• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 88.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 27 Ноябрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Turkison boshqaruvini Sovet tarixshunosligida o'rganilishi

Reja Kirish …………………………………………………………………….2-5 I – BOB. Mustaqillik davri tadqiqotlarida Turkiston general – gubernatorligiga oid manbalarni o’rganilishi. 1.1 Mustaqillik davri tadqiqotlarida Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning funksiyalarini manbalarda o’rganilishi ……………….6-12 1.2 Turkistonda mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi va uning o‘ziga xos jihatlarining manbalarda yoritilishi………………………………………13-15 II – BOB. Mustaqillik davridan so’ng Turkistonda Rossiya mustamlaka tuzumining qaror topishini tadqiqotchilar tomonidan o’rganilishi. 2.1 Mustaqillik davri tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining boshqaruv organlari tizimining yoritilishi……………………………………………………….16-21 2.2 Mustaqillik tarixchilari tominidan Turkiston general – gubernatorligining qo’shni davlatlar bilan siyosiy – iqtisodiy aloqlarini manbalarda o’rganilishi………………………………………………………………….22-27 Xulosa ………………………………………………………………………28-29 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………...30 1 19 ta bo`lib 1300 aholini o`z qamroviga olardi. Xususan 1891 yildagi Russiyada ro`y bergan ochlikdan so`ng O’rta Osiyoga bamisoli vabodek yopirilib kelayotgan rus oilalari oqimi kuchaydi. 1906 yilda o`lkaning besh viloyatida 451 ming tanob yerga ega bo`lgan 136 rus posyolkalari paydo bo`ladi. Har bir xo`jalikning tomorqasi 34,5 tanobdan iborat edi. Turkistondagi eng yaxshi yerlarga egalik qilgan bunday rus xonadonlari 1916 yilga kelganda 2.659 ming desyatina yerni o`ziniki qilib olgan 336 ming oiladan iborat edi. Bu o`lka umumiy aholisining 4,5 foizini tashkil etardi. Bundan tashqari 14 million desyatina yer bevosita davlat hazinasi ixtiyoriga olinadi. 190 ming desyatina yerni esa rus plantatorlari va pomeshchiklari o`zlariniki qilib oldilar. Eng katta yer egasi bo`lgan podsho Nikolay II ning birgina Murg`ob vohasidagi yerlari 104 desyatinaga teng edi. 1886 yilda Chor hukumati yer islohoti o`tkazadi. Mustamlakachilik harakteridagi bu yer islohoti natijasida barcha serunum va sug`oriladigan yerlar boylar va zamindorlar qo`liga o`tib ketadi, kambag`al dehqon xo`jaliklari yanada qashshoqlashdi va xonavayron bo`ladi” deb yozib o’tgan 1 . 1889-1893 yillarda bunday xonavayron bo`lgan dehqonlar o`z bisotlaridagi 15.588 desyatina yerni sotib yuborqadilar. AQSHdan paxta olishdan deyarli mahrum bo`lgan Russiya hukumati bu qimmatli homashyoga nisbatan o`sib borayotgan ehtiyojnini asoratga solingan Turkiston hisobidan qondirishga asosiy diqqat-e`tiborini qaratadi. 1869 yili «Rus sanoati va savdosi o`sishiga yordam berish jamiyati» kengashida I.N.Raevskiy «Rossiya va unga qo`shni sharq mamlakatlarida paxtachilikni rivojlantirish» mavzuida ma`ruza qiladi. Ma`ruzachi Rossiyaga O’rta Osiyo va boshqa paxtakor joylardan hom ashyo keltirilishi har jihatdan foydali va qulayligini isbotlab beradi. Uning ta`kidlashicha, Rossiyaga jami 3 088 285 pud (42 710 136 so`mlik) paxta keltirilgan bo`lib, shundan 639192 pud (5972491 so`mlik) paxta sharq o`lkalaridan olib kelingan ekan. Bu Rossiyaga keltirilgan paxtaning 21 foizini tashkil etgan. Albatta ko`p miqdordagi paxtani harid qilish uchun millionlab so`m mablag` sarflangan. Rossiyada savdo floti bo`lmaganidan 1 Otajonov . A . Организация и деятельность Рабоче-крестьянской инспекции в Туркестанской. Автореф. дисс. канд. ист. наук. - Т., 1966. – C .81. 20 1.1 Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning funksiyalarini manbalarda o’rganilishi Ma’lumki, XIX asming o'rtalaridan boshlab Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyo xonliklariga qarshi bosqinchilik harakatlarini jadal olib bordi. Bosqinchilik harakatlari nafaqat rus harbiy va rasmiy manbalari, shu bilan birga ko‘plab mahalliy muarrixlaming asarlarida ham saqlanib qolgan. Ulami o‘rganish va tahlil qilish natijasida ushbu davrga oid ko‘plab muhim ma’lumotlarga ega bo‘lish imkoni yaratiladi. Mazkur davrda yaratilgan “Afzal at-tavorix”, “Tarixi Umarxon”, “Risolai askariya”, Hakimxon Tо‘raning “Muntaxab ut-tavorix”, Mulla Niyoz Muhammadning “Tarixi Shoxruxiy”, Avaz Muhammad Attorning “Tarixi jaxonnamoyi”, Muhammad Solihning “Tarixi jadidayi Toshkand”, Mullo Yunus Munshiyning “Amir Lashkar Alimkul tarixi” kabi asarlar Qо‘qon xonligi” , “Tuxfat ul-xoniy”, “Tarixi amir Xaydar”, “Fatxnomayi sultoniya”, “Mangitlar sulolasi tarixi”, “O’zbek podshoxliklari zikri”, Mirzo Abdulaziz Somiyning “Tarixi salotini mangitiya”, “Shajarayi Xusravi Komkor” nomli asarlar Buxoro amirligi; Munisning “Firdavs ul-iqbol”, Muxammad Rizo Ogaxiyning “Riyoz ud-davlat”, “Zubdat ut-tavorix”, “Jome’ al-voqioti sultoniy”, “Gulshan ud-davla”, Bayoniyniig “Shajarayi Xorazmshoxiy”, “Xorazm tarixi” va “Iqboli Feruziy” kabi tarixiy asarlar Xiva xonligi tarixiga oiddir. Tarixchi manbashunos Babajanovning “ Русская колонизацсия Центральной Азии , взгляд местных интеллектуалов ” asarida rus qo’shinlarining Qo’qon xonligiga dastlabki harbiy yurishlari mahalliy tarixchi Is’hoqxon Ibratning “Tarixi Farg’ona” asarida batafsil tasvirlanganligi haqida ma’lumot berilgan 1 . Mazkur asaming avvalida “Ammo ba’d, bu bandai Xudo va ummati Mustafo alkan ul-lisoni, notavon, a’no Qozi Is’hoqxon sokini qal’ai Xon, a’no Tо‘raqо‘rg‘on min muzofoti Farg’ona va az iqlimi Turkiston, bu tariqa ayon va bu tarzda bayon qilur...” jumlasidan ma’lumki, Ibrat ushbu asarini qozilik davri (u 27 yil davomida Tо‘raqо‘rg‘on qozisi lavozimida faoliyat olib borgan)da yozgan. Mazkur tarixiy asarda asosan, o’zbek davlatchiligi rivojining oqsagan 1 Babajanov . B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд местных интеллектуалов”. Париж. 1976. – С. 11. 6 zarur edi. Shu sababli 1867 yilda imperiyaning to’la hukmronligi ostida bo’lgan Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilishi bilan Turkiston harbiy okrugi (THO) vujudga keldi. Rus zobitlari va soldatlaridan tashkil etilgan THO harbiy xizmat bilan bir qatorda Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro va Xiva xonliklarida imperiya hukmronligini ta‘minlash va ularning chegaralarini qo’riqlash va harbiy-statistik tadqiqotlar olib borish asosida tabiiy iqlim, iqtisodiy salohiyat, ijtimoiy ahvol, siyosiy va harbiy vaziyat hamda xalq kayfiyatini chuqur o’rganish; hukumatga qarshi harakatlarni bostirish va xalqni to’la itoatda saqlash, qo’shni mamlakatlarda strategik maqsadlarda razvedka ishlarini olib borish va ulardagi ichki vaziyatni tahlil etish kabi muhim vazifalarni bajargan. Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida (1867–1917 yy.) Turkiston o’lkasining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotida tub o’zgarishlar yuz berdi. Xususan, bunday o’zgarishlar ilm-fan va ta‘lim sohasiga ham doir bo’lib, mustamlaka ma‘muriyati ilm-fan va ta‘lim sohasini o’z maqsadlariga bo’ysundirgan holda uning rivojlanishini ta‘minlagan. Rossiya imperiyasining hukmron doiralari yangi bosib olingan erlardan ko’proq iqtisodiy foyda olish, mahalliy aholining tobeligini ta‘minlash maqsadida o’lkani va bu erdagi shart-sharoitlarni tizimli o’rganishga harakat qiladi. Rus hukmatining o’lkadagi ma‘muriy boshqaruvi ham O’rta Osiyo haqida iloji boricha tezroq ilmiy ma‘lumotlarga ega bo’lishga qiziqardi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad uning er osti va usti boyliklari joylashgan manzillar haqida batafsil ma‘lumotga ega bo’lish va u erlarga harbiy harakatlarni boshlash edi. Shu maqsadda Rossiya imperiyasining markaziy va o’lkadagi mahalliy amaldorlari Turkiston general- gubernatorligi tashkil topishi bilanoq bir qator boshqaruv organlari, ilmiy jamiyatlar va muassasalarni tashkil etadilar. Shuning uchun ham ushbu mavzuni tadqiq qilishda yuqorida keltirilgan boshqaruv organlari va ilmiy muassasalarning hujjatlari alohida o‘rganildi. 29 Xulosa Xulosa qilib aytganda Turkistonda mustamlaka tuzumi sharoitida tashkil etilgan politsiya, jazo va harbiy tizim muassasalarining faoliyati o’lka aholisini imkon qadar nazoratda va itoatda saqlashga qaratilgan bo’lib, buning uchun mustabid hukumat mablag’ni ayamagan, aksincha, o’lka byudjetining katta qismi ana shu xarajatlarga yo’naltirilgan. Mazkur tartiblar yil sayin kuchaytirilib, sarf- xarajatlar ham ortib borgan. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida hukmronlik qilgan Chorizm davrida zo’rovonlikka asoslangan ma‘muriy buyruqbozlik tizimi totalitar markaz o’z qo’lidagi cheksiz hokimiyatni ishga solib respublikalarning mustaqilligini, fuqarolarning eng oddiy haq-huquqlarini ham kamsitish, ularni xo’rlash qul qilishdan iborat edi. 50-yillarning boshlaridan boshlab mustamlakachilik masalalari bilan shug’ullanayotgan tarixchilar “bo’ysundirish”, “mustamlaka” kabi atamalardan voz kechib, ularga tuzatish kiritib, ularni o’rniga “kirgizish”, “birlashtirish”, “ixtiyoriy birlashtirishning progressiv ahamiyati” kabi siyosatni qullab yangicha mavzuga yondashib tadqiqotlar qiladilar. XX asr 50-60 yillarida Toshkent tarixi va uning boshqaruv sistemasi va adliya masalalariga bag’ishlangan ayrim asarlar orasida M.E.Masson, M.D.Vahobov, V.A.Shishkinlar asarlarida Toshkentning arxeologiyasi, o’tmish tarixiga oid faktlar keltirilgan. XX asrning 60-yillarida yozilgan F.A. Ozodaev, A.M. Aminov, Yu.A.Sokolovlarning asarlarida Toshkentda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixi, shaharning XIX asr o’rtalarigacha tarixiy o’tmishi, uning 1865 yilda Chorizm tomonidan bosib olinishi o’z aksini topgan. Yana shuni alohida takidlashimiz kerakki, XIX asr 80 yillaridan XX asr boshlariga qadar mahalliy qozilar tomonidan Toshkent shahar boshqarmasiga barcha qabul qilingan hukm va qarorlari junatilgani arxiv materiallarida o‘z aksini topgan. Shu davr ichida sud mahkama ishidagi faqat Toshkent shahriga xos har bir yil uchun (yanvardan dekabr oxirigacha) ko’rib chiqilgan mahalliy sud idorasi chiqargan hukm va qaror ostida rus tilida ko’rilgan ishlarni qabul qilinganligi kuzatilgan. Rossiya imperiyasiga nafaqat Turkistonni, balki Buxoro va Xiva xonliklarini ham o’z ta‘siri ostida saqlab turish uchun muntazam qo’shin 28 31 mustamlaka ma’muriyati yo‘liga nisbatan bildirgan, hatto bir qadar tahdidli tanqidiy fikrlari chindan ham “do‘stona” bo‘lganligidan dalolat berardi. Mazkur doiralar Kaufmanga tanqidga uchragan loyihalarni eng katta va aholi zich joylashgan, 1873 yil loyihasiga muvofiq boshqarilgan Farg‘ona viloyatida “sinovdan o‘tkazish”ga monelik qilmadi. Chor ma’muriy tizimining ikkala - markaziy va mintaqaviy — tarmog‘i ham o‘zini xuddi Turkiston xalklarining manfaatlari va ehtiyojlari haqiida qayg‘urayotgandek qilib ko‘rsatar, amalda esa chorizm uchun muhim bo‘lgan bitta vazifa - o‘lkani mustamlakaga aylantirishni tezlatish va mustamlaka tuzumini mustahkamlash vazifasini bajarardi. Rossiya imperiyasining Turkistondagi agrar siyosatidan ko`zlangan bosh maqsad va asosiy yo`nalishlarini Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri A.V.Krivoshein shunday ifodalagan; «Bu O’rta Osiyo masalasida uch lavha mavjud. Agar birinchisiga yarqirab turgan yozuv «Paxta» bo`lsa, ikkinchisida «Sug`orish» va nihoyat, uchinchisida soyalanib turgan bo`lsa ham aslida hammasidan muhimi «ruslarni keltirib o`rnashtirish» yozuvi turibdi». Chor ma`murlari Turkiston o`lkasida olib borgan mustamlakachilik siyosatlarida o`z oldilariga bosh maqsad qilib ruslashtirish siyosatini qo`ydilar. Bu boradagi eng muhim va boshlang`ich qadam Rossiya hududlaridagi xalqlarni Turkiston yerlariga ko`chirishdan iborat bo`ladi. Chorizmning ko`chirish siyosatining mohiyatiga shundan iborat ediki ko`chirma xo`jaliklar uchun yer fondi mahalliy xalqning yerga bo`lgan xuquqlarini o`taketgan darajada buzish yo`li bilan tuzilgan Rossiyadan dehqonlarni u yerga ko`chirish esa, chekka o`lkalarni ruslashtirish maqsadini ko`zlab millatchilik tamoyili asosida amalga oshirilgan. Otajonov, A ning “ Организация и деятельность Рабоче - крестьянской инспекции в Туркестанской ” dissertatsiyasida shunday ma’lumot yoziladi “1869 yildayoq Yettisuvdagi dehqonlar manzilgohlari to`g`risidagi qoidalar ishlab chiqilgan bo`lib, bu qoidalar ruslarning turkistonlilar yurtiga ko`plab ko`chib kelishlari uchun qulay sharoitlar yaratib berardi. 1868-1882 yillarda Yettisuvda har birida 250 aholi bo`lgan 29 rus qishlog`i tuziladi. Shu davrda Sirdaryo viloyatida bunday qishloqlar 19 viloyati – Mang‘ishloq, Krasnovodsk, Ashxobod, Tajan va Marv uezdlari tashkil etilganligi haqida ma’luotlar uchraydi. 12 Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraph, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I – BOB. Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston boshqaruvi. 5 ega bo‘lgan CHimkent, Turkiston, Xo‘jand, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlar ham o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lgan shaharlardan hisoblangan. Bosqinchilarning O‘rta Osiyoni mustamlakaga aylantirishi barobarida Kazalinsk, Petro-Aleksandrovsk, Skobelev, CHernyaevka kabi shaharlar va aholi turar joylari barpo etildi. Bosib olingan shaharlarda ruslar yashaydigan alohida turar-joylar barpo etildi va shaharlar yangi hamda eski shaharlar qismlarga ajratildi. Eski shahar aholisining yangi shaharlar hududlariga o‘tishlari mat’iyan ta’qiqlab qo‘yildi. Bu ham milliy kamsitishning bir ko‘rinishi edi. YAngi shaharlarda aholining yashashlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi. SHaharlarda rus millatiga mansub fuqarolarning savdo-sotiq qilishlari uchun katta imtiyozlar berildi. Aksincha, musulmon fuqarolarining iqtisodiy jihatdan kuchayib ketmasliklari uchun turli-tuman choralar ko‘rilib turildi. Turkiston o‘lkasida shaharlar boshqaruviga mahsus e’tibor XIX asrning 70 yillaridan boshlab kuchaydi. «SHaharlar Nizomini qo‘llash» bo‘yicha ishlab chiqilgan qonun loyihasi 1872 yilda Sirdaryo viloyati boshqarmasida ko‘rib chiqildi va 1877 yildan boshlab bu Nizomni qo‘llash haqida qaror qilindi. Bu Nizom bosib olingan shaharlardan faqatgina Toshkent va Olmaata shaharlariga nisbatan qo‘llanildi. Toshkent o‘zining harbiy, strategik va iqtisodiy jihatdan tutgan o‘rni va joylashuviga asosan Turkiston o‘lkasi shaharlari orasida alohida ahamiyatga ega edi. SHuning uchun ham Toshkent shahri general gubernatorlikning markazi etib belgilangan edi. 1877 yilda mahsus muvaqqat komissiya tuzilib, Toshkent shahri dumasi saylovlari uchun mahsus tartiblarni belgilab chiqdi. Bunga ko‘ra, Dumaga saylovchilar mol-mulklariga asosan uch toifaga ajratildi. Etarli miqdorda mulk bo‘lmaganlar saylov huquqidan mahrum etildi. 