Turizmning globallashish jarayonida davlatlar iqtisodiyotidagi o’rni - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

Turizmning globallashish jarayonida davlatlar iqtisodiyotidagi o’rni

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. TURIZMNING GLOBALLASHISH JARAYONIDA DAVLATLAR
IQTISODIYOTIDAGI O’RNI
1.1. Turizmning jahon iqtisodiyotidagi o'rni. Jahon turizmining rivojlanish
tarixi …………………………………………………………………………7
1.2. Jahonning ayrim mintaqalarida xalqaro turizmning rivojlanish
tendentsiyalari…………………………………………………………...…15
1.3. Turizmning turli shtatlar iqtisodiyotidagi o'rni……………………………18
II BOB TURIZMNI IQTISODIY RIVOJLANTIRISH.
2.1. Mintaqalar bo'yicha turizmning rivojlanishi……………………………….23
2.2. Jahon mamlakatlarida turizm industriyasining rivojlanish…………………..30
XULOSA………………………………………………………………………....36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..39
1

KIRISH.
XX asr insoniyat hayoti va faoliyati tarzi tarovatining barcha sohalariga
ulkan o‘zgarishlarni olib keldi. Bu o‘zgarishlar fan va ilmiy tadqiqotlar, texnikani
rivojlantirish, yangi materiallar, texnologiyalar yaratish va ishlab chiqarishni
boshqarish sohalarida yorqin namoyon bo‘ldi. Insonning o‘zi, ya’ni moddiy
boyliklarni ishlab chiqaruvchi va shu bilan birga ularni iste’mol qiluvchi
shaxsning o‘zi ham sifat jihatidan o‘zgarib bormoqda. Insonlarning falsafasi,
dunyoqarashi, fikri - tafakkuri ham tubdan o‘zgarib bormoqda. O‘zbekiston o‘z
mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng bozor munosabatlariga o‘ziga xos model
orqali kirib bormoqda. Bozor munosabatlariga o‘tish ob’yektiv zaruriyat bo‘lishi
bilan birga zamon talabi hamdir. Bozor iqtisodiyoti barcha imkoniyatga daxldor
hodisa bo‘lib, jahon sivilizatsiyasining rivojlanish yo‘lida muqarrar bosib
o‘tiladigan bosqichdir. Bozor iqtisodiyotining chinakkam oxirgi maqsadi, avvalo,
insonga munosib yashash sharoitlarini yaratish va respublikani madaniyat va
taraqqiyot cho‘qqilariga olib chiqishdir. Bozor munosabatlariga o‘tish qaror topib
kelayotgan yangi davlatchilik uchun jamiki resurslardan foydalanishni, xalq
xo‘jaligining farovon turmush kechirayotgan, iqtisodiy jihatdan rivojlangan
mamlakatlar qatoriga olib chishni ta’minlab beradigan qudratli iqtisodiy asos
yaratib berishi kerak.
Hozirgi vaqtda butun dunyoda, shuningdek O‘zbekistonda ham
iqtisodiyotning noishlabchiqarish, xususan turizm sohasiga e’tibor tobora
kuchayib bormoqda. Insonlar bo‘sh vaqtlarini samarali o‘tkazib, dam olishga,
sog‘ligini tiklashga, dunyoni, xalqlarning urf - odatlari, qadriyatlarini bilishga
intilmoqdalar. Bunday xizmatlarni turizm sohasi ko‘rsatadi. Insoniyat har doim
o‘zining harakat doirasini o‘zgartirib, yangi yerlarni kashf qilishga intilgan. XX
asrga kelib bunday intilishlar kuchaydi va turizm industriyasining rivojlanishiga
turtki bo‘ldi. Ayrim mamlakatlarda turizm sohasi juda ham barqaror rivojlanib
bormoqda va ularning har yillik o‘sish sur’ati 8%-10% gacha boradi. Bu esa
turizm sohasining qanchalik darajada mamlakatlar iqtisodiyoti tizimida hal
2

qiluvchi ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Shunisi qiziqki, turizm
rivojlanishi natijasida transport, bozor infratuzilmasi, savdo-sotiq, oziq-ovqat
tarmoqlari, qurilish, hunarmandchilik va boshqa xizmat ko‘rsatish tarmoqlari ham
rivojlanib boradi.
O‘zbekiston yangi XXI asrga shaxdam qadamlar bilan kirib keldi. XXI asr
turizm va sayyohlik asri bo‘ladi deb bashorat qilinmoqda. XXI asrda turizm
o‘zining salmoqli hissasi bilan respublika budjetida valyuta tushumini ta’minlaydi.
Bunga respublikamizda har tomonlama imkoniyatlar va asoslar yetarli. Faqat
zamonaviy turizmni rivojlantirish strategiyasini hayotga tatbiq etib, turizm sohasini
yuqori pog‘onalarga ko‘tarish imkoniyatini yaratishimiz kerak. O‘zbekistonda
turizm yangi soha hisoblanmaydi, bu soha qadimdan mavjud bo‘lgan, faqat bizning
oldimizda turgan vazifa turizmni yangicha strategiya asosida rivojlantirish va
istiqbolini belgilashdir.
Turizm turistlarga xizmat ko‘rsatishga aloqador bo‘lgan tarmoqlarni qamrab
oluvchi o‘ziga xos dam olish sanoati hisoblanadi. Turizm sohasidagi hamkorlik
xo‘jalik jamoat ishlab chiqarishga aholining band bo‘lmagan yoki qisman band
bo‘lgan qatlamlarini jalb qilib, mehnat resurslaridan to‘liq va oqilona foydalanish
muammosini hal qilishga yordam beradi. Bu ayniqsa sanoati yaxshi rivojlanmagan
mintaqalar uchun muhimdir. Turizm sohasidagi hamkorlik iqtisodiy imkoniyatlari
nisbatan yuqori emasligi bilan farqlanuvchi ayrim mintaqalarni rivojlantirishda
muhim rol o‘ynaydi. Turizm, bu mintaqalarda ishga oid faollikka yordam beradi,
jamoat ishlab chiqarishida band bo‘lmagan mehnatga layoqatli aholini jalb qiladi,
mehnatni tatbiq qilish sohasini kengaytiradi. Turizm sohasida hamkorlik qilish
iqtisodiyotning rivojlanishini faollashtiradi, mintaqaviy resurslardan samarali
foydalanishga hamda xizmat ko‘rsatish sohasi xodimlarining malakasini oshirishga
yordam beradi. Turistik tarmoq qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni rivojlantirishni
jadallashtirish va uni yaxshilashga yordam beradi. Kelajakda aholiga xizmat
ko‘rsatish sohasining kengayishi bilan xizmat ko‘rsatish sohasida band bo‘lganlar
soni ortib boradi. Turizm sohasida hamkorlik qilish orqali tarmoqning jadal
rivojlanishi, uning iqtisodiy ahamiyatining o‘sishi turistik xizmat sohasining katta
3

foyda keltira olishi, bu sohaga sarmoyalarni ko‘plab sarflanishiga olib keldi.
Mablag‘ni ko‘p talab qilishiga qaramay, turistik sohaga sarflangan sarmoya juda
foydalidir, chunki u o‘zini nisbatan tez qoplaydi. Xorijiy turistlardan olinadigan
pul tushumlari daromadga aylanadi va milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarida
muomalada bo‘ladi.Turizm bugungi zamon iqtisodiyotida katta o'rin tutadi,
qolaversa, kun sayin takomillashib, yangilanib bormoqda. Hozirga kelib inson
o‘zining qiziqishi sohalarini ko’rib ulgurish, qoniqish, o’rganish, tanlash
xususiyatlari va imkoniyat darajalaridan to‘g‘ri foydalanish uchun ishlab chiqarish
sohalarini, tabiiy biologik resurslarni, insonlarning yashash tarzlarini alohida-
alohida turizm sohasiga aylantirdi. Hozirgi Rossiyalik mutaxassislarning
yozishlaricha jahonda turizmning asosiy turlari 20-22 yo’nalishdan iborat. Ishlab
chiqarish sohalarining yoki insonlar guruhining mo’jizakor, mukammal va
hayratomuz ko‘rinishga ega bo’lgan mahsulotlari, inshootlari insonlar oqimini
o’ziga jalb qilishi turizm sohasini keltirib chiqardi, sohadagi turlarning ko’payib
borayotganligi ham ana shu omillarga bog’liq.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi turizmni
rivojlantirishning istiqboldagi maqsadi - respublikaning milliy-madaniy tiklanishi,
milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlaridan biri sifatida turizmni rivojlantirish
borasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va xo’jalik masalalarini hal qilishdir.
Prezidentimizning farmonlarida ‘Mamlakatimizda turistik resurslarni
tadqiq qilish, ishga tushirish, bu resurslardan ichki va xalqaro turizmni
rivojlantirishda muntazam foydalanishni yo’lga qo’yish’ - talablarini amalda
bajarish hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi –Turizmning globallashish jarayonida davlatlar
iqtisodiyotida tutgan o’rni haqida bilim, ko’nikma va malakalarga ega bo’lish.
Kurs ishining obyekti sifatida – Mamlakatda turizm biznesini rivojlantirishning
muhim omillaridan biri barqaror siyosiy muhitdir. Shuningdek, ma'lum bir
mamlakatda turizmni rivojlantirish uchun boshqa davlatlar bilan o'rnatilgan
xalqaro aloqalar muhim ahamiyatga ega; mamlakat va uning sheriklarining savdo
4

va to'lov balansining holati; dunyodagi yoki ma'lum bir mintaqadagi xalqaro
munosabatlar.
Kurs ishining predmeti – Turizm sanoati jahon iqtisodiyoti nuqtai
nazaridan eng dinamik tarmoqlardan biridir. U savdo va bozor munosabatlarining
eng yirik eksport sohasini ifodalaydi. Turizm sanoati ham juda daromadli soha
hisoblanadi. Ammo, shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, turizm juda plastik
hodisa bo'lib, turli xil hodisalar va aralashuvlarga duchor bo'ladi.
Kurs ishining vazifasi – shaxsiy-xulq-atvor omillari ham turizm holatiga sezilarli
darajada ta'sir qiladi. Ular mijozlarni rag'batlantirish va sayohat qilishga undash,
shuningdek, haqiqiy xizmatlarni turistning talablariga moslashtirishni o'z ichiga
oladi. Turistlar farovonligining oshishi barcha motivlar orasida psixologik birinchi
darajaga chiqishiga olib keladi.
Kurs ishini- mundarija, ikki bob, besh band, xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat
5

