9 2,9 8 8 Meksika 19,7 -0,7 2,8 9 Avstriya 18,6 2,4 2,6 10 9 10 Germaniya 18,0 0,6 2,6 2003 yil sentyabr Xalqaro turistlarning kelishi bo ' yicha Frantsiya va Ispaniya etakchi bo ' lib , birgalikda barcha xalqaro tashriflarning 18% dan ortig ' ini tashkil qiladi . Qo'shma Shtatlar o'tgan yilga nisbatan 6,7% pasayishiga qaramay uchinchi o'rinni egalladi. Xitoy beshinchi o'rinni egallagan bo'lsa -da, 11% o'sish bilan bu sanoatning ahamiyatini tasdiqlaydi. Qo'shma Shtatlar 2000 yildan beri 20% ga kamayganiga qaramay, xalqaro turizmdan tushadigan daromad bo'yicha etakchi hisoblanadi, 67 mlrd. Ispaniya, Frantsiya va Italiyaning daromadi 34 milliard dollardan 27 milliard dollargacha. O'tgan yilga nisbatan eng ilg'or Gonkong (Xitoy), Xitoy va Avstriya (1.2 -jadval). 20 -asrning 60 -yillaridan boshlab xalqaro turizm tez rivojlana boshladi. Hozirgi vaqtda turizm fenomeni keng ko'lamga ega bo'lib, xalqaro turistik tashriflar soni 50 milliondan oshdi va 60-70 -yillardan keyin, jahon miqyosida ommaviy sayyohlik xarakterli bo'lganidan so'ng, xalqaro turizmning o'sishi tobora kuchayib bormoqda. hayajonli tezlik (1.2 -jadval). 2002 yilda turizmdan tushgan daromadlar (xalqaro turistlarning kelishi) bo'yicha dunyodagi birinchi o'nta mamlakat 1.2 -jadval Turizmdan tushgan daromad, milliardlab dollar Dar omad nisbati (%) Glob al darajadagi ulushi (%) 1. AQSH 66,5 -7,4 14,0 2. Ispaniya 33,6 2,2 7,1 3. Frantsiya 32,3 7,8 6,8 11 4. Italiya 26,9 4,3 5,7 5. Xitoy 20,4 14,6 4,3 6. Germaniya 19,2 4,0 4,0 7. Buyuk Britaniya 17,8 9,5 8. Avstriya 11,2 11,1 2,4 9. Gonkong (Xitoy) 10,1 22,2 2,1 10. Gretsiya 9,7 3,1 2,1 Manba: Jahon sayyohlik tashkiloti (JST) 2003 yil sentyabr Shunday qilib, 1960 yildan 2000 yilgacha kelganlar soni deyarli 10 baravar ko'paydi (1.4 -chizma). 1990 yildan 2000 yilgacha xorijiy sayyohlarning 4,3% yillik o'rtacha o'sish sur'ati xalqaro turizmning iqtisodiy o'zgarishlarga chidamliligi va chidamliligini ko'rsatadi. 1960-2002 yillar uchun butun dunyo bo'ylab sayyohlar kelishi va turizmdan tushumlar dinamikasi. 1.3 -jadval Kelganlar soni, million kishi O'zgarishlar,% Qabullar, Milliard AQSh dollari O'zgarishl ar,% 1960 69,2 - 6,86 - 1970 159,6 130,4 17,9 163,2 1980 284,8 78,3 102,3 471,9 1990 459,2 61,2 264,7 158,5 2000 687,3 49,6 473,4 78,8 12 Manba: Jahon sayyohlik tashkiloti (JST) Mamlakatlarning turizm xizmatlarini sotishdan tushgan daromadi shu davrda 69 martadan oshib, 6,8 milliard dollardan 473,4 milliard dollargacha oshdi (1.5 - chizma). Diagramma 1.4 Diagramma 1.5 Turizmning rivojlanishi iqtisodiyotning transport, aloqa, savdo, qurilish, qishloq xo'jaligi, xalq iste'moli tovarlari ishlab chiqarish kabi rag'batlantiruvchi ta'siriga ega va multiplikator ta'sirini hisobga olgan holda iqtisodiyotni qayta qurishning eng istiqbolli yo'nalishlaridan biridir. 1.2.Jahonning ayrim mintaqalarida xalqaro turizmning rivojlanish tendentsiyalari. Xalqaro turizmning rivojlanishi va uning jahon iqtisodiyotiga ta'sirini o'rganish uchun dunyoning alohida hududlarini hisobga olish zarur. Jahon sayyohlik tashkiloti (JST) dunyoning beshta asosiy mintaqasini ajratadi. 13 Dunyodagi xalqaro turizm nihoyatda notekis, bu birinchi navbatda mamlakatlar va mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining turli darajalariga bog'liq. Xalqaro turizmning eng katta rivojlanishi G'arbiy Evropa mamlakatlarida kuzatildi. Bu mintaqa jahon sayyohlik bozorining qariyb 60 foizini va valyuta tushumining 50 foizini tashkil qiladi. Jahon sayyohlik bozorining 18% dan ko'prog'i va valyuta tushumining 20% Osiyo -Tinch okeani mintaqasidan, bozorning 17% dan kamrog'i va 24% valyuta tushumining - Amerikaga, bozorning qariyb 8% va Valyuta tushumining 5% Afrika va Yaqin Sharqqa birlashtirilgan. to'qqiz Dunyoning har bir mintaqasi kichikroq mintaqalarga bo'linadi, ular o'z navbatida ularni tashkil etuvchi davlatlar bilan ifodalanadi (2.1 -jadval). Xalqaro turistik birjalarning geografik kontsentratsiyasi savdoning geografik kontsentratsiyasiga to'g'ri keladi, lekin u ikkita muhim farqga ega. 10 Birinchidan, AQSh, Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya kabi turistik tushumlar saldosi ijobiy bo'lgan davlatlar ko'pincha savdo balansida salbiy bo'ladi. Sayyohlar almashinuvi saldosi salbiy bo'lgan mamlakatlar ijobiy savdo balansiga ega, masalan, Germaniya, Yaponiya. Dunyo mintaqalarining tarkibi 1.2 -jadval Subregion Mintaqadagi davlatlar Amerika Shimoliy Amerika Karib dengizi mamlakatlari Markaziy Amerika Janubiy Amerika AQSh, Kanada, Meksika, Bagama orollari, Puerto -Riko, Dominikan Respublikasi, Argentina, Braziliya Afrika Shimoliy Afrika G'arbiy Afrika Tunis, Marokash, Jazoir, Janubiy Afrika, Botsvana, Keniya, Zimbabve, Svazilend, Keniya, 14 Markaziy Afrika Sharqiy Afrika Janubiy Afrika Mavritaniya, Tanzaniya, Seyshel orollari Osiyo-Tinch okeani mintaqasi Shimoli -sharqiy Osiyo Janubi -Sharqiy Osiyo Janubiy Osiyo Xitoy, Gonkong, Malayziya, Singapur, Janubiy Koreya, Tailand, Indoneziya, Tayvan, Yaponiya, Koreya, Avstraliya, Hindiston, Pokiston, Shri -Lanka, Nepal, Eron, Maldiv orollari Evropa Shimoliy Evropa G'arbiy Evropa Markaziy/ Sharqiy Evropa Janubiy Evropa Sharqiy O'rta er dengizi Frantsiya, Ispaniya, Italiya, Buyuk Britaniya, Vengriya, Polsha, Avstriya, Germaniya, Shveytsariya, Chexiya, Portugaliya, Gollandiya yaqin Sharq - Iordaniya, Misr, Saudiya Arabistoni, BAA, Suriya, Bahrayn, Kuvayt, Liviya, Ummon, Qatar, Iroq Ikkinchidan, xuddi shunday talabga ega bo'lgan sanoat mamlakatlari o'rtasida turistik xizmatlar almashinuvi, tovar savdosidagi kabi, o'xshash turdagi mahsulotlarning almashinuvi bo'lishi shart emas. Darhaqiqat, sanoat mamlakatlari o'rtasida tovar ayirboshlash - bu, birinchi navbatda, xuddi shu toifadagi mahsulotlar almashinuvi, masalan, AQSh va Yaponiya o'rtasidagi avtomobillar savdosi yoki Evropa mamlakatlari o'rtasida oziq -ovqat mahsulotlari. Bu sanoat ichidagi savdo deb ataladi. 7 Turizmda shunga o'xshash mahsulotlar almashinuvi mavjud, masalan, madaniy turizm sohasida, lekin kichikroq miqyosda. Qoidaga ko'ra, an'anaviy turizm turlari almashinuvi mavjud. Masalan, Shimoliy Evropa mamlakatlari aholisi asosan O'rta er dengizi 15 mamlakatlari kurortlarida dam olishadi, janubiy issiq mamlakatlar aholisi chang'i kurortlarida dam olishni afzal ko'rishadi. 8 Qabul qilingan xorijiy sayyohlar soni bo'yicha Evropa dunyoning boshqa mintaqalari orasida birinchi o'rinni egallab turibdi. 2002 yilda 2%ga kam o'sishiga qaramay, xalqaro turistlarning kelishi 400 mln. Xalqaro turizmdan tushgan daromad 240 milliard dollarga etdi, yoki har bir turist kelishidan 600 dollar. Bu mintaqaning eng ko'zga ko'ringan etakchilari Fransiya va Ispaniya bo'lib, ular qabul qilingan xalqaro sayyohlar soni va xalqaro turizmdan tushgan daromad bo'yicha eng yaxshi natijalarni ko'rsatmoqda. 