2400 saylovchi ishtirokida bo‘lib o‘tgan saylovda shahar Dumasi va boshqarmasi saylandi. Bunda rus noiblari uchun uchdan ikki qismi o‘rni ajratildi. SHahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi harbiy gubernatori boshchiligidagi viloyat idorasi tuzildi. Serebrennikovning “ Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края ” asarida 1888 yilda imperator tomonidan Toshkent shahrini 25 Kirish Mavzuning dolzarbligi Mustaqillik sharoitida va tub islohotlarni amalga oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga xoslikni yaxlit tarzda anglab etgan, erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda ortmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlab o‘tganidek, «Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi» 1 . Istiqlol yillarida O’zbekiston asrlarga teng yo’lni bosib o’tganligi, iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotda yangi cho’qqilarni zabt etganligi dunyo hamjamiyati tomonidan e’tirof etilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoevning tashabbusi bilan mamlakatimizning ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy hayotida juda katta o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu hol O’zbekiston sabot bilan tub islohotlar va yangilanish yo’lidan ildam borayotganligidan darak beradi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli farmoni qabul qilindi 2 . Farmonning 1-ilovasiga asosan 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilib hayotga samarali tadbiq etilishi ta’lim sohasidagi davlat siyosatini yangi bosqichiga asos bo’ldi. Bugungi kunda tarix faniga qo`yilayotgan talablar o`tmishni sinchiklab o`rganish, ularni hal etishga bo`lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib, ulardan bugungi kun uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi. Tarixni o`rganishga bo`lgan munosabatning turli siyosiy tuzumlar ta`sirida o`zgarib turishi bugungi kun tadqiqotchilari oldiga uni xolisona tahlil qilish va 1 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. —Т.: Ўзбекистон. 1997. — Б. 140. 2 Xalq so ‘ zi gazetasi . 2017 yil . 9 fevral soni 2 gubernator mahkamasi ixtiyorida Turkiston ommaviy kutubxonasi, Toshkent muzeyi, markaziy arxiv, «Turkestanskie vedomosti» va «Turkiston viloyatining gazeti» gazetalari va bosmaxona ham bo‘lgan 1 . Turkiston o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasida general gubernatorga bo‘ysunmaydigan adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklariga qarashli idoralar ham bo‘lgan va ular to‘g‘ridan- to‘g‘ri podshoga bo‘ysunganligi haqida ma’lumotlar ham uchraydi. X. Tursunovning “ Ў збекистан коммунисти ” jurnalida yozgan maqolasida sud organlari haqida ma’lumotlar berilgan. “Turkiston general gubernatorligi beshta viloyatdan iborat bo‘lib, ular Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand, Ettisuv va Kaspiyorti viloyatlari edi. Viloyatlar podsho tomonidan tayinlangan harbiy gubernatorlar ixtiyorida bo‘lgan. Bir vaqtning o‘zida ular viloyat harbiy qo‘shinlari qo‘mondoni vazifasini ham bajarganlar. Viloyatdagi ma’muriy, politsiya va sud hokimiyatlari ham harbiy gubernatorlarga bo‘ysunganligi” 2 haqida ma’lumotlar uchraydi. Viloyatlar o‘z navbatida uezdlarga bo‘lib boshqarilgan. Uezdlar uezd boshliqlari tomonidan idora etilgan. Sirdaryo viloyati Toshkent, Avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, CHimkent: Farg‘ona viloyati Marg‘ilon, Andijon, O‘sh, Qo‘qon, Namangan: Samarqand viloyati Jizzax, Xo‘jand, Samarqand: Ettisuv viloyati Verniy, Kopal, Lersin, Pishpak, Prjevalsk: Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnovodsk, Mang‘ishloq, Marv, Tajan, uezdlariga bo‘lingan. Uezdlar uchastkalarga bo‘lib idora qilingan. Uchastkalar esa o‘z navbatida mahalliy ma’muriy amaldorlar boshqaradigan ma’muriy hududlarga bo‘lingan. Mustamlakachi sud hokimiyati Turkistonda imperiyaning mustamlaka siyosatini amalga oshirishda asosiy tayanch ma’muriy va majburiy qiluvchi hokimiyat bo‘g‘ini bo‘lgan. Turkistondagi mustamlakachi sud hokimiyati cheklanmagan katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini general-gubernatorning o‘zi bajargan. Ma’muriy boshqaruvning har bir bugini boshlig‘i o‘z qo‘llarida sud ishlari va mirshablik ishlari bo‘yicha ham katta vakolatlarga ega bo‘lganlar. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy 1 A вшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870-1917) / Библиографический чказатель литературы Ташкент. 1960. - C .227. 2 “ Ў збекистан коммунисти” (1986- yil , 7- son ). 23 etilgan bo‘lsa, Toshkentda yangi va eski shaharlarda alohida politsmeysterlar ish olib borganlar. Ularga politsiya pristavlari bo‘ysungan va ko‘p sonli mirshablar ham ularning izmida bo‘lgan. Turkistonda sud hokimiyati ikki xil - imperiya sudlari va halq sudlaridan iborat bo‘lgan. Imperiya sudlari imperiya qonunlari asosida faoliyat yuritgan bo‘lsa, halq sudlari shariat qonun-qoidalari asosida faoliyat yuritgan. Sudlar, tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy sudlar qurultoylari va harbiy sudlardan iborat bo‘lgan. Davlatga qarshi jinoyatlar va boshqa turdagi siyosiy jinoyatlar, davlat mulkini o‘g‘irlash va talon-taroj etish va boshqa shu kabi jinoyatlar imperiya sudlari tomonidan ko‘rib chiqilgan. Muhim va og‘ir hisoblangan jinoiy ishlar esa harbiy sudlar tomonidan ko‘rilgan. siyosiy bo‘lmagan va asosan mahalliy aholi tomonidan sodir etilgan mayda jinoyatlar shariat qozilari tomonidan ko‘rib chiqilgan, biroq ular rus millatiga va evropaliklarga mansub shaxslarning jinoiy ishlarini ko‘rishga huquqsiz bo‘lganlar. 1886 yilda qabul qilingan «Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom» ga ko‘ra, sudlar faoliyatiga bir oz o‘zgartirishlar kiritildi va tuman sudlari bekor qilindi. Viloyat prokurori va unga yordamchi muovin, sud tergovchisi lavozimlari joriy etildi. 1893 yil 2 iyunda Rossiya imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud sohasidagi islohotlar tizimi tasdiqlandi. Unga ko‘ra, Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda esa bittadan okrug sudlari ta’sis etildi. Serebrennikovning ma’lumotlariga ko’ra “1899 yil 14 mayda ochilgan Toshkent sud palatasi barcha sudlar ustidan nazorat ishlarini ham olib borardi” 1 . Mahalliy sudlar esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, siyosiy tusga bo‘lmagan barcha fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish huquqiga ega edi. SHaharlar hamma tarixiy davrlarda bo‘lganidek, XIX asr ikkinchi yarmida ham siyosiy harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifalarini bajarganlar. Turkiston general gubernatorligiga qarashli Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Marg‘ilon, Andijon, Namangan, Ashxobod yirik shaharlardan sanalsa, mahalliy ahamiyatga 1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C . 