I BOB TURIZMNING GLOBALLASHISH JARAYONIDA
DAVLATLARIQTISODIYOTIDAGI O’RNI
1.1. Turizmning jahon iqtisodiyotidagi o'rni. Jahon turizmining
rivojlanish tarixi
Xalqaro turizm tashqi iqtisodiy faoliyatning eng jadal rivojlanayotgan
sohalaridan biri bo'lib, zamonaviy jahon iqtisodiyotida muhim o'rinni egallaydi va
uning roli doimiy ravishda o'sib bormoqda.
Jahon sayyohlik tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, 2002 yilda xalqaro
turizmdan tushgan yillik daromad 474,2 milliard dollarni, 702,6 million xalqaro
sayohatni tashkil qilgan. 1
Turizm har xil turdagi xizmatlar orasida etakchi o'rinlardan birini egallaydi,
bugungi kunda u dunyodagi tovarlar va xizmatlar eksportining 12% dan ko'prog'ini
ta'minlaydigan eng yirik tarmoqlardan biri bo'lib, u 1,289,8 mlrd. 1 Xalqaro turizm
neft va avtomobil sanoati orqasida uchta yirik eksport sohasi qatoridan joy oladi.
Xalqaro turizm global YaIMga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Shunday qilib,
Butunjahon sayyohlik va sayyohlik kengashining (WTTC) hisob -kitoblariga ko'ra,
2004 yilda turizm ulushi jahon yalpi ichki mahsulotining 10,4 foizini tashkil qiladi
va keyingi 10 yilda, prognozlarga ko'ra, turizmning ulushi 10,9 ga oshadi. %.
Turizm dunyoning 80% mamlakatlari, xususan, Evropa, Yaqin Sharq va AQSh
eksporti bo'yicha birinchi beshta pozitsiyada qayd etilgan. 2
Turizm - bu hodisa. "Turizm" atamasini XIX asr o'rtalariga qadar dunyoning
hech bir tilida uchratish mumkin emas edi. "Ekskursiya" so'zi ko'pincha sayohat
bilan bog'liq edi, keyin odam vaqtincha ish joyida yoki yoqimli o'yin -kulgi uchun
yo'qligi, ya'ni "turizm" so'zining zamonaviy talqini edi. asta -sekin rivojlandi.
Vebster lug'atida "sayyoh" so'zi "zavqlanish yoki qiziqish uchun sayohat
qilayotgan kishi" deb izohlanadi, boshqa 19 -asrning boshqa lug'atida "qiziqish
uchun sayohat qiladigan odamlar, qiziqishi va hech narsasi yo'qligi uchun" va hatto
"qiziqroq" ma'nolari bor. bu haqda keyinroq maqtanishdan zavqlanish ".
__________________________
1. Биржаков М.M. Ввeдeниe в Туризм: Учeбник. - М.: «Издатeльский дом Гeрда», 2006. – 512 с.
2. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия, 2005. - 192 с
6

Turizmning asl va eng aniq ta ' riflaridan biri Bern Gantsiker va Krapf
universiteti professorlari tomonidan berilgan bo ' lib , keyinchalik ular Xalqaro ilmiy
turizm ekspertlari assotsiatsiyasi tomonidan qabul qilingan . Dastlab , bu
olimlarning fikricha , turizmni odamlarning sayohati natijasida vujudga keladigan
hodisalar va munosabatlar majmui sifatida aniqlash mumkin , agar bu doimiy
yashash joyidan tashqarida doimiy qolishga olib kelsa va ular bilan bog ' liq
bo ' lmasa . har qanday foyda ( foyda ) olish bilan . Bu ta ' rif ekskursiyalarga , foyda
olish bilan bog ' liq ish safarlariga , hatto qabul qiluvchi mamlakatda daromad
olinmagan taqdirda ham qo ' llanilmaydi . Shuni ta ' kidlash kerakki , sayohatlar va
o ' yin - kulgi uchun ajratilganlarni ajratish qiyin , chunki sayohatlarning ko ' pi bu
ikkisining kombinatsiyasi .
Vaqt o ' tishi bilan turizmning asosiy kontseptsiyasi kengayib , mamlakatda
doimiy qolishga olib kelmaydigan va foyda olishni nazarda tutmaydigan har xil
turdagi ish safarlarini o ' z ichiga oladi .
Turizm rivojlanishining hozirgi bosqichining xususiyatlarini aniqlash uchun
uning kelib chiqish tarixini ko ' rib chiqish zarur . 3
Zamonaviy turizm , bir tomondan , yosh hodisadir , chunki u faqat Ikkinchi
jahon urushidan keyin keng tarqaldi , boshqa tomondan , turizm chuqur tarixiy
ildizlarga ega , chunki sayohat qadim zamonlardan beri insoniyatga ma ' lum bo ' lgan .
G'arbiy Evropada turizmning rivojlanish davriyligi VB Saprunova 3
tomonidan batafsil yoritilgan. U quyidagi mezonlarga asoslanadi: texnik va
iqtisodiy old shartlar; ijtimoiy shartlar; turizmning rivojlanishining turli
bosqichlarida maqsadli vazifalari. Bu davrlashtirishga ko'ra, turizmning rivojlanish
tarixida 4 bosqich mavjud:
19 -asr boshlariga qadar - turizmdan oldingi davr;
19 -asr boshlari - 20 -asr boshlari - elita turizm; turistik xizmatlar ishlab
chiqaradigan ixtisoslashgan korxonalarning paydo bo'lishi;
20 -asr boshlari - Ikkinchi jahon urushidan oldin - ijtimoiy turizm
shakllanishining boshlanishi;
__________________________________
3. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.: Финансы и статистика, 2005.-30-
7

34стр
Ikkinchi jahon urushidan keyin - zamonaviy bosqich - ommaviy turizm ,
turizm sohasida tovar ishlab chiqarish va xizmatlar ko ' rsatish uchun tarmoqlararo
kompleks sifatida turizm sanoatining shakllanishi . Aynan shu davrda turizm
haqiqatan ham katta xarakterga ega bo ' ldi : hashamatli buyumdan boshlab , u yuqori
darajada rivojlangan sanoat mamlakatlari aholisining ko ' pchiligining ehtiyojiga
aylandi . Bunga ma ' lum darajada ish vaqtining qisqarishi va shunga mos ravishda
bo ' sh vaqtning ko ' payishi yordam berdi . O ' zining muassasalari , mahsuloti , ishlab
chiqarish aylanishi , ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish usullari bilan
kuchli dam olish sanoati shakllanmoqda .
Shunday qilib , iqtisodiyot rivojlanishining ma ' lum bir bosqichida , sayohatga
ehtiyoj keskin oshganda , sayyohlik xizmatlarini ishlab chiqaruvchilar ham bor edi .
Bu mahsulotning o ' ziga xos turi - turizmning shakllanishiga olib keldi . Shunday
qilib , turizm iste ' mol bozorida sotib olinishi va sotilishi mumkin bo ' lgan va moddiy
va nomoddiy xizmatlar ko ' rinishida sotiladigan tovar sifatida paydo bo ' ldi . Turistik
xizmatlarning mahsulot sifatidagi o ' ziga xos afzalligi shundaki , bu xizmatlarning
katta qismi joyida minimal xarajatlar bilan va , qoida tariqasida , chet el valyutasini
ishlatmasdan ishlab chiqariladi .
Turizm birinchi zaruriy ehtiyojning tovariga aylanmaydi , shuning uchun u
faqat daromadining ma ' lum bir qismi va jamiyat boyligining ma ' lum bir darajasida
insonning muhim ehtiyojiga aylanadi .
Ayrim mamlakatlarning turizmdan valyuta tushumini ko ' paytirish istagi va
shu maqsadda iqtisodiyotning butun tarmog ' i - sayyohlik sanoatini yaratish xalqaro
turizmning rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega edi . Turistik sanoat deganda
turistik xizmatlar va turistik talablar uchun tovar ishlab chiqaradigan va sotadigan
ishlab chiqarish, transport va savdo korxonalari tushuniladi. Bunga
mehmonxonalar va boshqa turar joylar, transport vositalari, umumiy ovqatlanish
korxonalari, suvenirlar va turistik talablar uchun boshqa tovarlar ishlab chiqaruvchi
korxonalar kiradi. Turizm sohasida butun dunyo bo'ylab 214 milliondan ortiq kishi
ishlaydi.
8

Turizm terminologiyasi ham jamoatchilik bilan aloqalar, ham turizm, uning
tarmoqlari va turlarining jadal rivojlanishi va shakllanishiga mos ravishda jiddiy
o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Turistik atamalarning talqini turizm
nazariyasini ishlab chiquvchilar o'rtasida shiddatli munozaralar mavzusidir.
Xalqaro tashkilotlar, asosan, xalqaro statistika tamoyillarini uyg'unlashtirish
maqsadida, turizm terminologiyasi mavzusiga doimo murojaat qilishadi. Shunday
qilib, 1937 yilda Millatlar Ligasi statistikasi bo'yicha ekspertlar konferentsiyasida
"xalqaro sayyoh" ta'rifi berildi. 1950 yilda Xalqaro rasmiy sayyohlik uyushmasi
(IUOTO) - 1975 yilda Jahon sayyohlik tashkiloti (JST) ga qayta tashkil etilgan
Xalqaro rasmiy sayyohlik uyushmasi (IUOTO) "turist" ta'rifiga oydinlik kiritib,
yangi tushunchalarni kiritdi: ". ekskursionist "va" tranzit sayohatchisi ". Shu bilan
birga, bu toifalar o'rtasida "turist" toifasidan aniq farq bor edi. 4
Xalqaro turizm, ko'plab mamlakatlar uchun, milliy iqtisodiyotning muhim
daromad manbai va o'sishiga aylandi. Shveytsariya, Avstriya, Frantsiya kabi
yuqori rivojlangan davlatlar o'z boyliklarining katta qismini turizmdan tushgan
daromadga qurdilar.
Xalqaro turizm ko'plab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun
valyuta tushumining muhim manbaiga aylandi. 5
Masalan, tovarlar va xizmatlar
eksportidan tushgan tushumlarning umumiy miqdorida tashqi turizmdan
tushadigan daromadning ulushi: Ispaniyada - 18,3%, Avstriyada - 11,8%,
Gretsiyada - 33,6%, Portugaliyada - 14,9%, Kiprda - 53%. . Ko'pgina
rivojlanayotgan mamlakatlarda tovarlar va xizmatlar eksportidan keladigan
daromadning 10-15% ni xorijiy turizm tashkil qiladi (Hindiston, Misr, Peru,
Paragvay, Kosta-Rika).
Jahon sayyohlik tashkilotining tasnifida, birinchi navbatda, sayyohlarni
etkazib beruvchilar va asosan qabul qiluvchi mamlakatlar bo'lgan davlatlar
ajratiladi. 6
Turist yetkazib beruvchilarga AQSh, Belgiya, Daniya, Germaniya,
_________________________________________
4. Жукова М.А. Мeнeджмeнт в туристском бизнeсe: Учeбноe пособиe. М.: КНОРУС, 2005. – 19-22 с.
5. Norchaev.A.N. Xalkaro turizmni rivojlantirishning iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Nomzodlik dissertasiyasi.
TDIU. 2004. - 20-23 б.
6. Alieva M.T. Mehmonxona menejmenti. Darslik. – T.: TDIU. 2007. - 27-30 б.
9

Gollandiya, Yangi Zelandiya, Shvetsiya, Kanada, Angliya kiradi. Turistlarni qabul
qiladigan davlatlar qatoriga Avstraliya, Italiya, Shveytsariya, Frantsiya, Kipr,
Gretsiya, Meksika, Portugaliya, Ispaniya, Turkiya kiradi.
Xalqaro turizmdan kelganlar va keladigan daromadlar soniga ko'ra, Jahon
sayyohlik tashkiloti har yili etakchi o'nta mamlakatning reytingini tuzadi (1.1 -
jadval).
2002 yilda sayyohlar soni bo'yicha dunyodagi birinchi o'nta mamlakat
1.1 -jadval
Sayyohlar soni,
million kishi Sayyohla
r sonining
nisbati,% Jahon
darajasining
ulushi,%
1 Frantsiya 77,0 2,4 11,0
2
2 Ispaniya 51,7 3,3 7,4
3
3 AQSH 41,9 -6,7 6,0
4
4 Italiya 39,8 0,6 5,7
5
5 Xitoy 36,8 11,0 5,2
6
6 Buyuk Britaniya 24,2 5,9 3,4
7
7 Kanada 20,1 1,9 2,9
8
8 Meksika 19,7 -0,7 2,8
9 Avstriya 18,6 2,4 2,6
10

