Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	570.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Май 2024
Расширение	docx
Категория	История

Turkiston ASSR haqida

Sovetlar tuzumi tarixini o'rgangan tarixiy asarlarda, ayniqsa, qizil terror,
stalinizmning kelib chiqishida ba'zan Bosh kotibning shaxsiga urg'u beriladi.
Tarixiy tahlillar esa bevosita sovet davlatchiligi genezisining omillarining ta' siri
ham katta rol o'ynaganligini isbotlaydi. Jamiyatda sinfiy yondoshuvga katta e'tibor
qaratildi. Sinfiy yondoshuv astasekin mafkuraviy murosasizlik, biqiqlikka Olib
keldi. Davlatning funksiyasi ijrosi natijasi faqat ezuvchilarni himoyalashga
qaratiladi deb
hisoblanilgan. Shu sababdan ham davlatni ta'riflashda uning sinfiylik jihatiga urg'u
berilardi 1
.
Bu sinfiy antagonizm g'oyalarini mutloqlashtirgan va hokimiyatni qurol kuchi
bilan egallab ilgan mustabid tuzum maflkurasi edi. Sinfiy kurash g'oyasi asosiga
qurilgan va millionlab kishilar taqdirida mash'um iz qoldirgan bu maflcura
jamiyatni bir-biriga qarama-qarshi taraflarga ajratib yubordi. Zulm asosiga
qurilgan va mohiyatan murakkab bu mafkura dunyoning oltidan bir qismini
egallagan ulkan hududda yetmish to'rt yil hukm surdi. Oxir-oqibat bu mafkura
o'zining g'ayriinsoniy va g'ayriilmiy mohiyati, mustabid tabiati tufayli tanazzulga
yuz tutdi. Shu tariqa u o'zi tayangan davlatni ham o'zi bilan birga Olib ketdi. Shu
o'rinda huquqshunos olim Z.lslomovning "Davlat va huquq nazariyasi” (Toshkent:
Adolat, 1997) nomli asarida davlatlarning paydo bo'lishi, huquqiy davlat haqidagi
Turkiston Sovetlarining III o'lka syezdida tuzilgan Turkiston Xalq Komissarlar
Soveti (15-22 noyabr 1917-yil). Markscha-lenincha nazariya nuqtai-nazariga ko'ra,
jamiyatning murosasiz ziddiyatlarga ega bo'lgan qaramaqarshi sinflarga bo'linib
ketishi davlatning paydo bo'lishiga asosiy sabab bo'lgan. V.I.Lenin o'zining
”Davlat va revolyutsiya. Marksizmning davlat to'g'risidagi ta'limoti va
proletariatning revolyutsiyadagi vazifalari” (1917-yil avgustsentyabr oylarida
yozilgan) nomli asarida davlatning kelib chiqishi va mohiyati haqida quyidagi
fikrlarni bildirgan edi: ”Davlat-sinfiy ziddiyatlar murosasizligining mahsuli va
ko'rinishidir. Davlat sinfiy ziddiyatlarni obyektiv suratda murosaga keltirish
1 Ражабов К. Мустакил Туркистон фикри учун мужодалалар (1917-1935 й). —Тошкент: Узбекистон, 2000.
97-b
21

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак Йуқ. Тoshkent.,”Шарқ”,
1998
3. Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик каракати (Мустабид тузумга
«арши 1916 йил ва 1918-1924 йиллардаги халк курашлари
тарихшунослиги). Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва
санъат нашриёти. 2000
4. Абдуллаев Р. Национальные политические организации Туркестана в
1917 — 1918 годы. —Ташкент: ”Navro'z”, 2014
5. Аъзамхужаев С. Туркистон Мухторияти: миллий демократик
давлатчилик курилиши тажрибаси. Тошкент: маънавият,2000
6. Алимова Д. Голованов А. Узбекистон мустабид совет тузуми даврида:
сиёсий ва мафкуравий тазйик окибатлари (1917-1990 й). —Тошкент:
Узбекистон, 2000.
7. Мингнаров А. Туркистондаги ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг
миллий матбуотда ёритилиши (1917 — 1918 йиллар). —Тошкент:
”Истиклол нури”, 2013
8. Ражабов К. Мустакил Туркистон фикри учун мужодалалар (1917-1935
й). —Тошкент: Узбекистон, 2000
9. Ражабов К., Хайдаров М. Туркистоп тарихи (1917-1924й). Укув
куллапмаси. Тошкент: Университет, 2002
44

ni taklif qildi, chunki I.Vareykisning ma'ruzasida quyidagi fikrlarga alohida urg'u
berilgan edi: "Masalaninig siyosiy tomonlari xaqida xulosa chiqarish imkoniyatiga
ega emasmiz. Na Markaziy komitetda, na O'rta Osiyo byurosida aynan milliy
hududiy chegaralanish g'oyasi mahalliy aholiga qanday ta' sir qilganligi,
singiganligi haqida aniq to'xtamga kelinmagan.
Uning partiyaviy doiralardagi aks-sadosini bilamiz, ammo partiyasizlar orasida
qanday kechayotganligidan bexabarmiz. Bu masalani o'rganish uchun tadqiqotlar,
tekshiruvlar o'tkazmadik. Birorta syezd, konferensiya o'tkazmadik. Bizku ularni
amalga oshirmadik, ammo aslida sovet siyosatini to'g'ri tashkil etish syezdlar
o'tkazilgandagina risoladagidek bo'ladi. Biz shularni bajarmagan ekanmiz biz
faqatgina yuqorining, ya'ni partiyaviy rahbariyatning fikriga egamiz. Bunday olib
qaraganda, partiyaning nuqtai nazari ham bizga qorong'u".
Vareykisning bu mulohazasi juda muhim ahamiyatga egadir. Haqiqatan ham,
yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, o'lka aholisi o'sha paytga qadar o'z taqdiri uchun
g'oyat ahamiyatli bo' Igan masalani muhokama qilishdan butunlay chetlashtirilib
qo'yilgan edi. O'rta osiyo byurosi TKP, BRP va XKP Markaziy Komitetlariga
mahalliy partiya tashkilotlariga "chegaralanish bo'yicha ham og'zaki, ham yozma
tashviqot kompaniyasi o'tkazish vaqtida internatsional kommunistik jihatlarga
qat'iy amal qilish va chegaralanish vaqtida ayrim millatlar o'rtasida qandaydir
masalada bo'lmasin, kelib chiqadigan milliy og'machilikka yo'l qo'ymaslik...
chegaralanish masalalarini ko'pchilik o'rtasida muhokama qilish vaqtida RKP (b)
MK va 0'rta Osiyo Byurosining 0'rta Osiyo respublikalarining milliy chegaralanishi
to'g'risidagi qarorlariga qaťiy amal qilish...” vazifasini yuklashni taklif etdi.
XSSR ning Moskvadagi muxtor vakili Abdusalomov tomonidan 1924-yil
28avgustda VKP (b) MK Bosh kotibi I.V.Stalin nomiga yozilgan maktubda
milliyhududiy chegaralanish xususida qiziqarli dalillar mavjud. Unda dastlabki
sovet hokimiyatining Sharqdagi siyosati to'g'risida to'xtaladi, so'ngra Xorazmdagi
davlatchilik tarixi, qadimgi Xorazm davlatining jahon tarixida tutgan o'rni, bugungi
kunda Xorazm respublikasidagi siyosiy ahvol va xorazmliklar ruhiyatidagi
o'zgarishlar xususida so'z boradi. Maktub muallifi XSSRning Moskvadagi muxtor
37

I bob. Sovet totalitar davlatchiligi genezisida asosiy omillar hamda inqilobiy
g'oya va amaliyotning tutgan o'rni, ularning o'zaro aloqadorligi
Tarixchi Y. A. Polyakovning fikricha, ”Biz tarixiy jarayonga baho berishda
ko'lamli yondoshishimiz kerak, deb o'ylayman. Sovet jamiyatining butun tarixi
davomida turli yo'llar rivojlandi, har xil holatlar ta'sir qildi. Jarayonning keng
qamrovliligi, bu jarayonni tashkil etgan oqimlarning ziddiyatli va hatto
qaramaqarshi turishi, biz anglab yetmagan ajib bir kuch bilan sovet jamiyati
tarixida ham aniqlandi. Bu ziddiyatlarni ko'rmay biz murakkablik va
chalkashliklardan chiqa olmaymiz”. Bu xususda quyidagi mulohazalar ham
e'tiborga sazovordir.
“Revolyutsiya —bu siyosiy kallakesarlar o'z gunohlarini yuvadigan qonli havza”,
deb yozganida mashhur nemis faylasufi Fridrix Nitsshe haq edi. “lnqilobni daholar
o'ylab topadi, mutaassiblar amalga oshiradi, huzur-xalovatini lo'ttibozlar ko'radi”,
deganida Germaniya davlat arbobi Otto Bismark (1815-1898) zarracha ham
mubolag'a qilmagan edi 1
.
So'nggi yillarda 1917-yilgi Oktyabr to'ntarishi, uning mohiyati, bolsheviklarning
hokimiyat tepasiga kelishi, sovet hokimiyatining zo'ravonlik yo'li bilan o'rnatilishi
haqida yaratilgan ayrim tadqiqotlarda (bu tadqiqotlarning aksariyat mualliflari
Rossiya Federatsiyasi tarixchilari, faylasuflari va siyosatshunoslari hisoblanadi)
hamon qaťiy isbot talab qilmaydigan tayyor xulosalarga duch kelinadi. Vaholanki,
butun insoniyat tarixini XX asrda jiddiy ravishda o'zgartirib, katta oqibatlarga olib
kelgan voqealar ibtidosi aynan Rossiyada bo'lgan Fevral inqilobi, xususan, Oktyabr
to'ntarishi bilan bog'liq hisoblanadi. Shuningdek, oktyabr to'ntarishining qonli
tarixi — XX asrning buyuk fojeasi, o'zbek xalqi boshiga solingan kulfatlarning
ibtidosidir. Bu to'ntarish tarixchi odamlar, partiyalar, sinflar o'rtasidagi ashaddiy
olishuvlar bilan to'la, insoniy hissiyotlar jo'sh urgan suronli o'zgarishlar yuz
1 Абдуллаев Р. Национальные политические организации Туркестана в 1917 — 1918 годы. —Ташкент:
”Navro'z”, 2014. 67-б
5

har bir talabaga erkin, o'z shaxsiy rejasini tuzish, erkin oliy o'quv yurtlarini hech
qanday moneliksiz yo'lga qo'yish, o'qish va ta'lim olish, so'z va fikrda to'la erkinlik
berish, universitet o'quv tizimiga barcha ilmiy va ijtimoiy qarashlarning erkin kirib
bora olishi va boshqalar kiradi. Moskvadagi o'rta maktab o'quvchilarining bir
guruhi o'z mustaqil ish yuritishlari huquqini qo'lga kiritish uchun «otaonalar va
0'qituvchilar» bilan kurash olib borishga chaqirdi.
Oktyabr to'ntarishi haqida zamonaviy tarixshunoslik o'zida ko'plab ziddiyatli,
qarama-qarshi qarashlarni jamlagan. Keyingi davrlarda yaratilgan tadqiqotlarda
1917-yil voqealarini davlat to'ntarishi ekanligini aks ettiruvchi ilmiy tahlillar
ko'proq ulushga ega bo'ldi. Tarixiy publitsistika yanada chuqurlashib, Oktyabr
to'ntarishi
«dunyo massonchiligining agentlari fitnasi» yoxud «Kayzer Germaniyasining Bosh
Shtabi tomonidan sotib olingan qo'poruvchilar harakati» deb baholanmoqda.
1917yil Oktyabr to'ntarishini sovet mafkurasi an'anaviy markscha formula bilan
tushuntirishga harakat qildi, ya'ni: «yuqori boshqara olmay qoldi quyi bo'ysunishni
xohlamadi». Aslida esa voqelik juda chalkash omillar majmuidan iborat bo'ldi. Bu
omillarni quyidagicha izohlash mumkin: Birinchidan, o'sha paytda Rossiyada
demokratik an'analar hali qaror topmaganligi sababli ko'p hollarda inqilob
taraqqiyoti o'ziga xos xususiyatlarni shart qilib qo'ydi.
Tarixiy adabiyotlarda keltirilishicha, ”Fevral inqilobi paytida politsiyaning faol
qarshiligi va boshqa kuchlar kurashi natijasida 1600 kishi halok bo'lgan bo'lsa,
Oktyabr qo'zg'oloni kunlarida Petrogradda 6 kishi halok bo'ldi” Ikkinchidan,
Yevropadagi demokratik an'analar to'g'risida gapirganda Vengriya, Germaniya
(Bavariya va Prussiya)dagi inqilobiy qo'zg'olonlar qaťiy usullar Yordamida
bostirilganligini qayd etish lozim. Birinchi jahon urushining faol ishtirokchisi bo'
Igan Rossiyaning uch yillik urush harakatlari 1917-yilning bahoriga kelib misli
ko'rilmagan iqtisodiy vayronagarchilikka Olib keldi va davlat zahirasining sillasini
quritdi. 1916-yilga nisbatan ishlab chiqarish sektori 36,5 foizga qisqarib ketdi.
1917yil martdan oktyabrgacha 800 ta tashkilot yopildiki, natijada ommaviy
ishsizlik yuzaga keldi.
8

Respublikasi deb e'lon qilinadi. Turkiston Respublikasining tarkibiga butun
Turkiston mamlakatining Xiva va Buxorodan tashqari, hozirgi jug'rofiy chegarasi
doirasidagi hamma hududi kiradi.
2. Turkiston Sovet Federativ Respublikasi avtonom tarzda boshqariladi va Rossiya
Sovet Federatsiyasi markaziy hukumatini tan oladi va o'z faoliyatini u bilan
muvofiqlashtiradi”. Turkiston Respublikasi Sovetlarining favqulodda V syezdida
(1918-yil 5-14 oktyabr) RSFSR Konstitutsiyasi andozasidagi Turkiston Sovet
Respublikasi (TSR) Konstitutsiyasi qabul qilindi. Turkiston Sovetlarining IX
syezdida (1920-yil 19-25-sentyabr) TSRning nomi Turkiston Sovet Sotsialistik
Respublikasi (TSSR) deb o'zgartirildi.
Turkiston o'lkasida sovet avtonomiyasi e'lon qilingach (1918-yil 30-aprel),
mintaqani sovetlashtirishning yangi davri boshlandi. Arxiv hujjatlarida
keltirilishicha, mana shunday sharoitda davlat organlari va hukumat tarkibi
bolsheviklar va so'l eserlardan iborat bo'lishi rasmiy tarzda tantanali ravishda e'lon
qilindi. Biroq Turkiston ASSR MIK va XKS tarkibini har ikki partiya a'zolaridan
proporsional holatda tuzilganligi, bolsheviklarning so'l eserlar bilan hukmronligi
uzoq vaqt davom etmadi. Siyosiy e'tiqodning o'zgachaligi, so'l eserlarning ijtimoiy
kelib chiqishi (ularning ko'pchiligi mulkdorlar sinfiga taalluqli edi)
bolsheviklarning jazo organlari tomonidan ularni jazolashga asos bo'ldi.