158. 24 do`stlikni saqlab, turli bahonalar bilan Qo`qondan chiqmadim va o`z Chegaralarimni saqlash uchun 35 ming qo`shinni to`plab Shaytonmuzgarda turdim. Shundan so`ng Ho`jandda turgan amir o`z qo`shini va boshlig`ini olib shaharni mutlaqo bo`sh qoldirganligini eshitdim; bu haqdagi xabarni bilib o`z qo`shinim va artelleriyam bilan orqaga qaytdim va agar men Oq podsho bilan do`stlikni istamaganimda men qo`shinim bilan Shaytonmuzgardan qaytmasdanoq, Ho`jandga kirar edim va buning oqibatida Buxoro amiri bilan kuchli raqib bo`lur edim. Alloh yordamida Siz Ho`jandni zabt etdingiz, buni eshitib, ilgarigi do`stlikni mustahkamlash uchun Sizni g`alaba bilan tabriklayman”. Suleymanovaning “ В опросы уголовного права узбекских ханств идо револю ционного Туркестана ” kitobida shunday yoziladi “1867 yil 14 iyunda chor hukumati bosib olgan joylarda favqulodda Turkiston general-gubernatorligi tuziladi. Injener-general K.P.Kaufman bosh qilib tayinlangan bu gubernatorlikning markazi Toshkent bo`lib uning tarkibiga Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari ham kirgan edi. K.P.Kaufman podsho Aleksandr II dan katta vakolatlar bitilgan “Oltin yorliq” oladi. U mustaqil ravishda urush e`lon qilish, sulh tuzish va boshqa huquqlarga ega edi. Shu bois Turkiston xalqi K.P.Kaufmanni “Yarim podsho” 1 deb atalgan ekanligini yozgan asari orqali bilib olamiz. Ma’lumki, 1867 yilda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilib, uning general- gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan. General- gubernator bir vaqtning o‘zida podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari atamani, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o‘tagan. General-gubernator imperator tomonidan tayinlangan va vazifasidan ozod etilgan bo‘lib, u harbiy vazirga bo‘ysungan. Turkiston general-gubernatorligi boshqaruv tizimi markaziy, viloyat, uezd (tuman), uchastka (volost), shahar, qishloq va ovul boshqaruvi shakllaridan iborat edi. General-gubernatorlik dastlabki tashkil etilgan paytda ikkita – markazi Toshkent bo‘lgan Sirdaryo va markazi 1 Сулейманова X. В опросы уголовного права узбекских ханств и д о револю ционного Туркестана. С обр. соч. Т.1 Т., 1967. – C .76. 10 Mavzuning o’rganilganlik darajasi Turkiston diyoriga Chor Rossiyasini bostirib kirishi va mustamlakachilik boshqaruv tartibini qaror topishi Mustaqillik davrida tarixchi olimlar tomonidan tadqiq etishga keng imkoniyatlar yaratilib kelinmoqda. Bu asarlarda Chor Rossiyasi tomonidan o‘zbek xonliklariga qarshi olib harbiy istelochilik yurishlari, uning maqsad va vazifalari, mintaqada chorizm mustamlakachilik boshqaruv tartibining qaror topishi, ya’ni boshqaruv masalalariga oid qabul qilingan qonunlar mustaqillik davri tarixchilarining ilmiy tadqiqotlarida o‘z aksini topip kelmoqda. Jumladan A бдураимова Н . А ., Эргашев Ф . А . “ Туркистонда чор мустамлака тизим ” 1 , Зиёев Ҳ . “ Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураши ” 2 , Тиллабоев С . Б . “ Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки ” 3 , Иргашев Ф . Р ., Абдурахимова Н . А . “ Мустамлакачилик сиёсати ва Туркистоннинг ижтимоий - иқтисодий аҳволи ” 4 , Мусаев Н . “ Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг вужудга келиши ва ривожланиши тарихидан ( Х I Х асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари ) 5 , Урақов . Д – “ Туркистон генерал - губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари ., Toshkent., 2021” 6 , Жумаев У – “ Туркистондаги Назорат палатасининг фаолияти ” 7 kabi bir qancha tarixchi olimlariiz tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Hususan mustaqillik davrida o’zbekistonlik tarixchilar tomonidan ushbu davr bo’yicha ilmiy ishlar yanada ko’proq diyorimizda haqqoniy tarixni yoritish maqsadida tarixchi manbashunoslarimiz tomonidan juda ko’plab ilmiy izlanishlar olib borilyabdi. 1 Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002. 2 Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураши. - Т.: Шарқ. 1998. 3 Тиллабоев С.Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. Тошкент. Фан. 2008. 4 Иргашев Ф.Р., Абдурахимова Н.А. Мустамлакачилик сиёсати ва Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи. – Тошкент, Академия. 2005. 5 Мусаев Н. Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг вужудга келиши ва ривожланиши тарихидан (ХIХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари). – Тошкент, Молия-иқтисод, 2011 6 Урақов. Д - Туркистон генерал-губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари., Toshkent., 2021. 7 4 Verniy (Olmaota) bo‘lgan Ettisuv viloyatlaridan iborat bo‘lgan. Sirdaryo viloyati hududiga aosan ilgari Turkiston viloyatiga tegishli bo‘lgan erlar va Qo‘qon xonligining bosib olingan shimoliy hududlari kirgan. Ettisuv viloyati esa Semipalatinsk viloyatining Sergiopol, Kopal va Alatavsk okrugi hududlari hamda Turkiston viloyatining bir qismidan iborat hududlarda tashkil etilgan. Sirdaryo viloyati ma’muriy jihatdan Kazalinsk, Perovsk, Turkiston, CHimkent, Avliyoota, Toshkent, Xo‘jand, Jizzax uezdlariga bo‘lingan bo‘lsa, Ettisuv viloyati Sergiopol, Kopal, Verniy, Issiqko‘l va To‘qmoq uezdlariga bo‘lingan. Tarixchi olima Avsharovaning “ Русская периодическая печать в Туркестане (1870-1917)” asarida shunday keltiriladi “Rossiya hukumati yangidan bosib olingan erlar hisobiga Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga qo‘shimcha ma’muriy – hududiy birlik tashkil etib borgan. Jumladan, 1868 yilda Buxoro amirligiga qarashli bosib olingan erlarda markazi Samarqand bo‘lgan Zarafshon okrugi, Xiva xonligiga qarashli erlarni bosib olish hisobiga 1874 yilda markazi Petro-Aleksandrovich (To‘rtko‘l) bo‘lgan Amudaryo bo‘limi, 1876 yilda Qo‘qon xonligi hududlarida markazi Yangi Marg‘ilon (Skobelev, Farg‘ona) bo‘lgan Farg‘ona viloyati tashkil etilgan edi” 1 . Kitobda yana shunday ma’lumotlar ham keltirilgan XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston general-gubernatorligi ma’muriy-hududiy jihatdan Sirdaryo, Ettisuv, Samarqand, Farg‘ona va Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyatlari hamda Amudaryo bo‘limidan iborat edi. Viloyatlar uezdlarga bo‘lingan bo‘lib, ular quyidagilar edi: Sirdaryo viloyati – Avliyoota, Kazalinsk, Qurama, Perovsk, Turkiston, CHimkent; Toshkent shahri markaz sifatida general-gubernatorga bo‘ysungan; Amudaryo bo‘limi ham Sirdaryo tarkibida bo‘lgan; Ettisuv viloyati – Verniy, Kopal, Jarkent, Lepsin, Pishpek, Prjevalsk, To‘qmoq; Farg‘ona viloyati – Andijon, Qo‘qon, Marg‘ilon, Namangan, O‘sh, CHust va CHimyon; Samarqand viloyati – Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Xo‘jand va Jizzax; Kaspiyorti (Zakaspiy) 1 A вшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870-1917) / Библиографический чказатель литературы Ташкент. 1960. – C .39. 