9 Turkiya xalqaro sayyohlik o'sishi bo'yicha mintaqada birinchi o'rinni egallab, 19%ni tashkil qiladi. Rossiya Federatsiyasi, Ukraina va MDH mamlakatlari ancha barqaror rivojlanmoqda. Buyuk Britaniyada so'nggi uch yil mobaynida salbiy rivojlanish tendentsiyasi kuzatildi. 10 Evropadagi hukmronlikning nisbiy yo'qolishi ortida quyidagi omillar turibdi: Ba'zi G'arbiy Evropa mamlakatlari, xususan, Evropaning janubida, masalan, Italiya va Gretsiya, va qisman Ispaniya va Portugaliyada, turistik mahsulotining qarishi tufayli raqobatbardoshligi pasayib bormoqda; Buyuk Britaniya, Daniya, Norvegiya va Shvetsiya kabi ba'zi shimoliy mamlakatlar sayyohlar uchun juda qimmat. _____________________________ _ 7. Янкeвич В.С. Маркeтинг в гостиничной индустрии и туризмe. - М.: Финансы и статистика, 2003. -415 с. 8. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollari. Magistrlik dissertasiyasi. TDIU. 2005. – 34-36 b 9. Mirzayev M. A., Aliyeva M. T. Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma.-T.: O‘zbekiston faylafuslar jamiyati, 2011. 10. F а yzi е v а S. H. О sn о vni е n а pr а vl е niya r а zvitiya turizm а v Uzb е kist а n е . // Ek о n о mich е skiy v е stnik Uzb е kist а n а . № 3–4, 2004. Bu muqarrar ravishda ularning raqobatbardoshligiga ta'sir qiladi; So'nggi paytlarda turizm sohasini muvaffaqiyatli rivojlantirayotgan Janubi - Sharqiy Osiyo mamlakatlarining mashhurligi oshib bormoqda. Biroq, xalqaro turizmda Evropa bozorining ulushining pasayishi mintaqaga keluvchilarning ko'payishi va turistik tushumlar fonida ro'y bermoqda. Turistik oqimlar asosan G'arbiy va Janubiy Evropaning dam olish markazlariga 16 yo'naltirilgan. Bu zonalar Evropaga kelganlarning 64,5% ni tashkil qiladi. Bu sayyohlarning kontsentratsiyasi yozgi ta'tilni plyajlarda o'tkazish odati natijasidir. Janubiy va G'arbiy Evropada Frantsiya, Ispaniya va Italiya mintaqaga turistik oqimlardan ko'proq foyda ko'radi va asosiy sayyohlik joylari hisoblanadi. Buyuk Britaniya an'anaviy ravishda ta'lim turizmi bilan mashhur. Shimoliy Evropa mamlakatlari, xususan Skandinaviya mamlakatlari va Irlandiya ekoturizmga ixtisoslashgan. Osiyo-Tinch okeani mintaqasi jadal rivojlanishda davom etmoqda. U Amerika mintaqasini uchinchi o'ringa ko'chirdi va dunyodagi sayyohlik bozorining deyarli 19 foizini egalladi. SARSning to'satdan avj olishi mintaqaning barqaror iqtisodiy o'sishini vaqtincha to'xtatib qo'ydi, mintaqaning ko'plab sayyohlik joylariga kelganlar odatdagidan ikki baravar ko'p. Avvalgi Shimoliy-Sharqiy Osiyo (-9%) va Janubi-Sharqiy Osiyo (-16%) rekordchilari katta yo'qotishlarga duch kelgan bo'lsalar, Janubiy Osiyo (+ 17%) ikki qiyin yildan so'ng iqtisodiy o'sish va siyosat cho'qqisida o'z pozitsiyalarini ishonchli tarzda tikladi. savdoni erkinlashtirish. Bu mintaqaning yetakchi davlatlari Xitoy, Gonkong (Xitoy), Koreya, Tayvan va Singapurdir . 1.3. Turizmning turli shtatlar iqtisodiyotidagi o'rni Hozirgi bosqichda turizm global iqtisodiyotda tobora muhim o'rin tutmoqda. Turizmni rivojlantirish sur'atlari izchil o'sib bormoqda. Shunday qilib, agar 1950 yilda butun dunyo bo'ylab sayyohlar soni 25 million kishini tashkil qilsa va turizm sohasining aylanmasi 2,1 milliard dollarni tashkil qilgan bo'lsa, 1987 yilda Jahon sayyohlik tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, bu ko'rsatkichlar mos ravishda 363 million va 150 dollarni tashkil qilgan. milliard. 2002 yil holatiga ko'ra, dunyodagi sayyohlar soni 500 milliondan oshdi, aylanmasi taxminan 250 milliard dollarni tashkil etdi. Shunga qaramay, xalqaro turizm tovar aylanmasining 10% dan ko'prog'ini tashkil qilmaydi. Har yili yarim milliardga yaqin odam sayyohlik maqsadida xorijiy davlatlarga tashrif buyuradi. Xalqaro statistik ma'lumotlarga ko'ra, chet ellik sayyoh boshqa mamlakatga tashrif buyurgan, bu mamlakatda 17 to'lanadigan kasbiy faoliyatdan boshqa maqsadda tashrif buyurgan shaxs sifatida tasniflanadi. Shuning uchun chet ellik sayyohlar chet elga nafaqat ekskursiya, balki ta'til, davolanish, sport bilan shug'ullanish va sport musobaqalarida qatnashish, qarindoshlari va do'stlarini ziyorat qilish, ish va ilmiy maqsadlar uchun kelgan odamlardir. 11 Xalqaro turizmning uchta asosiy turi mavjud: rekreatsion, ilmiy va ishbilarmonlik. Dam olish turizmi barcha turistik sayohatlarning 70% dan ortig'ini tashkil qiladi. Ilmiy turizm 15%dan oshmaydi va shunga mos ravishda biznes - turizm ham shuncha miqdorni tashkil qiladi. Turizm sanoatining tayanchini sayyohlik kompaniyalari tashkil qiladi. Ammo boshqa sohalar turizm uchun ishlaydi, ular uchun turistik xizmatlar asosiy faoliyat turiga kirmaydi. Bu madaniyat, savdo va boshqa korxonalar. Mamlakatga borib kelish va qaytish xarajatlaridan tashqari, uning xarajatlarining 40 foizi oziq -ovqat, 8 foizi mamlakat ichidagi sayohatlari, 30 foizi turar joylari, qolganlari boshqa xarajatlar hisobiga to'g'ri keladi, deb ishoniladi. 12 Dunyoda sayyohlik sayohatining asosiy qismi bozor iqtisodiyotiga ega sanoati rivojlangan davlatlar o'rtasida amalga oshiriladi. Bu birinchi navbatda G'arbiy Evropa mamlakatlariga tegishli. Masalan, Ispaniya va Avstriya turizmdan keladigan daromadga ega bo'lib, tovar eksportidan tushadigan daromadning uchdan bir qismini tashkil qiladi. Bu davlatlar, shuningdek Italiya, Frantsiya, Shveytsariya katta ijobiy balans bilan "turizm" bandi bo'yicha balansni keltiradi. ________________________________ 11. Alieva M.T. Mehmonxona menejmenti. Darslik. – T.: TDIU. 2007. - 27-30 б . 12. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollari. Magistrlik dissertasiyasi. TDIU. 2005. – 34-36 b. Shu bilan birga, sayyohlik sanoati rivojlangan bir qator G'arb davlatlari turizm balansini salbiy balans bilan muvozanatlashmoqda. Bu birinchi navbatda Germaniya va Yaponiyaga tegishli. Sharqiy Evropa mamlakatlari ichida Yugoslaviya va Sovet Ittifoqi chet el turizmidan eng ko'p daromad olgan. Bu mamlakatlarning qulashi bilan sayyohlik bozori o'zgardi. Hozirgi vaqtda sayyohlar almashinuvi bo'yicha eng istiqbolli 18 davlatlar - Chexiya va Bolgariya. Turistik resurslarning katta qismi sobiq ittifoq respublikalarida to'plangan, garchi bu resurslar, ayniqsa Markaziy Osiyo, Qozog'iston, Sibir, Uzoq Sharq va Kavkazda kam ishlatilgan bo'lsa. Turistik tovarlarning yo'qligi va tanqisligi, turistik xizmatlarning yuqori bahosi va bu xizmatlarning past sifati ta'sir ko'rsatmoqda. 70 ga yaqin xalqaro tashkilotlar u yoki bu darajada turizm masalalari bilan shug'ullanadi. Iqtisodiyot va turizm sohasida kuchli tadqiqot bazasi va kasbiy tayyorgarlik tizimi yaratildi. Masalan, Shveytsariyada (Sent -Gallen) turizm sohasi bilan Oliy iqtisodiyot, huquq va ijtimoiy fanlar maktabining Turizm va transport iqtisodiyoti instituti shug'ullanadi. Bern universitetida hordiq chiqarish va sayyohlik tadqiqot instituti tashkil etildi. Germaniyada bu muammolarni Trier universitetida tashkil etilgan Evropa turizm instituti hal qiladi. Turizm instituti ham Starnbergda joylashgan. Rossiyada davlat darajasida turizm muammosi bilan Davlat jismoniy tarbiya va turizm qo'mitasi shug'ullanadi. 