27

Marksizm Rossiyadagi Oktyabr to’ntarishi va kommunistik totalitarizmga xizmat
qildi. V. I. Lenin va I. V. Stalin o'z asarlarida XIX asr boshlarida bu ta' limotni
boyitib, unga leninizm nazariyasini qo'shishdi. V.I.Lenin ”Milliy masala to'g'risida
tanqidiy mulohazalar” (1913) maqolasida ”milliy o'z-o'zini boshqarish” siyosati
haqida to'xtalib o'tgan. V. I. Lenin ”milliy madaniyat” tushunchasiga ta'rif berar
ekan, har bir millat turmushida. muhim rol o'ynovchi milliy madaniyatni inkor
qiladi, u millat va xalqlarni bir-biriga qarama-qarshi guruhlarga ajratib, keyinchalik
bu guruhlardan maqbullari hisobiga yagona sotsialistik millat yaratishga intilishini
bayon qiladi.

“Milliy madaniyat shiori-burjuacha (ko'pincha esa qoraguruhcha-klerikalcha)
aldovdan iborat. Shu sababli umuman ”milliy madaniyat” pomeshchiklar, poplar,
burjuaziya madaniyatidir”. Bolsheviklar partiyasining dohiysi V. I. Lenin
”madaniy milliy muxtoriyat” g'oyasiga ham qarshi chiqadi. O'z asarlarida bir
tomondan, milliy
zulmga qarshi chiqsa, ikkinchi tomondan, milliy madaniyat, madaniy-milliy
muxtoriyat, milliy taraqqiyot uchun kurashni inkor qiladi: “Har qanday milliy
zulmga qarshi kurash- mutlaqo kerak. Har qanday milliy taraqqiyot uchun,
umuman ”milliy madaniyat” uchun kurash mutlaqo kerak emas. Madaniy— milliy
avtonomiyaning g'oyaviy asosi va mazmuni — millatchilikni ma'lum, ”adolat
bilan” cheklangan doira ich ida
mustahkamlab qo'yishdan, millatchilikni
”qonunlashtirishdan”, alohida davlat muassasasi vositasi bilan barcha millatlar
orasiga mahkam va mustahkam g'ov solib, ularni bir-biridan ajratib qo'yishdan
iborat.
Marksizmning milliy masala haqidagi ta'limoti XX asr boshlarida Rossiyada
ko'pchilik o'ylaganidek V. I. Lenin emas, balki I. V. Stalin tomonidan
rivojlantirildi. Buning tarixiy sabablari va izohini O'zbekistonda millatlararo
munosabatlar va tolerantlik ilmiy markazining yetakchisi, olima
R.H.Murtazayevaning tadqiqotlaridan topamiz. Ularning ilmiy izlanishlarida
Sovetlar tuzumining milliy masaladagi siyosatining bosh burilish nuqtasi shunday
15

0'rta Osiyo byurosining 1924-yil 9-sentyabrda bo'lgan 109-majlisida Buxorodagi
qirg'izlar (qozoqlar) masalasi bo'yicha komissiyaning ma'ruzasi tinglanadi.
Ma'ruzada ko'rsatilishicha, Buxoro viloyati, Karmana viloyatining g'arbiy qismi
(Konimex) va Nurota viloyatlarida qirg'izlar (qozoqlar) yashayotganligi uchun bu
yerda maxsus qirg'izlar tumani (markazi-Nurota shahri) tashkil qilinishi lozim. Bu
tuman markaziy hokimiyatga to'g'ridan-to'g'ri bo'ysunadi. Bu haqda majlisda
maxsus qaror qabul qilingan va ushbu qaror asosida keyinchalik maxsus Nurota
uezdi va Konimex avtonom rayoni tashkil etilgan. 1924-yil 15-

sentyabrda Turkiston ASSR MIKning navbatdan tashqari sessiyasi ish boshladi.
Uning kun tartibida bitta masala: milliy-hududiy chegaralanish masalasi turardi.
Mazkur masala yuzasidan Turkiston ASSR XKS raisi R.lslomov ma'ruza qildi. Bu
ma'ruza ilgarigi bosqichlarda ilgari surilgan barcha g'oyalar va qoidalarni
takrorlashdan iborat bo'ldi.
Ma'ruzada 0'rta Osiyoda o'tkazilâyotgan milliy-hududiy chegaralanishni
”millatlarning o'z taqdirini o'zi belgilash prinsipi” ni to'liq amalga oshirish, yangi
”milliy davlat tuzilmalari”ni tashkil etish sifatida tushunish kerakligiga asos
solindi. Shu bilan birga R.lslomov ma'ruzasida, milliy-hududiy chegaralanish
”xalqlarning xohish-irodasini bildirish akti”, degan tezis birinchi bor quyidagicha
ochiq aytildi: ”Turkiston xalqlari bilan birgalikda Buxoro va Xorazm xalqlari ham
milliy chegaralanish to'g'risida o'z-xohish irodasini bildirdilar. Ular ham barcha
o'zbeklar, qirg'izlar va turkmanlarning yagona davlatga birlashtirish yo' li bilan
qilingan tarixiy adolatsizlik oqibatlarini tuzatishga intilmoqdalar". Turkiston
ASSRdan tashqari BSSR va XSSR da ham milliy-hududiy chegaralanish to'g'risida
shunday qarorlar qabul qilindi. 1924-yil 14-oktyabrda bo'lgan Butun Rossiya
MIQning I sessiyasida O'rta Osiyodagi Turkiston, Buxoro va Xorazm
respublikalari o'rnida O'zbekiston SSR va Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR
(O'zbekiston tarkibida), Qoraqalpoq (Qoraqalpog'iston) avtonom viloyati va Qirg'iz
(Qirg'iziston) avtonom viloyati tashkil etish to'g'risida qaror qabul qilindi. Nihoyat,
39

tuzilmalar ahamiyatining kuchayishi sodir bo'ladi. Totalitar rejim aholiga nisbatan
keng ko'lamli va doimiy qatag'onni qo'llaydi. Terror hokimiyatni mustahkamlash
hamda amalga oshirishning birinchi sharti bo'lib qoladi. Totalitarizm sharoitida
hayotning barcha sohalari ustidan davlatning to'la nazorati o'rnatiladi. Iqtisodiy
hayotda mulkning barcha shakllari davlat tasarrufiga o'tkaziladi. Siyosiy
normalarning huquqiy normalardan ustunligi zo'ravonlikni keltirib chiqaradi va
totalitar tuzum uchun zamin yaratadi. Ma'lumki, bunday rejim siyosat huquqiy
asosga ega bo'lmagan, huquq siyosiy hokimiyatni cheklay olmaydigan, inson
huquqlari ularni amalga oshirishda nazorat vositasi sifatida maydonga chiqa
olmaydigan joyda muqarrar ravishda paydo bo'ladi. Sovet jamiyatida siyosatning
ustuvorligi qaťiy qonun darajasiga ko'tarilgandi. Qonunlar oldidan partiya
direktivalari qabul qilinardi. Bajarib bo'lmas dasturlarni ilgari surgan bolsheviklar
siyosati qonunni zaiflikka mahkum etib, obyektiv huquqiy normalarni inkor etish
orqali uni samaradorlikdan mahrum etgandi. Siyosiy hokimiyat insonni mulkdan
mahrum etarkan, ko'pincha uni boshqa huquqlaridan ham-so'z erkinligi, bir joydan
ikkinchi joyga ko'chib o'tish erkinligi, shaxs, turar joy dahlsizligi, ko'p hollarda
hatto yashash huquqidan ham mahrum etardi.
Shu o'rinda bolshevik rahbariyati tomonidan 1917-yil noyabrda ”Rossiya xalqlari
huquqlarining deklaratsiyasi” va 20-noyabrda ”Rossiya va Sharqning barcha
musulmon mehnatkashlariga” murojaatnomani imzolandi. Dadabali deklaratsiyada
xalqlarning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqi rasmiy ravishda tan olingan edi:
”Rossiya xalqlarining tengligi va suverenligi; Rossiya xalqlarining o'z taqdirlarini
o'zlari erkinlik bilan belgilashlari, hattoki, ajralib chiqish va mustaqil davlat tuzish
huquqi; hamma va har qanday milliy imtiyoz va cheklashlarni hamda milliy-diniy
imtiyoz va cheklashlarni bekor qilish.”
Deklaratsiyaga asoslanib qabul qilingan ”maxsus murojaatnoma”da esa quyidagi
balandparvoz fikrlar bor edi: ”Rossiya musulmonlari, Volga bo'yi va Qrim tatarlari,
Sibir va Turkistonning qirg'iz va sartlari, Zakavkazening turk va tatarlari,
Kavkazning chechen va tog'liklari... Sizning din va urf-odatlaringiz, sizning milliy
va madaniy muassasalaringiz bundan buyon erkin va dahlsiz deb e' lon qilinadi.
24

og'ir kcchganligi asosiy omillardan biri bo'lganligini ham esdan chiqarmaslik
lozim.
Rossiya imperiyasida siyosiy va psixologik zo'riqish bir nuqtaga to'planib qoldi.
Kuchlarni bunday yo'naltirishda ziyolilarning xizmatlari ham bor edi.
Rossiya imperiyasi ma'murlari bilan mahalliy to'ralar o'rtasida bilinarbilinmas
to'siq bo'lgani barobarida barcha hududlardagi inqilobiy kuchlar
internatsionallashib bordi. Aholining ko'pchilik qatlamiga mos keladigan
shiorlarni, va'dalarni topishda, nisbatan łezkor harakat qilishda bolsheviklar ilg'or
edi. Kurashlarda yo'qotilgan kuchlarni kundan-kun qashshoqlik girdobidagi
yo'qsullar to'ldirib borar edi. Ocharchilik, jon saqlash instinkti ham hokimiyat va
qurolli kuchlarga aloqador bo'lishda muhim omillardan edi. Turkistonda ahvol
bundan ham og'ir bo'ldi. Avvalo, o'lkada hech qanday inqilobiy kuchlarning
uchquni ham bo'lmagan. Diniy e'tiqod, mahalliy urf-odatlar o'ta kuchli edi.
Bolsheviklar inqilobining jangovar kuchi bo'lgan yevropalik ishchilar sinfi
mustamlakachilik "sharbati”ni totgan va bunga moyil edi. Mahalliy millatlar
orasida esa inqilobiy g'oyalar keng tarqalmadi. Bunga sabablardan biri uning
imperiyaga aloqadorligidan ham bo'ldi. Milliy masala hayotiy zaruriyat edi.
Markaz vakili G.Safarov ta'biri bilan aytganda, inqilob davrida mahalliy
millatlarga ozodlik va non zarur edi. Turkistonda bolsheviklar partiyasi sovet
hokimiyati zaruriyati tufayli tashkil etildi. Aynan shu jihatning o'zi marksizm-
leninizm g' oyalarining butkul teskarisi edi. Sovet Rossiyasi hukumatining birinchi
siyosiy tadbirlari "Rossiya xalqlari huquqlarining Deklaratsiyasi”, "Rossiya va
Sharqning barcha musulmon mehnatkashlariga” Murojaatnomada tilga olingan
demokratik tamoyillar deklarativ xarakterga ega ekanligini vaqt tez orada ko'rsatdi.
Unga ishongan milliy kuchlar aldanganligini bilgach, bolshevizmga qarshi qurol
olishga majbur bo'lishdi. So'z erkinligining taqdiri milliy matbuotning yopilishi
bilan yo'qqa chiqarildi. Sovet hokimiyati mintaqada amalga oshirgan siyosiy
tadbirlardan biri O'rta Osiyoda o'tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish bo'ldi.
O'rta Osiyoda o'tkazilgan milliy hududiy chegaralanish avvalo rasmiy hujjatlarda
o'lka mehnatkashlarining xohish-istagi asosida amalga oshirildi, deb da'vo qilindi.
42

vakolatxonasiga uning huzuriga shu masala bo'yicha maxsus kelgan Afg'oniston
elchixonasining birinchi kotibi bilan ikkalasi o'rtasida bo'lib o'tgan suhbat
to'g'risida ham Stalinga ma'lumot berib, milliy-hududiy chegaralanish 0'rta Osiyo
respublikalariga qo'shni davlatlar: Afg'oniston, Eron, Turkiya kabi Sharq
mamlakatlarida kuchli qiziqish, ayni paytda katta xavotirga sabab bo'layotganligi
to'g'risida gapiradi. Abdusalomovning yozishicha, uning nazarida bu masalani hal
etish erta boshlangan. U bu masala bo'yicha Sukerman bilan bo'lib o'tgan
suhbatdan qoniqmaganligi uchun Stalinga shaxsan murojaat qilgan. Afsuski,
Stalinning javob maktubi yoxud boshqa fıkrlar haqida arxivda ma'lumotlar
saqlanib qolmagan 1
. VKP (b) MK O'rta Osiyo byurosining 1924-yil 7-sentyabrda
bo'lib o'tgan 107majlisida byuroning birinchi kotibi l.A.Zelenskiy "Chegaralanish
bilan bog'liq masalalar to'g'risida” ma'ruza qildi. Nutqda O'rta Osiyoda
o'tkazilayotgan milliyhududiy chegaralanish bilan bog'liq tadbirlar xususida so'z
boradi. Majlisda hududiy komissiyaning 16-avgustdagi 2-protokoli, 21-avgustdagi
5protokoli va 6sentyabrdagi 6-protokoli asosida yangi tuzilayotgan Turkmaniston
SSR ning chegaralari tasdiqlanadi. Shuningdek, hududiy komissiyaning
21avgustdagi 5protokoli asosida yangi tuzilayotgan O'zbekiston SSRning
Qirg'iziston Respublikasi (aslida Qozog'iston ASSR) bilan chegaralari ham
tasdiqlanadi. Bundan tashqari, Hududiy komissiyaning 6-sentyabrdagi 6protokoli
asosida yangi tuzilayotgan
Tojikiston avtonom oblastining chegaralari, 21-avgustdagi 5-protokoli asosida
Qora Qirg'iz (aslida Qirg'iziston) avtonom viloyatining chegaralari va 21-
avgustdagi 5protokoli va 6-sentyabrdagi 6-protokoli asosida Qoraqalpoq avtonom
viloyatining chegaralari hamda Amudaryo viloyati hududi tasdiqlanadi. Turli
xalqlar aralash yashaydigan hududlarni milliy respublikalar yoki viloyatlarning
qaysi biriga kiritish lozimligi keskin tortishuvlarga sabab bo'ladi. Bu haqda arxiv
fondlarida ko'plab hujjatlar saqlanib qolgan.
1 Абдуллаев Р. Национальные политические организации Туркестана в 1917 — 1918 годы. —Ташкент:
”Navro'z”, 2014. 86-б
38

