• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 140.9KB
Покупки 6
Дата загрузки 07 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Turkiston general-gubernatorligi

general-gubernator qilib fon Kaufman tayinlanadi. YAngi tashkil etilgan ushbu ma’muriy birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini o‘z ichiga olgan edi. Arxiv manbalarining ma’lumot berishicha, chor hukumatining 1867 yilgi manifestiga ko‘ra, Kaufmanga “o‘lkani boshqarish uchun kerakli va zarur deb hisoblangan barcha tadbirlarni mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda amalga oshirish huquqi berilib, siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal qilish, qo‘shni mamlakatlarga ularning Rossiya bilan o‘zaro aloqalariga tegishli muzokaralar olib borish va bitimlar imzolash, o‘zaro kelishuvga erishish va qarorlar qabul qilish uchun ishonchli vakillarni jo‘natishda cheklanmagan vakolatlar berildi”. 1867 yilgi “Nizom” loyihasida Turkiston o‘lkasining Rossiya harbiy vazirligi tarkibida bo‘lishi, o‘lka harbiy hokimiyat orqali boshqarilishi, general-gubernator o‘lkada joylashgan qo‘shinga qo‘mondonlik qilishi, boshqaruvning quyi bo‘g‘iniga erlik aholi vakillari saylov orqali saylanishi, o‘lka boshqaruvini Rossiya imperiyasidagi mavjud boshqaruv tizimiga yaqinlashtirib, keyinchalik o‘lkani imperiyaning ajralmas bir qismiga aylantirish, o‘lkaning ma’muriy – hududiy bo‘linishida esa imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va strategik maqsadlaridan kelib chiqib ish tutilishi ko‘rsatib o‘tilgan. Tadqiqotchilarning (S.Tillaboev) ta’kidlashicha, Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida o‘z hukmronligini saqlab qolish va uni mustahkamlashni birinchi darajali vazifa hisoblangani uchun ham boshqaruv sohasida dastlab katta o‘zgarishlarni amalga oshirmagan. YUqori organlar nazoratida bo‘lgan quyi boshqaruv organlari, soliq tizimi saqlab qolingan. Quyi boshqaruvning dastlab saqlanib qolinishiga asosiy sabab mahalliy aholining ichki hayotiga dastlabki davrda keskin aralashish va aholining turmush tarziga katta o‘zgarishlar kiritish salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Undan tashqari, yangi bosib olingan erlarda hali qarshilik va norozilik harakatlari davom etayotganligi, boshqaruv tizimida faoliyat olib borayotgan o‘z odamlari bo‘lmaganligi, mahalliy sharoitni to‘liq bilmaslik kabilar ham an’anaviy boshqaruv tizimini ma’lum muddat saqlab qolishga majbur qilgan. 1868 yilda 18 CHernyaev bu mag‘lubiyat oqibatlaridan cho‘chib, barcha kuchlarini Oqbuloqda jamladi. Turkiston va CHimkent rus qo‘shinlari tomonidan egallangandan so‘ng Qo‘qon xonligining muhim strategik shahri Toshkentni egallashga kirishiladi. SHu maqsad yo‘lida 1864 yil 27 sentyabrda general CHernyaev CHimkentdan yo‘lga chiqdi. 1864 yilning 1 oktyabrida u katta harbiy qo‘shinlari bilan birga Toshkentning sharqidagi Darvishak qopqa degan joyga etib keladi. 2 oktyabrda ertalabdan dastlabki hujum boshlandi. Toshkent mudofaachilarining mardona harakati tufayli CHernyaev qattiq mag‘lubiyatga uchradi, 72 zobit va askarni yo‘qotdi. CHimkentga qaytishga majbur bo‘ldi. 1865 yildan Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishining ikkinchi bosqichi boshlandi. SHu yilning 28 aprelida CHernyaev CHirchiq yonidagi Niyozbek qal’asini jang bilan egalladi. Toshkentlik bir xoinning (Abdurahmonbek SHodmon o‘g‘li) maslahatiga ko‘ra CHernyaev Kaykovus arig‘i (Bo‘zsuv kanali) to‘g‘onini buzib, uni Chirchiq daryosiga burib yuboradi. Natijada toshkentliklar suvsiz qolib, og‘ir ahvolga tushadilar. SHunga qaramay, aholi mudofaani mustahkamlashga kuch – g‘ayratini ayamaydi. Ko‘p o‘tmay rus qo‘shinlari Toshkentga yaqinlashganligi haqida xabar topgan Alimqul qo‘shin bilan Qo‘qondan chiqib, 1865 yil 7 mayda ertalab Toshkentga etib kelishdi 1 . SHu kuni Alimqul va xon qarorgohi Afrosiyob tepaligida joylashdi. SHu kuni Mingo‘rik mavzesida shahar himoyachilari ishtirokida katta mashvarat o‘tkazilib, g‘azavot e’lon qilindi. 8 mayda Salor kanali bilan Darxon arig‘i oralig‘i (hozirgi Pushkin ko‘chasi)da Alimqul qo‘shinlari va shahar himoyachilari bilan rus qo‘shinlari o‘rtasida qattiq jang bo‘ldi. Rus qo‘shinlari engilib, SHo‘rtepaga chekindi. 1865 yil 9 mayda Alimqul qo‘mondonligidagi qo‘qonlik askarlar va shahar himoyachilari SHo‘rtepadagi rus qo‘shinlariga qarshi hujumga o‘tdi. Nihoyatda qattiq jang bo‘lib, Alimqul og‘ir yaralandi va o‘sha kuni vafot etdi. 1865 yil 10 mayda u Toshkentdagi SHayxontohur qabristoniga dafn etildi. Alimqulning halok bo‘lishi bilan Toshkentliklar orasida sarosima boshlandi. General CHernyaev 14 iyunda 1 Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002., - B . 29 12 punktlari fuqarolariga ham shunday huquqlar berilishi mumkinligi aytildi. Turkiston o‘lkasida er-suv inshootlari qurilishi masalalari Adliya vazirligi tomonidan, ayniqsa, qattiq tanqid qilindi. 1873 yil loyihasiga muvofiq amlok erlarini ularda amalda ishlagan dehqonlarga berish va ushbu tartibni keyinchalik vaqf va mulk er egaligiga ham joriy qilish rejalashtirilgan edi. Adliya vazirligi “bunday qurilishning asosiy negizlari Rossiyada amalga oshirilgan va amalga oshirilayotgan butun er-suv islohotining umumiy xarakteriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xilof” ekanligini loyihaning 204-moddasi er egasiga o‘z erida etishtirilgan hamma narsaga va uning chegarasida joylashgan suvga egalik qilish huquqini beruvchi mulk huquq to‘g‘risidagi asosiy qonunlardan biriga xilofligini; loyihada ko‘rsatilgan “davlatning sug‘orish kanallari, soylar va daryolardagi suvdan foydalanishni mavjud urf-odatlarga ko‘ra amalga oshirish sharti bilan egalik qilish huquqi mutlaqo soxta” ekanligini qayd etadi. Vazirlik aholiga suvdan “general-gubernator tomonidan tasdiqlangan qoidalarga ko‘ra emas, mavjud urf-odatlarga ko‘ra