13 Turistik bozor milliy iqtisodiyotning bir qismidir. Xalqaro turizmga kelsak, u bir vaqtning o'zida bir -biridan farq qiladigan ikkita iqtisodiy tizimni nazarda tutadi, ulardan biri turist kelib chiqqan mamlakat chegarasida, ikkinchisi esa turistik oqimlarni qabul qiladigan mamlakatda. Xalqaro turizm - bu global iqtisodiyotga xos bo'lgan asosiy mexanizmlar va oqibatlarni to'liq o'zida mujassam etgan murakkab, ko'p maqsadli va ba'zi hollarda ko'p qirrali iqtisodiy hodisa. Xalqaro turizm dunyoning eksport-import operatsiyalarida va mintaqaviy tovarlar va xizmatlar savdosida, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda mavjud bo'lib, global ______________________________ 13. Norchaev . A . N . Xalkaro turizmni rivojlantirishning iqtisodiy o ‘ sishga ta ’ siri . Nomzodlik dissertasiyasi. TDIU.2004. - 20-23 б. iqtisodiyotda integratsiyalashuv jarayonlarining hosilasi va shartidir. Turizm bugungi kunda jahon iqtisodiyotining etakchi va eng dinamik sohalaridan biridir. Yuqori o'sish sur'atlari uchun u asrning iqtisodiy hodisasi sifatida tan olingan. Turizm dunyoning ko'plab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlari iqtisodiyotining asosiy asosidir. 14 1950-2007 yillar mobaynida xalqaro sayyohlar soni 37 barobar, xizmat turidan tushum esa deyarli 428 barobar 19 oshdi. 2008 yilda dunyoga kelgan xalqaro sayyohlar soni 924 millionga etdi va 2007 yilda xalqaro turizmdan tushgan valyuta tushumi 856 milliard dollarni tashkil etdi. Oxirgi UNWTO Jahon sayyohlik barometriga ko'ra, 2010 yilda xalqaro turizmda kuchli tiklanish kuzatildi. Xalqaro turistlarning kelishi 2009 yilda 4% pasayishidan so'ng, jahon iqtisodiy inqirozining ta'siri eng keskin bo'lganida, deyarli 7% ga oshib, 935 mln. 2010 yilda global tiklanish boshlanganidan bir yil o'tib, 2011 yilda turizm sektori o'sishi davom etishi kutilmoqda, lekin sekinroq. UNWTO xalqaro turistlarning kelishi 2011 yilda 4% dan 5% gacha o'sishini, bu ko'p yillik o'rtacha ko'rsatkichdan biroz tezroq bo'lishini taxmin qilmoqda. 15 "Xalqaro sayyohlik o'sishining tiklanishi-bu, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun zarur bo'lgan daromad va ish o'rinlarini ishlab chiqarishga bog'liq bo'lgan mamlakatlar uchun yaxshi yangilik",-dedi UNWTO bosh kotibi Taleb Rifai. "Hozirgi vazifa - kelgusi yillarda, hali ham beqaror global iqtisodiy muhitda, bu ijobiy o'sishni saqlab qolishdir". Zamonaviy turizm global iqtisodiyotda asosiy rollardan birini o'ynaydi. Bu sanoat tez rivojlanmoqda va tez orada uning eng muhim tarmog'iga aylanadi. 16 Butunjahon sayyohlik tashkiloti (JST) prognozlariga ko'ra, XXI asrda turizm sohasining o'sishi qaytarilmas bo'ladi va 2020 yilga kelib xalqaro sayyohlar kelishi 2000 yilga qaraganda ikki baravar ko'p bo'ladi - 681 milliondan 1,6 milliardgacha. sayohatlar. ________________________________ 14. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.: Финансы и статистика, 2005.-30- 34стр 15. Ильина E.Н. Туропeрeйтинг: организация дeятeльности: Учeбник. - М.: Финансы и статистика, 2005. – 48-50 с. 16. Жукова М.А. Мeнeджмeнт в туристском бизнeсe: Учeбноe пособиe. М.: КНОРУС, 2005. – 19-22 с. Sayyohlik sohasiga investitsiyalarning yillik o'sishi taxminan 30%ni tashkil qiladi. Iqtisodiyotning bu tarmog'i dunyoning ko'plab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarining asosiy asosidir. JSTga ko'ra, uning jahon iqtisodiyotiga qo'shgan hissasi jahon yalpi milliy mahsulotining 11-12 foiziga teng. Turizm umumiy 20 kapital qo'yilmalarning qariyb 7 foizini, global iste'mol xarajatlarining 11 foizini, barcha soliq tushumlarining 5 foizini, jahon eksport daromadlarining qariyb 7 foizini tashkil qiladi, bu mutlaq ma'noda neft va neft mahsulotlari eksportidan tushadigan daromadlardan keyin ikkinchi o'rinda turadi. , va mashinalar. Ba'zi mamlakatlarda turizm barcha g'aznachilik tushumlarining to'rtdan bir qismini yoki undan ko'pini ta'minlaydi. Frantsiya, Ispaniya, Shveytsariya, Italiya va hatto sobiq sotsialistik mamlakatlar Vengriya va Chexiya yalpi milliy mahsulotining 15% dan 35% gacha turizm sohasidan oladi. Kipr uchun bu ko'rsatkich bundan ham yuqori - 45%. Turizmning dunyodagi ahamiyati doimiy ravishda oshib bormoqda, bu turizmning ma'lum bir mamlakat iqtisodiyotiga ta'siri kuchayishi bilan bog'liq. Muayyan mamlakat iqtisodiyotida xalqaro turizm bir qator muhim funktsiyalarni bajaradi: Turizm statistikasining iqtisodiy ahamiyati, tarixi, tendentsiyalari xalqaro turizm global Tomsk Turizmi ijtimoiy hodisa sifatida uzoq asrlarga boradigan uzoq va boy tarixga ega. O'zining evolyutsiyasi davomida insonga istak xos bo'lgan ... TD Antorg OOO raqobatbardoshligini baholash va korxonaning raqobatbardosh ustunliklarini oshirish omillarini aniqlash Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmi va uchinchi ming yillikning boshi menejment mutaxassislarini korxonaga ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida yangicha qarashga majbur qildi. Yopiq quloq qutisini iqtisodiy hisoblash Sellyuloza -qog'oz sanoati o'rmon xo'jaligining yog'ochni mexanik qayta ishlash va kimyoviy qayta ishlash bilan bog'liq bo'lgan eng murakkab tarmog'idir. Bu pulpa, qog'oz ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi . II BOB TURIZMNI IQTISODIY RIVOJLANTIRISH. 2.1.Mintaqalar bo'yicha turizmning rivojlanishi. Siyosiy mamlakatdagi vaziyat boshqa barcha dinamik omillarni belgilaydi. Inqirozlar, siyosiy beqarorlik, iqtisodni harbiylashtirish, turistik 21 rasmiyatchiliklarning qattiqlashishi, valyuta kursining tebranishlari va boshqalar. Bu davlat siyosatining oqibatlari. Turizm va boshqa xalqaro iqtisodiy aloqalar sohasidagi hamkorlik to‘g‘risidagi davlatlararo va hukumatlararo kelishuvlar sohasida davlat tomonidan olib borilayotgan siyosat muhim siyosiy omil hisoblanadi. Maxsus siyosat turizmga nisbatan davlat turizm faoliyati normalarini belgilashda, rejalashtirishda, reklama qilishda, turizmni boshqaruv organlari orqali nazorat qilishda namoyon bo`ladi. Turizm siyosati mamlakatning siyosiy rejimi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, davlat aralashuvining uchta darajasini belgilaydi: - to'liq aralashuv - demokratik erkinliklar mavjud bo'lmagan, xususiy sektor tashabbusi ko'rsatilmagan totalitar tipdagi davlatlarni o'rnatish. Davlat turizm faoliyatining barcha funktsiyalarini monopoliya qiladi; - qisman intervensiya - faol iqtisodiy faoliyat bilan ajralib turadigan aksariyat demokratik mamlakatlarda kuzatiladi. 