VİK O'rta Osiyo byurosi tashkil etgan Hududiy komissiyada, uning milliy kichik
komissiyalarida va janjalli masalalarni hal qilish uchun tuzilgan maxsus
komissiyalarda boshlangan edi. Hududiy komissiya tarkibiga F.Xo'jayev,
S.Xo'janov, A. Rahimboyev, R. Islomov, Q. Otaboyev, N.Aytoqov, Y.
Abdurahmonov, I.Aydarbekov, I.Vareykis, D.Manjara, I.Mejlauk, X.Saxat-
Muratov va boshqa siyosiy arboblar kirgan edi.
Hududiy komissiya (uning tarkibiga yangi tashkil etilayotgan respublikalar va
viloyatlarning yuqorida nomlari keltirilgan vakillari kirgan edi) majlislarining
stenografik hisobotlari bu ishni bajarganlardan birining obrazli ifodasi bilan
aytganda, "aholini milliy guruhlarga ajratish” muammolarining murakkabligi va
xilma-xilligiga bugungi kunda chinakam baho berish imkoniyatini tug'diradi. Agar
o'zbek va turkman kichik komissiyalarining vakillari umuman bitta nuqtai nazarda:
chegaralanish asosida mustaqil "milliy sovet respublikalari” va avtonom viloyatlari
tashkil etilishini yoqlagan bo'lsalar, Xorazm delegatsiyasi Xorazm respublikasining
dahlsizligini himoya qilishda davom etdi, qozoq kichik komissiyasi esa O'rta Osiyo
sovet respublikalari federatsiyasini tuzish g'oyasini yana bir marła ilgari surdi.
O'rta Osiyo hududini mo'ljallanayotgan milliy tuzilmalar o'rtasida chegaralarga
ajratib olishda yanada ko'proq xilma-xillik ko'zga tashlandi. Chegaralanish uchun
asos qilib olingan ikki prinsip-milliy-hududiy va iqtisodiy prinsiplar O'rta Osiyoda
mavjud bo'lgan sharoitga to'g'ri kelmadi.
Hududiy komissiya a'zolari oldiga hal ctilishi qiyin bo'lgan vazifalarni kcltirib
chiqardi, ular o'rtasida norozilik va kelishmovchiliklarni chuqurlashtirdi, ba'zida
esa g'alati vajiddiy vaziyatlarni yuzaga keltirdi. Majlis qatnashchilari tayanch
masalalarni ilmiy jihatdan yanada chuqurroq o'rganib o'tirmasdan, oddiy ovoz
berish yo'li bilan 0'rta Osiyo Federatsiyasi tashkil etilishi g'oyasiga (majlisda bu
g'oyani Sultonbek Xo'janov asoslab bergan va himoya qilgan edi) qarshi fikr
bildirib, O'zbekiston SSR va Turkmaniston SSRni tashkil etish va ularning
bevosita SSSRga kirishini, O'zbekiston SSR tarkibida Tojikiston avtonom viloyati
va Qirg'iziston avtonom viloyati tarkib topishini yoqlab chiqdilar.
35

topgan mustahkam birligi bo'lib, bu birlik til, hudud, iqtisodiy turmush va
madaniyat birligida ko'rinadigan psixik tuzilishining birligi zaminida vujudga
kelgandir”. Millatning ushbu ta'rifi butun XX asrda sovet adabiyotlarida qo'llanib
kelindi. SSSR tarkibiga kirgan ittifoqdosh va avtonom respublikalar shu tamoyil
asosida tashkil qilindi.
Shu o'rinda bolshevizmning milliy masaladagi siyosatini amalga oshirgan tarixiy
vaziyatni ham e'tiborga olish lozim bo'ladi. 1917-yil Oktyabr to'ntarishi kunlarida
mashhur yozuvchi Maksim Gorkiy "H0Bafl )KH3Hb" gazetasida e'lon qilgan
"Demokratiya borasida" maqolasida hokimiyatni zo'ravonlik bilan bosib Olgan
bolsheviklar va ular yo'lboshchilarining mudhish qiyofasini ko'rsatish bilan
cheklanmasdan bolsheviklar siyosati oqibatlarini ham hayratomuz darajada
oldindan ko'rgan holda quyidagicha yozgan edi: "Lenin, Troskiy va ularga
ergashgan kimsalar allaqachon hukmdorlik og'usi bilan zaharlanganlar, so'z
erkinligi, shaxs erkinligi va barcha huquqlar tantanasi uchun kurashgan
demokratiyaga nisbatan ulardagi sharmandalarcha munosabat shunga shohidlik
beradi. So'qir mutaassiblar va vijdonsiz avantyurachilar jonini jabborga berib,
go'yoki "sotsial inqilob" yo'lidan yelayotgandek bo'ldilar, aslida esa bu
boshboshdoqlik, yo'qsillar halokatiga olib boruvchi yo'lidir. Bu yo'lda Lenin va
uning tarafdorlari Petrograd ostonalaridagi odamkushlik, Moskvani xarobaga
aylantirish, so'z erkinligini yo'qotish, bema'ni hibslar singari Pleve va Stolipinlar
qilgan qabihliklarga o'xshash barcha jinoyatlami amalga oshirishni o'zlari uchun
mumkin deb hisoblaydilar”. Faylasuf va tarixchi olim N. A. Berdyayev "Rus
kommunizmining mohiyati va manbalari” asarida proletariat diktaturasi haqida
quyidagicha fikr yuritadi: "Proletariat diktaturasi, ya'ni
kommunistik partiya diktaturasi burjua davlatlariga qaraganda nisbatan kuchli va
mustabid davlat hokimiyatini ifodalaydi.
Markscha nazariyaga ko'ra, davlat doimo sinfiy hukmronlik tashkiloti, hukmron
sinflarning ezilgan va ekspluatatsiya qilingan sinflar ustidagi diktaturasi bo'lgan.
Sinflar yo'qolganidan so'ng davlat o'z-o'zidan o'ladi va tashkilotchi jamiyat bilan
almashadi. Sinflar hozircha bor ekan, davlat ham mavjud bo'ladi. Ammo
17

XULOSA
Turkiston ASSRda 1917-1924- yillarda mavjud bo'lgan sovet davlati
boshqaruv tizimini bir nechta kichik bosqichlarga ajratish mumkin. Birinchi
bosqich (1917-1920-yillar)da Rossiya markazida bo'lgani singari Turkiston 0'
Ikasida ham bolsheviklar tomonidan majburiy tarzda sovet hokimiyati o'rnatildi.
RSFSR tarkibida 1918-yil aprelda Turkiston ASSR tashkil qilindi. Mintaqada
taraqqiyotning sovet davlatchiligi singari yangi shakliga asos solindi. Ikkinchi
bosqich (1920-1924-yillar)da bolsheviklar Markazning harbiy kuchlariga tayangan
holda 1920-yili Xiva xonligi va Buxoro amirligini kuch bilan tugatib, mahalliy
”inqilobchilar” yordamida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi va Buxoro Xalq Sovet
Respublikasini tashkil qildilar.
Bundan tashqari, 1920-yili Turkiston ASSR hududining muayyan qismida
Qirg'iziston ASSR (aslida Qozog'iston ASSR)ga asos solindi. Aynan 1920-yildan
boshlangan Turkiston mintaqasini avval bo'lib tashlab, so'ngra boshqarish jarayoni
1924-yil oxirida O'rta Osiyo respublikalarida milliy-hududiy chegaralanish
siyosatining o'tkazilishi bilan yakunlandi. Shu narsani qayd qilib o'tish lozimki,
1922-yil 30-dekabrda to'rtta sovet respublikasi tomonidan SSSR davlati ham
tuzilgan edi. Oktyabr to'ntarishi Rossiya davlatiga iqtisodiy, siyosiy, sotsial zarba
berdi. Shuning uchun bir guruh tarixchilar uni ijtimoiy qiyołnatga o'.xshatishadi.
Sovet davlatchilik institutlarining ibtidosidan intihosigacha tełnir intizotn,
harbiycha boshqaruv elenłentlari, o'n yillar (lavołni(la jazo otryadlari sistełnasi
mavjud bo' lib keldi. Biroq SSSRdagi umumxalq savodxonligi, Ineditsina, fan va
te,xnika inqilobi, sanoatlashtirish kabi yutuqlarni ham inkor qilib bo'lmaydi.
Shuning barobarida reja kctidan quvish, kapitallôbiya tufayli jamiyatni bir
xillashtirish, asriy milliy va diniy e'tiqodlarni unutish, ekologik fojcalar ham sovet
jamiyatidan meros qilib olindi. Bularning barini kcskin inkor etmagan hołda
”xalqlar turmasi” bo'lmish Rossiya, keyinchalik SSSRning ijtimoiyiqtisodiy alwoli
41

sinflarning butunlay yo'qolishi proletariat inqilobidan keyin darhol yuz bermaydi.
Lenin Rossiyada Oktyabr inqilobidan so'ng birdan kommunistik jamiyat qurilishini
umuman o'ylamagan edi. Ayni tayyorgarlik jarayoni, hali sinfsiz jamiyatga
o'tilmagan bir davrda, kuchli markazlashgan hokimiyatga ega davlatga burjua
sinflari va ularning qarashlarini bostirish uchun proletariat diktaturasi zarur”.
Mustamlaka markazidagi siyosiy o' zgarishlar o'z navbatida Turkiston o'lkasida
ham aks-sado bera boshladi. Turkistondagi Oktyabr to'ntarishi qatnashchilari
1917-yil lnoyabrda hokimiyatni zo'ravonlik yo'li bilan qo'lga kiritib, Turkiston
harbiy okrugi qo'mondoni P. A. Korovichenko va Muvaqqat hukumatning
Turkiston Komiteti a'zolarini qamoqqa oldilar. Shu kuni Toshkent soveti
Turkistonda sovet hokimiyati o'rnatilganligini e'lon qildi.
Turkiston o'lkasida hokimiyat bolsheviklar qo'liga o'tishi bilan Muvaqqat
hukumatning barcha bo'g'inlari tugatilib, o'rniga avvalo jazo organlari va sovet
boshqaruv tizimi o'rnatildi. Bu tasodifiy emasdi. Bolsheviklar hukmronligi nafaqat
ag'darilgan sinflar, balki bolsheviklar bilan kelishmaydigan mahalliy aholining
kattagina qismi ustidan hukmronlik o'rnatilgandagina saqlanib qolishi mumkin edi.
Turkiston Xalq Komissarlari Soveti 28noyabrda o'lkada Qizil Gvardiya
bo'linmalari tuzish haqida qaror qabul qildi. Bu bo'linmalar dastlabki aksilsovet
chiqishlarni bostirishda faol ishtirok etdi. 1918-yilning boshlaridan o' Ikada Qizil
Armiyaning qismlari tashkil qilina boshladi. Shu vaqtning o'zida favqulodda
komissiya organlari (ChK) va inqilobiy tribunallar tashkil qilindi. Proletariat
diktaturasining bu jazo organlari o'zga fikr, ozodlik va demokratiyani bo'g'ishda
muhim qurol bo'ldi va Oktyabr to'ntarishi tufayli yuzaga kelgan sovet rejimi
davrida tariximizga murakkab va ziddiyatli sahifalarni yozdilar 1
.
Sovet hokimiyatining jazolash organlari bolsheviklar hukmronligini tan olmagan
boshqa partiyalar va tashkilotlarga qarshi ayovsiz kurash Olib bordi. Shahar
Dumalari tarqatib yuborildi, holbuki, Dumadagi o'rinlarning ko'pchiligi
musulmonlarga tegishli edi. ”Sho'roi Islomiya” va ”Ulamo” jamiyatlari tarqatib
1 Абдуллаев Р. Национальные политические организации Туркестана в 1917 — 1918 годы. —Ташкент:
”Navro'z”, 2014. 67-б
18

Turkistonda partiya yakka hukmronligi siyosiy partiyalar bilan kelishuvni
yetishmasligi va milliy masalada tolerantlikni tor doirada tushunish bilan kechdi.
Sovet davrida kompartiyaning rasmiy siyosatida milliy masalaga alohida e'tibor
qaratilgan. V.I.Lenin va I.V.Stalin asarlaridan boshlab to kommunistik partiyaning
rasmiy hujjatlari hamda partiya rahbarlarining ma'ruzalarida milliy masalaga
alohida urg'u berilgan. Bolsheviklar partiyasi "milliy o'z-o'zini boshqarish" va
"millatlarning teng huquqliligi" siyosatini nazariy jihatdan ma'qullagan bo'lsa ham
amalda sove t
hokimiyati davrida SSSRda milliy masala biryoqlama hal qilindi va
turli millatlarning, xususan, O'rta Osiyoda yashovchi turkiy xalqlarning huquqlari
kamsitildi 1
.
Rasmiy siyosat "millatlarning teng huquqliligi va o'z taqdirini o'zi mustaqil hal
qilishi” to'g'risida jar solsa ham aslida hayotda uning teskarisi bo'ldi. Sovet
jamiyatida har bir xalqning ozod va erkin yashashi, u o'zining mustaqil davlatini
tuzish huquqiga ega ekanligi to'g'risida deklarativ qonunlarda tegishli moddalar
bo'lsa ham bunday qarashlarni ilgari surgan kishilar "millatchi” sifatida qoralandi
va qatag'on qilindi. Bu huquqlar de-yure maqomiga ega bo'lib, de-fakto holati
uning aksini ko'rsatar edi. K. Marks va F. Engels tomonidan ishlab chiqilgan
marksizm ta'limotida moddiy ishlab chiqarish usuli, ishlab chiqaruvchi kuchlar va
ishlab chiqarish munosabatlari jamiyatning negizi sifatida qaraladi. Marksizm
moddiy ishlab chiqarishini mutloqlashtirib, jamiyat tarixiga sinflar kurashi sifatida
qaraydi. Buni ular o'z davrida eng olamshumul kashfiyot deb qabul qilishdi. Unga
ko'ra, sinfiy kurash proletariat diktaturasiga olib keladi. Proletariat diktaturasining
maqsadi esa sinfsiz jamiyat qurishdan iborat deb hisoblaydi 2
.
Marksizm ta'limoti XIX asrda ijtimoiy fikr taraqqiyotiga ta'sir ko'rsatdi. Ayni
paytda undagi xayoliy, ziddiyatli va xato tasavvurlar tanqidga uchradi.
Marksizmda ijtimoiy qarama-qarshiliklar, sinfiy kurash va zo'rlik nazariyasi
mutlaqlashtiriladi, proletariatning tarixiy roli asossiz ravishda ulug'lanadi.
1 Мингнаров А. Туркистондаги ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг миллий матбуотда ёритилиши (1917 —
1918 йиллар). —Тошкент: ”Истиклол нури”, 2013. 164-б 2
Аъзамхужаев С. Туркистон Мухторияти: миллий
демократик давлатчилик курилиши тажрибаси. Тошкент:
маънавият,2000. 63-б
14