9
10 Germaniya 18,0 0,6 2,6
2003 yil sentyabr
Xalqaro turistlarning kelishi bo ' yicha Frantsiya va Ispaniya etakchi bo ' lib ,
birgalikda barcha xalqaro tashriflarning 18% dan ortig ' ini tashkil qiladi . Qo'shma
Shtatlar o'tgan yilga nisbatan 6,7% pasayishiga qaramay uchinchi o'rinni egalladi.
Xitoy beshinchi o'rinni egallagan bo'lsa -da, 11% o'sish bilan bu sanoatning
ahamiyatini tasdiqlaydi.
Qo'shma Shtatlar 2000 yildan beri 20% ga kamayganiga qaramay, xalqaro
turizmdan tushadigan daromad bo'yicha etakchi hisoblanadi, 67 mlrd. Ispaniya,
Frantsiya va Italiyaning daromadi 34 milliard dollardan 27 milliard dollargacha.
O'tgan yilga nisbatan eng ilg'or Gonkong (Xitoy), Xitoy va Avstriya (1.2 -jadval).
20 -asrning 60 -yillaridan boshlab xalqaro turizm tez rivojlana boshladi.
Hozirgi vaqtda turizm fenomeni keng ko'lamga ega bo'lib, xalqaro turistik
tashriflar soni 50 milliondan oshdi va 60-70 -yillardan keyin, jahon miqyosida
ommaviy sayyohlik xarakterli bo'lganidan so'ng, xalqaro turizmning o'sishi tobora
kuchayib bormoqda. hayajonli tezlik (1.2 -jadval).
2002 yilda turizmdan tushgan daromadlar (xalqaro turistlarning kelishi)
bo'yicha dunyodagi birinchi o'nta mamlakat
1.2 -jadval
Turizmdan tushgan
daromad, milliardlab dollar Dar
omad
nisbati
(%) Glob
al
darajadagi
ulushi (%)
1. AQSH 66,5 -7,4 14,0
2. Ispaniya 33,6 2,2 7,1
3. Frantsiya 32,3 7,8 6,8
11

4. Italiya 26,9 4,3 5,7
5. Xitoy 20,4 14,6 4,3
6. Germaniya 19,2 4,0 4,0
7. Buyuk Britaniya 17,8 9,5
8. Avstriya 11,2 11,1 2,4
9. Gonkong
(Xitoy) 10,1 22,2 2,1
10. Gretsiya 9,7 3,1 2,1
Manba: Jahon sayyohlik tashkiloti (JST) 2003 yil
sentyabr
Shunday qilib, 1960 yildan 2000 yilgacha kelganlar soni deyarli 10 baravar
ko'paydi (1.4 -chizma). 1990 yildan 2000 yilgacha xorijiy sayyohlarning 4,3%
yillik o'rtacha o'sish sur'ati xalqaro turizmning iqtisodiy o'zgarishlarga chidamliligi
va chidamliligini ko'rsatadi.
1960-2002 yillar uchun butun dunyo bo'ylab sayyohlar kelishi va turizmdan
tushumlar dinamikasi.
1.3 -jadval
Kelganlar soni, million
kishi O'zgarishlar,% Qabullar,
Milliard
AQSh dollari O'zgarishl
ar,%
1960 69,2 - 6,86 -
1970 159,6 130,4 17,9 163,2
1980 284,8 78,3 102,3 471,9
1990 459,2 61,2 264,7 158,5
2000 687,3 49,6 473,4 78,8
12

Manba: Jahon sayyohlik tashkiloti (JST)
Mamlakatlarning turizm xizmatlarini sotishdan tushgan daromadi shu davrda
69 martadan oshib, 6,8 milliard dollardan 473,4 milliard dollargacha oshdi (1.5 -
chizma).
Diagramma 1.4 Diagramma 1.5
Turizmning rivojlanishi iqtisodiyotning transport, aloqa, savdo, qurilish,
qishloq xo'jaligi, xalq iste'moli tovarlari ishlab chiqarish kabi rag'batlantiruvchi
ta'siriga ega va multiplikator ta'sirini hisobga olgan holda iqtisodiyotni qayta
qurishning eng istiqbolli yo'nalishlaridan biridir.
1.2.Jahonning ayrim mintaqalarida xalqaro turizmning rivojlanish
tendentsiyalari.
Xalqaro turizmning rivojlanishi va uning jahon iqtisodiyotiga ta'sirini
o'rganish uchun dunyoning alohida hududlarini hisobga olish zarur. Jahon
sayyohlik tashkiloti (JST) dunyoning beshta asosiy mintaqasini ajratadi.
13

Dunyodagi xalqaro turizm nihoyatda notekis, bu birinchi navbatda
mamlakatlar va mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining turli darajalariga
bog'liq. Xalqaro turizmning eng katta rivojlanishi G'arbiy Evropa mamlakatlarida
kuzatildi. Bu mintaqa jahon sayyohlik bozorining qariyb 60 foizini va valyuta
tushumining 50 foizini tashkil qiladi. Jahon sayyohlik bozorining 18% dan
ko'prog'i va valyuta tushumining 20% Osiyo -Tinch okeani mintaqasidan,
bozorning 17% dan kamrog'i va 24% valyuta tushumining - Amerikaga, bozorning
qariyb 8% va Valyuta tushumining 5% Afrika va Yaqin Sharqqa birlashtirilgan.
to'qqiz
Dunyoning har bir mintaqasi kichikroq mintaqalarga bo'linadi, ular o'z
navbatida ularni tashkil etuvchi davlatlar bilan ifodalanadi (2.1 -jadval).
Xalqaro turistik birjalarning geografik kontsentratsiyasi savdoning geografik
kontsentratsiyasiga to'g'ri keladi, lekin u ikkita muhim farqga ega. 10
Birinchidan, AQSh, Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya kabi turistik tushumlar
saldosi ijobiy bo'lgan davlatlar ko'pincha savdo balansida salbiy bo'ladi. Sayyohlar
almashinuvi saldosi salbiy bo'lgan mamlakatlar ijobiy savdo balansiga ega,
masalan, Germaniya, Yaponiya.
Dunyo mintaqalarining tarkibi
1.2 -jadval
Subregion Mintaqadagi davlatlar
Amerika Shimoliy
Amerika
Karib dengizi
mamlakatlari
Markaziy
Amerika
Janubiy Amerika AQSh, Kanada, Meksika, Bagama orollari,
Puerto -Riko, Dominikan Respublikasi,
Argentina, Braziliya
Afrika Shimoliy Afrika
G'arbiy Afrika Tunis, Marokash, Jazoir, Janubiy Afrika,
Botsvana, Keniya, Zimbabve, Svazilend, Keniya,
14

Markaziy Afrika
Sharqiy Afrika
Janubiy Afrika
Mavritaniya, Tanzaniya, Seyshel orollari
Osiyo-Tinch
okeani
mintaqasi Shimoli -sharqiy
Osiyo
Janubi -Sharqiy
Osiyo
Janubiy Osiyo Xitoy, Gonkong, Malayziya, Singapur,
Janubiy Koreya, Tailand, Indoneziya, Tayvan,
Yaponiya, Koreya, Avstraliya, Hindiston,
Pokiston, Shri -Lanka, Nepal, Eron, Maldiv
orollari
Evropa Shimoliy Evropa
G'arbiy Evropa
Markaziy/
Sharqiy Evropa
Janubiy Evropa
Sharqiy O'rta er
dengizi Frantsiya, Ispaniya, Italiya, Buyuk
Britaniya, Vengriya, Polsha, Avstriya,
Germaniya, Shveytsariya, Chexiya, Portugaliya,
Gollandiya
yaqin Sharq - Iordaniya, Misr, Saudiya Arabistoni, BAA,
Suriya, Bahrayn, Kuvayt, Liviya, Ummon, Qatar,
Iroq
Ikkinchidan, xuddi shunday talabga ega bo'lgan sanoat mamlakatlari o'rtasida
turistik xizmatlar almashinuvi, tovar savdosidagi kabi, o'xshash turdagi
mahsulotlarning almashinuvi bo'lishi shart emas.
Darhaqiqat, sanoat mamlakatlari o'rtasida tovar ayirboshlash - bu, birinchi
navbatda, xuddi shu toifadagi mahsulotlar almashinuvi, masalan, AQSh va
Yaponiya o'rtasidagi avtomobillar savdosi yoki Evropa mamlakatlari o'rtasida oziq
-ovqat mahsulotlari. Bu sanoat ichidagi savdo deb ataladi. 7
Turizmda shunga
o'xshash mahsulotlar almashinuvi mavjud, masalan, madaniy turizm sohasida,
lekin kichikroq miqyosda. Qoidaga ko'ra, an'anaviy turizm turlari almashinuvi
mavjud. Masalan, Shimoliy Evropa mamlakatlari aholisi asosan O'rta er dengizi
15

mamlakatlari kurortlarida dam olishadi, janubiy issiq mamlakatlar aholisi chang'i
kurortlarida dam olishni afzal ko'rishadi. 8
Qabul qilingan xorijiy sayyohlar soni bo'yicha Evropa dunyoning boshqa
mintaqalari orasida birinchi o'rinni egallab turibdi. 2002 yilda 2%ga kam o'sishiga
qaramay, xalqaro turistlarning kelishi 400 mln. Xalqaro turizmdan tushgan
daromad 240 milliard dollarga etdi, yoki har bir turist kelishidan 600 dollar. Bu
mintaqaning eng ko'zga ko'ringan etakchilari Fransiya va Ispaniya bo'lib, ular
qabul qilingan xalqaro sayyohlar soni va xalqaro turizmdan tushgan daromad
bo'yicha eng yaxshi natijalarni ko'rsatmoqda. 9
Turkiya xalqaro sayyohlik o'sishi
bo'yicha mintaqada birinchi o'rinni egallab, 19%ni tashkil qiladi. Rossiya
Federatsiyasi, Ukraina va MDH mamlakatlari ancha barqaror rivojlanmoqda.
Buyuk Britaniyada so'nggi uch yil mobaynida salbiy rivojlanish tendentsiyasi
kuzatildi. 10
Evropadagi hukmronlikning nisbiy yo'qolishi ortida quyidagi omillar turibdi:
Ba'zi G'arbiy Evropa mamlakatlari, xususan, Evropaning janubida, masalan,
Italiya va Gretsiya, va qisman Ispaniya va Portugaliyada, turistik mahsulotining
qarishi tufayli raqobatbardoshligi pasayib bormoqda;
Buyuk Britaniya, Daniya, Norvegiya va Shvetsiya kabi ba'zi shimoliy
mamlakatlar sayyohlar uchun juda qimmat.
_____________________________ _
7. Янкeвич В.С. Маркeтинг в гостиничной индустрии и туризмe. - М.: Финансы и статистика, 2003. -415
с.
8. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollari. Magistrlik dissertasiyasi.
TDIU. 2005. – 34-36 b
9. Mirzayev M. A., Aliyeva M. T. Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma.-T.: O‘zbekiston faylafuslar jamiyati, 2011.
10. F а yzi е v а S. H. О sn о vni е n а pr а vl е niya r а zvitiya turizm а v Uzb е kist а n е . // Ek о n о mich е skiy v е stnik
Uzb е kist а n а . № 3–4, 2004.
Bu muqarrar ravishda ularning raqobatbardoshligiga ta'sir qiladi;
So'nggi paytlarda turizm sohasini muvaffaqiyatli rivojlantirayotgan Janubi -
Sharqiy Osiyo mamlakatlarining mashhurligi oshib bormoqda.
Biroq, xalqaro turizmda Evropa bozorining ulushining pasayishi mintaqaga
keluvchilarning ko'payishi va turistik tushumlar fonida ro'y bermoqda. Turistik
oqimlar asosan G'arbiy va Janubiy Evropaning dam olish markazlariga
16