11 ob`ektiv ilmiy xulosalar chiqarish kabi katta va mas`uliyatli vazifa qo`yadi. Bunda eng avvalo ilmiy bilishning asosiy tamoyillari, umumjahon tarix fanining nazariy – kontseptual asoslari, milliy istiqlol mafkurasi falsafasiga asoslanish muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikka erishgan respublikamiz milliy madaniyatining tezkorlik bilan rivojlanishi tabiiy ravishda uning asosiy manbai bo`lmish madaniy merosimizni keng va chuqur hamda ilmiy asosda izchil o`rganishimizni taqozo etadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Turkiston o‘lkasida Rossiya imperiyasining mustamlakachik boshqaruv tizimi tarixini sovet davri tadqiqotlarida o’rganilishi ishining ob’ekti sifatida belgilangan. Tadqiqotning predmetini Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini, Rossiya imperiyasining o‘lkada mustamlaka boshqaruv tizimining qaror topishini ilmiy manbalar asosida tahlil qilish masalalari tashkil qiladi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishida Rossiya imperiyasining Turkistonda mustamlaka etilishi tarixi mavzuga oid manbalar va ilmiy adabiyotlar asosida o‘rganish, tadqiq etish maqsadi qo‘yildi. Ushbu umumiy maqsaddan kelib chiqib, kurs ishida quyidagi vazifalarni hal etish belgilandi: - Rossiya imperiyasining Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimining qaror topishi va uning mohiyati tarixi bo‘yicha ilmiy-tarixiy adabiyotlarni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilish; - Mustaqillik davri tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining boshqaruv organlari tizimining yoritilishi; - Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini to‘g‘risida ma’lumotlarni yoritish; - Turkistonda mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi va uning o‘ziga xos jihatlarining manbalarda yoritilishi; - Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning funksiyalarini manbalarda o’rganilishi; - Mustaqillik tarixchilari tominidan Turkiston general – gubernatorligining qo’shni davlatlar bilan siyosiy – iqtisodiy aloqlarini manbalarda o’rganilishini tahlil qilishidir. 3 majburiyatlarni belgilash, ularni o‘z vaqtida va o‘z miqdorida to‘lashni nazorat qilish, nazorat natijalarini bo‘lim boshlig‘iga etkazishdan iborat bo‘lganligi haqida ham ma’lumotlar yozilgan. Mahalliy aholining o‘troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari bo‘yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi lozim bo‘lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o‘zgartirish huquqiga ega bo‘lgan. Ko‘chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi boshqaruvchilarining ruxsati bilan o‘tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari asosida ko‘rilgan. 1865 yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va G‘arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi va umumiy ahvolini o‘rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzilib, O‘rta Osiyoga jo‘natiladi. Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o‘rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar to‘plashdan iborat edi. Komissiya o‘z ish jarayonida bosib olingan erlardan quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo‘lda to‘plagan holda o‘lkani boshqarish. Siyosiy hokimiyatga ega bo‘lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni erli aholining xulq- atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo‘liga topshirish. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo‘lgan davlat manfaatlariga ziyon etkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo‘yish. Sovet davri tadqiqotchilarining tadqiqotlariga ko‘ra, Turkiston viloyatining Orenburg general-gubernatorligi tarkibida bo‘lishi vaqt o‘tishi bilan turli muammolarni keltirib chiqargan edi. SHuning uchun ham Turkiston viloyatining uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi general- gubernatorlik bilan bog‘lanishga, uning ko‘rsatmalarini o‘z vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o‘rtasida Turkiston viloyatini Orenburg general-gebernatorligidan alohida ajratish masalasini kun tartibiga qo‘ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo‘yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib, 14 2.1 Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining boshqaruv organlari tizimining yoritilishi Rus sharqshunos olimi Serebrennikov o’z asarida “XIX asrning 60-80-yillari o‘rtalarida yuzaga kelgan Turkistonni mustamlaka sifatida ekspluatatsiya qilishning shakl va usullari to‘g‘risidagi qarama-qarshi tasavvurlar o‘lka ma’muriyatining siyosatiga, eng avvalo, u tayyorlagan Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi yangi qonun loyihasiga ta’sir qildi. Rossiya byurokratik apparatining tarkibiy qismi hisoblangan K.P.Kaufman boshchiligidagi “harbiy xalq” boshqaruvi bu loyihadagi oliy feodal-monarxik tabaqalarning manfaatlarini jon-dildan qo‘llab- quvvatlaganligi haqida yozib o’tgan 1 . Boshqa tomondan, kundalik amaliyot mustamlaka hokimiyatini ekspluatatsiya qutilishning noiqtisodiy usullari Turkistonning chor g‘aznasiga daromad berishi darajasining jadal o‘sishiga olib kelmasligiga ishontirdi. SHu bois, ular o‘z loyihalarida islohotlarni sekin-asta va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish yulidan borishni taklif qildilar. Bu islohotlar er- suv munosabatlarini, aholiga soliq solish tizimini qayta ko‘rish, sanoat va temir yo‘l qurilishiga davlat mablag‘ini jalb qilish va shu kabilarni nazarda tutardi. Umuman olganda, mahalliy ma’murlar dasturi chor xukumatining XIX asr oxiridagi Rossiyaning markaziy mintaqalarini jadal sur’atlarda sanoatlashtirish va ixtisoslashtirishga qaratilgan umumiy yo‘lidan chetga chiqardi. Biroq, ijtimoiy- iqtisodiy o‘ziga xosliklar va harbiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib tayyorlangan bu dastur katta sarf-xarajatlarni talab qilardi. Rossiyaning iqtisodiy ahvoli va moliyaviy imkoniyatlari mustamlaka ma’muriyatining byudjetini qat’iy chegaraga soldiki, buning natijasida, olib borilayotgan siyosat darhol yoki tez orada samara berishi mumkin emasdi. SHu bois Rossiyaning oliy byurokratik hokimiyati K.P.Kaufman yo‘liga ishonchsizlik bildirdi va uning 1871 hamda 1873 yillarda taqdim etgan Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi nizom loyihalarini rad qildi. Loyihaning etarli darajada puxta o‘ylanmaganligi haqidagi fikr-mulohazalar bunga bahona bo‘ldi. Vazirlar 1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C .131. 