17 Davlat orqali tashkiliy tuzilmalar turistik faoliyatni amalga oshirishga ozmi-ko pmiʻ aralashadi va u ustidan nazoratni amalga oshiradi, xususiy sektorga xizmat ko rsatish sohasida korxonalarni tashkil etish erkinligini qoldiradi. ʻ bozor iqtisodiyoti ; kichik aralashuv - bu sohada tashabbusni raqobat bozorida faoliyat yurituvchi xususiy sektorga beradigan, turizm faoliyatiga amalda aralashmaydigan siyosiy rejimlar uchun xosdir. Ijtimoiy-demografik omillar - bular yoshi, bandligi, yolg'izlarning, farzandsiz er- xotinlarning mavjudligi, yoshga bog'liq nikohga moyilligi, pensiya yoshi, turistlarning ijtimoiy tarkibining kengayishi, aholining bilim darajasi, madaniyati, ______________________ 17. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollari. Magistrlik dissertasiyasi. TDIU 2005/ -53 b estetik talablari kabi ko ' rsatkichlardir . , haq to ' lanadigan ta ' til muddatining oshishi , jamiyatdagi moddiy va ma ' naviy ehtiyojlar nisbati , urbanizatsiya va boshqalar . 22 Moliyaviy va iqtisodiy omillar - Bu iqtisodiy vaziyat davlatda, moliyaviy barqarorlik , aholi daromadlari darajasi, jamiyat tomonidan turizm xarajatlari uchun ajratilgan mablag'lar ulushi, tovarlar narxi va boshqalar. Logistik omillar turizm industriyasi bazasining holati va imkoniyatlarini tavsiflaydi - joylashtirish, ovqatlanish, transport, dam olish, savdo va boshqalar. Transport aloqalarining o'ziga xos xususiyati ularning integratsiya xususiyatidir, chunki ular dunyoni aylantiradi yagona bo'shliq . Xalqaro turizm uchun turistik sayohatlarda transport aloqalarida to'xtashlar va uzilishlar bo'lmasligi uchun ko'p darajali transport vositalari o'rtasidagi aloqani ta'minlash juda muhimdir. Eng muhim xususiyatlar transport infratuzilmasi harakat tezligi, transport vositalarining xavfsizlik darajasiga aylanadi. Turistik industriyada turar joy va umumiy ovqatlanish korxonalari alohida o'rin tutadi. Sayyohlar uchun mintaqaning jozibadorligi ko'p jihatdan mehmonxona va restoran xizmati darajasiga bog'liq. Ammo turizm sanoati, ayniqsa turar joy va umumiy ovqatlanish korxonalari yil davomida turistik xizmatlarga bo'lgan talabning o'zgarishiga (mavsumiylik) duchor bo'ladi, bu esa turar joy va umumiy ovqatlanish korxonalarini saqlash xarajatlarining oshishiga va ularning xizmatlari narxining oshishiga olib keladi. . Bu omillardan kelib chiqib, Jahon sayyohlik tashkilotining statistik ma’lumotlarini tahlil qilib, turizmni yanada rivojlantirish bo‘yicha prognoz qilish mumkin. Mintaqalar bo'yicha turizmning rivojlanishi notekis bo'ladi: eng yuqori ko'rsatkichlar Osiyo va Tinch okeani mintaqasida kutilmoqda, Evropa va Shimoliy Amerikada ular global darajadan past bo'ladi. 8) Rossiya turizmi asta-sekin jahon turizm bozorida o'zining munosib o'rnini egallab bormoqda. 2012 yildagi UNWTO1 reytingida Rossiya turistlar kelishi bo'yicha dunyoning birinchi o'ntaligiga kirdi va 9-o'rinni egalladi va yillik o'sish sur'atlari bo'yicha birinchi o'ntalikdagi barcha mamlakatlardan (12-14%) o'zib ketdi (12-14%). 8.1.1). O'tgan davrda Rossiyaga xorijiy sayyohlar oqimining cheklangan o'sishi transport xizmatlari narxlarining ko'tarilishi, Rossiya yo'nalishlarida xizmat ko'rsatish sifati past bo'lgan turistik mahsulot narxining 23 oshishi, xavfsizlikning etarli darajada yo'qligi, viza rasmiylashtiruvi va boshqalar natijasi edi. 18 Mamlakatning xalqaro xalq turizm bozoridagi o’rnini belgilovchi yana bir asosiy ko’rsatkich – xalqaro turizmdan olinadigan daromad (tushish). Bu ko'rsatkich turizmdagi nisbiy unumdorlikni aks ettiradi, shuningdek, jalb qilingan turistlar soni, ularning qolish muddati, sayohat xarajatlari, turar joy xarajatlari va valyuta kursining o'zgarishiga bog'liq. Jadvaldan ko'rinib turibdiki, ushbu ko'rsatkich bo'yicha Rossiya birinchi o'nta davlat qatoriga kirmaydi va 2012 yilda turizmdan tushgan daromadlarning o'sishi 22 foizni tashkil etgan bo'lsa-da, u 11,2 milliard dollarlik ko'rsatkich bilan uchinchi o'ntalikdan joy oldi. turizm: AQSh, Ispaniya, Fransiya, Xitoy. Agar Rossiyaning Yevropa sayyohlik bozorida kelganlar soni bo‘yicha ulushi 4,8% (7-o‘rin) bo‘lsa, turizm daromadi bo‘yicha u atigi 2,4% (Polsha va Portugaliya bilan 13-o‘rinni egallaydi). 19 Biroq, Markaziy va Sharqiy Evropa mamlakatlari orasida xuddi shu ko'rsatkichlar bo'yicha Rossiya Federatsiyasi (Polsha bilan birgalikda) birinchi o'rinda turadi. Ko'rinib turibdiki, o'zining sayyohlik salohiyatiga ega bo'lgan Rossiya uchun turizmdan muvaffaqiyatli daromad oladigan mamlakatlardan kam emas, bu juda kamtarona joy. Germaniya Rossiyaga sayyohlik sayohatlari soni bo'yicha yetakchi hisoblanadi. Ikkinchi o'rinni AQShdan oldin Xitoy egallab turibdi. Bundan tashqari, Xitoy jahon bozorida, xususan, Rossiyada sayyohlik oqimining eng katta o'sishini ko'rsatmoqda. 20 Birinchi o‘ntalikka Buyuk Britaniya, Finlyandiya, Italiya, Turkiya, Fransiya, Isroil kiradi. Biroq, umuman olganda, Evropa Ittifoqi mamlakatlarida so'nggi o'n yillikda Rossiyaga sayyohlar oqimining biroz o'sishi kuzatildi. Rossiyada sayyohlik oqimining katta o'sishi Isroilga beradi. Shvetsiya, Avstraliya, Ispaniya kabi mamlakatlardan sayyohlar soni ham ortib bormoqda. Avstraliyadan sayyohlar oqimi tranzit sayyohlar hisobiga eng barqaror hisoblanadi. __________________________ 18. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.: Финансы и статистика, 2005. -30- 34стр 19. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия, 2005. – 19-22 с 20. Travel Guide Uzbekistan – Tashkent: National Company Uzbekturizm 2003. Yaponiyalik sayyohlar tomonidan Rossiyaga tashrif buyurishning ijobiy tendentsiyasi mavjud. Rossiyaning jahon bozoridagi mashhurligining eng vakillik 24 geografiyasi sayohatlar sonining jo'nab ketayotgan mamlakat aholisi soniga nisbati sifatida hisoblangan sayyohlik oqimining intensivlik koeffitsienti bilan ifodalanadi. Ushbu ko'rsatkich bo'yicha Finlyandiya yetakchi, 1 URL: 251 Estoniya, Latviya va Isroil (10 dan ortiq sayohatlar/ming aholi)1 . Biroq, shuni ta'kidlash kerakki, so'nggi o'n yil ichida Finlyandiya va Estoniya Rossiyaga kiruvchi sayyohlar sonini deyarli ikki baravar kamaytirdi. 