yo'naltirilgan. Bu zonalar Evropaga kelganlarning 64,5% ni tashkil qiladi. Bu
sayyohlarning kontsentratsiyasi yozgi ta'tilni plyajlarda o'tkazish odati natijasidir.
Janubiy va G'arbiy Evropada Frantsiya, Ispaniya va Italiya mintaqaga turistik
oqimlardan ko'proq foyda ko'radi va asosiy sayyohlik joylari hisoblanadi. Buyuk
Britaniya an'anaviy ravishda ta'lim turizmi bilan mashhur. Shimoliy Evropa
mamlakatlari, xususan Skandinaviya mamlakatlari va Irlandiya ekoturizmga
ixtisoslashgan.
Osiyo-Tinch okeani mintaqasi jadal rivojlanishda davom etmoqda. U
Amerika mintaqasini uchinchi o'ringa ko'chirdi va dunyodagi sayyohlik bozorining
deyarli 19 foizini egalladi. SARSning to'satdan avj olishi mintaqaning barqaror
iqtisodiy o'sishini vaqtincha to'xtatib qo'ydi, mintaqaning ko'plab sayyohlik
joylariga kelganlar odatdagidan ikki baravar ko'p. Avvalgi Shimoliy-Sharqiy Osiyo
(-9%) va Janubi-Sharqiy Osiyo (-16%) rekordchilari katta yo'qotishlarga duch
kelgan bo'lsalar, Janubiy Osiyo (+ 17%) ikki qiyin yildan so'ng iqtisodiy o'sish va
siyosat cho'qqisida o'z pozitsiyalarini ishonchli tarzda tikladi. savdoni
erkinlashtirish.
Bu mintaqaning yetakchi davlatlari Xitoy, Gonkong (Xitoy), Koreya, Tayvan
va Singapurdir .
1.3. Turizmning turli shtatlar iqtisodiyotidagi o'rni
Hozirgi bosqichda turizm global iqtisodiyotda tobora muhim o'rin tutmoqda.
Turizmni rivojlantirish sur'atlari izchil o'sib bormoqda. Shunday qilib, agar 1950
yilda butun dunyo bo'ylab sayyohlar soni 25 million kishini tashkil qilsa va turizm
sohasining aylanmasi 2,1 milliard dollarni tashkil qilgan bo'lsa, 1987 yilda Jahon
sayyohlik tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, bu ko'rsatkichlar mos ravishda 363
million va 150 dollarni tashkil qilgan. milliard. 2002 yil holatiga ko'ra, dunyodagi
sayyohlar soni 500 milliondan oshdi, aylanmasi taxminan 250 milliard dollarni
tashkil etdi. Shunga qaramay, xalqaro turizm tovar aylanmasining 10% dan
ko'prog'ini tashkil qilmaydi. Har yili yarim milliardga yaqin odam sayyohlik
maqsadida xorijiy davlatlarga tashrif buyuradi. Xalqaro statistik ma'lumotlarga
ko'ra, chet ellik sayyoh boshqa mamlakatga tashrif buyurgan, bu mamlakatda
17

to'lanadigan kasbiy faoliyatdan boshqa maqsadda tashrif buyurgan shaxs sifatida
tasniflanadi. Shuning uchun chet ellik sayyohlar chet elga nafaqat ekskursiya, balki
ta'til, davolanish, sport bilan shug'ullanish va sport musobaqalarida qatnashish,
qarindoshlari va do'stlarini ziyorat qilish, ish va ilmiy maqsadlar uchun kelgan
odamlardir. 11
Xalqaro turizmning uchta asosiy turi mavjud: rekreatsion, ilmiy va
ishbilarmonlik. Dam olish turizmi barcha turistik sayohatlarning 70% dan ortig'ini
tashkil qiladi. Ilmiy turizm 15%dan oshmaydi va shunga mos ravishda biznes -
turizm ham shuncha miqdorni tashkil qiladi.
Turizm sanoatining tayanchini sayyohlik kompaniyalari tashkil qiladi. Ammo
boshqa sohalar turizm uchun ishlaydi, ular uchun turistik xizmatlar asosiy faoliyat
turiga kirmaydi. Bu madaniyat, savdo va boshqa korxonalar. Mamlakatga borib
kelish va qaytish xarajatlaridan tashqari, uning xarajatlarining 40 foizi oziq -ovqat,
8 foizi mamlakat ichidagi sayohatlari, 30 foizi turar joylari, qolganlari boshqa
xarajatlar hisobiga to'g'ri keladi, deb ishoniladi. 12
Dunyoda sayyohlik sayohatining asosiy qismi bozor iqtisodiyotiga ega
sanoati rivojlangan davlatlar o'rtasida amalga oshiriladi. Bu birinchi navbatda
G'arbiy Evropa mamlakatlariga tegishli. Masalan, Ispaniya va Avstriya turizmdan
keladigan daromadga ega bo'lib, tovar eksportidan tushadigan daromadning
uchdan bir qismini tashkil qiladi. Bu davlatlar, shuningdek Italiya, Frantsiya,
Shveytsariya katta ijobiy balans bilan "turizm" bandi bo'yicha balansni keltiradi.
________________________________
11. Alieva M.T. Mehmonxona menejmenti. Darslik. – T.: TDIU. 2007. - 27-30 б .
12. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollari. Magistrlik dissertasiyasi.
TDIU. 2005. – 34-36 b.
Shu bilan birga, sayyohlik sanoati rivojlangan bir qator G'arb davlatlari turizm
balansini salbiy balans bilan muvozanatlashmoqda. Bu birinchi navbatda
Germaniya va Yaponiyaga tegishli.
Sharqiy Evropa mamlakatlari ichida Yugoslaviya va Sovet Ittifoqi chet el
turizmidan eng ko'p daromad olgan. Bu mamlakatlarning qulashi bilan sayyohlik
bozori o'zgardi. Hozirgi vaqtda sayyohlar almashinuvi bo'yicha eng istiqbolli
18

davlatlar - Chexiya va Bolgariya. Turistik resurslarning katta qismi sobiq ittifoq
respublikalarida to'plangan, garchi bu resurslar, ayniqsa Markaziy Osiyo,
Qozog'iston, Sibir, Uzoq Sharq va Kavkazda kam ishlatilgan bo'lsa. Turistik
tovarlarning yo'qligi va tanqisligi, turistik xizmatlarning yuqori bahosi va bu
xizmatlarning past sifati ta'sir ko'rsatmoqda.
70 ga yaqin xalqaro tashkilotlar u yoki bu darajada turizm masalalari bilan
shug'ullanadi. Iqtisodiyot va turizm sohasida kuchli tadqiqot bazasi va kasbiy
tayyorgarlik tizimi yaratildi. Masalan, Shveytsariyada (Sent -Gallen) turizm sohasi
bilan Oliy iqtisodiyot, huquq va ijtimoiy fanlar maktabining Turizm va transport
iqtisodiyoti instituti shug'ullanadi. Bern universitetida hordiq chiqarish va
sayyohlik tadqiqot instituti tashkil etildi. Germaniyada bu muammolarni Trier
universitetida tashkil etilgan Evropa turizm instituti hal qiladi. Turizm instituti ham
Starnbergda joylashgan. Rossiyada davlat darajasida turizm muammosi bilan
Davlat jismoniy tarbiya va turizm qo'mitasi shug'ullanadi. 13
Turistik bozor milliy iqtisodiyotning bir qismidir. Xalqaro turizmga kelsak, u
bir vaqtning o'zida bir -biridan farq qiladigan ikkita iqtisodiy tizimni nazarda
tutadi, ulardan biri turist kelib chiqqan mamlakat chegarasida, ikkinchisi esa
turistik oqimlarni qabul qiladigan mamlakatda. Xalqaro turizm - bu global
iqtisodiyotga xos bo'lgan asosiy mexanizmlar va oqibatlarni to'liq o'zida mujassam
etgan murakkab, ko'p maqsadli va ba'zi hollarda ko'p qirrali iqtisodiy hodisa.
Xalqaro turizm dunyoning eksport-import operatsiyalarida va mintaqaviy tovarlar
va xizmatlar savdosida, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda mavjud bo'lib, global
______________________________
13. Norchaev . A . N . Xalkaro turizmni rivojlantirishning iqtisodiy o ‘ sishga ta ’ siri . Nomzodlik dissertasiyasi. TDIU.2004. -
20-23 б.
iqtisodiyotda integratsiyalashuv jarayonlarining hosilasi va shartidir.
Turizm bugungi kunda jahon iqtisodiyotining etakchi va eng dinamik
sohalaridan biridir. Yuqori o'sish sur'atlari uchun u asrning iqtisodiy hodisasi
sifatida tan olingan. Turizm dunyoning ko'plab rivojlangan va rivojlanayotgan
mamlakatlari iqtisodiyotining asosiy asosidir. 14
1950-2007 yillar mobaynida
xalqaro sayyohlar soni 37 barobar, xizmat turidan tushum esa deyarli 428 barobar
19

oshdi. 2008 yilda dunyoga kelgan xalqaro sayyohlar soni 924 millionga etdi va
2007 yilda xalqaro turizmdan tushgan valyuta tushumi 856 milliard dollarni tashkil
etdi.
Oxirgi UNWTO Jahon sayyohlik barometriga ko'ra, 2010 yilda xalqaro
turizmda kuchli tiklanish kuzatildi. Xalqaro turistlarning kelishi 2009 yilda 4%
pasayishidan so'ng, jahon iqtisodiy inqirozining ta'siri eng keskin bo'lganida,
deyarli 7% ga oshib, 935 mln. 2010 yilda global tiklanish boshlanganidan bir yil
o'tib, 2011 yilda turizm sektori o'sishi davom etishi kutilmoqda, lekin sekinroq.
UNWTO xalqaro turistlarning kelishi 2011 yilda 4% dan 5% gacha o'sishini, bu
ko'p yillik o'rtacha ko'rsatkichdan biroz tezroq bo'lishini taxmin qilmoqda. 15
"Xalqaro sayyohlik o'sishining tiklanishi-bu, ayniqsa, rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun zarur bo'lgan daromad va ish o'rinlarini ishlab chiqarishga
bog'liq bo'lgan mamlakatlar uchun yaxshi yangilik",-dedi UNWTO bosh kotibi
Taleb Rifai. "Hozirgi vazifa - kelgusi yillarda, hali ham beqaror global iqtisodiy
muhitda, bu ijobiy o'sishni saqlab qolishdir".
Zamonaviy turizm global iqtisodiyotda asosiy rollardan birini o'ynaydi. Bu
sanoat tez rivojlanmoqda va tez orada uning eng muhim tarmog'iga aylanadi. 16
Butunjahon sayyohlik tashkiloti (JST) prognozlariga ko'ra, XXI asrda turizm
sohasining o'sishi qaytarilmas bo'ladi va 2020 yilga kelib xalqaro sayyohlar kelishi
2000 yilga qaraganda ikki baravar ko'p bo'ladi - 681 milliondan 1,6 milliardgacha.
sayohatlar.
________________________________
14. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.: Финансы и статистика, 2005.-30-
34стр
15. Ильина E.Н. Туропeрeйтинг: организация дeятeльности: Учeбник. - М.: Финансы и статистика, 2005.
– 48-50 с.
16. Жукова М.А. Мeнeджмeнт в туристском бизнeсe: Учeбноe пособиe. М.: КНОРУС, 2005. – 19-22 с.
Sayyohlik sohasiga investitsiyalarning yillik o'sishi taxminan 30%ni tashkil
qiladi. Iqtisodiyotning bu tarmog'i dunyoning ko'plab rivojlangan va
rivojlanayotgan
mamlakatlarining asosiy asosidir. JSTga ko'ra, uning jahon iqtisodiyotiga qo'shgan
hissasi jahon yalpi milliy mahsulotining 11-12 foiziga teng. Turizm umumiy
20