16 2.2 Sovet davri tarixchilari tominidan Turkistonda hokimiyat, politsiya va sud organlari: ularning jazolash funksiyalarini kengayishini tadqiqotlarda yoritib berish. Tadqiqotchi Yakunin kitobida Turkistonda poitsiya va sud organlarini quydagicha yoritib bergan “Turkiston general-gubernatorligida joriy qilingan boshqaruv usuli mahalliy aholi ustidan to‘la nazorat qilish imkonini bera oladigan tarzda qilib tashkil etilgan edi. Markaziy o‘lka boshqaruvi general gubernatori, uning Kengashi va mahkamasidan iborat bo‘lgan. Turkiston general gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan edi. Ayni vaqtning o‘zida u podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari qo‘mondoni, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o‘z qo‘lida birlashtirgan edi. Turkiston general gubernatori Rossiyaga vassal hisoblangan Buxoro amirligini Rossiya imperator siyosiy agentligi (1885-1917) va Xiva xonligini Amudaryo bo‘limi (1873-1918) boshliqlari orqali nazorat qilingan 1 . O‘lka boshqaruvining eng dolzarb masalalari general gubernatorlik kengashi tomonidan hal etilgan. Bu kengash o‘z tarkibiga harbiy guernator, sud palatasi raisi, prokuror, okrug shtabi boshlig‘i, general gubernator yordamchisini kiritgan edi. SHuningdek, markaziy boshqaruvda to‘rt mahkamadan iborat general gubernator mahkamasining ham o‘rni katta bo‘lgan. Birinchi bo‘lim ma’muriy va nazorat ishlarini, ikkinchi bo‘lim bosh boshqarmaning moliyaviy xo‘jalik ishlarini, uchinchi bo‘lim soliqlar, shaharlar mablag‘lari va boshqaruvga doir loyihalar tayyorlash ishlarini nazorat qilgan bo‘lsa, to‘rtinchi bo‘lim mahsus bo‘lim bo‘lgan. Bu bo‘lim 1886 yilgacha faoliyat yuritgan va harbiy hamda adliya vazirliklari ko‘rsatmalariga ham amal qilmagan. General gubernatorning diplomatiya idorasi Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Afg‘oniston va Qoshg‘ar bilan munosabatlarini muvofiqlashtirish ishlari bilan shug‘ullangan. Avsharovaning tadqiqotida shunday keltirilgan “General 1 Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954. – C .147. 22 1.2 Turkistonda mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi va uning o‘ziga xos jihatlarining manbalarda yoritilishi Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Turkiston ma’muriyati imperiyaning boshqa o‘lkalari boshqaruvidan o‘zining keskin harbiylashgani bilan alohida ajralib turadi. Rossiya hukumatining Turkiston o‘lkasi uchun 1865-1916 yillar oralig‘ida ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o‘nta qonun loyihalari (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916 yillar) da va ularning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o‘zgarishlarda ana shu holat o‘z aksini topgan. Toshkent shahri bosib olinganidan so‘ng 1864-1865 yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg general- gubernatorligi tarkibida (1865 y.) harbiylashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga general-mayor M.G.CHernyaev gubernator etib tayinlanadi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865 yil 6 avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo‘lida bo‘limlarga bo‘linib, ularni bo‘lim boshliqlari boshqargan. Serebrennikovning “ Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края ” kitobida qabul qilingan Muvaqqat nizomda haqida shunday yoziladi “bo‘lim boshlig‘i bir vaqtning o‘zida bo‘lim harbiy komendanti ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo‘ysungan. Shuningdek, bu “Nizom” ga ko‘ra, Turkiston viloyati gubernatori, “biy, oqsaqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan lavozimiga tasdiqlash, bo‘shatish, almashtirish vakolatiga ega bo‘lgan” deb keltirib o’tilgan 1 . Bundan tashqari kitobda mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o‘rmon, suv inshootlarini qo‘riqlash, o‘troq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga soliq va 1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. C .87. 13 bosqichi, ya’ni xonliklaming tanazzulga yuz tutishi va rus bosqinchiligi kulfatlari keng tasvirlanadi. Asar 1916-yilda yozib tugallangan. Ushbu asarda rus mustamlakachilik davriga oid ko’plab ma’lumotlar berilgan. Masalan “1281- hijriyda Turkiston va Avliyo ota Russiya tasarrufiga o’tdi. Andin Chimkandg‘a qasd etg‘oni amirlashkarg’a eshitildi. Ho’qand askari bilan qish vaqtida Chimkandg’a keldi, unda Rusiya askari Turkistondan chiqqani yо‘q ekan... Amiriashkar Turkistonga borib, urush qilmoqchi bо‘lib Qo’qonga bordi. Turkistondan Rusiyaga hech pisand bo’lmay, ahamiyat bir oz soldat ila urushga kirdi”. Babajanovning ilmiy dissertatsiyasida keltirilishicha “ Ibrat Toshkent uchun bo’lgan jang haqida yozar ekan, “Toshkand tashinda muhosarasindagi Rusiya askari ikki ming miqdorinda bo’lub, qirg‘iz-qazoq qo’shulub, kо‘b edi. Bu muhorabada islomdan kо‘b odam nobud bo’lub, Rusiyadan talofot bir yuzga yetmas edi, deydilar”. Ya’ni, Toshkent uchun bo’lib o’tgan jangdan ko’plab musulmon mahalliy aholi vakillari nobud bo’lgan. Ibrat rus bosqini davrida Xudoyorxonning mamlakatni himoya qilish о‘miga maishatga berilganini tanqidiy tarzda ochib berdi deb keltirib o’tgan” 1 . Asardagi ma’lumotlarga ko’ra, “Xudoyorxon Rusiyadan xotirjam bо‘lub, vaqtini о‘yin-kulgi ilan o’tkarub, qush solmak va kо‘kbо‘ri chopmoq yotiarinda ulamo va fuzalo nasihatlariga amal qilmay, zulm va jabr tarafiga о‘tub turganda, raiya, xalq yuz o’gurub turganida Musulmonqulning о‘g‘li oftobachi mulla Abdurahmon vaat g’animat deb, atosining intiqomini olmoq qalbindan chiqqan yo‘q edi”. Muarrixning fikriga ko‘ra, rus imperiyasi zobitlari mahalliy xalqlami o‘z xizmatiga olish uchun ularga manfaatli takliflar berib turgan. Masalan, “Rusiya katta podshohdur, sizlar urusholmaysizlar, yaxshi turub fuqarolik qilsalaringiz, sizlami boy qiladur, agar janjal chiqarsalaringiz mana shunga o‘xshagan otuv qiladur. Fuqarolarga aytinglar, sizga podshohdan in’om beriladur”. 1875-yil oktabrda Namangan shahri va uning 1 Babajanov . B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд местных интеллектуалов”. Париж. 1976. – С. 12. 7 boshqaruv ishi ma’qullandi va shu bilan birga uni nazorat qilish general gubernatorga yuklatildi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug qo‘mondoni zimmasiga yuklatildi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan tayinlangan va 1877- 1907 yillarda bu vazifani hokim to‘raning o‘zi bajargan. SHahar ma’muriy politsiya tartiblari asosida boshqarilganligini keltirib o’tgan 1 . Rossiya imperiyasining Turkistondagi asosiy tayanch ma’muriy va majbur qiluvchi tashkiloti - bu politsiya idorasi edi. U juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Politsiya ma’muriyati mustamlakachilik qonun – qoidalariga amal etishni nazorat qilar, mahalliy xalqning istalgan shubhali shaxsni istalgan paytda hibsga olar edi. Amaliy hayotda esa politsiyaning o‘zi inson huquqlarini qo‘pol ravishda buzardi. Podsho hukumati politsiyaga suyangan holda Turkiston o‘lkasi idorasini eng quyi bo‘g‘inidan oliy bug‘inigacha o‘z qo‘lida tutgan. General – gubernatorning o‘zi bosh mirshab vazifasini o‘tagan. Hokimi mutlaq general – gubernator o‘lkadagi istagan odamini, xoh o‘zbek xoh rus bo‘lishidan qat’i nazar, imperiyaning chekkalariga 5 yil muddatga surgun qilishi huquqi qonunan mustahkamlangan edi. U harbiy bo‘lmagan fuqarolar ustidan harbiy sudlar hukmini tasdiqlashdek ichki ishlar vaziri vakolatlarini ham o‘z qo‘lida jamlangan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari, tumanboshilar, qasaba pristavlari ham politsiya generallari va zobitlari vakolatlariga ega bo‘lganlar. Bundan tashqari, o‘lkada ichki ishlar vazirligining idoralari, uning vakillari ham shunga muvofiq ish ko‘rishgan. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilib, ularning huquqlari ham tumanboshilar huquqlari bilan tenglashtiriladi. Toshkentda yangi va eski shahar politsmeysterlari ish olib borgan. Ularga politsiya pristavlari bo‘ysungan. Mahalliy ma’muriyat – volost boshqaruvchilari va oqsoqollar ham quyi mirshablik zobitlari vakolotlariga ega bo‘lib, ularga yollangan mirshablar xizmat qilgan. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy bo‘g‘ini sud organlari hisoblangan. 