2008 yildan boshlab turistlar oqimining xuddi shunday qisqarishi Latviyadan kuzatildi. Ko'pgina turoperatorlar chet ellik mehmonlarni Rossiyaga jalb qilish uchun turistik faoliyatning ushbu turini afzal ko'rishlari chiqish turizmining rivojlanishiga hissa qo'shadigan muhim emas. Shuni ham ta'kidlash kerakki, o'rtacha daromadli iste'molchilar uchun xorijiy turistik mahsulot mahalliynikidan ko'ra qulayroqdir. Boshqa narsalar qatorida, ichki turizm sohasida havo va quruqlik transporti sohasidagi xizmatlar, joylashtirish vositalarida joylashtirish, muzeylar va ko'rgazmalarga tashrif buyurish sezilarli darajada qimmatlashmoqda. Turkiya uzoq yillardan beri rossiyalik sayyohlarni qabul qilishda yetakchilik qilmoqda. Turkiyaga sayyohlik sayohatlarining o'sishi 2002 yildan beri kuzatilmoqda (690,1 ming sayohat) va 2012 yilda 2 million 516 ming sayohatga yetdi. Rossiyalik sayyohlarning mashhurligi bo'yicha Misr ikkinchi o'rinni egalladi. Shuningdek, ko‘rib chiqilayotgan deyarli butun davr mobaynida sayyohlar oqimining o‘sishi kuzatilmoqda, maksimal ko‘rsatkich esa 2010 yilda erishilgan (2 million 198,3 ming sayohat). Ammo 2012-yilda bu ko‘rsatkich keskin kamaydi va bor-yo‘g‘i 1 million 906,6 ming qatnovni tashkil etdi. Bu pasayishning asosiy sababi mamlakatdagi siyosiy vaziyat edi, biroq Misrdagi sayyohlik bozori asta-sekin tiklanmoqda. Rossiyalik sayyohlarni qabul qilish bo'yicha uchinchi o'rinni Xitoy egalladi va eng katta raqam sayohatlar (2 million 59,3 ming) 2008 yilda (Pekindagi Olimpiada) amalga oshirilgan bo'lsa, 2012 yilda sayohatlar soni 1 million 328,8 mingni tashkil etdi.Finlyandiya ruslarni qabul qilish bo'yicha to'rtinchi o'rinni egallaydi. Rossiyalik sayyohlar tomonidan 2011-yilda ushbu mamlakatga tashrif buyurganlar soni 912,1 mingtaga yetdi 253 , yaqin kelajakda esa 1 milliondan oshadi.Havo sayohatlari narxlarining pasayishi Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarini g arbiy hududlar aholisi uchun qulayroqʻ 25 qildi. Rossiyaning bir qismi. Bu, birinchi navbatda, 2011 yilda beshinchi o'rinni egallagan Tailandga taalluqlidir. Bu davrda u 20-o'rindan ko'tarildi va 2002 yildan beri qabul qilingan rossiyalik sayyohlar soni deyarli ikki baravar ko'paydi (780,2 ming sayohatgacha) . Rossiyalik sayyohlar uchun eng ommabop mamlakatlar o‘ntaligiga Germaniya, Ispaniya, Gretsiya, Italiya va Birlashgan Arab Amirliklari kiradi. 2012-yilning birinchi yarmida Germaniya va Italiyaga oqimlar sezilarli darajada kamaydi (Italiya uchun mavsum mamlakatning markaziy qismida sodir bo‘lgan ikki zilzila va WindJet aviakompaniyasining bankrot bo‘lishi soyasida qoldi), Ispaniya esa ikki pog‘ona yuqoriga ko‘tarildi. Rossiyaliklarning Skandinaviya mamlakatlariga (Norvegiya, Shvetsiya) sayyohlik oqimi ortib bormoqda. Bu Norvegiya fyordlari va chang'i kurortlariga tashrif buyurishni o'z ichiga olgan faol turizmning yo'nalishi. Norvegiyaga kelsak, misli ko'rilmagan darajada yuqori ko'rsatkich, birinchi navbatda, Norvegiyada dam olish uchun Rossiyada oqilona reklama natijasidir. Sankt-Peterburg va Stokgolm o'rtasida parom qatnovining ochilishi Shvetsiyaga sayohatni oshirishda muhim rol o'ynadi. So'nggi o'n yillikda Chexiyaga sayohatlar yanada ommalashdi. 21 Estoniyaga kelgan sayyohlar soni sezilarli darajada oshdi. Pskov viloyati ham ushbu mamlakatga sayyohlar oqimining yuqoriligini ko'rsatadi. 2012 yil yoz mavsumi natijalariga ko'ra, Gretsiya ruslar uchun eng mashhur dam olish maskaniga aylandi. BANKO xizmati tomonidan 2012 yil yoz mavsumi yakunlari bo'yicha tayyorlangan yo'nalishlarning mashhurlik reytingiga ko'ra, Gretsiya rossiyalik sayyohlar oqimining 22,9 foizini tashkil etdi. Keyingi o'rinlarda turistlar oqimining qisqarishi bo'yicha Turkiya, Ispaniya, Misr va Italiya. Rossiyaliklarning chiqish turizmining nisbiy ko'rsatkichlari juda qiziq rasmni beradi. Shunday qilib, 2011 yilda rossiyalik sayyohlar oqimining intensivligi nisbati (sayohatlar / qabul qiluvchi mamlakatlar aholisi) Kipr, Finlyandiya va Chernogoriya uchun eng yuqori bo'ldi (150 dan ortiq sayohat / 1 ming aholi); _____________________ 21. Fayzieva Sh.R. O‘zbekistonda turizm rivojlanishining iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish – T.: O‘zMU, 2006 y 26 Ikkinchi uchlikni BAA, Gretsiya va Malta (50 dan ortiq sayohat / 1000 aholi), undan keyin Bolgariya, Latviya, Chexiya, Turkiya, Isroil, Xorvatiya va Avstriya (20 dan ortiq sayohat / 1000 aholi) kamayish tartibida tashkil etadi. . yashash). Shuningdek, yuqori koeffitsient (10 dan ortiq sayohat / 1000 aholi) boshqa ikkita Boltiqbo'yi mamlakatini, shuningdek, ruslar uchun mashhur kurort mamlakatlarini tavsiflaydi: Shveytsariya, Misr, Ispaniya, Tunis, Tailand va Dominikan Respublikasi. Kuba va Dominikan Respublikasida dam olayotgan rossiyaliklar oqimi oshib bormoqda, buni Misrdagi siyosiy vaziyatning beqarorligi bilan izohlash mumkin. Shu bilan birga, Yaponiya atom elektr stansiyalaridagi tabiiy ofatlar va avariyalar bu mamlakatga birdaniga tashrif buyurishni xohlovchi Rossiya fuqarolari sonini ikki baravar kamaytirdi. Chiqib ketish oqimining tahlili shuni ko'rsatadiki, Rossiya fuqarolarining sayyohlik imtiyozlari kengayib bormoqda: issiq dengizga ega mamlakatlarga bo'lgan an'anaviy qiziqish bilan bir qatorda, ruslar plyajdagi ta'tilni qiziqarli madaniy va ma'rifiy dastur bilan birlashtirishi mumkin bo'lgan mamlakatlarda tobora ommalashib bormoqda. , shuningdek davolash bilan. Katta qiziqish bor Avtobus sayohatlari Evropaga, Osiyo yo'nalishlariga va ekzotik kurortlarga mashhur bo'ldi. Rossiya turizm sanoatining eng tez rivojlanayotgan sohalaridan biri bu tibbiy turizmdir. Bunday sayyohlar uchun afzal yo'nalishlar Yaqin Sharq (bozorning 58 foizi) va Yevropa (bozorning 37 foizi) mamlakatlari hisoblanadi. UNWTO prognozlari jahon turizm bozoridagi keyingi vaziyatning rivojlanishini va Rossiyaning xalqaro turizmdagi rolini ko'rsatadi. 2030 yilgacha dunyo bo ylab xalqaro sayyohlar soni yiligaʻ o rtacha 3,3 foizga oshishi kutilmoqda. O sish sur ati vaqt o tishi bilan 2012 ʻ ʻ ʼ ʻ yildagi 3,8 foizdan 2030 yilda 2,9 foizgacha qisqaradi. Mutlaq raqamlarda turistlar oqimi 2020. 1,4 mlrd, 2030 yilgacha esa 1,8 mlrd kishini tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarga (Osiyo, Lotin Amerikasi, Markaziy va Sharqiy Yevropa, Sharqiy O rta er dengizi Yevropa, Yaqin Sharq va Afrika) xalqaro ʻ sayyohlar kelishi rivojlangan mamlakatlarga (yiliga 2,2 foizga) nisbatan ikki baravar tez (yiliga 4,4 foiz) o sadi. ). Mintaqaviy aspektda eng katta o'sish Osiyo- ʻ Tinch okeani mintaqasi (2030 yilda 535 milliongacha), Yaqin Sharq (149 million) 27 va Afrika (134 million) mamlakatlarida kutilmoqda. Yevropa (744 million) va Amerika (248 million) mamlakatlariga kirish oqimi sekinroq o'sadi. Natijada Osiyo-Tinch okeani mintaqasining ulushi 22 foizdan 30 foizga, Yaqin Sharq 6 foizdan 8 foizga, Afrika 5 foizdan 7 foizga, Shimoliy va G'arbiy Yevropa Shimoliy Amerika esa qisqaradi. 2020 yilga kelib Rossiya yo'nalishining o'sishi, ekspertlarning fikriga ko'ra, 47,1 millionni tashkil qiladi.Shu bilan birga, ekspert hisob-kitoblariga ko'ra, Rossiya yo'nalishining o'sish salohiyati juda katta, chunki Rossiyaning turistik resurslari salohiyati 100 millionga yetishi mumkin. odamlar yiliga o'rtacha 6 kun qolish bilan. Tabiiyki, o'zining geografik joylashuvi tufayli Rossiya ommaviy yozgi plyaj ta'tillari uchun joy bo'la olmaydi. Shunga qaramay, mamlakatda yaqin o'n yil ichida sayohatchilar orasida eng ko'p talab qilinadigan narsa - noyob tarixiy-madaniy diqqatga sazovor joylar va tabiiy qadriyatlar, ekstremallik va o'ziga xoslik mavjud. 