mumkin bo'lmagan joyda, mumkin bo'lmagan chog'da va mumkin bo'lmagani
tufayli paydo bo'ladi. Va aksincha: davlatning bo'lishi sinfiy ziddiyatlarning
murosasiz ekanligini isbot qiladi” 1
.
V. I. Lenin marksizmning davlat haqidagi ta'limotini bayon qilar ekan, quyidagi
ziddiyatli xulosaga keladi: ”Har qanday davlat ezilgan sinfni bostirish uchun
xizmat qiladigan alohida kuchdir. Shuning uchun har qanday davlat-erkin davlat
emas va xalq davlati emas. Marks bilan Engels 70-yillarda (Bu o'rinda XIX asr 70-
yillari ko'zda tutilmoqdamuallif) o'zlarining partiyadosh o'rtoqlariga buni bir necha
marta tushuntirgan edilar”. K. Marks davlat va huquq masalalariga ijtimoiy
taraqqiyotning sinfiyligi haqidagi o'zi ta'riflagan nazariyadan kelib chiqqan holda
qarardi. Ushbu nazariyaga muvofiq, sinfsiz jamiyatga o'tish jarayonida sinflarning
barham topishi bilan davlat va huquq ham yo'qolib ketishi kerak edi.
O'z navbatida N.A.Berdeyav tomonidan berilgan aniq ta'rifga ko'ra, marksizmning
joni “iqtisodiy determinizmda emas, balki insoniyat iqtisodiyotga qaram
bo'lmaydigan mukammal jamiyat yaratish haqidagi ta'limotdir. Marksizm faqat fan
va siyosatning o'zi emas, balki u e'tiqod va din hamdir». Huquqiy davlatchilik
nazariyasi va amaliyotining ko'p asrlik tajribasini qat'iy inkor etish va ilmiy
jihatdan tan olmaslik jamiyat hayotida jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy, madaniyma'naviy
va millatlararo nizolarni keltirib chiqardi. Marksistik ta'limotda proletariat
diktaturasiga alohida e'tibor qaratilgan. Diktatura — bu bir sinfning boshqasi
ustidan, aholi bir qismining boshqasi ustidan muttasil zo'ravonlik asosiga qurilgan
bo'lib, diktatura qonunga emas, kuchga tayanuvchi cheklanmagan hokimiyatdir.
Diktaturaning ilmiy tushunchasi hech narsa bilan cheklanmagan, hech qanday
qonun bilan, hech qanday mutloq qoidalar bilan jilovlanmagan, bevosita kuchga
tayanadigan hokimiyatni anglatadi, «inqilobchi xalq» esa bevosita qiladi, jazo
beradi, hokimiyatni ishga soladi, yangi inqilobiy huquqni ijod etadi».
1 Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик каракати (Мустабид тузумга «арши 1916 йил ва 1918-1924
йиллардаги халк курашлари тарихшунослиги). Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти. 2000.
150-б
22

"panislomizm", "burjua millatchiligi” va "o'ng og'machilik"da ayblandi. Bu haqda
sal oldin to'xtalib o'tildi 1
.
V.I.Lenin 1920-yil may oyida Turkistonni Uzbekiya, Kirgiziya, Turkmeniyaga
bo'lingan xaritasini tuzishni mutasaddi shaxslarga topshirgan. Shuning uchun
1920-yil avgustda Turkiston ASSRning Yettisuv viloyati, Sirdaryo va Zakaspiy
viloyatlarining bir qismi yangi tashkil qilingan RSFSR tarkibidagi Qirg'iziston
ASSR (aslida Qozog'iston ASSR) ixtiyoriga berilgan. 1920-1924yillarda mustaqil
Buxoro va Xorazm respublikalarini mavjud bo'lib turishi Markazning vaqtinchalik
murosa yo' lini tanlaganligidan boshqa narsa emas edi. Aslini olganda, Sovet
hukumatining rahbari V.I.Lenin sovet respublikalari asosida SSSRni tashkil qilish
prinsiplari to'g'risida 1922-yil kuzida to'xtalar ekan, "qo'shilishdan oldin ajralish
kcrak", deb masalani aniq qo'ygan edi.
Xullas, Turkiston mintaqasini milliy-hududiy jihatdan qayta chegaralash Markaz
va RKP (b) MK O'rta Osiyo byurosi tomonidan ishlab chiqildi va 1924-yilda u
o'zining so'nggi bosqichiga kirdi. 1924-yil aprel-iyun oylarida Markaziy organlar,
mintaqaning uch respublikasidagi kommunistik tashkilotlar va RKP (b) MK O'rta
Osiyo byurosida milliy chegaralanish masalalari yuzasidan zo'r berib ish Olib
borildi. Milliy chegaralanish masalalarini yanada batafsil va chuqurroq o'rganish
uchun Turkiston va Buxoro Kommunistik partiyalari Markaziy qo'mitalari
huzurida maxsus komissiyalar tuzildi. Bunday komissiya Markazning
Turkistondagi vakolatli tashkiloti-O'rta Osiyo byurosi huzurida ham ish olib
borgan. Shuningdek, bu komissiya huzurida kichik komissiyalar ham tashkil
etilgan edi.
Milliy-hududiy chegaralanishni o'tkazishga ma' sul bo'lgan kichik
komissiyalarning ma'ruzalari RKP (b) MK O'rta Osiyo byurosi komissiyasining
1924-yil 10-maydagi majlisida, 11-mayda esa RKP (b) O'rta Osiyo byurosining
maxsus majlisida tinglandi. O'rta Osiyo byurosi maxsus komissiyasi va uning
kichik komissiyalari ishining yakunlarini muhokama qilib, ular ishlab chiqqan
1 Алимова Д. Голованов А. Узбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тазйик
окибатлари (1917-1990 й). —Тошкент: Узбекистон, 2000. 110-б
31

huquqlari Deklaratsiyasida ko'rsatilishicha, Rossiya Sovet Respublikasi ozod
millatlarning erkin ittifoqi asosida milliy Sovet Respublikalari Ittifoqi
federatsiyasini tashkil etadi. Bunda Rossiyadagi har bir millat o'z respublikasi
bo'lishi uchun huquqlarga ega bo'lishi mumkin. Moskvalik tadqiqotchi A.Vdovin
yozganidek, bu deklaratsiyani amaliyotda qo'llash tajribasi butunlay boshqacha
bo'ldi. 1918-yil aprel oyida Turkiston Sovet Respublikasini tuzish bilan birga
kelgusida federatsiya sub'ekti sifatida milliyhududiy avtonomiya (avtonom
respublika yoki oblast) tashkil etish ham ko'zda tutildi.
Ma'lumki, sovet rejimi tomonidan Turkiston mintaqasida faoliyat ko'rsatgan
Turkiston Muxtoriyati hukumati 1918-yil fevralda, Alash-Orda Muxtor hukumati
1920-yil martda, Boshqirdiston Muxtoriyati hukumati 1920-yil iyunda tugatildi.
Bundan tashqari, 1920-1921- yillarda Ukraina, Ozarboyjon, Gruziya, Armaniston
kabi mustaqil milliy respublikalar tugatilib, ularning o'rnida sovet respublikalari
tashkil qilindi. Dog' iston va Chechenistonda faoliyat ko'rsatgan Shimoliy Kavkaz
amirligi, Tog'li Respublika (ruscha hujjatlarda Gorskaya Respublika) ham
1920yillarda bolsheviklarning harbiy kuchlari tomonidan ag'darib tashlandi. Faqat
Boltiqbo'yida faoliyat ko'rsatayotgan mustaqil "burjua Litva, Latviya, Estoniya
davlatlari” 1940yilgacha o'z mustaqilliklarini saqlab qolishga muvaffaq bo'ldilar.
1922-yil 30-dekabrda Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi (SSSR) tashkil
topdi. Sovet davridagi tarixiy adabiyotlarda, xususan, XX asr 50-80-yillarida
yaratilgan tadqiqotlarda keltirilgan fikrlarga qarama-qarshi o'laroq shuni
ta'kidlash lozimki, yangi sovet davlati — SSSRning asoschisi va g'oyaviy
tashkilotchisi V.I.Lenin bo'lmay, balki bu davlat I.V.Stalin g'oyalari asosida hamda
bevosita uning rahbarligida tashkil qilingan (SSSRda dastlab to'rt respublika:
RSFSR, Ukraina SSR, Belorussiya SSR va Zakavkaze SFSR kirgan.) SSSRning
tashkil qilinishi bilan Turkiston o'lkasining taqdiri uzil-kesil hal qilindi. 1920-yil
boshlarida Turkiston komissiyasi Turkiston ASSRni milliy til belgisiga qarab,
bo'lib tashlash masalasini qo'ygan edi. Turkiston Komissiyasining bu tezislariga
qarshi chiqqan T.Risqulov, N.Xo'jayev va boshqa milliy yetakchilar "panturkizm",
30

1924-yil 27-oktyabrda bo'lgan Butunittifoq Markaziy Ijroiya Qo'mitasi II sessiyasi
O'rta Osiyoda milliy-hududiy
chegaralanish o'tkazish va yangi respublikalar hamda viloyatlar tashkil etish
to'g'risida qaror qabul qildi.
Xulosa qilib aytganda, 1924-yil sentyabr-oktyabr oylarida Turkiston mintaqasida
o'tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish O'rta Osiyo respublikalari, sovet
Rossiyasi va SSSR davlat hokimiyati yuqori organlari qarorlarida qonun yo'li bilan
rasmiylashtirildi. 1924-yil 18-noyabrda Turkiston ASSR, Buxoro SSR va Xorazm
SSR Markaziy Ijroiya Qo'mitalari maxsus qo'shma qaror qabul qildilar va shu
qarorga binoan o'z vakolatlarini O'zbckiston SSR Sovetlarining Ta'sis qurultoyiga
qadar ish ko'ruvchi, Fayzulla Xo'jayev raisligida 31-oktyabrda tashkil etilgan
O'zbckiston SSR Muvaqqat inqilobiy komiteti (revkom) ga topshirdilar. Bu
komitet to'rt oy davomida O'zbekiston SSR tuzilishini boshqarib bordi.
O'zbekiston SSR Revkomining 1925-yil 29-yanvardagi qaroriga ko'ra yangi
tuzilayotgan respublikaning ma'muriy tuzilishi quyidagicha bo'lgan: O Ç
zSSR 7 ta
viloyat va alohida Nurota uezdiga bo'lingan. Samarqand shahri poytaxt bo'lishi
kerak edi. Viloyatlar 32 ta uyezd, uezdlar esa 312 ta volostga bo'lingan. Shunday
qilib, 1924-yil oxiri va 1925-yil boshlarida Turkiston ASSR, BSSR va XSSR
tugatilib, ularning o'rnida O'zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR
(1929-yilgacha O'zbekiston SSR tarkibida), Qora-Qirg'iz (Qirg'iz) avtonom
viloyati (RSFSR tarkibida), Qoraqalpoq avtonom viloyati (dastlab Qozog'iston
ASSR tarkibida; 1930-yildan RSFSR tarkibida; 1932-yildan Qoraqalpog'iston
ASSR; 1936-yildan u O'zbekiston SSR tarkibida) tashkil etildi. 1924-yil oxiri va
1925-yil boshlarida sovet rejimi va bolsheviklar Turkiston mintaqasini parchalab
tashlab, O'rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishni amalga oshirdi.

40

Umuman olganda, RKP(b) MK 0'rta Osiyo byurosining Hududiy komissiyasi
majlisi ishtirokchilari milliy-hududiy chegaralanish masalalari yetarli daraj ada
tayyorlanmaganligini, taxminan hal etilganligini, ularni ilmiy jihatdan asoslab
berish ehtiyoji borligini tushunib yetdilar, qo'shimcha materiallar, statistik
ma'lumotlar jalb qilish zarurligi, tegishli xaritalarga ega bo'lish kerakligi ko'rsatib
o'tildi. Ana shularga asoslanib, xususan, yangi tuzilmalarning chegaralari haqidagi
masalani qarab chiqish vaqtinchalik qoldirildi. Milliy belgilariga qarab bo'lish ham
unchalik
maqsadga muvofiq emas edi, sababi aholi soni ham, milliy joylashuvi ham to'liq
o'rganilmagan edi.
Hududiy komissiya faoliyatining natijalari RKP (b) MK O'rta Osiyo byurosida va
O'rta Osiyo kommunistik tashkilotlari rahbar organlarida muhokama qilindi. 1924-
yil 14-sentyabrda Turkiston Kompartiyasi, Turkiston ASSR MIK va
Taftish komissiyasining qo'shma plenumida. Hududiy komissiyaning ishi to'g'risida
komissiya raisi, TKP MKning mas'ul kotibi I.Vareykis ma'ruza qildi. U o'z
ma'ruzasining kirish qismida milliy-hududiy chegaralanishning tepasida
bolsheviklar partiyasi turganligini zo'r qoniqish hissi bilan ta'kidlaydi. Vareykis
bundan tashqari, ishchi va dehqonlar ommasi o'rtasida bu masala yuzasidan
tashviqot kompaniyasi ochish zarurligini taklif qiladi. Shunday qilib, mintaqa
xalqlari o'z taqdirlarini hal qilishi kerak bo'lgan milliy-hududiy chegaralanish
jarayoniga endigina tortiladi.
TKP NIK, Turkiston MIK va Taftish komissiyasining qo'shma plenumi Turkiston,
Buxoro va Xorazmning milliyhududiy chegaralanishi rejasini umuman, ma'qulladi,
Hududiy komissiyaning va RKP (b) MK O'rta Osiyo byurosining qarorlarini
tasdiqladi va mazkur rejani qarab chiqish hamda tasdiqlash uchun Turkiston ASSR
MIKning favqulodda sessiyasini chaqirish haqida qaror qabul qildi. Shu tariqa,
bunga qadar faqat partiya organlari tomonidan qarab chiqilgan, tayyorlangan va
uzil-kesil hal etilgan masalani tasdiqlash uchun sovet organlariga berishga qaror
qilindi. Shuningdek, TKP NIK ning Qo'shma plenumi bu masalaga doir o'z
rezolyutsiyasida "ishchilar va dehqonlar ommasi orasida keng kompaniya ochish"
36

Toshkentga chetdan kelgan o'zbeklar edi. Bunday holat 1917-yil avgust oyining
o'zida o'ttiz martadan ziyod bo'ldi” 1
.
Turkiston o'lkasining Yer ishlari bo'yicha xalq komissari Romanov ham qishloq
aholisi o'zlariga berilgan huquqlaridan keng foydalana olmayotganligi, Yer
qo'mitalarining 1917-yil oxiridagi faoliyatiga to'xtalib, ”ular Oktyabr to'ntarishidan
oldin tashkil qilingan” deb qayd etadi. Demak, qishloq aholisi psixologiyasida
xususiy mulkning muqaddasligi chuqur ildiz otganligi yaqqol ko'rinadi. Farg'ona
oblast ishchi, soldat va musulmon deputatlari Sovetlarining 1918-yil 10-apreldagi
yig'ilishida delegat Brizgaylov mavjud voqelikka munosabatni shunday ta'riflaydi:
”Buxoro voqealarining sodir bo'lishi (Bu o'rinda Turkiston o'lkasi Xalq
Komissarlar Sovetining raisi F.Kolesov boshchiligidagi qizil gvardiyachilar
qo'shinini 1918-yil mart oyi boshlarida Buxoroga bostirib borgani ko'zda
tutilmoqda — muallif) bilan Toshkentdagi ommaning kayfiyati dahshatli
taranglashib ketdi. Buxoro voqealarini taftish qilib o'tirmayman, bu haqda tarix o'z
xulosasini chiqaradi. Voqealar Xalq