1867 – 1886 yillar mobaynida o‘lkada umumsaltanat rus sudlari va 1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг . – C.163. 26 atroflari Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilingan va rus bosqinchilaming o‘ta shafqatsizligi “ Тарихи Фаргона ” asarida ro‘y-rost ochib berilgan. Ibratning yozishicha, To‘raqo‘rg‘onga kirgan rus soldatlari qochganlami ham, qocholmay qolganlami bam otavergan. Yoki Golovachev boshliq askarlar Namangan shahrida bir kun qatli om qilgan, hatto masjid va xonaqohdagilami ham qirib tashlagan. Is’hoqxon Ibrat o‘sha davr voqealarining guvohi bo‘lgan. Bundan tashqari Ruslarning Buxoroga bosqini davrini yoritib beruvchi muhim asarlardan biri XIX asrning ikkinchi yarmi tarixini o’z asarida bayon etgan Mirzo Salimbekning “ Тарихи Салимий ” asarida ko’plab ma’lumotlar uchraydi. Norqulov o’z kitobida shunday ma’lumotlar qoldirgan “ Mirza Salimbek amir Muzaffaming farmoyishi bilan Toshkentga rus ma’murlarining xatti-harakati va ayniqsa, Buxoro xususida tutgan siyosatini kuzatib boruvchi qilib yuborildi. U 12 yil davomida Toshkentda yashagan va shundan so‘ng 1880-1883-yillarda amir huzurida, 1884-1885-yillarda esa Turkiston general-gubematori huzurida Buxoro vakili bo'lib ishlagan edi. Keyinchalik, ya’ni XX asming 20-yillaridan Buxoroda tashkil etilgan “Анжумани тарих” (“Тарихшунослар жамиятида”)dа xizmat qiladi” 1 deb keltirib o’tgan. N. Norqulovning yana bir fikriga ko'ra, mazkur asar XX asring 20-yillarida yozilgan va uning dastlabki qismi Chingizxondan tortib to amir Muzaffar davrigacha bo'lgan tarixni umumlashtiruvchi xarakterga ega. Asaming 1860-1920-yillar voqealarini o'z ichiga olgan kattagina qismi esa butunlay yangi bo'lib, muallifning o'zi ushbu voqealaming guvohi bo'lgan. Sovet davrida Rossiya va Turkiston o’lkasi haqida ko’plab ilmiy izlanishlar olib borgan rus sharqshunosi Yakuninning “Народы Средней Азии и Россия” deb nomlangan kitobida 1866 yil yanvar oyida Chernyaev tomonidan Jizzaxga yurish boshidan to Turkiston general – gubernatorligi tashkil topishigacha bo’lgan ma’lumotlarni o’zining asarida jamlaganligiga guvoh bo’lamiz. Yakunin Jizzaxda bo’lgan daxshatli jang haqida shunday yozadi “1866 yil yanvar oyining oxirida Chernyaev 1 Н. Норкулов. Мирза Салимбек о бухарских событиях 1918 года. 1967. № 4. – C . 47 8 Kaufmanni byurokratik radikalizmda, ya’ni muhim davlat vazifalarini bajarishga volyuntaristik munosabatda bo‘lishda aybladilar. Asarda yana shunday ma’lumotlar keltiriladi “Rossiya vazirliklari tomonidan Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan juda ko‘p ta’nali gaplar aytildi. Chunonchi, Adliya vazirligi “tub aholining barcha huquqlarini rus fuqarolariniki singari batafsil sanab o‘tirish”ni ortiqcha deb hisobladi va tub aholiga “qonunlarda belgilangan qishloq va shahar obivatellari huquqlari”ni berish bilan chegaralanishni tavsiya qildi. “O‘z turmush sharoitiga ko‘ra, imperiyaning past tabaqasiga yaqinroq bo‘lgan qishloq aholisi” huquqlariga kelganda ularni kengaytirishdan tiyilish tavsiya qilinib, ular “rus fuqarolariga o‘xshash biron-bir maxsus huquqlarga ega bo‘lmasligi lozimligi” uqtirildi. SHu bilan birga, dasturda tub aholining ichki turmushiga tegishli bo‘limlarni (85-modda) kuchaytirish va “e’tiqod erkinligi”, “shaxsiy, uy va jamoat hayoti o‘zgarmay qoldirilishi”ning ijobiy ahamiyatini ajratib ko‘rsatish, ularni mavjud urf-odatlarga muvofiq merosiy, mulkiy va shartnomaviy huquqlarini batafsil bayon etish yo‘li bilan kengaytirish taklif qilindi” 1 . Ichki ishlar vazirligi o‘z navbatida Turkiston shaharlarining barcha fuqarolariga “shahar obivatellari huquqlari”ni berish niyatini tanqid qildi va bunday huquqni faqat SHarqning tarixiy yuzaga kelgan yirik savdo markazlari bo‘lgan Toshkent, Qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Namangan va Samarqand shaharlarining fuqarolarigina olishlari mumkinligini uqtirdi. “Uezd mahkamalari, mansabdor shaxslar va qo‘shinning katta qismi jamlangan” Xo‘jand, CHimkent, Avliyoota, Kattaqo‘rg‘on va Turkiston shaharlarining fuqarolariga ham shunday huquqlarni berish mumkinligi ko‘rsatildi. SHuningdek, “ruslar ko‘chirib keltirilgan” va “ruslar savdo qiladigan” aholi punktlari fuqarolariga ham shunday huquqlar berilishi mumkinligi aytildi. V. Bartoldning « Отчет о командировке в Туркестан ” kitobida shunday ma'’umot keltiriladi “amalda esa hamma Kaufman podshodan olgan “chegarasiz vakolatlar” unga ko‘ngliga kelgan ishini qilish imkonini berishini yaxshi bilardi. U xuddi 1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C .132. 17 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . — Т .: Ўзбекистон . 1997 . 2. Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni 3. A вшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870- 1917) / Библиографический чказатель литературы Ташкент. 1960. 4. Аминов А.М., Бабаходжаев А.Х. “Экономические и политические последствия присоединения Средней Азии к России. – Ташкент, 1966. 5. Babajanov . B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд местных интеллектуалов”. Париж. 1976. 6. Бартольд В. В. Отчет о командировке в Туркестан. 1902 г. // Соч. T IX М., 1973 7. Бичурин Н. Я. Собрание сведений по исторической географии Восточной и Средней Азии. Чебоксары, 1960 8. Сулейманова X. В опросы уголовного права узбекских ханств идо револю ционного Туркестана. С обр. соч. Т.1 Т., 1967. 9. Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. 10. Мирза Салимбек о бухарских событиях 1918 года И ОНУ 1967. № 4. / Пер. Н. К. Норкулова. 11. Otajonov . A . Организация и деятельность Рабоче-крестьянской инспекции в Туркестанской. Автореф. дисс. канд. ист. наук. - Т., 1966. 12. Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954. 30 xalq sudlari, ya’ni shariat asosida ish ko‘ruvchi qozi sudlari faoliyat ko‘rsatganligi haqida ma’lumotlarni olishimiz mumkin. 27 unda Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo‘lgan Turkiston general- gubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi. 1867 yil 11 aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general- gubernatorligi tashkil etilganligi to‘g‘risida farmon e’lon qilinadi. Birinchi general- gubernator qilib fon Kaufman tayinlanadi. Yangi tashkil etilgan ushbu ma’muriy birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini o‘z ichiga olgan edi. Arxiv manbalarining ma’lumot berishicha, chor hukumatining 1867 yilgi manifestiga ko‘ra, Kaufmanga “o‘lkani boshqarish uchun kerakli va zarur deb hisoblangan barcha tadbirlarni mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda amalga oshirish huquqi berilib, siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal qilish, qo‘shni mamlakatlarga ularning Rossiya bilan o‘zaro aloqalariga tegishli muzokaralar olib borish va bitimlar imzolash, o‘zaro kelishuvga erishish va qarorlar qabul qilish uchun ishonchli vakillarni jo‘natishda cheklanmagan vakolatlar berildi”. 