kapital qo'yilmalarning qariyb 7 foizini, global iste'mol xarajatlarining 11 foizini,
barcha soliq tushumlarining 5 foizini, jahon eksport daromadlarining qariyb 7
foizini tashkil qiladi, bu mutlaq ma'noda neft va neft mahsulotlari eksportidan
tushadigan daromadlardan keyin ikkinchi o'rinda turadi. , va mashinalar.
Ba'zi mamlakatlarda turizm barcha g'aznachilik tushumlarining to'rtdan bir
qismini yoki undan ko'pini ta'minlaydi. Frantsiya, Ispaniya, Shveytsariya, Italiya
va hatto sobiq sotsialistik mamlakatlar Vengriya va Chexiya yalpi milliy
mahsulotining 15% dan 35% gacha turizm sohasidan oladi. Kipr uchun bu
ko'rsatkich bundan ham yuqori - 45%.
Turizmning dunyodagi ahamiyati doimiy ravishda oshib bormoqda, bu
turizmning ma'lum bir mamlakat iqtisodiyotiga ta'siri kuchayishi bilan bog'liq.
Muayyan mamlakat iqtisodiyotida xalqaro turizm bir qator muhim funktsiyalarni
bajaradi:
Turizm statistikasining iqtisodiy ahamiyati, tarixi, tendentsiyalari
xalqaro turizm global Tomsk Turizmi ijtimoiy hodisa sifatida uzoq asrlarga
boradigan uzoq va boy tarixga ega. O'zining evolyutsiyasi davomida insonga istak
xos bo'lgan ...
TD Antorg OOO raqobatbardoshligini baholash va korxonaning
raqobatbardosh ustunliklarini oshirish omillarini aniqlash
Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmi va uchinchi ming yillikning boshi menejment
mutaxassislarini korxonaga ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida yangicha qarashga
majbur qildi. Yopiq quloq qutisini iqtisodiy hisoblash
Sellyuloza -qog'oz sanoati o'rmon xo'jaligining yog'ochni mexanik qayta ishlash va
kimyoviy qayta ishlash bilan bog'liq bo'lgan eng murakkab tarmog'idir. Bu pulpa,
qog'oz ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi .
II BOB TURIZMNI IQTISODIY RIVOJLANTIRISH.
2.1.Mintaqalar bo'yicha turizmning rivojlanishi.
Siyosiy mamlakatdagi vaziyat boshqa barcha dinamik omillarni belgilaydi.
Inqirozlar, siyosiy beqarorlik, iqtisodni harbiylashtirish, turistik
21

rasmiyatchiliklarning qattiqlashishi, valyuta kursining tebranishlari va boshqalar.
Bu davlat siyosatining oqibatlari.
Turizm va boshqa xalqaro iqtisodiy aloqalar sohasidagi hamkorlik to‘g‘risidagi
davlatlararo va hukumatlararo kelishuvlar sohasida davlat tomonidan olib
borilayotgan siyosat muhim siyosiy omil hisoblanadi.
Maxsus siyosat turizmga nisbatan davlat turizm faoliyati normalarini belgilashda,
rejalashtirishda, reklama qilishda, turizmni boshqaruv organlari orqali nazorat
qilishda namoyon bo`ladi.
Turizm siyosati mamlakatning siyosiy rejimi bilan chambarchas bog'liq bo'lib,
davlat aralashuvining uchta darajasini belgilaydi:
- to'liq aralashuv - demokratik erkinliklar mavjud bo'lmagan, xususiy sektor
tashabbusi ko'rsatilmagan totalitar tipdagi davlatlarni o'rnatish. Davlat turizm
faoliyatining barcha funktsiyalarini monopoliya qiladi;
- qisman intervensiya - faol iqtisodiy faoliyat bilan ajralib turadigan aksariyat
demokratik mamlakatlarda kuzatiladi. 17
Davlat orqali tashkiliy tuzilmalar turistik faoliyatni amalga oshirishga ozmi-ko pmiʻ
aralashadi va u ustidan nazoratni amalga oshiradi, xususiy sektorga xizmat
ko rsatish sohasida korxonalarni tashkil etish erkinligini qoldiradi.
ʻ bozor
iqtisodiyoti ; kichik aralashuv - bu sohada tashabbusni raqobat bozorida faoliyat
yurituvchi xususiy sektorga beradigan, turizm faoliyatiga amalda aralashmaydigan
siyosiy rejimlar uchun xosdir.
Ijtimoiy-demografik omillar - bular yoshi, bandligi, yolg'izlarning, farzandsiz er-
xotinlarning mavjudligi, yoshga bog'liq nikohga moyilligi, pensiya yoshi,
turistlarning ijtimoiy tarkibining kengayishi, aholining bilim darajasi, madaniyati,
______________________
17. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va istiqbollari. Magistrlik
dissertasiyasi. TDIU 2005/ -53 b
estetik talablari kabi ko ' rsatkichlardir . , haq to ' lanadigan ta ' til muddatining oshishi ,
jamiyatdagi moddiy va ma ' naviy ehtiyojlar nisbati , urbanizatsiya va boshqalar .
22

Moliyaviy va iqtisodiy omillar - Bu iqtisodiy vaziyat davlatda, moliyaviy
barqarorlik , aholi daromadlari darajasi, jamiyat tomonidan turizm xarajatlari uchun
ajratilgan mablag'lar ulushi, tovarlar narxi va boshqalar.
Logistik omillar turizm industriyasi bazasining holati va imkoniyatlarini tavsiflaydi
- joylashtirish, ovqatlanish, transport, dam olish, savdo va boshqalar.
Transport aloqalarining o'ziga xos xususiyati ularning integratsiya xususiyatidir,
chunki ular dunyoni aylantiradi yagona bo'shliq . Xalqaro turizm uchun turistik
sayohatlarda transport aloqalarida to'xtashlar va uzilishlar bo'lmasligi uchun ko'p
darajali transport vositalari o'rtasidagi aloqani ta'minlash juda muhimdir. Eng
muhim xususiyatlar transport infratuzilmasi harakat tezligi, transport vositalarining
xavfsizlik darajasiga aylanadi.
Turistik industriyada turar joy va umumiy ovqatlanish korxonalari alohida o'rin
tutadi. Sayyohlar uchun mintaqaning jozibadorligi ko'p jihatdan mehmonxona va
restoran xizmati darajasiga bog'liq. Ammo turizm sanoati, ayniqsa turar joy va
umumiy ovqatlanish korxonalari yil davomida turistik xizmatlarga bo'lgan
talabning o'zgarishiga (mavsumiylik) duchor bo'ladi, bu esa turar joy va umumiy
ovqatlanish korxonalarini saqlash xarajatlarining oshishiga va ularning xizmatlari
narxining oshishiga olib keladi. .
Bu omillardan kelib chiqib, Jahon sayyohlik tashkilotining statistik ma’lumotlarini
tahlil qilib, turizmni yanada rivojlantirish bo‘yicha prognoz qilish mumkin.
Mintaqalar bo'yicha turizmning rivojlanishi notekis bo'ladi: eng yuqori
ko'rsatkichlar Osiyo va Tinch okeani mintaqasida kutilmoqda, Evropa va Shimoliy
Amerikada ular global darajadan past bo'ladi.
8) Rossiya turizmi asta-sekin jahon turizm bozorida o'zining munosib o'rnini
egallab bormoqda. 2012 yildagi UNWTO1 reytingida Rossiya turistlar kelishi
bo'yicha dunyoning birinchi o'ntaligiga kirdi va 9-o'rinni egalladi va yillik o'sish
sur'atlari bo'yicha birinchi o'ntalikdagi barcha mamlakatlardan (12-14%) o'zib
ketdi (12-14%). 8.1.1). O'tgan davrda Rossiyaga xorijiy sayyohlar oqimining
cheklangan o'sishi transport xizmatlari narxlarining ko'tarilishi, Rossiya
yo'nalishlarida xizmat ko'rsatish sifati past bo'lgan turistik mahsulot narxining
23

oshishi, xavfsizlikning etarli darajada yo'qligi, viza rasmiylashtiruvi va boshqalar
natijasi edi. 18
Mamlakatning xalqaro xalq turizm bozoridagi o’rnini belgilovchi
yana bir asosiy ko’rsatkich – xalqaro turizmdan olinadigan daromad (tushish). Bu
ko'rsatkich turizmdagi nisbiy unumdorlikni aks ettiradi, shuningdek, jalb qilingan
turistlar soni, ularning qolish muddati, sayohat xarajatlari, turar joy xarajatlari va
valyuta kursining o'zgarishiga bog'liq. Jadvaldan ko'rinib turibdiki, ushbu
ko'rsatkich bo'yicha Rossiya birinchi o'nta davlat qatoriga kirmaydi va 2012 yilda
turizmdan tushgan daromadlarning o'sishi 22 foizni tashkil etgan bo'lsa-da, u 11,2
milliard dollarlik ko'rsatkich bilan uchinchi o'ntalikdan joy oldi. turizm: AQSh,
Ispaniya, Fransiya, Xitoy. Agar Rossiyaning Yevropa sayyohlik bozorida kelganlar
soni bo‘yicha ulushi 4,8% (7-o‘rin) bo‘lsa, turizm daromadi bo‘yicha u atigi 2,4%
(Polsha va Portugaliya bilan 13-o‘rinni egallaydi). 19
Biroq, Markaziy va Sharqiy
Evropa mamlakatlari orasida xuddi shu ko'rsatkichlar bo'yicha Rossiya
Federatsiyasi (Polsha bilan birgalikda) birinchi o'rinda turadi. Ko'rinib turibdiki,
o'zining sayyohlik salohiyatiga ega bo'lgan Rossiya uchun turizmdan
muvaffaqiyatli daromad oladigan mamlakatlardan kam emas, bu juda kamtarona
joy. Germaniya Rossiyaga sayyohlik sayohatlari soni bo'yicha yetakchi
hisoblanadi. Ikkinchi o'rinni AQShdan oldin Xitoy egallab turibdi. Bundan
tashqari, Xitoy jahon bozorida, xususan, Rossiyada sayyohlik oqimining eng katta
o'sishini ko'rsatmoqda. 20
Birinchi o‘ntalikka Buyuk Britaniya, Finlyandiya, Italiya,
Turkiya, Fransiya, Isroil kiradi. Biroq, umuman olganda, Evropa Ittifoqi
mamlakatlarida so'nggi o'n yillikda Rossiyaga sayyohlar oqimining biroz o'sishi
kuzatildi. Rossiyada sayyohlik oqimining katta o'sishi Isroilga beradi. Shvetsiya,
Avstraliya, Ispaniya kabi mamlakatlardan sayyohlar soni ham ortib bormoqda.
Avstraliyadan sayyohlar oqimi tranzit sayyohlar hisobiga eng barqaror hisoblanadi.
__________________________
18. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.: Финансы и статистика, 2005. -30-
34стр
19. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия, 2005. – 19-22 с
20. Travel Guide Uzbekistan – Tashkent: National Company Uzbekturizm 2003.
Yaponiyalik sayyohlar tomonidan Rossiyaga tashrif buyurishning ijobiy
tendentsiyasi mavjud. Rossiyaning jahon bozoridagi mashhurligining eng vakillik
24