foydalanish huquqi”ni berishni taklif qiladi va “aks holda bu huquq xech qanday amaliy ahamiyatga ega bo‘lmasligi”ni uqtirib o‘tadi. “Hozirgi paytda mulk huquqiga ega bo‘lgan” erlarni rejada ko‘rsatilgani kabi “foydalanish huquqi bilan berilgan davlat erlari”ga aylantirish, Ichki ishlar vazirligining fikricha, yo loyihaning ushbu bo‘limi Rossiyaning o‘zidagi er-suv kurilishi asoslariga muvofiq holatga keltirilishi, yoki umuman “imperiya tub qonunlarining o‘zgartirilishi”ga olib kelardi. Hukmron doiralarning jiddiy tanqid va ogoxlantirishlariga qaramay, Kaufman, o‘ziga berilgan “o‘lka ustidan boshqaruvni mahalliy sharoitga muvofiq o‘zgartirish” huquqidan foydalanib, er-suv masalasi bo‘yicha qator tadbirlarni amalga oshirdi. Jumladan, uning farmoyishlariga muvofiq mulk erlari g‘azna hisobiga qisman tortib olindi va mulkdorlarning imtiyozlari bekor qilindi, ularning erlari amlok erlari qatori soliqqa tortildi, er-suv bilan bog‘liq nizolar bo‘lgan takdirda nizo chikdan paytdagi “erga egalik holati”ni hisobga olish zarurligi ko‘rsatildi hamda murakkab ishlarni xalq sudlarida hal qilishda ushbu omil hal qiluvchi rol o‘ynashi uqtirildi va xk. Vaqf er egaligi tizimi 23 siyosatlarida o`z oldilariga bosh maqsad qilib ruslashtirish siyosatini qo`ydilar. Bu boradagi eng muhim va boshlang`ich qadam Rossiya hududlaridagi xalqlarni Turkiston yerlariga ko`chirishdan iborat bo`ladi. Chorizmning ko`chirish siyosatining mohiyatiga shundan iborat ediki ko`chirma xo`jaliklar uchun yer fondi mahalliy xalqning yerga bo`lgan xuquqlarini o`taketgan darajada buzish yo`li bilan tuzilgan Rossiyadan dehqonlarni u yerga ko`chirish esa, chekka o`lkalarni ruslashtirish maqsadini ko`zlab millatchilik tamoyili asosida amalga oshirilgan. 1869 yildayoq Yettisuvdagi dehqonlar manzilgohlari to`g`risidagi qoidalar ishlab chiqilgan bo`lib, bu qoidalar ruslarning turkistonlilar yurtiga ko`plab ko`chib kelishlari uchun qulay sharoitlar yaratib berardi. 1868-1882 yillarda Yettisuvda har birida 250 aholi bo`lgan 29 rus qishlog`i tuziladi. Shu davrda Sirdaryo viloyatida bunday qishloqlar 19 ta bo`lib 1300 aholini o`z qamroviga olardi. Xususan 1891 yildagi Russiyada ro`y bergan ochlikdan so`ng O’rta Osiyoga bamisoli vabodek yopirilib kelayotgan rus oilalari oqimi kuchaydi. 1906 yilda o`lkaning besh viloyatida 451 ming tanob yerga ega bo`lgan 136 rus posyolkalari paydo bo`ladi. Har bir xo`jalikning tomorqasi 34,5 tanobdan iborat edi. Turkistondagi eng yaxshi yerlarga egalik qilgan bunday rus xonadonlari 1916 yilga kelganda 2.659 ming desyatina yerni o`ziniki qilib olgan 336 ming oiladan iborat edi. Bu o`lka umumiy aholisining 4,5 foizini tashkil etardi. Bundan tashqari 14 million desyatina yer bevosita davlat hazinasi ixtiyoriga olinadi. 190 ming desyatina yerni esa rus plantatorlari va pomeshchiklari o`zlariniki qilib oldilar. Eng katta yer egasi bo`lgan podsho Nikolay II ning birgina Murg`ob vohasidagi yerlari 104 desyatinaga teng edi. 1886 yilda Chor hukumati yer islohoti o`tkazadi. Mustamlakachilik harakteridagi bu yer islohoti natijasida barcha serunum va sug`oriladigan yerlar boylar va zamindorlar qo`liga o`tib ketadi, kambag`al dehqon xo`jaliklari yanada qashshoqlashdi va xonavayron bo`ladi.1889-1893 yillarda bunday xonavayron bo`lgan dehqonlar o`z bisotlaridagi 15.588 desyatina yerni sotib yuborqadilar. AQSHdan paxta olishdan deyarli mahrum bo`lgan Russiya hukumati bu qimmatli 26 izmida bo‘lgan. Turkistonda sud hokimiyati ikki xil - imperiya sudlari va halq sudlaridan iborat bo‘lgan. Imperiya sudlari imperiya qonunlari asosida faoliyat yuritgan bo‘lsa, halq sudlari shariat qonun-qoidalari asosida faoliyat yuritgan. Sudlar, tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy sudlar qurultoylari va harbiy sudlardan iborat bo‘lgan. Davlatga qarshi jinoyatlar va boshqa turdagi siyosiy jinoyatlar, davlat mulkini o‘g‘irlash va talon-taroj etish va boshqa shu kabi jinoyatlar imperiya sudlari tomonidan ko‘rib chiqilgan. Muhim va og‘ir hisoblangan jinoiy ishlar esa harbiy sudlar tomonidan ko‘rilgan. siyosiy bo‘lmagan va asosan mahalliy aholi tomonidan sodir etilgan mayda jinoyatlar shariat qozilari tomonidan ko‘rib chiqilgan, biroq ular rus millatiga va evropaliklarga mansub shaxslarning jinoiy ishlarini ko‘rishga huquqsiz bo‘lganlar. 1886 yilda qabul qilingan «Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom» ga ko‘ra, sudlar faoliyatiga bir oz o‘zgartirishlar kiritildi va tuman sudlari bekor qilindi. Viloyat prokurori va unga yordamchi muovin, sud tergovchisi lavozimlari joriy etildi. 1893 yil 2 iyunda Rossiya imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud sohasidagi islohotlar tizimi tasdiqlandi. Unga ko‘ra, Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda esa bittadan okrug sudlari ta’sis etildi. 1899 yil 14 mayda ochilgan Toshkent sud palatasi barcha sudlar ustidan nazorat ishlarini ham olib borardi 1 . Mahalliy sudlar esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, siyosiy tusga bo‘lmagan barcha fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish huquqiga ega edi. SHaharlar hamma tarixiy davrlarda bo‘lganidek, XIX asr ikkinchi yarmida ham siyosiy harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifalarini bajarganlar. Turkiston general gubernatorligiga qarashli Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Marg‘ilon, Andijon, Namangan, Ashxobod yirik shaharlardan sanalsa, mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan CHimkent, Turkiston, Xo‘jand, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlar ham o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lgan shaharlardan hisoblangan. Bosqinchilarning O‘rta Osiyoni mustamlakaga aylantirishi barobarida Kazalinsk, Petro-Aleksandrovsk, Skobelev, CHernyaevka 1 Rasulov. A, Isoqboyev. A – Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi., N.: 2012 ., -B. 55. 