1867 yilgi “Nizom” loyihasida Turkiston o‘lkasining Rossiya harbiy vazirligi tarkibida bo‘lishi, o‘lka harbiy hokimiyat orqali boshqarilishi, general-gubernator o‘lkada joylashgan qo‘shinga qo‘mondonlik qilishi, boshqaruvning quyi bo‘g‘iniga erlik aholi vakillari saylov orqali saylanishi, o‘lka boshqaruvini Rossiya imperiyasidagi mavjud boshqaruv tizimiga yaqinlashtirib, keyinchalik o‘lkani imperiyaning ajralmas bir qismiga aylantirish, o‘lkaning ma’muriy – hududiy bo‘linishida esa imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va strategik maqsadlaridan kelib chiqib ish tutilishi ko‘rsatib o‘tilgan. 15 paxta Yevropa mamlakatlari floti va temir yo`llarida olib kelingan, natijada ulovidan tushovi qimmatga tushgan. Turkiston Rossiya tojidagi bebaho javohir ekanligini qayta-qayta ta’kidlagan chorizm ma’murlari, ko‘rilayotgan chora- tadbirlar o‘lkada mustahkamlanib olish uchun etarli emasligini bilib, bu erga Rossiyaning markaziy rayonlaridan “ortiqcha” notinch aholini ko‘chirish siyosatini olib bordilar. CHorizm turli yo‘llar va vositalar bilan mahalliy xalqlarning erlarini rus mujiklari foydasiga musodara qilishga urindi. Erga soliqlar miqdorini haddan tashqari oshirib yuborish ana shunday vositalardan biri bo‘ldi. Natijada aholi o‘z erlarini sotishga yoki undan butunlay voz kechishga majbur bo‘ldi. Rossiyadan Turkistonga “ortiqcha” aholini ko‘chirish chorizm uchun bu erda strategik jihatdan mustahkamlanib olish, mustamlakachilik tartiblarini o‘rnatish, o‘lkada tayanch punktlarini kuchaytirish uchun zarur edi. Dastlab ruslarni Turkistonga ko‘chirib keltirish siyosati majburiy amalga oshirilgan. Keyinchalik, ixtiyoriy ko‘chib keluvchilarning soni tobora ko‘payib borgan. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, ko‘chib kelganlarning 43,1 foizi mol-mulksiz, 37,8 foizi pulsiz edilar. Ko‘chib kelgan dehqonlarga o‘rtacha 38,8 so‘m miqdorda pul berilgan. Markaziy Rossiyadan Turkistonga doimiy yashash uchun ko‘chib keluvchilarning soni yildan – yilga ko‘payib bordi. Jumladan, manbalarga ko‘ra 1875 yildan 1890 yilgacha Turkistonga 1300 ta oila ko‘chirilib, 19 ta rus qishlog‘i paydo bo‘lgan bo‘lsa, 1891-1892 yillar Rossiyada ocharchilik kuchaygan vaqtda bu qishloqlarning soni 25 taga etdi. X1X asrning oxirlarida o‘lkada 116 ta rus posyolkalari qurilib, ularda 70.745 kishi yashagan bo‘lsa, XX asr boshlariga kelib, Turkistondagi rus aholisining soni 197.420 kishiga etgan. Mustamlaka sharoitidagi milliy va sinfiy tengsizlik hamda rus ishchilarining imtiyozlari va ularning mahalliy ishchilardan keskin farqlanuvchi hukmron mavqei, chorizmning ruslashtirish siyosati, ko‘chirib keltirilgan rus aholisiga mahalliy aholi erlarining bo‘lib berilishi milliy – ozodlik harakatlariga sabab bo‘lgan edi. 21 Jizzaxga yurish boshlaydi. Ammo 8-9 ming kishilik shahar himoyalashilarining ko`rsatgan qarshiligi tufayli u orqaga chekinishga majbur bo`ladi. 1866 yil mart oyida Chernyaev Peterburgga chaqirib olinadi, uning o`rniga genyeral Romanovskiy yuboriladi. Toshkentga yordam uchun yuborilgan Buxoro amirining 100 ming kishilik ko`shini bilan genyeral Romanovskiy qo`mondonligidagi Chor Rossiyasi qo`shinlari o`rtasida 8 mayda Erjarda bo`lgan jangda rus qo`shinlari g`alaba qozonadi. 24 mayda rus askarlari Xo`jandda ham g`alabaga erishadilar. Avgust oyida Romanovskiy Toshkent, Xo`jand va Chirchiq orti o`lkasini Rossiyaga qo`shib olish to`g`risida ko`rsatma beradi. Buxoro amiri bilan muzokaralarda kelisha olmagach, Romanovskiy 2 oktyabrda Buxoro amirligiga qarashli O`ratepa qal`asini, 18 oktabrda esa Jizzaxni bosib oladi” 1 . Jizzax uchun jang g`oyatda dahshatli bo`lganligini bayon etgan asar tarixni yoritish uchun juda muhimdir. Yana bir o’zbek tarixchi olimi Tarixchi olim Hamid Ziyoevning yozishicha bu jang davomida “...to`kilgan odam qoni bamisoli ariq suviga o`xshab oqqan”. Romanovskiy 1866 yil 19 oktyabrda Harbiy vazirga yozgan telegrammasida Buxoro amirining Sirdaryo vodiysidagi so`nggi tayanchi, besh kunlik qamaldan so`ng 18 oktyabr soat 12 da zarb bilan egallandi. Himoyachilardan oz qismi qutilib qoladi, holos. Ko`plari halok bo`ladi yoki asir olinadi. “26 bayroq, 53 qurol va juda ko`p boyliklar qo`lga tushiriladi. Bizning yo`qotishimiz, xudoning irodasi bilan 100 kichidan kamroq bo`ldi, shu jumladan to`rt ofityer yaralandi”. General Romanovskiy Jizzax uchun bo`lgan jangda kamida 6 ming kishi o`ldirilganligi va 2 ming kishining asir olinganligini yozgan edi. Qizig`i shundaki, Buxoro amiri rus qo`shinlariga qarshi birgalikda jang qilishni Qo`qon xoni Xudoyorxonga taklif qilganda u turli vaj-karsonlarni bahona qilib bu ishga bosh qo`shmaydi. Amirlik qo`shinlari Ho`jand va Jizzaxda yengilgach, Xudoyorxon rus bosqinchi generali Romanovskiyga tabrik telegrammasi yuboradi. Bu telegrammada biz quyidagi sharmandali jumlalarni o`qiymiz: “Oq podsho bilan 1 Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954. – C . 93. 9 shunday ish tutadi va bu haqda o‘z hisobotida ma’lum qiladi: “Zarafshon okrugi va Amudaryo bo‘limidagi vaqf er egaligi shu ma’noda tartibga solindiki... umumiy soliq to‘lash holatiga bo‘ysundirildi, avvalgi egalariga mutlaqo aloqasi yuk va ularga g‘aznadan pul beriladi”. Fargona viloyatida ham ahvol shunday edi. 1880 yilda maxsus “Jamoat, soliqqa tortish va er-suv qurilishi to‘g‘risidagi majmua” e’lon qilindi, u chegaralash ishlarini amalga oshirish, vaqf erlari hisobi bo‘yicha maxsus vedomostlar tuzish, ularning hajmlarini belgilash, egalarining machit, madrasa, maktablarga harajatlarini tayinlash, musodara qilingan yerlarni ijara savdosiga qo‘yish imkonini berardi deb yozib o’tgan 1 . Asarning qolgan qismida ham shunday ma’lumotlar yozilgan “Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan rahbarlar o‘rtasidagi bu yozishmalar xiyla uzoq davom etdi. Mahalliy ma’muriyat o‘lkada zudlik bilan iqtisodiy islohotlar o‘tkazilishini talab qildi, ularni keyinga surish “davlat g‘aznasiga jiddiy zarar etkazibgina qolmay”, Rossiyaning Turkistondagi siyosiy mavqeiga ham putur etkazishini uqtirdi. Kaufman uz opponentlariga javoban, jumladan, shunday deb yozadi: “Agar biz o‘lkani bundan keyin ham shunday boshqaradigan bo‘lsak, uning aholisi bizni o‘z xukmdori deb hisoblamay qo‘yadi, balki haqli ravishda ixtiyoriga har ehtimolga qarshi katta harbiy kuch berib qo‘yilgan politsiya agentlari deb hisoblay boshlaydi. Biz ularni tartibning qattiq shakllariga rioya kilishga o‘rgatib qo‘yamiz, ammo uning hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsata olmaymiz. Bunday harakatlar xiyla ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkin”. Aminov A.M, Babaxodjayev A.X. “ Экономические и политические последствия присоединения Средней Азии к России ” kitobida “ 80-yillar o‘rtalariga kelib ma’muriy o‘zboshimchalikka asoslangan “harbiy-xalq” boshqaruvi tizimi Rossiya savdo-sanoat doiralari va mahalliy tadbirkorlarning manfaatlari bilan bog‘liq yangicha munosabatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgani ochiq-oydin ko‘zga tashlanib qolganligi haqida ma’lumot keltiriladi 2 . Asarda yana shunday ma’lumotlar ham uchrayi: bu hukmron doiralarning 1 Бартольд В. В. Отчет о командировке в Туркестан. Соч. T IX М., 1973. – C . 187. 2 Аминов А.М., Бабаходжаев А.Х. “Экономические и политические последствия присоединения Средней Азии к России. – Ташкент, 1966. – C .47. 18
Купить