geografiyasi sayohatlar sonining jo'nab ketayotgan mamlakat aholisi soniga nisbati
sifatida hisoblangan sayyohlik oqimining intensivlik koeffitsienti bilan ifodalanadi.
Ushbu ko'rsatkich bo'yicha Finlyandiya yetakchi, 1 URL: 251 Estoniya, Latviya va
Isroil (10 dan ortiq sayohatlar/ming aholi)1 . Biroq, shuni ta'kidlash kerakki,
so'nggi o'n yil ichida Finlyandiya va Estoniya Rossiyaga kiruvchi sayyohlar sonini
deyarli ikki baravar kamaytirdi. 2008 yildan boshlab turistlar oqimining xuddi
shunday qisqarishi Latviyadan kuzatildi. Ko'pgina turoperatorlar chet ellik
mehmonlarni Rossiyaga jalb qilish uchun turistik faoliyatning ushbu turini afzal
ko'rishlari chiqish turizmining rivojlanishiga hissa qo'shadigan muhim emas. Shuni
ham ta'kidlash kerakki, o'rtacha daromadli iste'molchilar uchun xorijiy turistik
mahsulot mahalliynikidan ko'ra qulayroqdir. Boshqa narsalar qatorida, ichki turizm
sohasida havo va quruqlik transporti sohasidagi xizmatlar, joylashtirish
vositalarida joylashtirish, muzeylar va ko'rgazmalarga tashrif buyurish sezilarli
darajada qimmatlashmoqda. Turkiya uzoq yillardan beri rossiyalik sayyohlarni
qabul qilishda yetakchilik qilmoqda. Turkiyaga sayyohlik sayohatlarining o'sishi
2002 yildan beri kuzatilmoqda (690,1 ming sayohat) va 2012 yilda 2 million 516
ming sayohatga yetdi. Rossiyalik sayyohlarning mashhurligi bo'yicha Misr
ikkinchi o'rinni egalladi. Shuningdek, ko‘rib chiqilayotgan deyarli butun davr
mobaynida sayyohlar oqimining o‘sishi kuzatilmoqda, maksimal ko‘rsatkich esa
2010 yilda erishilgan (2 million 198,3 ming sayohat). Ammo 2012-yilda bu
ko‘rsatkich keskin kamaydi va bor-yo‘g‘i 1 million 906,6 ming qatnovni tashkil
etdi. Bu pasayishning asosiy sababi mamlakatdagi siyosiy vaziyat edi, biroq
Misrdagi sayyohlik bozori asta-sekin tiklanmoqda. Rossiyalik sayyohlarni qabul
qilish bo'yicha uchinchi o'rinni Xitoy egalladi va eng katta raqam sayohatlar (2
million 59,3 ming) 2008 yilda (Pekindagi Olimpiada) amalga oshirilgan bo'lsa,
2012 yilda sayohatlar soni 1 million 328,8 mingni tashkil etdi.Finlyandiya ruslarni
qabul qilish bo'yicha to'rtinchi o'rinni egallaydi. Rossiyalik sayyohlar tomonidan
2011-yilda ushbu mamlakatga tashrif buyurganlar soni 912,1 mingtaga yetdi 253 ,
yaqin kelajakda esa 1 milliondan oshadi.Havo sayohatlari narxlarining pasayishi
Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarini g arbiy hududlar aholisi uchun qulayroqʻ
25

qildi. Rossiyaning bir qismi. Bu, birinchi navbatda, 2011 yilda beshinchi o'rinni
egallagan Tailandga taalluqlidir. Bu davrda u 20-o'rindan ko'tarildi va 2002 yildan
beri qabul qilingan rossiyalik sayyohlar soni deyarli ikki baravar ko'paydi (780,2
ming sayohatgacha) . Rossiyalik sayyohlar uchun eng ommabop mamlakatlar
o‘ntaligiga Germaniya, Ispaniya, Gretsiya, Italiya va Birlashgan Arab Amirliklari
kiradi. 2012-yilning birinchi yarmida Germaniya va Italiyaga oqimlar sezilarli
darajada kamaydi (Italiya uchun mavsum mamlakatning markaziy qismida sodir
bo‘lgan ikki zilzila va WindJet aviakompaniyasining bankrot bo‘lishi soyasida
qoldi), Ispaniya esa ikki pog‘ona yuqoriga ko‘tarildi. Rossiyaliklarning
Skandinaviya mamlakatlariga (Norvegiya, Shvetsiya) sayyohlik oqimi ortib
bormoqda. Bu Norvegiya fyordlari va chang'i kurortlariga tashrif buyurishni o'z
ichiga olgan faol turizmning yo'nalishi. Norvegiyaga kelsak, misli ko'rilmagan
darajada yuqori ko'rsatkich, birinchi navbatda, Norvegiyada dam olish uchun
Rossiyada oqilona reklama natijasidir. Sankt-Peterburg va Stokgolm o'rtasida
parom qatnovining ochilishi Shvetsiyaga sayohatni oshirishda muhim rol o'ynadi.
So'nggi o'n yillikda Chexiyaga sayohatlar yanada ommalashdi. 21
Estoniyaga kelgan
sayyohlar soni sezilarli darajada oshdi. Pskov viloyati ham ushbu mamlakatga
sayyohlar oqimining yuqoriligini ko'rsatadi. 2012 yil yoz mavsumi natijalariga
ko'ra, Gretsiya ruslar uchun eng mashhur dam olish maskaniga aylandi. BANKO
xizmati tomonidan 2012 yil yoz mavsumi yakunlari bo'yicha tayyorlangan
yo'nalishlarning mashhurlik reytingiga ko'ra, Gretsiya rossiyalik sayyohlar
oqimining 22,9 foizini tashkil etdi. Keyingi o'rinlarda turistlar oqimining qisqarishi
bo'yicha Turkiya, Ispaniya, Misr va Italiya. Rossiyaliklarning chiqish turizmining
nisbiy ko'rsatkichlari juda qiziq rasmni beradi. Shunday qilib, 2011 yilda rossiyalik
sayyohlar oqimining intensivligi nisbati (sayohatlar / qabul qiluvchi mamlakatlar
aholisi) Kipr, Finlyandiya va Chernogoriya uchun eng yuqori bo'ldi (150 dan ortiq
sayohat / 1 ming aholi);
_____________________
21. Fayzieva Sh.R. O‘zbekistonda turizm rivojlanishining iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish – T.: O‘zMU,
2006 y
26

Ikkinchi uchlikni BAA, Gretsiya va Malta (50 dan ortiq sayohat / 1000 aholi),
undan keyin Bolgariya, Latviya, Chexiya, Turkiya, Isroil, Xorvatiya va Avstriya
(20 dan ortiq sayohat / 1000 aholi) kamayish tartibida tashkil etadi. . yashash).
Shuningdek, yuqori koeffitsient (10 dan ortiq sayohat / 1000 aholi) boshqa ikkita
Boltiqbo'yi mamlakatini, shuningdek, ruslar uchun mashhur kurort mamlakatlarini
tavsiflaydi: Shveytsariya, Misr, Ispaniya, Tunis, Tailand va Dominikan
Respublikasi. Kuba va Dominikan Respublikasida dam olayotgan rossiyaliklar
oqimi oshib bormoqda, buni Misrdagi siyosiy vaziyatning beqarorligi bilan
izohlash mumkin. Shu bilan birga, Yaponiya atom elektr stansiyalaridagi tabiiy
ofatlar va avariyalar bu mamlakatga birdaniga tashrif buyurishni xohlovchi
Rossiya fuqarolari sonini ikki baravar kamaytirdi. Chiqib ketish oqimining tahlili
shuni ko'rsatadiki, Rossiya fuqarolarining sayyohlik imtiyozlari kengayib
bormoqda: issiq dengizga ega mamlakatlarga bo'lgan an'anaviy qiziqish bilan bir
qatorda, ruslar plyajdagi ta'tilni qiziqarli madaniy va ma'rifiy dastur bilan
birlashtirishi mumkin bo'lgan mamlakatlarda tobora ommalashib bormoqda. ,
shuningdek davolash bilan. Katta qiziqish bor Avtobus sayohatlari Evropaga,
Osiyo yo'nalishlariga va ekzotik kurortlarga mashhur bo'ldi. Rossiya turizm
sanoatining eng tez rivojlanayotgan sohalaridan biri bu tibbiy turizmdir. Bunday
sayyohlar uchun afzal yo'nalishlar Yaqin Sharq (bozorning 58 foizi) va Yevropa
(bozorning 37 foizi) mamlakatlari hisoblanadi. UNWTO prognozlari jahon turizm
bozoridagi keyingi vaziyatning rivojlanishini va Rossiyaning xalqaro turizmdagi
rolini ko'rsatadi. 2030 yilgacha dunyo bo ylab xalqaro sayyohlar soni yiligaʻ
o rtacha 3,3 foizga oshishi kutilmoqda. O sish sur ati vaqt o tishi bilan 2012
ʻ ʻ ʼ ʻ
yildagi 3,8 foizdan 2030 yilda 2,9 foizgacha qisqaradi. Mutlaq raqamlarda turistlar
oqimi 2020. 1,4 mlrd, 2030 yilgacha esa 1,8 mlrd kishini tashkil etadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarga (Osiyo, Lotin Amerikasi, Markaziy va Sharqiy
Yevropa, Sharqiy O rta er dengizi Yevropa, Yaqin Sharq va Afrika) xalqaro
ʻ
sayyohlar kelishi rivojlangan mamlakatlarga (yiliga 2,2 foizga) nisbatan ikki
baravar tez (yiliga 4,4 foiz) o sadi. ). Mintaqaviy aspektda eng katta o'sish Osiyo-
ʻ
Tinch okeani mintaqasi (2030 yilda 535 milliongacha), Yaqin Sharq (149 million)
27

va Afrika (134 million) mamlakatlarida kutilmoqda. Yevropa (744 million) va
Amerika (248 million) mamlakatlariga kirish oqimi sekinroq o'sadi. Natijada
Osiyo-Tinch okeani mintaqasining ulushi 22 foizdan 30 foizga, Yaqin Sharq 6
foizdan 8 foizga, Afrika 5 foizdan 7 foizga, Shimoliy va G'arbiy Yevropa Shimoliy
Amerika esa qisqaradi. 2020 yilga kelib Rossiya yo'nalishining o'sishi,
ekspertlarning fikriga ko'ra, 47,1 millionni tashkil qiladi.Shu bilan birga, ekspert
hisob-kitoblariga ko'ra, Rossiya yo'nalishining o'sish salohiyati juda katta, chunki
Rossiyaning turistik resurslari salohiyati 100 millionga yetishi mumkin. odamlar
yiliga o'rtacha 6 kun qolish bilan. Tabiiyki, o'zining geografik joylashuvi tufayli
Rossiya ommaviy yozgi plyaj ta'tillari uchun joy bo'la olmaydi. Shunga qaramay,
mamlakatda yaqin o'n yil ichida sayohatchilar orasida eng ko'p talab qilinadigan
narsa - noyob tarixiy-madaniy diqqatga sazovor joylar va tabiiy qadriyatlar,
ekstremallik va o'ziga xoslik mavjud. 22
Qayd etilishicha, xalqaro turistik
oqimlarning shakllanishiga ko‘plab tabiiy, madaniy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy
omillar ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro turizmning rivojlanishi bilan uning dinamikasi va
hududiy tuzilishining murakkab qonuniyatlarini o‘rganish, mintaqalararo turistik
oqimlarning shakllanish xususiyatlarini o‘rganish, binobarin, turizm geografiyasi
sohasidagi tadqiqotlarning ahamiyatini o‘rganish dolzarb bo‘lib bormoqda.
geografiya fanining turdosh sohalariga asoslanib, ortadi. 23
9) Turistik klaster - bu Rossiya Federatsiyasi hukumati qarori bilan tashkil
etilgan va Rossiya Federatsiyasining ta'sis sub'ektlari hududining bir yoki bir
nechta hududlarida va Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan belgilanadigan
munitsipalitetlarda joylashgan turistik va rekreatsion maxsus iqtisodiy zonalar
majmui. Rossiya Federatsiyasi. Turizm klasterining boshqaruv kompaniyasi
davlat-xususiy sheriklik tamoyillari asosida tashkil etilgan OAJ shaklidagi yuridik
shaxs bo'lib, unga Rossiya Federatsiyasi hukumati qarori bilan ma'lum vakolatlar
berilishi mumkin. turizm klasteriga kiritilgan turistik va rekreatsion EIZlarni
boshqarish.
____________________
22. Биржаков М.M. Ввeдeниe в Туризм: Учeбник. - М.: «Издатeльский дом Гeрда», 2006. – 512 с.
23. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия, 2005. - 192 с
28