31 idorasi edi. U juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Politsiya ma’muriyati mustamlakachilik qonun – qoidalariga amal etishni nazorat qilar, mahalliy xalqning istalgan shubhali shaxsni istalgan paytda hibsga olar edi. Amaliy hayotda esa politsiyaning o‘zi inson huquqlarini qo‘pol ravishda buzardi. Podsho hukumati politsiyaga suyangan holda Turkiston o‘lkasi idorasini eng quyi bo‘g‘inidan oliy bug‘inigacha o‘z qo‘lida tutgan. General – gubernatorning o‘zi bosh mirshab vazifasini o‘tagan. Hokimi mutlaq general – gubernator o‘lkadagi istagan odamini, xoh o‘zbek xoh rus bo‘lishidan qat’i nazar, imperiyaning chekkalariga 5 yil muddatga surgun qilishi huquqi qonunan mustahkamlangan edi. U harbiy bo‘lmagan fuqarolar ustidan harbiy sudlar hukmini tasdiqlashdek ichki ishlar vaziri vakolatlarini ham o‘z qo‘lida jamlangan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari, tumanboshilar, qasaba pristavlari ham politsiya generallari va zobitlari vakolatlariga ega bo‘lganlar. Bundan tashqari, o‘lkada ichki ishlar vazirligining idoralari, uning vakillari ham shunga muvofiq ish ko‘rishgan. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilib, ularning huquqlari ham tumanboshilar huquqlari bilan tenglashtiriladi. Toshkentda yangi va eski shahar politsmeysterlari ish olib borgan. Ularga politsiya pristavlari bo‘ysungan. Mahalliy ma’muriyat – volost boshqaruvchilari va oqsoqollar ham quyi mirshablik zobitlari vakolotlariga ega bo‘lib, ularga yollangan mirshablar xizmat qilgan. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy bo‘g‘ini sud organlari hisoblangan. 1867 – 1886 yillar mobaynida o‘lkada umumsaltanat rus sudlari va xalq sudlari, ya’ni shariat asosida ish ko‘ruvchi qozi sudlari faoliyat ko‘rsatar edi. 33 o‘zgarishlar kiritdi. Umuman olganda, Turkiston o‘lkasida Rossiya imperiyasi hukmronlik qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to‘ldirilib, o‘zgartirilib turildi. CHunki podsho Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni Rossiya imperiyasining markazlashgan boshqaruv tizimiga kiritib, uni rus burjuaziyasi va dvoryan-pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. Turkiston general- gubernatorligini boshqarish bo‘yicha dasturiy hujjatlar ishlab chiqishda “harbiy vaziyat” omili hal qiluvchi bo‘lgan. Bunday hujjatlar chorizmning O‘rta Osiyo xonliklarining yangidan-yangi hududlarini bosib olishi munosabati bilan vujudga kelgan va aynan shuning uchun ham doimo “muvaqqat” yoki “vaqtinchalik” xarakterga ega bo‘lgan. Misol uchun, “Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom” (1867 y) “tajriba tariqasida” uch yil muddatga joriy qilingan bo‘lib, 20 yil davomida amal qilgan. “Zarafshon okrugini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari” (1868 y), “Amudaryo bo‘limini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari” (1874 y) va “Farg‘ona viloyatini boshqarish bo‘yicha vaqtinchalik Nizom” (1876 y) to‘g‘risida ham shunday deyish mumkin (N.Abduraximova). 20 2.1 Mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi. Chorizmning ko‘chirish siyosati XIX asrning 60-80-yillari o‘rtalarida yuzaga kelgan Turkistonni mustamlaka sifatida ekspluatatsiya qilishning shakl va usullari to‘g‘risidagi qarama-qarshi tasavvurlar o‘lka ma’muriyatining siyosatiga, eng avvalo, u tayyorlagan Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi yangi qonun loyihasiga ta’sir qildi. Rossiya byurokratik apparatining tarkibiy qismi hisoblangan K.P.Kaufman boshchiligidagi “harbiy xalq” boshqaruvi bu loyihadagi oliy feodal-monarxik tabaqalarning manfaatlarini jon-dildan qo‘llab-quvvatlar edi 1 . Boshqa tomondan, kundalik amaliyot mustamlaka hokimiyatini ekspluatatsiya qutilishning noiqtisodiy usullari Turkistonning chor g‘aznasiga daromad berishi darajasining jadal o‘sishiga olib kelmasligiga ishontirdi. SHu bois, ular o‘z loyihalarida islohotlarni sekin-asta va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish yulidan borishni taklif qildilar. Bu islohotlar er-suv munosabatlarini, aholiga soliq solish tizimini qayta ko‘rish, sanoat va temir yo‘l qurilishiga davlat mablag‘ini jalb qilish va shu kabilarni nazarda tutardi. Umuman olganda, mahalliy ma’murlar dasturi chor xukumatining XIX asr oxiridagi Rossiyaning markaziy mintaqalarini jadal sur’atlarda sanoatlashtirish va ixtisoslashtirishga qaratilgan umumiy yo‘lidan chetga chiqardi 2 . Biroq, ijtimoiy-iqtisodiy o‘ziga xosliklar va harbiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib tayyorlangan bu dastur katta sarf-xarajatlarni talab qilardi. Rossiyaning iqtisodiy ahvoli va moliyaviy imkoniyatlari mustamlaka ma’muriyatining byudjetini qat’iy chegaraga soldiki, buning natijasida, olib borilayotgan siyosat 1 Тиллабоев С- Россия имперясининг Туркистонда маъмурий / ҳудудий бошқарув соҳасидаги сиёсатининг баъзи хусусиятлари // Ўзбекистон тарихи – 22250 №50 – B . 258. 2 Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. - Т.: 2002. – B . 173 21 1875 yildan 1890 yilgacha Turkistonga 1300 ta oila ko‘chirilib, 19 ta rus qishlog‘i paydo bo‘lgan bo‘lsa, 1891-1892 yillar Rossiyada ocharchilik kuchaygan vaqtda bu qishloqlarning soni 25 taga etdi. X1X asrning oxirlarida o‘lkada 116 ta rus posyolkalari qurilib, ularda 70.745 kishi yashagan bo‘lsa, XX asr boshlariga kelib, Turkistondagi rus aholisining soni 197.420 kishiga etgan. Turkiston o‘lkasida rusiyzabon aholiga juda ko‘plab imtiyozlar berilgan bo‘lib, bunday imtiyozlar mahalliy aholiga tegishli bo‘lmagan. Rus mustamlakachilik tartiblari, idora uslubi va ruslashtirish siyosatidan norozilik quyi ma’muriyat saylovlarida ochiqdan – ochiq siyosiy chiqishlar shaklida namoyon bo‘ldi. Mustamlaka sharoitidagi milliy va sinfiy tengsizlik hamda rus ishchilarining imtiyozlari va ularning mahalliy ishchilardan keskin farqlanuvchi hukmron mavqei, chorizmning ruslashtirish siyosati, ko‘chirib keltirilgan rus aholisiga mahalliy aholi erlarining bo‘lib berilishi milliy – ozodlik harakatlariga sabab bo‘lgan edi. 28 Xulosa Xulosa qilib, aytish mumkinki, chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri O‘rta Osiyo davlatlarining hayoti, siyosati, iqtisodiyoti, ijtimoiy tuzumi va davlatchiligidagi muayyan o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir: 1. CHor Rossiyasining harbiy istilosi oqibatida Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari zabt etildi. 