Komissarlar Sovetining a'zolariga o'z ta'sirini o'tkazib, ularni tushkun ahvolga
solgan.
Komissarlar tomonidan qo'yilgan qator masalalaming javobini oldik. Oxirgi
vaqtda kuzatilayotgan ahvol keng demokratik ommani qanoatlantirishi mumkin
emas. Bundan kelib chiqadiki, Turkistonda boshqarilayotgan apparatni
boshdanoyoq qayta tuzish lozim. Toshkentda bir-biriga do'stona munosabatda
bo'lmaydigan uchta tashkilot bor: qizil armiya, qizil gvardiya va militsiya. Odamlar
(bolsheviklar — muallif) o'z zimmalariga kuchlari yetmaydigan yukni ortmoqlab
olganliklari seziladi. Aytib o'tilganlaming bari Toshkentdagi ahvolning o'ta
ayanchli ekanligini ko'rsatadi. Sovet hokimiyatining faoliyati kunduzi bir
ozjonlangandek bo'lib, kechga borib muzlaydi.
1 Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик каракати (Мустабид тузумга «арши 1916 йил ва 1918-1924
йиллардаги халк курашлари тарихшунослиги). Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти. 2000. 148-б

11

III bob. O'rta Osiyoda o'tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish sovet
andozasidagi boshqaruv tizimining asosiy vositasi
Turkiston azaldan mintaqa xalqlarining yagona va umumiy vatani bo'lgan.
Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarining tub xalqlari asrlar davomida
turmush tarzi va an'analari jihatidan bir-birlariga juda yaqin bo'lib ketgan edilar.
Buxoro va Xorazm respublikalari 1924-yil oxirigacha mustaqil davlat bo'lganlar.
Turkiston mintaqasi yagona hudud, tarixiy zamin, o'z xo'jaligi, an'analari, dini, tili
va madaniyatining mushtarakligi bilan ajralib turgan. Turkistondagi davlatlarning
har birida yuz yillar davomida turkiy xalqlar: o'zbek, turkman, qoraqalpoq, qozoq,
qirg'iz shuningdek, tojik xalqi azaldan yashagan. Mintaqa xalqlari Turkiston
tuprog'ini qadimdan o'zlarining asl vatanlari deb bilganlar 1
.
Mintaqa xalqlari yagona va bir degan g'oya (turkistonlik) avloddan-avlodga o'tib,
XX asr 20-yillarida Turkistondagi milliy ziyolilar va millat yetakchilarining
ijtimoiy-siyosiy qarashlari hamda amaliy faoliyatlarida aks etgan. Mustabid sovet
rejimi va bolsheviklar uchun Turkiston mintaqasini bo'lib tashlab, uni idora qilish
qulay edi. Shuning uchun ham dastlab Turkiston o'lkasiga sovet "avtonomiyasi"
berildi, ya'ni Rossiya Sovet Federatsiyasi tarkibida 1918-yil 30-aprelda Turkiston
Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil topdi. Bu paytda Buxoro amirligi
va Xiva xonligi (1920-yildan boshlab Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va Xorazm
Xalq Sovet Respublikasi) mustaqil davlatlar edi. So'ngra bolsheviklar tomonidan
Turkiston mintaqasini parchalab tashlash uchun jiddiy tayyorgarlik ko'rildi. Bu
jarayon ayrim uzilishlar bilan 7 Yil davom etdi 2
.
Rossiyada fuqarolar urushi va chet el harbiy intervensiyasiga qarshi kurash
yillarida (1918-1922- yillar) Rossiya imperiyasining sobiq hududida mustaqil
davlatlar (Polsha, Finlyandiya), mustaqil milliy respublikalar (Litva, Latviya,
Estoniya, Ukraina, Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston), sovet respublikalari
(Belorusiya SSR va b.), muxtoriyatli hukumatlar (Turkiston Muxtoriyati, Alash
1 Мингнаров А. Туркистондаги ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг миллий матбуотда ёритилиши (1917 —
1918 йиллар). —Тошкент: ”Истиклол нури”, 2013, 181-b
2 Алимова Д. Голованов А. Узбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тазйик
окибатлари (1917-1990 й). —Тошкент: Узбекистон, 2000. 108-б
28

to'g'ri markaziy ittifoqdagi organlar boshqaruviga tushib qoldilar. Partiya yuqori
tabaqasining ko'rsatmalari milliy respublikalar kompartiyalari MKlari uchun
mutlaqo majburiy tusga ega edi.
Turkiston ASSRda sovet hokimiyati mustahkamlangach, 1920-yilda Markaz qizil
armiya kuchlari bilan Xiva xonligi va Buxoro amirligini ag'darib tashladi. 1920-
1924-yillarda rasman RSFSR yoki SSSRga kirmagan Buxoro Xalq Sovet
Respublikasi va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi faoliyat ko'rsatdi. Tarixdan
ma'lumki, sovet davrida O'zbekistonda iqtisodiyot bir tomonlama rivojlantirilgan
edi. Asosan, xomashyo yetishtirishga yo'naltirilgan bunday yondoshuv Markaz
tomonidan belgilangan edi. Ma'naviy hayotning barcha jabhalarida kommunistik
mafkura hukmronlik qilar, Sovet Ittifoqida yashovchi boshqa xalqlar singari o'zbek
halqining milliy urf — odatlari va an'analari inkor qilinib barcha vositalar "yagona
sovet xalqi"ni kommunistik onglilik ruhida tarbiyalashga qaratilgan edi. Siyosiy
hokimiyat esa kommunistik partiya qo'lida bo'lib, respublikalardagi birinchi
kotiblar KPSS NIK Siyosiy byurosi Kremlda chiqaradigan qarorlarni bajarishga
majbur qilingan edi.

4

aksariyat qismining siyosiy madaniyatini oshirmaganligi barobarida jangarilar
sonini orttirdi. Harbiy qismlarda o'z g'azablarini va hokimiyatga bepisand
qarashlarini ko'rsata olmagan soldatlar ta'til vaqtida izzat talab bo'lib qolishdi. Ular
urushgacha joriy qilingan normalarga chiday olishmasdi. Armiyadagi ofitserlar
dunyoqarashida ham omma psixologiyasida kechayotgan revolyutsion o'zgarishlar
aks eta boshladi 1
.
Urushning birinchi kunlarida Vatan uchun qahramonona jangga kirilgan bo'lsa,
ko'p o'tmay ofitserlarda bu ishonch yo'qola boshladi. Ammo, 1916-yilning
oxirigacha ham armiyadagi noroziliklar siyosiy xarakterga ega emasdi. Nihoyat,
so'nggi omil ishchilar harakatining borishiga revolyutsionerlar faoliyatining ta' siri
bo'ldi. Revolyutsionerlarning xatti-harakatlari bir muncha murakkab XUsusiyatga
ega bo'lib, ularning chorizmga qarshi lagerda turishlariga bir necha omillar sabab
bo'lib, bu inqilobchilarning sinfiy kelib chiqishlari, mavqelaridan qaťiy nazar hal
qiluvchi ahamiyatga ega bo'ldi.
Birinchi omil o'smirlik edi. Ta'kidlash joizki, revolyutsionerlaming asosiy qismini
25 yoshgacha bo'lgan yoshlar tashkil etgan. Ikkinchisi, ularda doimiy turar joyning
mavjud emasligi. Chunki sayoq va chala proletariatning noroziligi o'z uyida,

oilasi davrasida bo'lganlarga nisbatan yuqori edi. Kam sonli xalq va
elatlar(yahudiy, polyak va b.)ning kamsitilishi natijasida paydo bo'lgan rus
bo'lmagan revolyutsionerlarning vujudga kelganligi ham ma'lum o'ringa ega bo'ldi.
1916yilning kuziga kelib tushkunlik va norozilik kayfiyati armiyadagi generalitetni
ham qamrab oldi. 19151916-yillarda siyosiy inqiroz, ulardan kelib chiqqan
1916yilning oxiri va 1917-yilning boshlarida hokimiyatning falaj holati shiddatli
voqeliklar to'foniga qarshi tura olmadi. Bunda podshoh va Davlat Dumasi vakillari
boshchiligidagi ziyolilarning ayblari teng kuchga ega bo'ldi.
Rossiya talabalarining «inqilobiy» tarang holatdagi, tanazzul arafasidagi o'nlab
talablari sirasiga hattoki o'quvchilar uchun majburiy o'quv rejalarini bekor qilish,
1 Мингнаров А. Туркистондаги ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг миллий матбуотда ёритилиши (1917 —
1918 йиллар). —Тошкент: ”Истиклол нури”, 2013, 177-b
7

“TASSRNING TASHKIL TOPISHI VA DAVLAT BOSHQARUVI”
Mundari ja :
Kirish
I bob . Sovet totalitar davlatchiligi genezisida asosiy omillar hamda inqilobiy g ' oya
va amaliyotning tutgan o ' rni , ularning o ' zaro aloqadorligi
II bob. Turkiston ASSRda bolsheviklar yakka partiya hukmronligining vujudga
keltirilishi
III bob. O'rta Osiyoda o'tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish sovet
andozasidagi boshqaruv tizimining asosiy vositasi
Xulosa
Foydalanailgan adabiyotlar

1

Ammo ko'p sonli arxiv hujjatlari aholi bundan qattiq aziyat chekkanligini
isbotlaydi. Yuz minglab odamlar o'z t
ug'ilib o'sgan vatanlarida "milliy ozchilik”
kategoriyasiga kirib qolishdi.
Milliy-hududiy chegaralanishni o'tkazish hududning milliy tarkibi, irrigatsiya
tizimidagi yaxlitlikni saqlash, respublika hududidagi yirik ma'muriy markazlaming
boshqaruv imkoniyatlarini hisobga olish, hududiy yaxlitlikka e'tibor qaratishni
maqsad qilib oldi. Ammo bular o'z davrining mutaxassislari tomonidan o'ta og'ir
muammo ekanligi bir necha bor ta'kidlandi.
Mazkur kurs ishi ko’plab monografik qo’llanmalardan, dissertatsiyalardan hamda
TASSR, BXSR va XXSR konstitutsiyalari, SSSR tarkibiga kirgan O’'rta Osiyo
respublikalari hamda ular tarkibidagi avtonom sovet sotsialistik respublikalari
konstitutsiyalari, jumladan, O'zbekiston SSR Konstitutsiyasi ko'rib chiqildi.
Tarixiylik nuqtai nazaridan ko'rilgan va tahlil etilgan ushbu ko'p sonli
konstitutsiyalar avval RSFSR, so'ngra SSSR konstitutsiyalari asosida
yozilganligini ta'kidlash lozim.
43

Bundan tashqari, marksistik nazariyada hamisha sovet davlati ikki asosiy
funksiyani, ya'ni yaratuvchilik (sotsialistik jamiyatni qurish) hamda majburlash
(ekspluatatorlar qarshiligini bostirish) funksiyalarini bajarayotgani ta'kidlab
kelinardi. Biroq bular faqat nazariyadagina mavjud edi, xolos. Amalda
«ekpluatatorlarni» bostirish uchun butun mehnatkash xalqqa qarshi qatag'on, har
qanday bosh tortishlar jinoiy javobgarlik bilan mehnat maj buriyatining joriy
etilishi, davlat tomonidan totalitar ravishda ish haqining cheklanishi, krepostnoy
kolxozsovxoz tuzumi, genotsidga, sovet davlatining zo'ravonlik shakl va
funksiyalariga olib keldi.
1918-yildagi dastlabki RSFSR Konstitutsiyasi ijtimoiy tabaqalar tengsizligini, o'z
maqsadlarini amalga oshirishda zo'ravonlikdan foydalanishni e'lon qilgan davlat
turi sifatida sovet davlatini qonuniy jihatdan mustahkamladi. Boshqaruv shakli
bo'yicha sovet davlati respublika deb e'lon qilingandi. Lekin unda respublikaga xos
xususiyatlar inkor etildi: unda hokimiyatning bo' linishi inkor etilar, aksincha,
hokimiyatning barcha tarmoqlari sovet davlati atrofiga birlashish shiorini Olg'a
surilardi. Deputatlar korpusining o'zi qonunlarni qabul qilar, ularni joriy etar va
hatto o'sha ularning joriy etilishini nazorat ham qilar edi. Marksizm-leninizm
klassiklari o'z asarlarida sotsialistik davlatni boshqa har qanday turdagi davlatlarga
qarshi qo'ydilar. Ularning fikricha, bu davlatlarda hokimiyat ekspluatatsiya
qiluvchi ozchilik qo'lida bo'lib, ekspluatatsiya qilinuvchi ko'pchilik qarshiligini
bostirishda undan foydalanishda, deb bildilar. Sotsialistik davlat, klassiklar
fikricha, sotsialistik inqilob natijasida vujudga kelishi kerak edi, ya'ni hokimiyatni
qo'lga kiritish zo'ravonlik yo'li bilan amalga oshirilishi shart edi. Eski davlat
mashinasini sindiri, proletariat (yo'qsillar sinfi) diktaturasini o'rnatish zarurati
bunga sabab qilib ko'rsatilardi. Respublika shaklining uch ko'rinishi: Kommuna
(Parij kommunasi), sovet respublikasi va xalq-demokratik respublikasi (xalq
respublikasi) qayd etiladi. Davlat boshqaruvida totalitar rejim o'ta
markazlashganligi bilan .tavsiflanadi. Totalitar tizimga "dohiy" boshchilik qiladi.
U eng ijobiy fazilatlarga ega shaxs hisoblanar, shuningdek dahlsiz, uni tanqid
qilish ham mumkin emas. Ijro etuvchi organlar, ayniqsa kuch ishlatuvchi
23