2.2.Jahon mamlakatlarida turizm industriyasining rivojlanish.
Turizmning global rivojlanishi dunyo mamlakatlarini yaqinlashtirib,
ularning o‘zaro munosabatlarini faollashtirishda eng ishonchli va eng mustahkam
tizimdir. Turizm rivojlanishi deyarli barcha sohalarga ijobiy ta’sir ko‘rsatib
mamlakat iqtisodiyotining dinamik tarzda o‘sishiga olib keladi. Shuningdek,
sohaga kiritilayotgan sarmoya qisqa fursatda o‘zini oqlashi, turistik kompaniyalar
imkoniyatlari kengayishi hamda yuqori foyda olish mumkinligi sohaga jalb
qilinayotgan investitsiyalar hajmini oshirmoqda. Shuning uchun, ko‘pgin а
d а vl а tl а r v а t а dbirk о rl а r turizmning riv о jl а nishi uchun k а tt а e’tib о r b е rm о qd а l а r.
Bugungi globallashuv jarayonida ko’plab mamlakatlar iqtisodiy faoliyatida turizm
sektori yuqori daromad manbai sifatida alohida ahamiyatga ega. Turizmning
mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy hayotiga ta‘siri valyuta tushumi, ish o‘rni yaratish,
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, madaniyat va qadryatlarni
saqlashda ko‘rinadi. Turizm iqtisodiyotning strategik tarmog‘i sifatida mamlakat
taraqqiyotini ta'minlashda muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun, turizmni
rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratishga qaratilgan xalqaro me’yor va
standartlarni implementatsiya qilish, turizm infratuzilmasini rivojlantirish, qulay
turizm muhitini yaratish, transport logistikasini rivojlantirish, ichki va tashqi
yo‘nalishlarni kengaytirish, transport xizmatlari sifatini oshirish, turizm bozorining
turli segmentlariga yo‘naltirilgan turizm mahsuloti va xizmatlarini diversifikatsiya
qilish, O‘zbekiston Respublikasi turizm mahsulotini xalqaro va ichki turizm
bozorlarida targ‘ib qilish, mamlakatning sayohat va dam olish uchun xavfsiz
sifatidagi imidjini mustahkamlash hamda turizm tarmog‘i uchun kadrlar tayyorlash
uchun 2019 yil 5-yanvarda 2019 -2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasida turizm
sohasini rivojlantirish Konsepsiyasi, hamda 2019 yil 18 iyul kuni «Turizm
to‘g‘risida"gi qonunning yangi tahrirda qabul qilindi. O’zbekiston iqtisodiyotini
barqaror rivojlantirishda istiqbolli hamda serdaromad sektorlar ulushini oshirish,
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, investitsion jozibadorlikni oshirish, ishsizlikni
kamaytirish va xalqaro hamjamiyat bilan iqtisodiy aloqalarni yaxshilash uchun
mavjud imkoniyatlardan unumli foydalangan holda o’zbek turizmini rivojlantirish
29

bugunning dolzarb masalasiga aylangan. O’zbekistonda turizmni rivojlantirishda
birinchi galda jahon turistik bozor konyukturasini o’rganish, uni tahlil qilish, jahon
turistik bozorida munosib o’rin egallash uchun raqobatbardosh turistik xizmatlarni
yaratish, O’zbek turizmi jozibadorligini dunyoga namoish etish va turizmdan
olinadigan daromadlarni maksimallashtirish muhimdir.
Bugungi kunda dunyo miqyosida turizm iqtisodiyotning muhim tarkibiy
qismi bo’lib, dunyo mamlakatlari ijtimoiy iqtisodiy farovonligini oshirishga
munosib hissa qo’shib kelmoqda. Butunjahon turistik tashkilotining
ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘yicha 2018 yilda turizmning jahon YaIMdagi
ulushi 8,8 trillion AQSH dollariga, ya‘ni YaIMning 10.4 %iga, shuningdek, ,
umumiy eksportning 1,5 trillion AQSH dollari ya’ni 6.5 %iga (bu umumiy
xizmatlar eksportining 27.2%i demakdir) va 319 million ish o‘rni (har 10 dan 1
kishi turizm sohasida ishlaydi) ga teng bo‘ldi. So'nggi besh yil ichida barcha global
ish o'rinlarining 5 tadan bittasi aynan turizm sohasida yaratilgan. Mutaxasislarning
fikriga ko’ra, keyingi 10 yil ichida dunyo bo’yicha turizm sohasida 100 million
qo'shimcha ish joylari yaratilishi kutilmoqda. Bu keyingi o'n yillikda har to'rtta
yangi ish joyidan bittasi turizm sektori tomonidan yaratilishini anglatadi. Turizm
sohasidagi ishlar ayniqsa ayollar, yoshlar va boshqa jamiyatning cheklangan
qatlamlari bandligini oshirishga xizmat qiladi. 24
Turizm iqtisodiyoti uchun juda
muhim bo'lgan mamlakatlarda ish o'rinlarini yaratishda asosiy manba sifatida
qaralmoqda. Gretsiyada yaratilgan barcha yangi ish o'rinlarining 71%i,
Portugaliyada 60% va BAAda 47%i manashu sektor hissasiga to’g’ri kelmoqda.
2018 yilda xalqaro turistlar soni 1,4 mlrdga teng bo‘ldi va bu ko‘rsatkich 2027
yilga kelib 2 mlr kishidan ortiq bo‘lishi kutulmoqda. Hozirda turizm 2018 yilda
3.9% o’sish bilan dunyo miqyosida eng tez rivojlanayotgan ikkinchi sektor (ishlab
chiqarish sanoati 4,0% o’sgan) hisoblanadi. Undan keyingi o’rinlarda sog'liqni
saqlash (+ 3.1%), axborot texnologiyalari (+ 1.7%) va moliyaviy xizmatlar (+
1.7%) sektorlari o’rin egalladi. 2018 yilda o’rtacha global iqtisodiy o‘sish 3.2%
bo‘lgan bo’lsa, bu ko‘rsatkich turizm sohasida undan yuqori o’sishni qayd etdi.
______________________
24. O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risidagi” qonuni. Xalq so‘zi / 1999 yil 20 avgust
30

Turizm turar joy va transportdan tortib oziq-ovqat, chakana savdo,
madaniyat, sport va dam olishgacha bo'lgan sohalardagi mahsulotlar va xizmatlarni
yaratishga, jamiyatni ijtimoyiqtisodiy qo'llab-quvvatlashga va dunyo bo’ylab
an’anaga aylangan bayramlarini nishonlashga xizmat qiladi. Jahon turistik
bozorida rivojlangan mamlakatlar turistlarining ulushi katta hisoblnadi. Chunki
turizm avvalo yuqori daromadga bog’liq bo’lib, turmush darajasi rivojlangan
mamlakatlar axolisi ko’proq sayohat qilishni avzal ko’rishadi. Bu o’z navbatida
mamlakatda chet elga sayohatlarini ya’ni chiqish turizmini rivojlantiradi.
Turistlarning sayohat qilish maqsadi turlicha bo’lib, bugungi kunda ananaviy
tarmoqlar bilan birga zamonaviy turistik yo’nalishlari ham rivojlanib bormoqda.
Yangi turistik manzillarining ko’payishi turistlar oqiminining tez-tez o’zgarib
turishiga olib kelmoqda.
2017 yilda O‘zbekistonga 2,7 mln nafar turist kelgan bo‘lsa, o‘tgan 2022
yilda ularning soni 1,9 barobarga o‘sib, 5,2 mlnni tashkil qildi. Bu koronavirus
pandemiyasidan chiqqan, 2021 yilda 1 mln 880 ming nafar sayoh tashrif buyurgan
O‘zbekiston uchun yaxshigina ijobiy ko‘rsatkich. Qolaversa, ichki turizm
ko‘rsatkichlari ham har yili yuqorilamoqda. 2022 yilda ichki sayohat qiluvchilar
soni 2017 yilga nisbatan (10,5 mln nafar) 107,0 foizga o‘sib, 11,3 mln nafarni
tashkil qildi. Bu yil esa xorijiy sayyohlar soni 7 mln nafarga yetishi prognoz
qilinmoqda.
31

Mablag‘lar bilan ifodalaydigan bo‘lsak, turizm xizmatlari eksporti o‘tgan
yilda 1,6 mlrd dollarni tashkil etdi (2017 yilda 531 mln dollar). Sobiq turizm va
madaniy meros vaziri Aziz Abduhakimovning ma’lum qilishicha , 2019 yilda
sayyohlar O‘zbekiston shaharlarida o‘rtacha 195 dollargacha mablag‘ sarflab, 2-3
kun qolishgan bo‘lsa, 2022 yilda sayohatlar davomiyligi 4-5 kunga, sarf-xarajatlar
esa 305 dollargacha oshgan. 25
O‘zbekistonga sayyohlar oqimi oshishiga asosiy sabablardan biri mamlakatga
kirishdagi viza rejimi soddalashtirilishida, deyish mumkin.
______________________
25. Travel Guide Uzbekistan – Tashkent: National Company Uzbekturizm 2003.
32

2018 yildan boshlangan xorijiy davlatlar fuqarolari uchun kirish vizasi bekor
bo‘lgan davlatlar soni 2022 yilga kelib 93 taga yetdi. Shuningdek, 2018 yildan
boshlab 56 ta davlat fuqarolari uchun elektron kirish vizalarini berish tizimi ishga
tushirildi, 47 ta davlat uchun besh kunlik tranzit vizasiz kirish tartibi belgilandi. 55
yoshga to‘lgan va turizm maqsadida 30 kundan ortiq bo‘lmagan muddatga
respublikaga keluvchi XXR, AQSh va Vetnam fuqarolari uchun vizasiz kirish
rejimi joriy qilindi.
“ Ko‘p yillar davomida O‘zbekistonda sayohat qilish oson bo‘lmagan. Kirish
vizasini olish uzoq va murakkab jarayon edi. Buning ustiga sayohatchilar har
kecha mehmonxonada ro‘yxatdan o‘tishlari kerak edi. Bu mamlakatni kashf
qilishni istagan ko‘plab sayohatchilarni to‘xtatdi. Endi bunday emas va viza
jarayoni ancha osonlashdi.
Ammo shu sababli O‘zbekistonda hamon sirli aura mavjud. Odamlar
O‘zbekiston tashrif buyurish uchun xavfsiz mamlakatmi yoki undan qochish
kerakmi, bilishmaydi. O‘zining “-iston” qo‘shimchasi tufayli mamlakat ko‘pincha
Afg‘oniston kabi kamroq mashhur va xavfli yo‘nalishlar bilan bog‘lanadi.
O‘zbekiston hech qayerga o‘xshamaydigan davlat. Bu Samarqand, Buxoro va Xiva
kabi ajoyib arxitekturaga ega qadimiy shaharlarga, shuningdek, dunyodagi eng
ajoyib metro bekatlariga ega mamlakat ”, - deb yozmoqda belgiyalik sayohatchi
Sintiya Bil.
Statistik ma’lumotlarga yuzlanadigan bo‘lsak, Qozog‘iston, Janubiy Korea,
Hindiston kabi davlatlardan O‘zbekistonga tashrif buyuruvchilar soni yillar
davomida deyarli o‘zgarmagan bo‘lsa, Qolgan MDH, Yaqin Sharq, Yevropa
mamlakatlari, shuningdek, AQSh, Braziliya, Kolumbiya, Avstraliya, Nigeriya,
Marokko, Shri-Lanka, Nepal kabi davlatlardan kelgan sayyohlar soni so‘nggi 5
yilda bir necha 10 baravarga oshgan .
33