2. Hokimiyatning mustamlakachilikka asoslangan tuzilmasini o‘rnatilishi oqibatida Qo‘qon xonligi butunlay tugatildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi yarim mustamlakaga aylandi. 3. CHorizmning iqtisodiy va siyosiy hukmronligini mustaqkam- lashga xizmat qiladigan qonunchilik tashkilotlari paydo bo‘lib, Rossiya savdo, sanoat va moliya kapitali hukmronligi o‘rnatildi. 4. O‘rta Osiyo va Rossiya o‘rtasidagi mahsulot ayirboshlashni kengaytirish, mustamlakachilik munosabatlarini mustaqkamlash hamda mintaqaning iqtisodiy tuzilmasida aniq o‘zgarishlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan yangi iqtisodiy sharoitlarning yaratilishi oqibatida o‘lka Rossiyaning arzon xom ashyo bazasiga aylantirildi. 5. Mintaqa xalqlarining milliy-ma’naviy manfaatlari hamda qadriyatlari poymol etildi, ularning eng oddiy xaq-xuquqlariga men simaslik kayfiyati bilan qaralib, ular ommaviy ravishda asoratga solindi. Xullas o‘lkadagi milliy davlatchilik an’analari poymol etilib, ruslarning mustamlakachilik boshqaruv tartibi o‘rtaildi. Boshqaruv tizimi to‘laligicha harbiy izga solindi. Bunda 35 qattiq janglardan so‘ng shaharga yorib kiradi 1 . 1865 yil 17 iyunda qarshilik ko‘rsatishning foydasizligini hisobga olgach shahar himoyachilari shaharni topshirish uchun muzokaralarni boshlaydi. SHu tariqa Toshkent shahri egallandi. Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda 1865 yil 12 fevralda Orenburg general – gubernatorligiga bo‘ysunuvchi Turkiston viloyatini tuzgan. Turkiston viloyati harbiy gubernatori etib M.G. CHernyaev tayinlandi. 1866 yil yanvar oyining oxirida Chernyaev Jizzaxga yurish boshlaydi. Ammo 8-9 ming kishilik shahar himoyalashilarining ko`rsatgan qarshiligi tufayli u orqaga chekinishga majbur bo`ladi. 1866 yil mart oyida Chernyaev Peterburgga chaqirib olinadi, uning o`rniga genyeral Romanovskiy yuboriladi. Toshkentga yordam uchun yuborilgan Buxoro amirining 100 ming kishilik ko`shini bilan genyeral Romanovskiy qo`mondonligidagi Chor Rossiyasi qo`shinlari o`rtasida 8 mayda Erjarda bo`lgan jangda rus qo`shinlari g`alaba qozonadi. 24 mayda rus askarlari Xo`jandda ham g`alabaga erishadilar. Avgust oyida Romanovskiy Toshkent, Xo`jand va Chirchiqorti o`lkasini Rossiyaga qo`shib olish to`g`risida ko`rsatma beradi. Buxoro amiri bilan muzokaralarda kelisha olmagach, Romanovskiy 2 oktyabrda Buxoro amirligiga qarashli O`ratepa qal`asini, 18 oktabrda esa Jizzaxni bosib oladi. Jizzax uchun jang g`oyatda dahshatli bo`lgan. Tarixchi olim Hamid Ziyoevning yozishicha bu jang davomida “...to`kilgan odam qoni bamisoli ariq suviga o`xshab oqqan”. Romanovskiy 1866 yil 19 oktyabrda Harbiy vazirga yozgan telegrammasida Buxoro amirining Sirdaryo vodiysidagi so`nggi tayanchi, besh kunlik qamaldan so`ng 18 oktyabr soat 12 da zarb bilan egallandi. Himoyachilardan oz qismi qutilib qoladi, holos. Ko`plari halok bo`ladi yoki asir olinadi. “26 bayroq, 53 qurol va juda ko`p boyliklar qo`lga tushiriladi. Bizning yo`qotishimiz, xudoning irodasi bilan 100 kichidan kamroq bo`ldi, shu jumladan to`rt ofityer yaralandi”. General Romanovskiy Jizzax uchun bo`lgan jangda kamida 6 ming kishi o`ldirilganligi va 2 ming kishining asir olinganligini yozgan edi. Qizig`i shundaki, Buxoro amiri rus qo`shinlariga qarshi 1 Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураши. - Т.: Шарқ. 1998., - B . 37 13 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida va tub islohotlarni amalga oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga xoslikni yaxlit tarzda anglab etgan, erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda ortmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlab o‘tganidek, «Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi» 1 . Istiqlol yillarida O’zbekiston asrlarga teng yo’lni bosib o’tganligi, iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotda yangi cho’qqilarni zabt etganligi dunyo hamjamiyati tomonidan e’tirof etilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoevning tashabbusi bilan mamlakatimizning ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy hayotida juda katta o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu hol O’zbekiston sabot bilan tub islohotlar va yangilanish yo’lidan ildam borayotganligidan darak beradi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli farmoni qabul qilindi 2 . Farmonning 1-ilovasiga asosan 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilib hayotga samarali tadbiq etilishi ta’lim sohasidagi davlat siyosatini yangi bosqichiga asos bo’ldi. Bugungi kunda tarix faniga qo`yilayotgan talablar o`tmishni sinchiklab o`rganish, ularni hal etishga bo`lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib, 1 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. —Т.: Ўзбекистон. 1997. — Б. 140. 2 Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni 2 islohotlar o‘tkazilishini talab qildi, ularni keyinga surish “davlat g‘aznasiga jiddiy zarar etkazibgina qolmay”, Rossiyaning Turkistondagi siyosiy mavqeiga ham putur etkazishini uqtirdi. Kaufman uz opponentlariga javoban, jumladan, shunday deb yozadi: “Agar biz o‘lkani bundan keyin ham shunday boshqaradigan bo‘lsak, uning aholisi bizni o‘z xukmdori deb hisoblamay qo‘yadi, balki haqli ravishda ixtiyoriga har ehtimolga qarshi katta harbiy kuch berib qo‘yilgan politsiya agentlari deb hisoblay boshlaydi. Biz ularni tartibning qattiq shakllariga rioya kilishga o‘rgatib qo‘yamiz, ammo uning hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsata olmaymiz. Bunday harakatlar xiyla ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkin”. 