KIRISH
Jahonda so'nggi yuz yillikdagi muhim siyosiy va ijtimoiy jarayonlarga
sotsializm va undagi boshqaruv tizimi bevosita o'z ta' sirini o'tkazdi. Oktyabr
to'ntarishidan keyin Rossiyada bolsheviklarning hokimiyatga kelishi va yangi sovet
hukumatiga asos solishi bilan dunyo bir-biriga qarshi ikki qutbga bo'lindi. Bunday
murakkab, ziddiyatli tarixiy jarayonning faol ishtirokchilaridan biri Turkiston
o'lkasi bo'lib, unga har jihatdan dahldor bo'ldi. Sovet hokimiyati qariyb 75 yil
davomida mavjud bo'ldi. Taqdir taqozosi bilan hozirgi O'zbekiston Respublikasi
hududida yashovchi xalqlar, jumladan, o'zbek xalqi ham sovet tuzumida yashashga
majbur bo'ldi. Mustabid sovet davlat boshqaruvi qaror topdi. Bolsheviklar
mamlakatda yakka hukmron siyosiy kuchga aylandilar.
Yangi akademik yo'nalish — sovetologiya markazi olimlari va so'nggi yillardagi
tarixchi olimlarning tadqiqotlarida Markaziy Osiyoning so'nggi 130 yillik tarixida
uning intellektual-madaniy, sotsial iqtisodiy va siyosiy hayotiga mustamlakacha
boshqaruv uslubining ta'siri to'liq namoyon bo'lishi hamda mahalliy xalqlar
suveren boshqaruvdan chetlashtirilganligi ta'kidlanadi. Mustaqillik yillarida
O'zbekistonda tarixchi olimlar tomonidan o'zbek xalqi davlatchilik tarixini xolislik
bilan ilmiy tarzda yoritish ustuvor vazifaga aylandi. Ta'kidlash joyizki,
O'zbekistonda, bir tomondan, sovet hokimiyati yillarida ma'lum ijobiy o'zgarishlar
yuz berdi, respublika agrar-industrial o'lkaga aylandi; ikkinchi tomondan, mazkur
hukmronlik o'zbek xalqi ma'naviyati va turmush tarziga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Bu
borada sovet davlati boshqaruv tizimining shakllanishi, bosqichlari va mohiyati
to'g'risida, xususan, sovet hokimiyatining dastlabki chorak asrlik davri (1917-
1941yillar) haqida tadqiqot olib borish muhim ahamiyat kaşb etadi. Tarixni
murakkab voqealarini anglashga intilish jamiyatda o'tmishga hurmat va kelajakka
ishonch ruhini shakllantiradi. Zotan, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev ta'kidlaganidek, «Buyuk tarixda hech narsa izsiz ketmaydi. U
xalqlarning qonida, tarixiy xotirasida saqlanadi va amaliy ishlarida namoyon
bo'ladi. Shuning uchun ham u qudratlidir. Tarixiy merosni asrab-avaylash,
2

iqtisodiy jihatdan yaxlitligi, uning xususiyatlari va Turkiston rayonlaridan farq
qilishi, Xorazmning
ayrim rayonlari tuzish mo'ljallanayotgan milliy respublikalar markazlari bilan
uzviy bog'lanmaganligi”.
Xorazmni o'z chegarasi doirasida mustaqil ma'muriy siyosiy markaz sifatida
qoldirishni taqozo etadi. Yozishma mualliflari Xorazm SSRga Turkiston
ASSRning Amudaryo viloyatini qo'shish masalasini ham ko'tardilar. Xullas, bu
maktubda Xorazmni mustaqil ma'muriy rayon sifatida o'zining doirasida qoldirish
va Xorazmga Amudaryo viloyatini kiritish masalasi qo'yilgan edi. Aslida bu
Xorazm respublikasi rahbariyatining chegaralanish o'tkazilishini rad qilishi edi.
Biroq O'rta Osiyo byurosi xorazmlik milliy rahbar-xodimlarning fıkrlarini qat'iyan
rad qildi, byuro qabul qilgan o'z qarorining birinchi bandiga Xorazm respublikasini
ham kiritdi. Shunga qaramasdan, XKP MK Ijroiya byurosi 1924-yil iyunda
yuborgan telegrammasi bilan maktub mualliflarining nuqtai nazarini qo'llab-
quvvatladi. Xullas, xorazmlik milliy yetakchilar o'z fıkrlarida sobit qolib, bu
masalada Markaz siyosatiga qarshi chiqdilar.
Shu munosabat bilan RKP (b) MK Siyosiy byurosi 1924yil 12-iyunda bo'lib
o'tgan majlisida chegaralanish materiallariga doir hujjatlarga tegishli tuzatishlar
kiritishga majbur bo'ldi. Siyosiy byuro Xorazm respublikasini oldingidek o'z holiga
qoldirishga vaqtincha rozi bo'ldi va bu haqda qarorda yozib qo'yildi. Shuningdek,
Markaz bu haqda 0'rta Osiyo byurosiga tegishli topshiriqlarni jo'natdi. Xullas,
1924yil 12-iyunda RKP (b) MK Siyosiy byurosi ”O'rta Osiyo respublikalarini
(Turkiston,
Buxoro va Xorazmni) milliy chegaralash to'g'risida”gi masalani ko'rib chiqdi
hamda ”Buxoro va Turkiston Kompartiyalari Markaziy komitetlari va Xalq
Komissarlari
Sovetlarining takliflari” ni hisobga olib, bunday qaror qabul qildi: Turkiston,
Buxoro va Xorazmning turkmanlar yashaydigan qismlaridan mustaqil
Turkmaniston respublikasi tuzilsin; Turkiston va Buxoroning o'zbeklar
33

Keyinchalik O'zbekiston Kompartiyasi birinchi syezdining yig'ilishida
I.A.Zelenskiy Oktyabr to'ntarishi arafasida Turkiston o'lkasidagi ahvolni shunday
bayon qilgan edi: "Birinchidan, partiya va ishchilar sinfı İttifoq markazida
hokimiyatni egallagan davrda O'rta Osiyoda ahvol o'zgacha edi. Pomeshchik va
kapitalistlar qo'lidan hokimiyatni tortib oladigan sinf mavjud emasdi. Ikkinchidan,
O'rta Osiyo xalqlari mustamlakada edilar. O'rta Osiyoning milliy tarkibi orasida
hokimiyatni qo'lida tutib turadigan qatlam yo'q edi. Mahalliy ishchilar sinfi
shakllanmagânligi sababli Rossiyaning Yevropa qismidan kelgan ishchilar
Oktyabrning himoyachisi rolini o'ynadilar. Ular Markazdagi ishchi va dehqonlar
bilan fıkrdosh bo'lib, u yerda ham, o'lkada ham bir vaqtda inqilobni amalga
oshirdilar.”
Xulosa qilib aytganda, sovet totalitar davlatchiligi o'z taraqqiyotida murakkab
yo'lni bosib o'tdi. Bolsheviklar hokimiyatni egallagach (1917-yil oktyabr), dastlab
qisqa muddat davomida so'l eserlar bilan kelishgan holatda yangi sovet hokimiyati
muassasalarini tashkil qildilar. Biroq oradan ko'p o'tmasdan, so'l eserlar va boshqa
siyosiy partiyalaming oz sonli vakillari hukumat tarkibidan chiqarildi, sovet va
xo'jalik organlaridagi vazifalaridan ozod qilindi. Bolsheviklar sovet Rossiyasi va
uning tarkibida bo'lgan Turkiston o'lkasida yakka hukmron partiya va yagona
siyosiy kuchga aylandilar. Mensheviklar, eserlar, jadidlar boshqa siyosiy partiyalar
hamda ularning nafaqat rahbarlari, balki oddiy a'zolari va ularga xayrixohlik
bildirgan barcha odamlar tazyiqqa uchradi va qatag'on qilindi. Sovet totalitar
davlatchiligi genezisiga to'xtalganda, uning avvalo, mustabid xarakterga ega
ekanligini alohida ta'kidlab o'tish lozim.
Bolsheviklar va sovet hokimiyatining barcha rasmiy vakillari xalq nomidan ish
ko'rishlarini doimiy ravishda ta'kidlashgan bo'lishsa ham aslida bu hokimiyat
yagona partiyaga (kommunistik partiyaga) va bir guruh siyosiy elitaga xizmat qildi.
V. I.Lenin va I.V. Stalin davrida ham, sovet hokimiyati taraqqiyotining keyingi
bosqichlarida ham oliy siyosiy hokimiyat tepasida o'tirgan va partiya nomidan ish
ko'rgan Politbyuro (Siyosiy byuro) a'zolari butun hokimiyatni to'la ravishda nazorat
qildilar va barcha jabhalarni o'z qo'lida tutib turdi. Markazda faoliyat ko'rsatgan
12

O'rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishining aniq rejasini tasdiqladi. Qabul
qilingan qarorda bunday deyilgan edi:
"1. Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalarini milliyhududiy belgilariga ko'ra
chegaralash zarur deb topilsin, yangi tashkil etilayotgan milliy-hududiy
birlashmalardan federatsiya tashkil etilmasin. 2. O'zbekiston va Turkmaniston
respublikalari tashkil etilsin va ular mustaqil SSR huquqlariga ega bo'lsin va
bevosita SSSRga kirsin. O'zbekiston respublikasi doirasida Tojikiston avtonom
viloyati tashkil etilsin. Qirg'iziston avtonom viloyati tashkil etilib, uning qaysi
respublika tarkibiga kirishi masalasi ochiq qoldirilsin. 3. Turkiston Respublikasida
yashaydigan qozoqlar hozirgi vaqtda mavjud bo'lib turgan Qozog'iston avtonom
respublikasiga kiritilsin”. Turkiston o'lkasini parchalab tashlashga qarshi
chiqqanlar orasida milliy rahbar-xodimlardan tashqari, Markazdan kelgan ayrim
nufuzli vakillar ham bo'lgan. Ana shunday kommunistlardan biri G.Safarov bo'lib,
u o'zining 1924-yil 25-aprelda ”Typ кестанская - правда ” gazetasida e'lon qilgan
maqolasida Turkistondagi mavjud ahvolni batafsil ko'rsatib, quyidagicha
mulohazalarni keltirib o'tadi: ”Turkistonni bo'lish yengiltaklik bo'lib, ba'zi oblastlar
masalasida nizolar kelib chiqadi. Chunki iqtisodiy jihatdan turli oblastlar birbirini
to'ldiradi hamda juda ko'p turli millatlar yashaydigan aralash aholi punktlari
mavjud. Shu masala yuzasidan ko'plab muammolar kelib chiqadi”.
Darhaqiqat, 1924-yili milliy-hududiy chegaralanish jarayonida milliy masala juda
jiddiylashdi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, ahvol shu darajaga borib yetdiki,
aholi o'zining millatini yashira boshladi. Ular o'zlarini yashash joylaridan ko'chirib,
shu nomdagi respublikaga jo'natib yuborilishidan cho'chir edilar. 0'rta Osiyo
byurosining mintaqada milliy-hududiy chegaralanishni o'tkazilishi haqidagi
qaroriga dastlab Xorazm respublikasi rahbarlari qarshi chiqqanlar. 1924-yil
8mayda O'rta Osiyo iqtisodiy konferensiyasiga qatnashish uchun Toshkentga
kelgan Xorazm delegatsiyasining a'zolari RKP(b) MK O'rta Osiyo byurosining
raisi nomiga "Xorazmda milliy masalaning hal qilinishi to'g'risida yozishmalar”
nomli hujjatni topshirishdi. Hujjatda bunday deyilgan: "Xorazm rayonining
32

Politbyuro va uning ittifoqdosh respublikalardagi vakillari "sovet xalqi" nomi bilan
yuritilgan yuzdan ortiq millatni qattiq iskanjada ushlab turishdi. SSSRda, xususan,
O'zbekistonda yetmish besh yil amalda bo'lib kelgan davlatning mohiyati
proletariat diktaturasi qanday edi, degan savolga beriladigan javobga bog'liq
hisoblanadi 1
. O'z davrida proletariat diktaturasi shunday tushunilgan: Diktator —
cheksiz huquq va vakolatlarga ega hamda davlat, ma' lum sinf, guruh va h.k larning
butun kuchiga tayanadigan shaxs. Rossiyada 1917-yil kuzidagi diktator- ishchilar
sinfi bo'lib, u o'z sinfining barcha kuchi va vositasini o'z qo'lida jamlagan. Xullas,
SSSRda kazarma sotsializmining eng ashaddiy shakli qurildi. Ochig'ini aytganda,
bu tuzum I.V.Stalin davrida o'zidan avval o'tgan antagonistik tuzumlarning barcha
ko'rinishlarini deformatsiya qilgan holda o'z ichiga olgan edi: GULAG tizimi —
qulchilikni, kolxoz tizimi — krepostnoylikni qayta tiklagan bo'lsa, sanoat va
sovxoz tizimi kazarmacha sotsializmni, dengiz baliqchiligi va chekka Shimoldagi
ayrim qurilishlardagi haq to'lash qisman shakllanayotgan kapitalizmni, yashirin
iqtisodiyot ilk va o'rta taraqqiy etgan kapitalizmni ma' lum darajada qayta tikladi.

II bob. Turkiston ASSRda bolsheviklar yakka partiya hukmronligining
vujudga keltirilishi
1 Ражабов К., Хайдаров М. Туркистоп тарихи (1917-1924й). Укув куллапмаси. Тошкент: Университет, 2002.
79-б
13

Bolsheviklarning «talangan boyliklarni talash», «ekspluatatorlarni ezish”, «oshpaz
ayol ham davlatni boshqarishi mumkin» degan asosiy shiorlari marginal pauper-
lyumpen qatlami tomonidan ishtiyoq bilan kutib olindi. Bundan tashqari inqilob
«shahar» xarakteriga ega edi. Qishloqlar esa bu g'oyalardan butunlay chetda
bo'lgan. Oktyabr to'ntarishi avval boshdanoq shahar «revolyutsiyasi» edi. V. I.
Leninning o'zi faqat 1918-yilning kuziga kelib qishloqlar inqilob g'oyalarini his
qila boshladilar, deb yozgan edi. Oxlokratiya (olomon hokimiyati) uchun ko'zgu
sanalgan, «qurolli odam» «eski dunyo»ni buzishni bir pasda qoyillatib bajardi,
ammo yaratuvchilik faoliyatini boshlashi uchun uning imkoniyati, ongi, shuuri
yetishmasdi 1
.
Turkiston o'lkasida 1917-yil mart oyidan noyabrgacha deyarli osuda kunlar
bo'lmadi. Turli siyosiy tashkilotlar o'lka ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralashishga
harakat qilishdi. Bolsheviklarning Turkistonda o'lka mahalliy hamda yevropali
aholisi o'rtasidagi obro'si shunday past ediki, hokimiyatni ularga topshirish
haqidagi murojaatlarga rad javobini olishgan. Sovet adabiyotlarida
Turkistondagi «inqilobiy» ko'tarilish 1917-yil sentyabr oyida yuqori darajaga
chiqdi, deb ko'p yozilgan. Ammo bu fikr-mulohazalar asossiz xarakterga ega
bo'lgan. Bu paytda, yevropalik aholi vakillari sarosimaga tushib, hokimiyatga
intilishdi, kelajakdan xavfsirab, yaqinlashib kelayotgan ocharchilik oldida
junbushga kelishdi. Turkiston Kommunistik partiyasi tarixchisi Y.Fedorov bu
xususda shunday yozgan edi: ”lshchilar va soldatlar quyidagi ikki omil tufayli jadal
revolyutsionlashdilar: o'lkaga g'alla kelishi to'xtaganligi va hosilsizlik tufayli
Turkistondagi ocharchilikning keng yoyilishi; soldatlar ommasining urushda
holdan toyganligi. Soldatlarning birinchi ommaviy chiqishlari — savdo rastalari,
binolari va magazinlarni o'zbilarmonlarcha tintuv qilish, yo'lovchilarning oziq-
ovqat va boshqa yuklarini musodara etishdan iborat bo'ldi. Jabrdiydalar
1 Алимова Д. Голованов А. Узбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тазйик
окибатлари (1917-1990 й). —Тошкент: Узбекистон, 2000. 98-б
10