22 Qayd etilishicha, xalqaro turistik oqimlarning shakllanishiga ko‘plab tabiiy, madaniy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy omillar ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro turizmning rivojlanishi bilan uning dinamikasi va hududiy tuzilishining murakkab qonuniyatlarini o‘rganish, mintaqalararo turistik oqimlarning shakllanish xususiyatlarini o‘rganish, binobarin, turizm geografiyasi sohasidagi tadqiqotlarning ahamiyatini o‘rganish dolzarb bo‘lib bormoqda. geografiya fanining turdosh sohalariga asoslanib, ortadi. 23 9) Turistik klaster - bu Rossiya Federatsiyasi hukumati qarori bilan tashkil etilgan va Rossiya Federatsiyasining ta'sis sub'ektlari hududining bir yoki bir nechta hududlarida va Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan belgilanadigan munitsipalitetlarda joylashgan turistik va rekreatsion maxsus iqtisodiy zonalar majmui. Rossiya Federatsiyasi. Turizm klasterining boshqaruv kompaniyasi davlat-xususiy sheriklik tamoyillari asosida tashkil etilgan OAJ shaklidagi yuridik shaxs bo'lib, unga Rossiya Federatsiyasi hukumati qarori bilan ma'lum vakolatlar berilishi mumkin. turizm klasteriga kiritilgan turistik va rekreatsion EIZlarni boshqarish. ____________________ 22. Биржаков М.M. Ввeдeниe в Туризм: Учeбник. - М.: «Издатeльский дом Гeрда», 2006. – 512 с. 23. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия, 2005. - 192 с 28 2.2.Jahon mamlakatlarida turizm industriyasining rivojlanish. Turizmning global rivojlanishi dunyo mamlakatlarini yaqinlashtirib, ularning o‘zaro munosabatlarini faollashtirishda eng ishonchli va eng mustahkam tizimdir. Turizm rivojlanishi deyarli barcha sohalarga ijobiy ta’sir ko‘rsatib mamlakat iqtisodiyotining dinamik tarzda o‘sishiga olib keladi. Shuningdek, sohaga kiritilayotgan sarmoya qisqa fursatda o‘zini oqlashi, turistik kompaniyalar imkoniyatlari kengayishi hamda yuqori foyda olish mumkinligi sohaga jalb qilinayotgan investitsiyalar hajmini oshirmoqda. Shuning uchun, ko‘pgin а d а vl а tl а r v а t а dbirk о rl а r turizmning riv о jl а nishi uchun k а tt а e’tib о r b е rm о qd а l а r. Bugungi globallashuv jarayonida ko’plab mamlakatlar iqtisodiy faoliyatida turizm sektori yuqori daromad manbai sifatida alohida ahamiyatga ega. Turizmning mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy hayotiga ta‘siri valyuta tushumi, ish o‘rni yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, madaniyat va qadryatlarni saqlashda ko‘rinadi. Turizm iqtisodiyotning strategik tarmog‘i sifatida mamlakat taraqqiyotini ta'minlashda muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun, turizmni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratishga qaratilgan xalqaro me’yor va standartlarni implementatsiya qilish, turizm infratuzilmasini rivojlantirish, qulay turizm muhitini yaratish, transport logistikasini rivojlantirish, ichki va tashqi yo‘nalishlarni kengaytirish, transport xizmatlari sifatini oshirish, turizm bozorining turli segmentlariga yo‘naltirilgan turizm mahsuloti va xizmatlarini diversifikatsiya qilish, O‘zbekiston Respublikasi turizm mahsulotini xalqaro va ichki turizm bozorlarida targ‘ib qilish, mamlakatning sayohat va dam olish uchun xavfsiz sifatidagi imidjini mustahkamlash hamda turizm tarmog‘i uchun kadrlar tayyorlash uchun 2019 yil 5-yanvarda 2019 -2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini rivojlantirish Konsepsiyasi, hamda 2019 yil 18 iyul kuni «Turizm to‘g‘risida"gi qonunning yangi tahrirda qabul qilindi. O’zbekiston iqtisodiyotini barqaror rivojlantirishda istiqbolli hamda serdaromad sektorlar ulushini oshirish, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, investitsion jozibadorlikni oshirish, ishsizlikni kamaytirish va xalqaro hamjamiyat bilan iqtisodiy aloqalarni yaxshilash uchun mavjud imkoniyatlardan unumli foydalangan holda o’zbek turizmini rivojlantirish 29 bugunning dolzarb masalasiga aylangan. O’zbekistonda turizmni rivojlantirishda birinchi galda jahon turistik bozor konyukturasini o’rganish, uni tahlil qilish, jahon turistik bozorida munosib o’rin egallash uchun raqobatbardosh turistik xizmatlarni yaratish, O’zbek turizmi jozibadorligini dunyoga namoish etish va turizmdan olinadigan daromadlarni maksimallashtirish muhimdir. Bugungi kunda dunyo miqyosida turizm iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo’lib, dunyo mamlakatlari ijtimoiy iqtisodiy farovonligini oshirishga munosib hissa qo’shib kelmoqda. Butunjahon turistik tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘yicha 2018 yilda turizmning jahon YaIMdagi ulushi 8,8 trillion AQSH dollariga, ya‘ni YaIMning 10.4 %iga, shuningdek, , umumiy eksportning 1,5 trillion AQSH dollari ya’ni 6.5 %iga (bu umumiy xizmatlar eksportining 27.2%i demakdir) va 319 million ish o‘rni (har 10 dan 1 kishi turizm sohasida ishlaydi) ga teng bo‘ldi. So'nggi besh yil ichida barcha global ish o'rinlarining 5 tadan bittasi aynan turizm sohasida yaratilgan. Mutaxasislarning fikriga ko’ra, keyingi 10 yil ichida dunyo bo’yicha turizm sohasida 100 million qo'shimcha ish joylari yaratilishi kutilmoqda. Bu keyingi o'n yillikda har to'rtta yangi ish joyidan bittasi turizm sektori tomonidan yaratilishini anglatadi. Turizm sohasidagi ishlar ayniqsa ayollar, yoshlar va boshqa jamiyatning cheklangan qatlamlari bandligini oshirishga xizmat qiladi. 24 Turizm iqtisodiyoti uchun juda muhim bo'lgan mamlakatlarda ish o'rinlarini yaratishda asosiy manba sifatida qaralmoqda. Gretsiyada yaratilgan barcha yangi ish o'rinlarining 71%i, Portugaliyada 60% va BAAda 47%i manashu sektor hissasiga to’g’ri kelmoqda. 2018 yilda xalqaro turistlar soni 1,4 mlrdga teng bo‘ldi va bu ko‘rsatkich 2027 yilga kelib 2 mlr kishidan ortiq bo‘lishi kutulmoqda. Hozirda turizm 2018 yilda 3.9% o’sish bilan dunyo miqyosida eng tez rivojlanayotgan ikkinchi sektor (ishlab chiqarish sanoati 4,0% o’sgan) hisoblanadi. Undan keyingi o’rinlarda sog'liqni saqlash (+ 3.1%), axborot texnologiyalari (+ 1.7%) va moliyaviy xizmatlar (+ 1.7%) sektorlari o’rin egalladi. 2018 yilda o’rtacha global iqtisodiy o‘sish 3.2% bo‘lgan bo’lsa, bu ko‘rsatkich turizm sohasida undan yuqori o’sishni qayd etdi. ______________________ 24. O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risidagi” qonuni. Xalq so‘zi / 1999 yil 20 avgust 30 Turizm turar joy va transportdan tortib oziq-ovqat, chakana savdo, madaniyat, sport va dam olishgacha bo'lgan sohalardagi mahsulotlar va xizmatlarni yaratishga, jamiyatni ijtimoyiqtisodiy qo'llab-quvvatlashga va dunyo bo’ylab an’anaga aylangan bayramlarini nishonlashga xizmat qiladi. Jahon turistik bozorida rivojlangan mamlakatlar turistlarining ulushi katta hisoblnadi. Chunki turizm avvalo yuqori daromadga bog’liq bo’lib, turmush darajasi rivojlangan mamlakatlar axolisi ko’proq sayohat qilishni avzal ko’rishadi. Bu o’z navbatida mamlakatda chet elga sayohatlarini ya’ni chiqish turizmini rivojlantiradi. Turistlarning sayohat qilish maqsadi turlicha bo’lib, bugungi kunda ananaviy tarmoqlar bilan birga zamonaviy turistik yo’nalishlari ham rivojlanib bormoqda. Yangi turistik manzillarining ko’payishi turistlar oqiminining tez-tez o’zgarib turishiga olib kelmoqda. 