1880-yillar o‘rtalariga kelib ma’muriy o‘zboshimchalikka asoslangan “harbiy-xalq” boshqaruvi tizimi Rossiya savdo-sanoat doiralari va mahalliy tadbirkorlarning manfaatlari bilan bog‘liq yangicha munosabatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgani ochiq-oydin ko‘zga tashlanib qoldi. Bu hukmron doiralarning mustamlaka ma’muriyati yo‘liga nisbatan bildirgan, hatto bir qadar tahdidli tanqidiy fikrlari chindan ham “do‘stona” bo‘lganligidan dalolat berardi. Mazkur doiralar Kaufmanga tanqidga uchragan loyihalarni eng katta va aholi zich joylashgan, 1873 yil loyihasiga muvofiq boshqarilgan Farg‘ona viloyatida “sinovdan o‘tkazish”ga monelik qilmadi 1 . CHor ma’muriy tizimining ikkala - markaziy va mintaqaviy —tarmog‘i ham o‘zini xuddi Turkiston xalklarining manfaatlari va ehtiyojlari haqiida qayg‘urayotgandek qilib ko‘rsatar, amalda esa chorizm uchun muhim bo‘lgan bitta vazifa - o‘lkani mustamlakaga aylantirishni tezlatish va mustamlaka tuzumini mustahkamlash vazifasini bajarardi. Rossiya imperiyasining Turkistondagi agrar siyosatidan ko`zlangan bosh maqsad va asosiy yo`nalishlarini Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri A.V.Krivoshein shunday ifodalagan; «Bu O’rta Osiyo masalasida uch lavha mavjud. Agar birinchisiga yarqirab turgan yozuv «Paxta» bo`lsa, ikkinchisida «Sug`orish» va nihoyat, uchinchisida soyalanib turgan bo`lsa ham aslida hammasidan muhimi «ruslarni keltirib o`rnashtirish» yozuvi turibdi». Chor ma`murlari Turkiston o`lkasida olib borgan mustamlakachilik 1 Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002., - B . 44 25 1867 yildan tashkil topgan Turkiston genaral gubernatorligi muhim rol o‘ynadi. SHuningdek, Turkistonda mustamlakachilik boshqaruv tizimi va idora etish usullari Rossiya hukumatining Turkiston uchun 1865 – 1916 yillar davomida ishlab chiqqan va amalga tatbiq etilgan o‘nta qonun loyihasi (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916)da o‘z aksini topganligi, ushbu qonun loyihalari birinchi navbatda Rossiya manfaatlarini har tomonlama himoya qilishi, Turkistonni rus burjuaziyasi va dvoryan – pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. O‘lka idorasi markaziy, viloyat, tuman, uchastka, qishloq va shahar boshqaruvi shaklida tashkil topgan edi. 36 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . — Т .: Ўзбекистон . 1997. 2. Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni 3. Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002. 4. Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураши. - Т.: Шарқ. 1998. 5. Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. - Т.: 2002. 6. Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. - Т.: Янги аср авлоди, 2012. 7. Тиллабоев С.Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. Тошкент. Фан. 2008. 8. Иргашев Ф.Р., Абдурахимова Н.А. Мустамлакачилик сиёсати ва Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи. – Тошкент, Академия. 2005. 9. Шамсутдинов Р., Каримов Ш., Убайдуллаев Ў. Ватан тарихи (ХVI-ХХ аср бошлари). К.2. - Т.: Шарқ, 2003 10. Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. – T.: “IQTISODMOLIYA”, 2006. 11. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (XVI – XX asr boshlari); K.2 / Mas’ul muharrirlar: O’. Mavlonov, Q. Usmonov. – T.: Sharq, 2010. 12. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. - Т.: Шарқ, 2000. 13. Ўзбекистон тарихи / Р. Муртазаева умумий таҳрири остида. - Т.: Янги аср авлоди, 2003. 14. O`zbekiston tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.; ma`sul muharrir S. Inoyatov. – T.: “Sharq”, 2013 37 Turkistonni bosib olishi to‘rt bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich – 1847 yildan boshlanib 1865 yilga qadar davom etadi. Bu bosqichda Qo‘qon xonligiga qarashli hududlar bosib olinadi. Ikkinchi bosqich – 1865 yildan boshlanib 1868 yilga qadar davom etadi. Bu davrda Toshkent va Buxoro amirligi hududlari bosib olinadi. Uchinchi bosqich – 1873 – 1879 yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda Xiva va Qo‘qon xonligi hududlari chor qo‘shinlari tomonidan zabt etiladi. To‘rtinchi bosqich – 1880 – 1885 yillar bu davrda hozirgi Turkmaniston erlari bosib olinadi. Rossiya davlatining Turkiston erlarini bosib olishining birinchi bosqichida, ya’ni 1847 yili Sirdaryo etagi bosib olinib, Raim qal’asi rus qo‘shinlari tomonidan egallandi va bu erda 1848 yil Kazalinsk harbiy istehkomi qurilgan. Orenburgda «Nikolay» va «Konstantin» degan kemalar qurilib, ular bo‘lak – bo‘lak holda keltirilib Orol dengiziga tushiriladi. Bu davrda Oq machit (Qizil O‘rda), Turkiston, CHimkent, Avliyoota, Pishpek To‘qmoq va boshqa shaharlarda Qo‘qon xonligining harbiy istehkomlari mavjud edi. 1852 yilda rus qo‘shinlari Oq machitga hujum qiladilar, lekin uni qo‘lga kirita olmaydilar. 1853 yilda general V.A. Perovskiy boshchiligida ikki ming askardan ortiq qo‘shin Oq machitga ikkinchi marta hujum uyushtiradi. 22 kunlik qurshov va jangdan so‘ng 1853 yil iyulda rus askarlari istehkomni egallaganlar. Qal’a himoyachilaridan 74 kishi tirik qolgan holos. Rossiya qo‘shinlaridan bor yo‘g‘i 25 kishi halok bo‘lgan va 46 kishi yarador qilingan. Istehkomga «Perovskiy forti» nomi berilgan. Oq machitdagi mag‘lubiyat Qo‘qon xonligini qattiq tashvishlantirdi. Tezlik bilan Toshkentda kuch to‘planib hokim Sabdalxo‘ja boshchiligida 8 ming askarlik qo‘shin va ko‘ngillilar Oq machitni qaytarib olish uchun yo‘lga chiqadi. Lekin ikki o‘rtadagi jangda ular engiladilar. Vatan himoyachilaridan 192 kishi halok bo‘ladi. Qo‘qon xonligi qo‘shinlari yaradorlarni 92 tuyaga ortib orqaga chekinishga majbur bo‘ladilar. 