kommunistik partiya Turkistondagi inqilobning tartibsiz to'lqinida suzishga
moslashgan edi, lekin uni boshqarishga emas... Bu partiyada boshqaruvning
mustamlakachilik ruhi hokimlik qilardi”.
RKP(b) MK Turkiston byurosi (qisqacha Turkbyuro) tarkibida Petrograddan
Toshkentga kelib, keyinchalik faoliyat ko'rsatgan G.Safarov 1917-yil Oktyabr
voqealarini, bolsheviklar partiyasining o'sha paytdagi mavqeini quyidagicha
tasvirlagan edi: "Bolsheviklar partiyasi bu yerda voqealami boshqarmadi. Faqat
ayrim bolsheviklar inqilob to'lqinining ustiga chiqib oldilar. Partiya bo'lsa Oktyabr
inqilobidan so'ng tashkil qilina boshlandi. Mantiqqa zid bo'lishiga qaramasdan,
Turkistonda bolsheviklar partiyasi sovet hokimiyatini emas, balki sovet
hokimiyatini tashkil qilish zaruriyati bu yerda bolsheviklar va so'l eserlar
partiyasini yaratdi.
Buning oqibati shu bo'ldiki, bolsheviklar va so'l eserlar partiyasi dastlabki
kunlardan boshlaboq avantyuristlar, amalparastlar va jinoyatchi unsurlarning
boshpanasiga aylandi. Xarakterli tomoni shundaki, ”bolsheviklar” o'zlarini
”bolsheviklar hukumat partiyasi” degan rasmiy nom bilan atamadilar... Shuning
uchun ham proletariat diktaturasi birinchi qadamdan boshlab tipik mustamlakachi
ko'rinishida bo'ldi: rus ishchilari ”Turkiston xalqlarini boshqarish” ni o'z qo'llariga
oldilar”. G.Safarovning bu fikrlarini o'sha davrga oid arxiv hujjatlari ham
tasdiqlaydi. O'zbekiston RPDA da mavjud bir hujjatda keltirilishicha, 1917-yil
noyabrda Turkiston o'lkasida atigi 40 nafar bolsheviklar bo'lib, ularning 30 nafari
Toshkentda ish olib borgan. Turkiston o'lkasida bolsheviklar tomonidan sovet
hokimiyati 1917-yil noyabrda dastlab Toshkentda, so'ngra mintaqaning boshqa
shaharlarida o'rnatildi. Birinchi tashkil etilgan hukumat-Turkiston xalq Komissarlar
tarkibiga birorta ham mahalliy millat vakillari kiritilmadilar.
Oktyabr to'ntarishidan so'ng ”Butun hokimiyat - Sovetlarga!” degan shior quruq
gap bo'lib qoldi. Bolsheviklar partiyasi bu shiorni hayotdan siqib chiqardi.
Proletariat diktaturasining o'rnatilishi bu mojarolarni kuch bilan hal etishni
ko'rsatdi.
20

yashaydigan qismlaridan mustaqil O'zbekiston respublikasi tuzilsin; v) Xorazm
respublikasidan turkmanlarni ajratgan holda bu respublika o'z holicha qoldirilsin 1
.
Siyosiy byuro Turkistonning qozoqlar yashaydigan rayonlarini Qirg'iziston ASSR
(aslida Qozog'iston ASSR) bilan birlashtirishni, shuningdek, bevosita RSFSR
tarkibiga kiradigan Qora-Qirg'iziston (aslida Qirg'iziston) avtonom viloyati va
O'zbekiston SSR tarkibida Tojikiston avtonom viloyatini tuzishni zarur deb topdi.
RKP (b) MK 0'rta Osiyo byurosi o'zining 1924-yil 10avgustda bo'lgan 322-
majlisida byuro kotibi Karklinning ”Xorazm bo'yicha amaliy takliflar” nomli
ma'ruzasi asosida qaror qabul qildi. Bu qarorda XKP MK Tashkiliy byurosi
tomonidan 26iyunda qabul qilingan Xorazmning o'zbeklar yashaydigan qismini
O'zbekiston Respublikasiga kiritish haqidagi "qaror” ma'qullandi. Xorazm
respublikasi tarkibidagi Qirg'iz-Qoraqalpoq oblastiga munosabat masalasi ochiq
qoldirildi. RKP (b) MK O'rta Osiyo byurosi Markaz topshiriqlarini bajarishga
intildi. Natijada 26-iyunda Xorazm Kompartiyasi MKining yangilangan tarkibi
milliy kommunistlar 9-iyunda chiqargan qarorni bekor qildi va Xorazm uchun ham
milliy chegaralanishning zarurligini e'tirof etdi. RKP(b) MK Siyosiy byurosi O'rta
Osiyo byurosining taklifi bilan yana bu masalaga qaytdi va Xorazmni Buxoro
hamda Turkiston bilan bir qatorda milliy-hududiy chegaralanish jarayoniga
qo'shdi. RKP (b) MK Siyosiy byurosining 1924-yil 12-iyunda qabul qilgan
qaroridan boshlab milliy-hududiy chegaralanishni tayyorlash jarayoni yangi
bosqichga kirdi. 15-iyulda RKP (b) MK O'rta Osiyo byurosi yangi tashkil
etiladigan milliy respublikalar va viloyatlarning muvaqqat byurosini tashkil
etdi.O'zbeklar byurosi tarkibiga Fayzulla Xo'jayev, Rustam Islomov, Akmal
Ikromovdan tashqari Qori Yo'ldosh Po'latov, Muxtorjon Saidjonov, Kalugin a'zo
sifatida, Inoyatov nomzod sifatida kirgan edi 2
. Rejalashtirilgan yangi milliy
tuzilmalarni mazmunan to'ldirish, ularning hududlarini aniqlab chiqarish,
chegaralami ajratish va belgilash lozim edi. Bu ish birmuncha oldinroq RKP (b)
1 1 Ражабов К., Хайдаров М. Туркистоп тарихи (1917-1924й). Укув куллапмаси. Тошкент: Университет,
2002.
89-б 2
Абдуллаев Р. Национальные политические организации Туркестана в 1917 — 1918 годы. —Ташкент:
”Navro'z”, 2014. 73-б
34

O'z milliy turmushingizni erkinlik bilan bahuzur tuza beringiz. Shunday qilishga
haqlisiz. O'z mamlakatingizda o'zingiz xo'jayin bo'lmog'ingiz lozim! O'z
turmushingizni ko'nglingizdagiday va o'z xohishingizga muvofiq qilib o'zingiz
tuzmog'ingiz lozim. Siz shunday qilishga haqlisiz, chunki sizning taqdiringiz o'z
qo'lingizda”.
Rossiyadagi bolsheviklar hukumatining rahbarlari Lenin va Stalin tomonidan
xalqlarning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqi haqida e'lon qilingan ushbu
"dabdabali” deklaratsiyalar amalda bir parcha qog'ozdan iborat quruq tashviqot
bo'lib chiqdi. Bolsheviklar o'z siyosatlariga legitim (qonuniy) tuş berishga urinib,
ko'plab qonunlarni ishlab chiqdilar. "Mehnatkash va ekspluatatsiya qilinuvchi xalq
huquqlari deklaratsiyasi” (bu deklaratsiya 1918-yil 4-yanvarda ”H езв ec тни
111/114” gazetasida e' lon qilingan) ana shunday "qonunlar"dan biri bo'lib, uni Ta'
sis Majlisi qabul qilmagan edi. 1918-yil 12-yanvarda bo'lib o'tgan Sovetlarning III
Butunrossiya syezdida tasdiqlandi va keyinchalik dastlabki Sovet Konstitutsiyasiga
asos bo'ldi. Ushbu Deklaratsiyada ham munofiqlik bilan quyidagi fıkrlar yozilgan
edi: "I. Rossiya-lshchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetlari respublikasi deb
e'lon qilinadi. Markazda ham, joylarda ham butun hokimiyat shu Sovetlarga o'tadi.
2. Rossiya Sovet respublikasi erkin millatlarning erkin ittifoqi asosida, milliy
Sovet respublikalarining federatsiyasi shaklida tuziladi”.
Xullas, Oktyabr to'ntarishi g'alaba qozongach, Rossiyada butun hokimiyat
proletariat diktaturasi qo'liga o'tdi. Jamiyat turli-tuman guruhlarga parchalab
tashlandi. Boshqacha qilib aytganda, davlat qurilishining har qanday shakli va
demokratiyadan voz kechilib, zo'ravonlarcha boshqaruv o'rnatildi. Turkistonda
bolsheviklar tomonidan o'rnatilgan Sovet rejimi chorizmning mustamlakachilik
siyosatidan ham oshib tushdi. Turkiston o'lkasi Rossiyaga yana bir bor siyosiy va
iqtisodiy jihatdan qaram bo'la boshladi. Bolsheviklar va so'l eserlar musulmon
aholisining o'lkani boshqarishga bo'lgan qonuniy huquqini inkor qilib, hokimiyat
to'g'risidagi masalani kelishib hal qilish imkoniyatini yo'qqa chiqardi va shu bilan
25

Turkiston siyosiy hayotida milliy va demokratik kuchlarning kelgusida
muxoliflikka o'tishini oldindan muqarrar qilib qo'ydi 1
.
Xorijdagi sovetologiya markazlari olimlari va mutaxassislarining fikricha
Markaziy Osiyoning (Turkistonning-muallif)tub aholisi so'nggi 130 yil davomida
suveren boshqaruvdan chetlashtirildi. Turkistondagi bolsheviklar xalqni
mustaqillik uchun kurashdan chalg'itish maqsadida turli yo'llarni o'ylab topdilar.
Ular o'zlari e'lon qilgan demokratik erkinliklar va shiorlarga zid tarzda sovet
matbuotidan tashqari, barcha nashrlarni yopib qo'ydilar. Sovet hokimiyati
tomonidan 1918-yil 29-martda Turkistondagi barcha tipografik va litografik
mulklar musodara qilindi. O'zbek tilida chiqayotgan taraqqiyparvarlar va
ulamolarning milliy gazeta va jurnallari yopildi. Ana shunday nashrlardan biri
"Ulug' Turkiston” gazetasi bo'lib, uning sahifalarida muxtoriyat va milliy
mustaqillikka bag'ishlangan ko'plab maqolalar e' lon qilingan edi.
Gazetada o'z paytida (1917-yil noyabr 1918-yil fevral) Turkiston Muxtoriyat
hukumati faoliyatini yoritishga alohida e'tibor qaratilib, u muxtoriyat hukumatining
rasmiy nashrlari bilan birgalikda bu sohada katta ishlarni amalga oshirdi. "Ulug'
Turkiston” gazetasi o'zining oxirgi sonlaridan birida bolsheviklaming milliy
gazetalarga nisbatan munosabatini quyidagicha qoralab yozgan edi: "Bular
(bolsheviklar) har xil milliy masalalar qo'ydirib, xalqning diyonatini yo'q narsalar
bilan jalb qilib, umuminsoniyat fikridan g'aflat etadi. O'zlari millatlarni aldash
uchun hech bir millatchi o'ylab chiqarmaydigan fahsh yo'llar o'ylab chiqaradilar".
1918-yil 20-aprel I-mayda Toshkentda Turkiston Ishchi, soldat, krestyan,
musulmon va dehqon deputatlari Sovetlarining V o'lka syezdi bo'lib o'tdi. Syezd
delegatlari sovet Rossiyasi hukumati rahbarlari ko'rsatmasi asosida 30 aprelda
"Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi haqidagi Nizom”ni
qabul qildi. Ushbu Nizomning dastlabki ikki moddasi quyidagicha ko'rinishda edi:
Turkiston o'lkasining hududi Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet
1 Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик каракати (Мустабид тузумга «арши 1916 йил ва 1918-1924
йиллардаги халк курашлари тарихшунослиги). Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти. 2000.
154-б
26

bergan, xatolar, uqubatlar, urushlar bilan to'lgan. Butun bir xalqlar, ijtimoiy
tabaqalar va sinflar uchun fojeaviy natijalar keltirgan o'zgarishlardan iborat 1
.
Rossiyada 1917-yilning 8 oyi ichida bo'lgan ikkita inqilob va Oktyabr to'ntarishi
vujudga kelishining ijtimoiypsixologik omillari xususida so'z yuritilar ekan, ushbu
o'rinda rossiyalik tarixchi B. N. Zemsovning quyidagi fikrlariga to'xtalib o'tish
maqsadga muvofiqdir: ”Rossiyada revolyutsiyani keltirib chiqaruvchi muhim omil
bu hokimiyatning har tomonlama obro'sizlanishi edi. Hukumatga qarshi

tashviqot va targ'ibot, turli mishmishlarning ommaviy tarqalishi o'z kuchini
ko'rsatdi. Podshohning o'zi xalqni qulluq qilmay qo'yganini e'tirof etgandi...
1917yilgi inqilob imperiya inqirozining tizimli mantiqiy yakuni sifatida emas,
siyosiy va psixologik vaziyatni yagona tarixiy nuqtaga jamlanib qolishi bilan
belgilanadi.” 1917-yil inqilobiga olib kelgan sabablardan birinchisi qishloqlarda
sotsial kelishmovchilikni vujudga keltirgan pomeshchik yer egalari tomonidan
mujiklar(dehqonlar) yerlarini egallab olishi va turli yo'llar bilan ekinzorlarini
qo'shib olishga intilishi edi. Keng tarqalgan sotsial noroziliklar cherkov tomonidan
tashviqot qilinadigan rasmiy mafkuraga qarshi bo'ldi.
Yoshlar orasidagi ommaviy bezorilik sotsial norozilikning bir uchquni sifatida
ko'rina boshladi. Bu jarayonga mahalliy hokimiyat tomonidan siyosiy oppozitsiya
sifatida e'tibor berilmadi. Shunday bo'lishiga qaramay, bu qaltis vaziyat Rossiya
imperiyasi uchun xavfli bo'lib, xalqning salmoqli qismini yoshlar tashkil etardi.
Birinchi jahon urushi arafasida yuqori darajadagi zo'riqish proletariatga ham
aloqador edi. Mayda va o'rta korxonalarning ishchilari o'z noroziliklarini
maydachuyda iqtisodiy talablar qo'yish yoki ish tashlash jarayonida bildirdilar. Bu
bir tomondan asabiy alamzadalikdan bo'lsa, ikkinchidan, zabastovkalar biror
natijaga ega bo'lishidan umid yo'qligidan edi. Ishchilarning ijtimoiy faolligining
oshishiga oiladan uzilib qolganlik, o'zining «issiq o'rni»ga ega bo'lmaslik ham ta'sir
qildi. Darbadar hayot tarzi ularning ko'pchiligiga xos edi. Urush soldatlarning
1 Аъзамхужаев С. Туркистон Мухторияти: миллий демократик давлатчилик курилиши тажрибаси. Тошкент:
маънавият,2000
6