2017 yilda O‘zbekistonga 2,7 mln nafar turist kelgan bo‘lsa, o‘tgan 2022 yilda ularning soni 1,9 barobarga o‘sib, 5,2 mlnni tashkil qildi. Bu koronavirus pandemiyasidan chiqqan, 2021 yilda 1 mln 880 ming nafar sayoh tashrif buyurgan O‘zbekiston uchun yaxshigina ijobiy ko‘rsatkich. Qolaversa, ichki turizm ko‘rsatkichlari ham har yili yuqorilamoqda. 2022 yilda ichki sayohat qiluvchilar soni 2017 yilga nisbatan (10,5 mln nafar) 107,0 foizga o‘sib, 11,3 mln nafarni tashkil qildi. Bu yil esa xorijiy sayyohlar soni 7 mln nafarga yetishi prognoz qilinmoqda. 31 Mablag‘lar bilan ifodalaydigan bo‘lsak, turizm xizmatlari eksporti o‘tgan yilda 1,6 mlrd dollarni tashkil etdi (2017 yilda 531 mln dollar). Sobiq turizm va madaniy meros vaziri Aziz Abduhakimovning ma’lum qilishicha , 2019 yilda sayyohlar O‘zbekiston shaharlarida o‘rtacha 195 dollargacha mablag‘ sarflab, 2-3 kun qolishgan bo‘lsa, 2022 yilda sayohatlar davomiyligi 4-5 kunga, sarf-xarajatlar esa 305 dollargacha oshgan. 25 O‘zbekistonga sayyohlar oqimi oshishiga asosiy sabablardan biri mamlakatga kirishdagi viza rejimi soddalashtirilishida, deyish mumkin. ______________________ 25. Travel Guide Uzbekistan – Tashkent: National Company Uzbekturizm 2003. 32 2018 yildan boshlangan xorijiy davlatlar fuqarolari uchun kirish vizasi bekor bo‘lgan davlatlar soni 2022 yilga kelib 93 taga yetdi. Shuningdek, 2018 yildan boshlab 56 ta davlat fuqarolari uchun elektron kirish vizalarini berish tizimi ishga tushirildi, 47 ta davlat uchun besh kunlik tranzit vizasiz kirish tartibi belgilandi. 55 yoshga to‘lgan va turizm maqsadida 30 kundan ortiq bo‘lmagan muddatga respublikaga keluvchi XXR, AQSh va Vetnam fuqarolari uchun vizasiz kirish rejimi joriy qilindi. “ Ko‘p yillar davomida O‘zbekistonda sayohat qilish oson bo‘lmagan. Kirish vizasini olish uzoq va murakkab jarayon edi. Buning ustiga sayohatchilar har kecha mehmonxonada ro‘yxatdan o‘tishlari kerak edi. Bu mamlakatni kashf qilishni istagan ko‘plab sayohatchilarni to‘xtatdi. Endi bunday emas va viza jarayoni ancha osonlashdi. Ammo shu sababli O‘zbekistonda hamon sirli aura mavjud. Odamlar O‘zbekiston tashrif buyurish uchun xavfsiz mamlakatmi yoki undan qochish kerakmi, bilishmaydi. O‘zining “-iston” qo‘shimchasi tufayli mamlakat ko‘pincha Afg‘oniston kabi kamroq mashhur va xavfli yo‘nalishlar bilan bog‘lanadi. O‘zbekiston hech qayerga o‘xshamaydigan davlat. Bu Samarqand, Buxoro va Xiva kabi ajoyib arxitekturaga ega qadimiy shaharlarga, shuningdek, dunyodagi eng ajoyib metro bekatlariga ega mamlakat ”, - deb yozmoqda belgiyalik sayohatchi Sintiya Bil. Statistik ma’lumotlarga yuzlanadigan bo‘lsak, Qozog‘iston, Janubiy Korea, Hindiston kabi davlatlardan O‘zbekistonga tashrif buyuruvchilar soni yillar davomida deyarli o‘zgarmagan bo‘lsa, Qolgan MDH, Yaqin Sharq, Yevropa mamlakatlari, shuningdek, AQSh, Braziliya, Kolumbiya, Avstraliya, Nigeriya, Marokko, Shri-Lanka, Nepal kabi davlatlardan kelgan sayyohlar soni so‘nggi 5 yilda bir necha 10 baravarga oshgan . 33 34 XULOSA Hozirgi kunda turizm - bu kuchli global sanoatdir. Tez o'sishi uchun u asrning iqtisodiy hodisasi sifatida tan olingan. Ko'pgina mamlakatlarda turizm yalpi ichki mahsulotning shakllanishida, qo'shimcha ish o'rinlari ochilishida va ish bilan ta'minlanishida muhim rol o'ynaydi. Turizm iqtisodiyotning transport, aloqa, qurilish, qishloq xo'jaligi kabi muhim tarmoqlariga katta ta'sir ko'rsatadi, ya'ni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning o'ziga xos katalizatori bo'lib xizmat qiladi. Turizmning valyuta tushumlari va xalqaro aloqalarni kengaytirish manbai sifatida ahamiyati tobora ortib bormoqda. Xalqaro turizmning dunyodagi ta’sirining kattaligi va darajasini quyidagi ko’rsatkichlar yordamida baholash mumkin. 1950 yilda dunyodagi xalqaro sayyohlar soni 25 mln. 592 million kishi, xalqaro turizmdan tushgan tushum 423 million dollarga etdi. Jahon savdo tashkilotining prognozlariga ko'ra, 2010 yilga borib sayohatlar soni 937 millionni, turizmdan tushgan tushum esa 1,1 trln. USD. JSTga ko'ra, turizmning jahon iqtisodiyotiga qo'shgan hissasi jahon yalpi ichki mahsulotining 10,9 foizini tashkil qiladi. Dunyo bo'ylab sayohat qilayotgan ko'plab odamlarga xizmat ko'rsatish uchun turizm sohasi va infratuzilmaning mohiyatini tashkil etuvchi turizm bilan bog'liq ko'plab sohalar mutaxassislari jalb qilingan. Turizmda 130 million kishi ishlaydi (har 15 -chi). Turizm rentabelligini tahlil qilish qiziqarli taqqoslashlarga olib keladi. Shunday qilib, Qo'shma Shtatlarning har bir rezidenti uchun ruslarnikidan ikki baravar ko'p sayyoh bor va sayyohlik xizmatlarining narxi taxminan teng bo'lsa, Qo'shma Shtatlardagi sayyohlik sanoatining rentabelligi 5 baravar yuqori. Ehtimol, o'rganish uchun ko'p narsa bor. Sankt -Peterburg kurortining 250 ming aholisidan (Florida, AQSh) 60 mingtasi turizm bilan shug'ullanadi va har yili 5 million sayyohga xizmat ko'rsatadi. Butun mamlakat (50 ming aholisi) sayyohlik bilan shug'ullanadigan, hamma aholi ko'rpa -to'shak tikadigan, sayyohlarning ehtiyojlari uchun ertalabdan kechgacha ovqat tayyorlaydigan, qo'shiq aytadigan va raqsga tushadigan, ularga tovarlar sotadigan Andorradagi vaziyat bundan ham paradoksal. Ikkinchisi sayyohlar uchun juda jozibali, chunki Andorra-boj olinmaydigan hudud. 