1853 yilning dekabr oyida YOqubbek boshchiligidagi 13 ming kishilik qo‘shin Oq machitga kelib yana dushman bilan to‘qnashdi. YUrt himoyachilaridan bu jangda mingga yaqin kishi o‘ldirildi va yarador qilindi. Bosqinchilar faqat 55 askarlarini yo‘qotdilar. Bunday ketma – ket mag‘buliyatlar Vatan himoyachilari ruhini 10 I – BOB. XIX asrning 60-yillari - 80-yillarning o‘rtalarida Turkistonda Rossiya mustamlaka tuzumining qaror topishi 1.1 Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi Rossiya podsholari Turkiston erlarini bosib olish borasidagi g‘arazli maqsadlarini hali o‘lkada shayboniylar hukmronlik qilgan davrlardan boshlangan. Xususan, Kavkaz, Volgabo‘yi, Sibir va O‘rta Osiyo ustidan hukmronlik qilish rus podsholarining azaliy va asriy orzusi bo‘lgan. Bu orzuni amalga oshirishni «Grozn ы y» («Dahshatli») laqabi bilan atalgan Ivan IV (1530 – 1584)ning o‘zi boshlab beradi. U 1552 yili Qozon va 1556 yilda Ashtarxon (Astraxan) xonliklarini bosib oladi. Sibirni bosib olish 1581 yildan boshlandi va u ham zabt etilgan. Rus davlati O‘rta Osiyo mintaqasini bosib olishdan oldin, bu erdagi mavjud xonliklar haqida keng ko‘lamda josuslik ma’lumotlarini to‘plashga kirishadi. SHu maqsadda «Moskva savdo kompaniyasi» deb atalgan tashkilotning vakili Antoniy Jenkinson (? – 1611) boshliligidagi elchilarning faoliyatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Jenkinson boshliq elchilar (Rishard va Robert Jonsonlar hamrohlik qilgan) 1558 – 1559 yillarda Buxoroga yuborilib, josuslik ma’lumotlari to‘plangan. Rossiya hukumati XVII asr davomida O‘rta Osiyoga 9 marta elchi yuborgan. Masalan, 1620 – 1622 yillarda Buxoro xoni Imomqulixon huzuriga boyar Ivan Danilovich Xoxlov boshchiligida diplomatik missiya yuborilgan. Ushbu missiyalar asosida Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini o‘rganadi va josuslik ma’lumotlari to‘planadi 1 . Biroq Turkistonni Rossiyaga qaram qilish uchun to‘g‘ridan – to‘g‘ri amaliy ochiq harakat Pyotr I (1672 – 1725) davridan boshlanadi. Harbiy tarixchi K. Abaza «Zavoevanie Turkestana» (SPb, 1902) asarida yozishicha, Pyotr I Hindiston boyliklariga suqulib qarayotgan 1 O ` zbekiston tarixi : o ` quv qo ` llanma / Shamsutdonov R ., Mominov X .; ma ` sul muharrir S . Inoyatov . – T .: “ Sharq ”, 2013. – B . – 334. 5 ulardan bugungi kun uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi. Tarixni o`rganishga bo`lgan munosabatning turli siyosiy tuzumlar ta`sirida o`zgarib turishi bugungi kun tadqiqotchilari oldiga uni xolisona tahlil qilish va ob`ektiv ilmiy xulosalar chiqarish kabi katta va mas`uliyatli vazifa qo`yadi. Bunda eng avvalo ilmiy bilishning asosiy tamoyillari, umumjahon tarix fanining nazariy – kontseptual asoslari, milliy istiqlol mafkurasi falsafasiga asoslanish muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikka erishgan respublikamiz milliy madaniyatining tezkorlik bilan rivojlanishi tabiiy ravishda uning asosiy manbai bo`lmish madaniy merosimizni keng va chuqur hamda ilmiy asosda izchil o`rganishimizni taqozo etadi. Uzoq yillar mobaynida ijtimoiy ong-shuurimizga chor Rossiyasi va kommunistik rejimning O‘rta Osiyodagi favqulodda «sivilizatorlik vazifasi» to‘g‘risidagi, o‘lkaning «qoloq» xalqlari markazning davlat boshqaruvi natijasida go‘yo «zo‘r muvaffaqiyatlar»ga erishganligi haqidagi afsona astoydil targ‘ib etildi. Lekin bunda chor hukumati amalga oshirgan iqtisodiy siyosatning vahshiyona mohiyati haqida lom-mim deyilmadi, sovet terrorchilik tuzumi haqiqatda chor mustabid tartibotining imperiyacha-mustamlakachilik an’anasi davom ettirilishidan iborat bo‘lganligi zo‘r berib bo‘yab ko‘rsatildi. O‘sha yillarda o‘lkaning tabiiy xom ashyo boyliklari to‘xtovsiz tashib ketildi, o‘zbek xalqining ko‘p ming yillik milliy- madaniy boyligi talon-taroj qilindi va ma’naviy asoratga solish siyosati amalga oshirildi. Imperiya markazining Turkistonga iste’molchilik bilan munosabatda bo‘lishi, o‘zbek xalqining o‘z milliy taqdirini o‘zi erkin ravishda belgilash huquqi inkor etilishi, bir asrdan ko‘proq davom etgan iqtisodiy va ma’naviy zulm behad va uzoq muddatli buzg‘unchilik oqibatlariga olib keldiki, uning oqavalari hali- hanuz davom etib kelmoqda. Ularni to‘la-to‘kis bartaraf etish uchun chor mustabidchiligi va okgyabr to‘ntarishining jinoyatkorona amaliyoti tufayli vujudga kelgan og‘riqli jarayonlar sabablarini ochib berish maqsadida iqgisodiy va ijgimoiy-ma’naviy sohalardagi amalga oshirilgan rivojlanish mexanizmining kelib chiqishi, qaror topishi va tadrijiy taraqqiyotini ilmiy jihatdan tavsiflab berish lozim. Mavzuning ob’ekti va predmeti . Turkiston 3 15. Rasulov. A, Isoqboyev. A – Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi., N.: 2012 16. Урақов. Д - Туркистон генерал-губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари., Toshkent ., 2021 17. Аъзамҳўжаев С -Туркистон муҳторияти – жадидлар миллий демократик давлатчилик ғояларининг амалдаги ифодаси // Жадидчилик ислоҳот, яангиланиш, мустақиллик ва тараққиёт учун кураш. Даврий тўплам. № 30 – Т.: Университет, №3 18. Жумаев У - Туркистондаги Назорат палатасининг фаолияти // ЎзМУ хабарлари – Тошкент, 2010 №20 19. Тиллабоев С- Россия имперясининг Туркистонда маъмурий / ҳудудий бошқарув соҳасидаги сиёсатининг баъзи хусусиятлари // Ўзбекистон тарихи – 2010 №50 38 birgalikda jang qilishni Qo`qon xoni Xudoyorxonga taklif qilganda u turli vaj- karsonlarni bahona qilib bu ishga bosh qo`shmaydi. Amirlik qo`shinlari Ho`jand va Jizzaxda yengilgach, Xudoyorxon rus bosqinchi generali Romanovskiyga tabrik telegrammasi yuboradi. Bu telegrammada biz quyidagi sharmandali jumlalarni o`qiymiz: “Oq podsho bilan do`stlikni saqlab, turli bahonalar bilan Qo`qondan chiqmadim va o`z Chegaralarimni saqlash uchun 35 ming qo`shinni to`plab Shaytonmuzgarda turdim. Shundan so`ng Ho`jandda turgan amir o`z qo`shini va boshlig`ini olib shaharni mutlaqo bo`sh qoldirganligini eshitdim; bu haqdagi xabarni bilib o`z qo`shinim va artelleriyam bilan orqaga qaytdim va agar men Oq podsho bilan do`stlikni istamaganimda men qo`shinim bilan Shaytonmuzgardan 21 qaytmasdanoq, Ho`jandga kirar edim va buning oqibatida Buxoro amiri bilan kuchli raqib bo`lur edim. Alloh yordamida Siz Ho`jandni zabt etdingiz, buni eshitib, ilgarigi do`stlikni mustahkamlash uchun Sizni g`alaba bilan tabriklayman”. 