keltiriladi: 1917-yil 26oktyabr (8-noyabr) kuni Petrogradda Sovetlarning
Butunrossiya II syezdida Xalq Komissarlari kengashi, ya'ni hukumat tuzildi. Sovet
tarkibida Millatlar ishlari xalq komissarligi tashkil etildi. Davlatning milliy siyosati
tamoyillarini amalga oshirish lozim bo'lgan bu mahkama ko'p millatli Rossiya
davlatining butun tarixi davomida
birinchi marotaba tuzilgan bo'lib, uning vazifasi milliy munosabatlar sohasidagi
muammolarni hal etishdan iborat edi.
Mazkur komissarlik hay'ati milliy komissarlar yig'ilishidan iborat edi. Hay'at
majlisi haftasiga bir marotaba chaqirilar edi. Komissarlik tarkibida umumiy
dekretlami tayyorlash; tashviqot va targ'ibot; milliy komissarliklar bilan aloqa, cheł
ellar bilan aloqa; statistika bo'limlari; gazeta tahririyati ta' sis qilindi. 1919-yilning
oxirida partiya va hukumat organlarida Millatlar ishlari xalq komissarligini
tugatish to'g'risidagi masala ko'tarila boshlandi. Ularning asosiy dalili — ayrim
sohalarda xalq Komissarligi davlat miqyosida xuddi shunday vazifalarni
bajarayotgan boshqa muassasalar qilayotgan ish bilan shug'ullanishida edi.
Butunrossiya MIK Milliy masalalar bo'yicha xalq komissarligining holati haqida
tegishli axborotni ołgach, "milliy masalalar bo'yicha xalq komissarligini qayta
tashkil etish to'g'risida” dekret qabul qildi. Millatlar ishlari xalq komissarligining
1920-yil 19-maydagi dekreti aslida uning tashkiliy tuzilmasiga taalluqli edi.
Ushbu hujjat mahkamaning davlat boshqaruv tizimidagi, milliy davlat qurilishi
sohasidagi mavqeini aslo mustahkamlagani yo'q. Qonuniy vakolatlarga ega
bo'lmagan, moliyaviy ahvoli zaif bo'lgan mazkur xalq komissarligi milliy
muxtoriyatlarga taalluqli masalalarni hal etishda boshqa idoralargajiddiy ta'sir
o'tkaza olmas edi. Ilk qadamlaridanoq shunday ziddiyatli faoliyat boshlagan
RSFSR Millatlar ishlari xalq komissarligining birinchi va oxirgi komissari I. V.
Stalin edi. Uning 1953yilgacha davom etgan uzoq muddatli rahbarlik
lavozimlarining debochasi shundan boshlangan edi. Aynan Stalin tomonidan
ishlab chiqilgan bolsheviklarning milliy masala haqidagi nazariy qarashlari butun
sovet davrida amal qilib keldi. I. V. Stalin "Milliy masala va marksizm” nomli
asarida millatga quyidagicha ta'rif bergan: "Millat odamlarning tarixan tarkib
16

Moliyaviy tizim butkul ishdan chiqdi. «Kerenka» deb nomlanadigan pulning ulkan
oqimi iqtisodiyotni to'ldirib, misli ko'rilmagan inflyatsiyani keltirib chiqardi.
Iqtisodiy falokatlarga siyosiy inqiroz qo'shimcha bo'ldi. Muvaqqat hukumat
mamlakatni boshqara olmasligi real faktga aylandi. Aholining ayanchli ahvoli,
ochlikning dahshati, iqtisodiy va siyosiy xaos jamiyatning sabr-kosasini to'ldirdi.
Rossiyada chorizmning ag'darilishi bilan ham orzu-umidlari ushalmagan xalqning
qahr-g'azabi ortib, aholining kuchli radikallashuviga olib keldi. Rossiya
imperiyasidagi shiddat bilan rivojlanayotgan turlicha ziddiyatlar tezroq yechimini
kutayotgandi. Afsuski, mavjud siyosiy kuchlar orasida bolsheviklar o'zgalardan
ko'ra vaziyatga to'g'ri tashxis qo'yib, o'z maqsadi yo'lida, hokimiyatni egallashda
foydalandi. Bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan xalqlarning o'zo'zini
boshqarish, yer-suv masalasini adolatli hal etish, tinchlik, tenglik, birodarlik kabi
g'oyalar xalqning ma'lum qismida ishonch hosil qildi. Revolyutsiya arafasida
Rossiya imperiyasining agrar o'lkalarida kapitalizmgacha bo'lgan bosqich va
kapitalistik elementlar mavjud edi. Qishloq xo'jaligidagi taraqqiy topmagan
xususiy mulkchilik ommaviy proletarizatsiya (ma'lum bir mułk va malakaga ega
bo'lmaslik), pauperizatsiya (umumiy ishlab chiqarishdan chetda bo'lish) va
marginalizatsiya(mehnatkashning mayib psixologiyasi) qatlamlari aholining
aksariyat qismini qamrab oldi.
Pauper—lyumpen to'foni ommaviy marginalizatsiya jarayonini (jamiyatni tutib
turuvchi ma'naviy-axloqiy qadriyatlarning beqadrligi, insof-diyonatning bir pul
bo'lishi) boshlab berdi. Shaharlikka aylangan qishloq aholisi, shundan matros va
sołdat bo'lganlari, qochoq, mayda burjuacha, professonal revolyutsioner va yana
shu turdagi guruhlarga aylangan sobiq shaharliklar asosiy marginallar bo'lishdi.
Aynan ommaning pauper—lyumpenlari va marginallari revolyutsiyaning ijtimoiy
tayanchi bo'lib xizmat qildi. Ushbu inqilobiy kayfiyatning oliy va markazlashgan
nuqtasini kechagi dehqon—bugungi «qurolli odam»: jangchi sołdat namoyon qildi.
Qishloqdagi osuda hayotini yo'qotgan, qashshoqlikning ayanchli girdobidan
chiqmoqchi bo'lgan va o'z shaxsiy tinchligini topishga intilgan bu yarim proletarlar
"dahshatli kuch” bo'lib shakllandi.
9

o'rganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish davlatimiz siyosatining eng muhim
ustuvor yo'nalishlaridan biridir» 1
.
O'zbekiston taraqqiyotining zamonaviy bosqichida davlat boshqaruvi organlari
faoliyatining obyektiv tahlili, aholi bilan ochiq va to'g'ridan-to'g'ri muloqot
natijalari mavjud muammolarni tizimli hal etishga ehtiyoj borligini ko'rsatdi.
Ushbu ijobiy o'zgarishlar ham turli tarixiy bosqichlardagi boshqaruv tizimining
mohiyatini xususan, Turkistonda sovet davlat boshqaruv tizimi borasida o'quv
qo'llanmalari va darsliklar nashr etishning ham dolzarbligini taqazo etadi. Rossiya
imperiyasini halokatga uchratgan va uning imperiyasi hududida qaror topgan sovet
davlatchiligi, uning totalitar xarakteri, bolshevikcha sovet boshqaruv tizimining
mohiyati haqida ko'plab tadqiqotlar olib borilgan bo'lsada, Turkistonda sovet
boshqaruv tizimining joriy etilishi, mahalliy aholining unga bo'lgan munosabati,
yakka partiyaviylik tizimining barqaror bo'lishi asnosida ro'y bergan fojialar bilan
bog'liq masalalar to'la yechimini topgan deb bo'lmaydi. Undan tashqari
Turkistonda sovet davlatchiligi, sovet boshqaruv tizimi tarixi bo'yicha Oliy ta'lim
muassasalari bakalavr va magistrlari uchun bugunga qadar o'quv qo'llanmalari,
darslik yaratilmagan. Oktyabr to'ntarishi Rossiya davlatiga iqtisodiy, siyosiy,
sotsial zarba berdi. Shuning uchun bir gurux tarixchilar uni ijtimoiy qiyomatga
o'xshatishadi. Sovet davlatchilik institutlarining ibtidosidan intihosigacha temir
intizom, harbiycha boshqaruv elementlari, o'n yillar davomida jazo otryadlari
sistemasi mavjud bo'lib keldi. Biroq SSSRdagi umumxalq savodxonligi, meditsina,
fan va texnika inqilobi, sanoatlashtirish kabi yutuqlarni ham inkor qilib bo'lmaydi.
Shuning barobarida, reja ketidan quvish, kapital fobiya tufayli jamiyatni bir
xillashtirish, asriy milliy va diniy e'tiqodlarni unutish, ekologik fojialar ham sovet
jamiyatidan meros qilib olindi. «Partiya diktaturasi» siyosatini amalga oshirish va
hokimiyatning yangi mexanizmini mustahkamlash SSSRni tashkil etilishi bilan bir
vaqtda kechdi. Bu bir jarayonning ikki tomoni edi. SSSR nomli unitar
markazlashgan davlatning tashkil topishi bilan barcha respublikalar to'g'ridan-
1 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016
3

yuborildi (”Ulamo” jamiyatining Toshkent sho'basi 1918-yil 13-mayda Turkiston
sovet respublikasi Sovnarkomi qarori bilan tarqatib yuborildi-muallif). Ularning
jurnal va gazetalari yopib qo'yildi. Xuddi shunday holat Rossiya miqyosidagi
barcha siyosiy partiyalar va ularning matbuot nashrlariga nisbatan ham qo'llanildi.
Arxiv hujjatlarining guvohlik berishicha, 1917-yilning kuziga kelib o'lka
shaharlari, viloyatlari va uezdlarida aholining hokimiyatni sovetlarga o'tishini talab
qiluvchi chiqishlari kuzatilmagan. Aksincha, joylardan kelib turgan xabar va
telegrammalarda Muvaqqat hukumatni qo'llabquvvatlash haqida gapirilar ekan,
bolsheviklar va boshqa kuchlaming hokimiyatni sovetlarga berish haqidagi
talablarining asl mohiyati fosh etilar, mamlakat taqdirini hal qiladigan Ta'sis
majlisini chaqirish g' oyasi qo'llab quvvatlanardi. O'lka Sovetlarining o'zi
(Toshkent Sovetidan tashqari) hokimiyatning sovetlar qo'liga o'tishini yoqlab
chiqmadilar, chunki ularning ko'pchiligi o'sha davrda koalitsion Muvaqqat
hukumat va Turkiston Komiteti tarkibiga kirgan eserlar va mensheviklardan iborat
edi. Mahalliy aholi va ularning yo'lboshchilarining Oktyabr to'ntarishiga
munosabatini keyinchalik Turkiston ASSR Markaziy Ijroiya Qo'mitasi raisi

A.Rahimboyev o'lka sovetlari IX syezdi (1920-yil sentyabr) da qilgan ma'ruzasida
quyidagicha ta'kidlagan edi: "Musulmon aholisi har qanday yangi tartiblardan
cho'chir edi. Sotsialistik revolyutsiya prinsiplari unga begona edi, bu prinsiplar
aholining yevropalik qismi tomonidan shubhali tarzda qabul qilingan edi".
Turkistondagi kommunistik tashkilotlar tarixining tadqiqotchisi I.Solsning e'tirofi
ham bu hodisani tasdiqlaydi: "Turkistonda Fevral va Oktyabr inqiloblari Piter va
Moskvadagi revolyutsiyalarning aks-sadosi sifatida paydo bo'ldi. O'lkada sovet
hokimiyati podsho va Kerenskiy hukumati mag'lubiyatidan so'ng o'z-o'zidan
vujudga keldi. Bu hokimiyat avvalgi mustamlakachilik tuzumining tayanchi bo'lgan
yevropalik aholi qo'lida o'yinchoq bo'lib qoldi. Bu ko'z yumib bo'lmaydigan haqiqat
edi... 1918-yil davomida Turkistonda partiya tashkilotlari tashkil topdi va ular o'zini
sovet davlatining asoschilari qilib ko'rsata boshlashdi. Bu tashkilotlar safida
mahalliy millat vakillari—qirg'iz, o'zbek, turkmanlar bo'lmagan. Bunday
19

Orda, Boshqirdiston Muxtoriyati va b) tashkil topdi. Bundan tashqari, RSFSR
tarkibida turli avtonom sovet respublikalari (Turkiston ASSR, Qirg'iziston ASSR,
Qozog'iston ASSR) va b.) bor edi. Shuningdek, Rossiya imperiyasi va keyinchalik
sovet Rossiyasining bevosita hududiy tarkibiga kirmagan bo'lsa ham, uning ta'siri
va nazoratida mavjud bo'lib turgan Turkiston mintaqasidagi milliy davlatlar
(Buxoro amirligi, Xiva xonligi; 1920-yilda ularning o'rnida tashkil qilingan
Xorazm Xalq Sovet Respublikasi, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi mavjudligi bu
davrdagi real hodisa edi. Yuqorida nomlari tilga olingan davlatlar va respublikalar
bilan sovet Rossiyasi o'rtasidagi munosabatlar murakkab xarakterda bo'lgan. Sovet
hukumatining dastlab e'lon qilgan rasmiy hujjatlaridan biri — ”Rossiya xalqlari
huquqlari Deklaratsiyasi” (1917-yil 2-noyabrda qabul qilingan) yangi tashkil
qilingan sovet Rossiyasi Xalq Komissarlari Soveti o'z faoliyatida ”Rossiya
xalqlarining o'z taqdirlarini o'zlari erkinlik bilan belgilashlari, hattoki, ajralib
chiqish va mustaqil davlat tuzish huquqini” asos qilib olganliklari tantanavor
ravishda e'lon qilingan bo'lsa-da, aslini olganda, bolsheviklar Polsha va
Finlyandiyadan boshqa xalqlar (Ukraina, Kavkaz, Turkiston, Boltiqbo'yi va b.)ga
mustaqillik berishni xohlamaganlar. Tadqiqotchi O.Chistyakov to'g'ri
ta'kidlaganidek, RSFSR bilan boshqa sovet respublikalari o'rtasida bir tomondan
”mustaqil” aloqalar mavjud bo'lsa, ikkinchi tomondan ular sovet Rossiyasi izmi
bilan ish ko'rgan. Chunki bu respublikalarning vakillari Butunrossiya Sovetlari
syezdlarida ishtirok etgan, RSFSR qonunchiligi bu respublikalar hududlarida u
yoki bu darajada kuchga ega bo'lgan. Bu respublikalardagi hukmron siyosiy partiya
— kommunistik partiya Rossiya Kommunistik partiyasi-RKP (b) Markaziy
Komitetiga bo'ysungan. Bu respublikalarning armiyasi yagona qizil armiya
tarkibiga, byudjeti RSFSR byudjeti hisobiga kirgan.
Rossiyaning hududi va aholisi (100 mln.kishidan ko'p) qizil armiya (5.5 mln.
kishi) ning miqdorini bu ”mustaqil” yoki avtonom sovet respublikalarining haqiqiy
holati va kuchi bilan solishtirish qiyin. Sovet federatsiyasining asosiy qoidalari
1918-yil 10-18yanvarda bo'lgan Butunrossiya Sovetlarining uchinchi syezdida
yana bir marta e'lon qilindi. Ezilgan va ekspluatatsiya qilingan mehnatkashlar
29

Turkiston assr haqida

Купить