35 Tor tog 'vodiysida joylashgan mitti mamlakatda boshqa faoliyat turlari mavjud emas yoki ular davlat iqtisodiyotida salmoqli vaznga ega emas. Aksariyat mamlakatlarda ikki kunlik dam olish kuni bor. Va shuning uchun ham, statistik ma'lumotlarga ko'ra, eng katta ulushni dam olish kunlari (2-3 kun), so'ngra haftalik turistik sayohatlar (6-7 kun) egallaydi, 8-12 kunlik ekskursiyalar ancha kichikroq. boshqa, uzoqroq turistik sayohatlar, ularning umumiy massadagi ulushining ahamiyatsizligi sababli, statistikadan chiqib ketadi. Turizm ommaviy hodisaga aylanishi va aholining katta qatlamini jalb qilishi uchun dam olishni ta'minlash uchun oilaviy byudjet mablag'larining bir qismini ajratish uchun etarli mablag 'bo'lishi zarur. Qoida tariqasida, qisqa muddatli dam olish odatiy turar joy va ish vaqtidan ko'ra ko'proq mablag 'talab qiladi (va hozir ham talab qilinadi), bu sayohat xarajatlari, boshqa joyda yashash, ovqatlanish va o'yin-kulgi bilan bog'liq. Shunday qilib, rus turizmi klassikasi Mixail Mixaylovich Marinin va J. Bleile Evropada jamiyat rivojlanishining to'liq tushunarli formulasini taklif qilib, urushdan keyingi yillarda turizmning jadal rivojlanishiga hissa qo'shadilar. Ikkinchi Jahon Urushidan keyin iqtisodiy tiklanish paytida, evropaliklar avval "etarlicha ovqatlaning" to'lqinini boshdan kechirdilar, keyin "odatdagidek kiyinglar", keyin "o'z uyingiz va mashinangiz" va nihoyat "sayyohlik to'lqini" ni boshdan kechirdilar. So'nggi o'n yil ichida Rossiya aholisining ma'lum bir qismi bu bosqichlardan tez o'tdi. Turizm sohasidagi tendentsiyalar va umumiy iqtisodiy, texnik va ijtimoiy yutuqlar o'rtasida to'g'ridan -to'g'ri bog'liqlik mavjud. Dunyoning rivojlangan sanoat mamlakatlarida turmush darajasining oshishi ta'til davomiyligining oshishiga va pensiya nafaqalarining ancha yuqori bo'lishiga olib keladi, bu ham turizmning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Turistik faoliyat amaliyotida turistlarni etkazib beruvchi mamlakatlar va turistlarni qabul qiluvchi davlatlar o'rtasida farq bor. Birinchisi quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin: AQSh, Germaniya, Angliya, Belgiya, Daniya va boshqalar. Ikkinchi guruhga Frantsiya, AQSh, Ispaniya, Italiya, Vengriya va boshqalar kiradi. 36 Dunyoning eng rivojlangan davlatlari - AQSh, Germaniya va Yaponiyadan kelgan sayyohlar boshqa mamlakatlardan kelgan sayyohlarga qaraganda xorijiy sayohatga ko'proq pul sarflaydilar. JST ekspertlari turizmni rivojlantirish tendentsiyalari va mamlakat iqtisodiyotining umumiy holati o'rtasida aniq bog'liqlik borligini ta'kidlaydilar. Sayohat dinamikasi iqtisodiyotning yuksalishi yoki pasayishiga juda sezgir. Turizm sanoatiga nisbatan "ko'rinadigan va ko'rinmas savdo", "ko'rinadigan va ko'rinmas eksport va import" kabi tushunchalar mavjud. Ko'rinadigan savdo tovarlar va xom ashyoning eksporti va importi bilan shug'ullanadi. Qayerda mamlakatning savdo balansi ko'rinadigan eksport va ko'rinadigan import qiymati o'rtasidagi farq deb ataladi. Ko'rinmas savdo xizmat ko'rsatish sohasining importi va eksporti bilan bog'liq. Ko'rinmas eksport - bu kelayotgan xorijiy sayyohlardan, shuningdek, ularga ichki transport va qabul qiluvchi mamlakatda boshqa xizmatlar uchun chiptalarni sotishdan tushadigan daromad. Ko'rinmas import mamlakatlar o'z fuqarolarining chet el safarlariga sarflagan pullarini tashkil qiladi. Mamlakatning eksportdan keladigan umumiy daromadi (ko'rinadigan va ko'rinmas) va importning umumiy qiymati (ko'rinadigan va ko'rinmas) o'rtasidagi farq to'lov balansi deb ataladi. To'lov balansi ijobiy yoki salbiy bo'lishi mumkin. Dunyoning barcha davlatlari turizmdan tushadigan daromadni oshirishga intilmoqda va chet ellik sayyohlarni mamlakatga jalb qilish uchun jiddiy harakat qilmoqda. Turistik balansi ijobiy bo'lgan o'nta mamlakat: Ispaniya, Italiya, AQSh, Frantsiya, Turkiya, Meksika, Gretsiya, Portugaliya, Avstriya, Vengriya. Rossiya ulkan sayyohlik salohiyatiga ega bo'lib, xalqaro sayyohlik bozorida kamtarin o'rinni egallaydi. Bu dunyo sayyohlar oqimining qariyb 1 foizini tashkil qiladi. Sayohat balansi salbiy bo'lgan o'nta davlat: Germaniya, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Gollandiya, Belgiya, Shvetsiya, Kanada, Norvegiya, Daniya, Finlyandiya. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. ASOSIY ADABIYOTLAR: 1. Биржаков М.M. Ввeдeниe в Туризм: Учeбник. - М.: «Издатeльский дом Гeрда», 2006. – 512 с. 2. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия, 2005. - 192 с 3. Fayzieva Sh.R. O‘zbekistonda turizm rivojlanishining iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish. Nomzodlik dissertasiyasi. – T.: O‘zMU, 2006 y 4. O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risidagi” qonuni. Xalq so‘zi / 1999 yil 20 avgust. 5. Кабушкин Н.И. Мeнeджмeнт туризма. –М.: Новой знаниe. 2005.- 64-68 с. 6. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.: Финансы и статистика, 2005. -30- 34стр 7. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия, 2005. – 19-22 с 8. Travel Guide Uzbekistan – Tashkent: National Company Uzbekturizm 2003. 9. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollari. Magistrlik dissertasiyasi. TDIU 2005/ -53 b 10. Гуля e в В.Г. «Правово e р e гулировани e туристской д e ят e льности». - М.: Финансы и статистика. 2005.-30-34 с. 11. Боголюбов В.С. Экономика туризма. Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия. 2005. – 19-22 с 12. Бутуров И.Н. Маркeтинг и мeнeджмeнт иностранного туризма. - М.: Финансы и статистика. 2005. - 67-71 c. 13. Дурович А.П. Маркeтинг в туризмe. Учeбноe пособиe 5-e изд., стeрeотип. (ГРИФ) – М., .: КНОРУС. 2005. - 49-56 с. 14. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.: Финансы и статистика, 2005.-30-34стр 38 15. Ильина E.Н. Туропeрeйтинг: организация дeятeльности: Учeбник. - М.: Финансы и статистика, 2005. – 48-50 с. 16. Жукова М.А. Мeнeджмeнт в туристском бизнeсe: Учeбноe пособиe. М.: КНОРУС, 2005. – 19-22 с. 17. Norchaev.A.N. Xalkaro turizmni rivojlantirishning iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Nomzodlik dissertasiyasi. TDIU. 2004. - 20-23 б . 18. Alieva M.T. Mehmonxona menejmenti. Darslik. – T.: TDIU. 2007. - 27-30 б . 19. Сeнин В.С. Дeнисeнко А.В. Гостиничный бизнeс: классификация гостиниц и других срeдств размeщeния: Учeбноe пособиe. - М.: Финансы и статистика, 2006. – 44-48 с. 20. Янкeвич В.С. Маркeтинг в гостиничной индустрии и туризмe. - М.: Финансы и статистика, 2003. -415 с. 21. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollari. Magistrlik dissertasiyasi. TDIU. 2005. – 34-36 b. QO’SHIMCHA ADABIY O TLAR: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi PF-5611-son Farmoniga 1-ilova. 2019-2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini rivojlantirish konsepsiyasi. 2. Tuxliyev N. Jiyanov O‘. Turizmning rivojlanish milliy modellari. Darslik. – T.: «Ilm-ZiyoZakovat» nashriyoti, 2021. – 234 b. 3. Xudoyarov A.A. “Turizm va mexmonxona industriyasi asoslari” O‘quv qo‘llanma. “SOMPLEX PRINT” nashriyoti. T.2020 4. O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risidagi” qonuni. Xalq so‘zi / 1999 yil 20 avgust. 5. Mirzayev M. A., Aliyeva M. T. Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma.-T.: O‘zbekiston faylafuslar jamiyati, 2011. 6. F а yzi е v а S. H. О sn о vni е n а pr а vl е niya r а zvitiya turizm а v Uzb е kist а n е . // Ek о n о mich е skiy v е stnik Uzb е kist а n а . № 3–4, 2004. 39 INTERNET SAYTLARI 1. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2666518221000206 5 https://www.unwto.org/tourism-covid-19 . 2. www.interunion.ru – turistik assotsatiya 3. www.e-tours.ru – konferensiya, turistik ishlar 40

Turizmning globallashish jarayonida davlatlar iqtisodiyotidagi o’rni

Sotib olish