1867 yil 14 iyunda chor hukumati bosib olgan joylarda favqulodda Turkiston general-gubernatorligi tuziladi. Injener-general K.P.Kaufman bosh qilib tayinlangan bu gubernatorlikning markazi Toshkent bo`lib uning tarkibiga Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari ham kirgan edi. K.P.Kaufman podsho Aleksandr II dan katta vakolatlar bitilgan “Oltin yorliq“ oladi. U mustaqil ravishda urush e`lon qilish, sulh tuzish va boshqa huquqlarga ega edi. Shu bois Turkiston xalqi K.P.Kaufmanni “Yarim podsho” deb atagan. 14 imperiya Ministrlar Kengashi tomonidan Turkiston general-gubernatoriga ikki yil ichida yangi “Nizom” loyihasini tayyorlab taqdim qilinishi to‘g‘risida ko‘rsatma beriladi. 1871 yilda fon Kaufman rahbarligida Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risida “Nizom” loyihasi tayyorlanib taqdim etilsada, muhokamada tasdiqlanmay qaytariladi. Ushbu loyiha 1873 yilda qayta ishlanib, ikkinchi marotaba Ministrlar kengashiga jo‘natiladi. Ammo, bu safar ham “Nizom” loyihasida kamchiliklar mavjud bo‘lib, “qoniqarsiz, er masalasi tartiblari esa siyosiy jihatdan xavfli” bo‘lganligi tufayli 1874 yilda tasdiqlanmay, qaytariladi. Ammo, shunga qaramasdan ushbu “Nizom” loyihasidagi tartiblar 1876 yilda yangi tashkil etilgan Farg‘ona viloyatiga joriy etiladi 1 . 1882 yil 8 mayda imperatorning Turkiston general-gubernatorligini taftish qilish to‘g‘risidagi farmoni e’lon qilinadi. Taftish ishlariga rais qilib “Dasht komissiyasi”ning sobiq raisi, maxfiy maslahatchi F.K.Girs tayinlandi. 1883 yilda Girs taftish ishlarini tugallab, imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli tashkilotlarning ahvoli to‘g‘risidagi hisobotni, “O‘lkani boshqarish to‘g‘risidagi nizom loyihasi”ni qo‘shib taqdim etdi. 1884 yil 21 yanvarda imperator Aleksandr III ning ko‘rsatmasi bilan Davlat Kengashi a’zosi, general-ad’yutant, graf N.Ignatev raisligida “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi nizomning qayta ishlangan so‘nggi loyihasini ishlab chiqish” bo‘yicha komissiya tashkil qilinadi. CHorizmning oliy doiralari tomonidan tuzilgan ushbu komissiyaning asosiy vazifasi – “O‘lkani Rossiyaga qat’iy qaram qilib qo‘yish maqsadlari va uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, daromadlarni esa oshirishga, shuning bilan birga, fuqarolarni boshqarish talablariga va joylarning shart-sharoitlariga to‘g‘ri keladigan nizom” tuzilishini amalga oshirishdan iborat edi 2 . Rossiya imperatori tomonidan “Turkiston o‘lkasini booshqarish to‘g‘risidagi Nizom” 1886 yil 12 iyunda tasdiqlangan bo‘lsada, ma’muriy tizim bo‘yicha e’tirozlar davom etdi. Ammo, iperator Turkiston o‘lkasida sobiq general- gubernatorlik boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi 1 Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002. – Б.57. 2 Баҳодир Эшов, «Ўзбекистонда давлат ва мақаллий бошқарув тарихи». – Т.: «Янги аср авлоди», 2012, –Б. 415. 19 tushirmadi. Ular 1855 yilda yana 1500 kishilik qo‘shin bilan Oq machitga otlandilar. Ammo Rossiya qo‘shinlariga yangi kuchlar kelib qo‘shilganini eshitib, orqaga qaytdilar. 1854 yil Olmaota qishlog‘i yonida Verniy harbiy istehkomi (hozirgi Olmaota shahri) ning qurilishi Turkistonni egallashda hal qiluvchi o‘rin tutgan istehkomlardan bo‘ldi. 1855 – 1857 yillardagi Qrim urushi munosabati bilan podsho Rossiyasi ma’murlari O‘rta Osiyoni zabt etish bo‘yicha katta miqyosdagi harbiy harakatlarni olib bormadilar. Qrim urushidagi mag‘lubiyat O‘rta Osiyoning Rossiya uchun siyosiy va strategik jihatdan qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Qrim urushi tufayli to‘xtab qolgan harbiy harakatlar 1860 yil yozida yana jonlandi. Polkovnik Simmerman boshchiligidagi rus qo‘shinlari 1862 yilda To‘qmoq, so‘ngra Pishpak (hozirgi Bishkek), qal’asini egalladi. Avliyoota (hozirgi Taroz shahrining 1938 yilgacha bo‘lgan nomi, Qozog‘iston Res., Jambul viloyati) qal’asini egallash uchun 1864 yil 1 mayda polkovnik M.G. CHernyaev Verniy (Olmaota) istehkomidan yo‘lga chiqqadi. Qattiq jangdan keyin 1864 yil 4 iyunda Avliyoota ham bosib olinadi. M.G. CHernyaev bu qal’ani olganligi uchun general – mayor darajasiga ko‘tarildi. Navbatdagi hujum harakatlari Qo‘qon xonligining muhim va tayanch shaharlaridan bo‘lgan Turkiston va CHimkent shaharlariga qaratiladi. Turkiston va CHimkentni himoya qilish uchun sarkarda Qo‘qon xonligining muvaqqat xoni (regenti), mingboshisi, amiri lashkari (1863 – 1865) – Alimqul (to‘liq ismi Mulla Alimqul Husaynboy o‘g‘li, 1831/32 – 1865) etib keldi va shahar mudofaasini tashkil qilishga kirishdi. Ammo polkovnik Veryovkin general M.G. CHernyaevdan yordam olib, 1864 yil 12 iyulda Turkiston shahrini mahalliy xoinlar yordamida 18 bosib oldi. Veryovkin Xo‘ja Ahmad YAssaviy maqbarasidagi noyob tarixiy asori – atiqalarni talon – taroj qilib, Rossiyaga jo‘natib yubordi. Rus qo‘shinlari CHimkent shaharini egallash uchun ikki marta harbiy yurishlarni amalga oshirdi. Dastlabki hal qiluvchi jang 1864 yil 14 iyun tongda boshlangan. Uch kun davom etgan bu urushda yurt fidoyilari g‘alabani qo‘lga kiritadi. Mag‘lubiyatga uchragan shtabs – kapitan Meyer va polkovnik Lerx boshchiligidagi rus qo‘shinlari Avliyoota va Turkiston tomon chikinadi. General 11 Reja Kirish……………………………………………………………………………2-4 I – BOB. XIX asrning 60-yillari - 80-yillarning o‘rtalarida Turkistonda Rossiya mustamlaka tuzumining qaror topishi 1.1 Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi………………………..5- 14 1.2 Turkiston viloyatida harbiy-ma’muriy hokimiyat tizimining yuzaga kelishi………………………………………………………………………….15-20 II – BOB. Turkiston general – gubernatorligida mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi va uning o‘ziga xos jihatlari 2.1 Mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi. Chorizmning ko‘chirish siyosati…………………………………………………………………………21-28 2.2 Turkiston general – gubernatorligida hokimiyat, politsiya va sud organlari: ularning jazolash funksiyalarini kengayishi………………………….