XULOSA
Hozirgi kunda turizm - bu kuchli global sanoatdir. Tez o'sishi uchun u asrning
iqtisodiy hodisasi sifatida tan olingan. Ko'pgina mamlakatlarda turizm yalpi ichki
mahsulotning shakllanishida, qo'shimcha ish o'rinlari ochilishida va ish bilan
ta'minlanishida muhim rol o'ynaydi. Turizm iqtisodiyotning transport, aloqa,
qurilish, qishloq xo'jaligi kabi muhim tarmoqlariga katta ta'sir ko'rsatadi, ya'ni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning o'ziga xos katalizatori bo'lib xizmat qiladi.
Turizmning valyuta tushumlari va xalqaro aloqalarni kengaytirish manbai
sifatida ahamiyati tobora ortib bormoqda.
Xalqaro turizmning dunyodagi ta’sirining kattaligi va darajasini quyidagi
ko’rsatkichlar yordamida baholash mumkin. 1950 yilda dunyodagi xalqaro
sayyohlar soni 25 mln. 592 million kishi, xalqaro turizmdan tushgan tushum 423
million dollarga etdi. Jahon savdo tashkilotining prognozlariga ko'ra, 2010 yilga
borib sayohatlar soni 937 millionni, turizmdan tushgan tushum esa 1,1 trln. USD.
JSTga ko'ra, turizmning jahon iqtisodiyotiga qo'shgan hissasi jahon yalpi
ichki mahsulotining 10,9 foizini tashkil qiladi. Dunyo bo'ylab sayohat qilayotgan
ko'plab odamlarga xizmat ko'rsatish uchun turizm sohasi va infratuzilmaning
mohiyatini tashkil etuvchi turizm bilan bog'liq ko'plab sohalar mutaxassislari jalb
qilingan. Turizmda 130 million kishi ishlaydi (har 15 -chi).
Turizm rentabelligini tahlil qilish qiziqarli taqqoslashlarga olib keladi.
Shunday qilib, Qo'shma Shtatlarning har bir rezidenti uchun ruslarnikidan ikki
baravar ko'p sayyoh bor va sayyohlik xizmatlarining narxi taxminan teng bo'lsa,
Qo'shma Shtatlardagi sayyohlik sanoatining rentabelligi 5 baravar yuqori. Ehtimol,
o'rganish uchun ko'p narsa bor. Sankt -Peterburg kurortining 250 ming aholisidan
(Florida, AQSh) 60 mingtasi turizm bilan shug'ullanadi va har yili 5 million
sayyohga xizmat ko'rsatadi. Butun mamlakat (50 ming aholisi) sayyohlik bilan
shug'ullanadigan, hamma aholi ko'rpa -to'shak tikadigan, sayyohlarning ehtiyojlari
uchun ertalabdan kechgacha ovqat tayyorlaydigan, qo'shiq aytadigan va raqsga
tushadigan, ularga tovarlar sotadigan Andorradagi vaziyat bundan ham paradoksal.
Ikkinchisi sayyohlar uchun juda jozibali, chunki Andorra-boj olinmaydigan hudud.
35

Tor tog 'vodiysida joylashgan mitti mamlakatda boshqa faoliyat turlari mavjud
emas yoki ular davlat iqtisodiyotida salmoqli vaznga ega emas.
Aksariyat mamlakatlarda ikki kunlik dam olish kuni bor. Va shuning uchun
ham, statistik ma'lumotlarga ko'ra, eng katta ulushni dam olish kunlari (2-3 kun),
so'ngra haftalik turistik sayohatlar (6-7 kun) egallaydi, 8-12 kunlik ekskursiyalar
ancha kichikroq. boshqa, uzoqroq turistik sayohatlar, ularning umumiy massadagi
ulushining ahamiyatsizligi sababli, statistikadan chiqib ketadi.
Turizm ommaviy hodisaga aylanishi va aholining katta qatlamini jalb qilishi
uchun dam olishni ta'minlash uchun oilaviy byudjet mablag'larining bir qismini
ajratish uchun etarli mablag 'bo'lishi zarur. Qoida tariqasida, qisqa muddatli dam
olish odatiy turar joy va ish vaqtidan ko'ra ko'proq mablag 'talab qiladi (va hozir
ham talab qilinadi), bu sayohat xarajatlari, boshqa joyda yashash, ovqatlanish va
o'yin-kulgi bilan bog'liq.
Shunday qilib, rus turizmi klassikasi Mixail Mixaylovich Marinin va J. Bleile
Evropada jamiyat rivojlanishining to'liq tushunarli formulasini taklif qilib,
urushdan keyingi yillarda turizmning jadal rivojlanishiga hissa qo'shadilar.
Ikkinchi Jahon Urushidan keyin iqtisodiy tiklanish paytida, evropaliklar avval
"etarlicha ovqatlaning" to'lqinini boshdan kechirdilar, keyin "odatdagidek
kiyinglar", keyin "o'z uyingiz va mashinangiz" va nihoyat "sayyohlik to'lqini" ni
boshdan kechirdilar. So'nggi o'n yil ichida Rossiya aholisining ma'lum bir qismi bu
bosqichlardan tez o'tdi.
Turizm sohasidagi tendentsiyalar va umumiy iqtisodiy, texnik va ijtimoiy
yutuqlar o'rtasida to'g'ridan -to'g'ri bog'liqlik mavjud.
Dunyoning rivojlangan sanoat mamlakatlarida turmush darajasining oshishi
ta'til davomiyligining oshishiga va pensiya nafaqalarining ancha yuqori bo'lishiga
olib keladi, bu ham turizmning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatadi.
Turistik faoliyat amaliyotida turistlarni etkazib beruvchi mamlakatlar va
turistlarni qabul qiluvchi davlatlar o'rtasida farq bor. Birinchisi quyidagilarni o'z
ichiga olishi mumkin: AQSh, Germaniya, Angliya, Belgiya, Daniya va boshqalar.
Ikkinchi guruhga Frantsiya, AQSh, Ispaniya, Italiya, Vengriya va boshqalar kiradi.
36

Dunyoning eng rivojlangan davlatlari - AQSh, Germaniya va Yaponiyadan kelgan
sayyohlar boshqa mamlakatlardan kelgan sayyohlarga qaraganda xorijiy sayohatga
ko'proq pul sarflaydilar. JST ekspertlari turizmni rivojlantirish tendentsiyalari va
mamlakat iqtisodiyotining umumiy holati o'rtasida aniq bog'liqlik borligini
ta'kidlaydilar. Sayohat dinamikasi iqtisodiyotning yuksalishi yoki pasayishiga juda
sezgir. Turizm sanoatiga nisbatan "ko'rinadigan va ko'rinmas savdo", "ko'rinadigan
va ko'rinmas eksport va import" kabi tushunchalar mavjud.
Ko'rinadigan savdo tovarlar va xom ashyoning eksporti va importi bilan
shug'ullanadi. Qayerda mamlakatning savdo balansi ko'rinadigan eksport va
ko'rinadigan import qiymati o'rtasidagi farq deb ataladi.
Ko'rinmas savdo xizmat ko'rsatish sohasining importi va eksporti bilan
bog'liq. Ko'rinmas eksport - bu kelayotgan xorijiy sayyohlardan, shuningdek,
ularga ichki transport va qabul qiluvchi mamlakatda boshqa xizmatlar uchun
chiptalarni sotishdan tushadigan daromad. Ko'rinmas import mamlakatlar o'z
fuqarolarining chet el safarlariga sarflagan pullarini tashkil qiladi.
Mamlakatning eksportdan keladigan umumiy daromadi (ko'rinadigan va
ko'rinmas) va importning umumiy qiymati (ko'rinadigan va ko'rinmas) o'rtasidagi
farq to'lov balansi deb ataladi. To'lov balansi ijobiy yoki salbiy bo'lishi mumkin.
Dunyoning barcha davlatlari turizmdan tushadigan daromadni oshirishga
intilmoqda va chet ellik sayyohlarni mamlakatga jalb qilish uchun jiddiy harakat
qilmoqda.
Turistik balansi ijobiy bo'lgan o'nta mamlakat: Ispaniya, Italiya, AQSh,
Frantsiya, Turkiya, Meksika, Gretsiya, Portugaliya, Avstriya, Vengriya.
Rossiya ulkan sayyohlik salohiyatiga ega bo'lib, xalqaro sayyohlik bozorida
kamtarin o'rinni egallaydi. Bu dunyo sayyohlar oqimining qariyb 1 foizini tashkil
qiladi.
Sayohat balansi salbiy bo'lgan o'nta davlat: Germaniya, Yaponiya, Buyuk
Britaniya, Gollandiya, Belgiya, Shvetsiya, Kanada, Norvegiya, Daniya,
Finlyandiya.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
ASOSIY ADABIYOTLAR:
1. Биржаков М.M. Ввeдeниe в Туризм: Учeбник. - М.: «Издатeльский дом
Гeрда», 2006. – 512 с.
2. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия,
2005. - 192 с
3. Fayzieva Sh.R. O‘zbekistonda turizm rivojlanishining iqtisodiy mexanizmini
takomillashtirish. Nomzodlik dissertasiyasi. – T.: O‘zMU, 2006 y
4. O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risidagi” qonuni. Xalq so‘zi / 1999
yil 20 avgust.
5. Кабушкин Н.И. Мeнeджмeнт туризма. –М.: Новой знаниe. 2005.- 64-68 с.
6. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.:
Финансы и статистика, 2005. -30- 34стр
7. Боголюбов В.С. Экономика туризма: Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия,
2005. – 19-22 с
8. Travel Guide Uzbekistan – Tashkent: National Company Uzbekturizm 2003.
9. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va
istiqbollari. Magistrlik dissertasiyasi. TDIU 2005/ -53 b
10. Гуля e в В.Г. «Правово e р e гулировани e туристской д e ят e льности». - М.:
Финансы и статистика. 2005.-30-34 с.
11. Боголюбов В.С. Экономика туризма. Учeбноe пособиe. - М.: Акадeмия.
2005. – 19-22 с
12. Бутуров И.Н. Маркeтинг и мeнeджмeнт иностранного туризма. - М.:
Финансы и статистика. 2005. - 67-71 c.
13. Дурович А.П. Маркeтинг в туризмe. Учeбноe пособиe
5-e изд., стeрeотип. (ГРИФ) – М., .: КНОРУС. 2005. - 49-56 с.
14. Гуляeв В.Г. Правовоe рeгулированиe туристской дeятeльности. - М.:
Финансы и статистика, 2005.-30-34стр
38

15. Ильина E.Н. Туропeрeйтинг: организация дeятeльности: Учeбник. - М.:
Финансы и статистика, 2005. – 48-50 с.
16. Жукова М.А. Мeнeджмeнт в туристском бизнeсe: Учeбноe пособиe. М.:
КНОРУС, 2005. – 19-22 с.
17. Norchaev.A.N. Xalkaro turizmni rivojlantirishning iqtisodiy o‘sishga ta’siri.
Nomzodlik dissertasiyasi. TDIU. 2004. - 20-23 б .
18. Alieva M.T. Mehmonxona menejmenti. Darslik. – T.: TDIU. 2007. - 27-30
б .
19. Сeнин В.С. Дeнисeнко А.В. Гостиничный бизнeс: классификация
гостиниц и других срeдств размeщeния: Учeбноe пособиe. - М.: Финансы и
статистика, 2006. – 44-48 с.
20. Янкeвич В.С. Маркeтинг в гостиничной индустрии и туризмe. - М.:
Финансы и статистика, 2003. -415 с.
21. Abdulqosimov X. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muammolari va
istiqbollari. Magistrlik dissertasiyasi. TDIU. 2005. – 34-36 b.
QO’SHIMCHA ADABIY O TLAR:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi PF-5611-son
Farmoniga 1-ilova. 2019-2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasida turizm
sohasini rivojlantirish konsepsiyasi.
2. Tuxliyev N. Jiyanov O‘. Turizmning rivojlanish milliy modellari. Darslik. – T.:
«Ilm-ZiyoZakovat» nashriyoti, 2021. – 234 b.
3. Xudoyarov A.A. “Turizm va mexmonxona industriyasi asoslari” O‘quv
qo‘llanma. “SOMPLEX PRINT” nashriyoti. T.2020
4. O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risidagi” qonuni. Xalq so‘zi / 1999
yil 20 avgust.
5. Mirzayev M. A., Aliyeva M. T. Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma.-T.:
O‘zbekiston faylafuslar jamiyati, 2011.
6. F а yzi е v а S. H. О sn о vni е n а pr а vl е niya r а zvitiya turizm а v Uzb е kist а n е . //
Ek о n о mich е skiy v е stnik Uzb е kist а n а . № 3–4, 2004.
39

INTERNET SAYTLARI
1. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2666518221000206 5
https://www.unwto.org/tourism-covid-19 .
2. www.interunion.ru – turistik assotsatiya
3. www.e-tours.ru – konferensiya, turistik ishlar
40

Turizmning globallashish jarayonida davlatlar iqtisodiyotidagi o’rni

Sotib olish