………...29- 34 III. Xulosa……………………………………………………………………..35- 36 IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..37 1 edi. U faqat qulay vaziyatni kutardi. Bunday vaziyatni 1714 yilda turkman zodagonlarining vakili Xo‘ja Nafas Peterburgga borib, Amudaryoda oltinli qumlarning ko‘pligi to‘g‘risida bergan ma’lumoti tezlashtiradi. Oltin va boylik vasvasasi natijasida XVIII asrning boshlariga kelib Rossiyaning SHarqqa bo‘lgan qiziqishi ortgan va Pyotr I 1714 – 1717 yillarda Aleksandr Bekovich – CHerkasskiy boshchiligida Xiva xonligiga harbiy ekspeditsiya jo‘natgan. Xiva xoni SHerg‘ozixon (1714 – 1728) Qayrag‘och darasidagi ochiq to‘qnashuvda katta talafotga uchragach, harbiy hiyla ishlatib, rus qo‘shinlarini 5 ta shaharga bo‘lib yuborgan va ularni alohida – alohida qirg‘in qilgan 1 . Qozog‘iston hududlarida harbiy qal’alar va istehkomlar barpo etish esa Pyotr I zamonidayoq boshlangan edi. 1717 yilda Omsk, 1718 yilda Semipalatinsk, 1720 yilda Ust – Kamenogorosk, 1742 yilda Orenburg qal’alari quriladi. Faqat XVIII asrning o‘zida hozirgi Qozog‘iston hududlarida o‘zbek xonliklariga bostirib borishda foydalanish uchun 46 ta katta va 96 ta kichikroq harbiy qal’a va istehkomlar qurdiradi, ularga qo‘shinlarini joylashtiradi. Qozog‘iston hududlarini zabt etilishi podsho Rossiyasi ma’murlarining Turkiston erlarini egallash borasidagi bosqinchilik harakatlariga qulay shart – sharoitlar yaratadi. Biroq XVIII asr oxiri va XIX asr boshlaridagi rus – turk urushi (1806 – 1812), rus – shved urushi (1808 – 1809), rus – fors urushi (1805 – 1813) va nihoyat Napoleonga qarshi 1805 – 1812 yillardagi to‘qnashuv va urush, qolaversa, podsho Rossiyasining mustabid hokimiyatiga qarshi dekabristlar nomini olgan dvoryanlar qo‘zg‘oloni va uni bostirish Rossiya hukumatining Turkistonga nisbatan bosqinchilik siyosatini ma’lum muddatga ortga cho‘zilishiga sababchi bo‘ladi. Biroq 1830 yillardan ma’lum darajada Yevropadagi janjalli voqealardan qo‘li bo‘shagan imperiya hukumati yana o‘zining ayg‘oqchilik va yovuzlik niyatlarini O‘rta Osiyo hududlariga qaratadi 2 . SHu maqsad yo‘lida imperator Nikolay I (1796 – 1 O`zbekiston tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.; ma`sul muharrir S. Inoyatov. – T.: “Sharq”, 2013. – B. – 334 –335. 2 Баҳодир Эшов , « Ўзбекистонда давлат ва мақаллий бошқарув тарихи ». – Т .: « Янги аср авлоди », 2012, – Б . 414. 6 o‘lkasida Rossiya imperiyasining mustamlakachik boshqaruv o’rnatilishi tarixi tadqiqot ishining ob’ekti sifatida belgilangan. Mavzuning predmetini Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini, Turkiston general – gubernatorligining tashkil topishi va uning o‘ziga xos jihatlarining mahalliy xalqlarga o‘tkazgan ta’siri masalalari tashkil qiladi. Mavzuning maqsad va vazifalari . Rossiya imperiyasining Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimi qaror topish tarixi mavzuga oid manbalar va ilmiy adabiyotlar asosida o‘rganish, tadqiq etish maqsadi qo‘yildi. Ushbu umumiy maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni hal etish belgilandi: - Turkiston o‘lkasiga Rossiya imperiyasining harbiy harakatlarining boshlanishi va uning sabablari haqidagi ma’lumotlar berish; - Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini to‘g‘risida ma’lumotlarni yoritish; - Turkiston viloyatida harbiy-ma’muriy hokimiyat tizimining yuzaga kelishi jarayoni yoritish; - Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning funksiyalari ochib berish; - Mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi. CHorizmning ko‘chirish siyosati va uning o‘lka xalqlari hayotiga o‘tkazgan ta’siri yoritish; Kurs ishing tarkibiy tuzilish: Kirish, Ikkita bob, To’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 4 darhol yoki tez orada samara berishi mumkin emasdi. SHu bois Rossiyaning oliy byurokratik hokimiyati K.P.Kaufman yo‘liga ishonchsizlik bildirdi va uning 1871 hamda 1873 yillarda taqdim etgan Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi nizom loyihalarini rad qildi. Loyihaning etarli darajada puxta o‘ylanmaganligi haqidagi fikr-mulohazalar bunga bahona bo‘ldi. Vazirlar Kaufmanni byurokratik radikalizmda, ya’ni muhim davlat vazifalarini bajarishga volyuntaristik munosabatda bo‘lishda aybladilar. Rossiya vazirliklari tomonidan Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan juda ko‘p ta’nali gaplar aytildi. CHunonchi, Adliya vazirligi “tub aholining barcha huquqlarini rus fuqarolariniki singari batafsil sanab o‘tirish”ni ortiqcha deb hisobladi va tub aholiga “qonunlarda belgilangan qishloq va shahar obivatellari huquqlari”ni berish bilan chegaralanishni tavsiya qildi. “O‘z turmush sharoitiga ko‘ra, imperiyaning past tabaqasiga yaqinroq bo‘lgan qishloq aholisi” huquqlariga kelganda ularni kengaytirishdan tiyilish tavsiya qilinib, ular “rus fuqarolariga o‘xshash biron-bir maxsus huquqlarga ega bo‘lmasligi lozimligi” uqtirildi. SHu bilan birga, dasturda tub aholining ichki turmushiga tegishli bo‘limlarni (85- modda) kuchaytirish va “e’tiqod erkinligi”, “shaxsiy, uy va jamoat hayoti o‘zgarmay qoldirilishi”ning ijobiy ahamiyatini ajratib ko‘rsatish, ularni mavjud urf-odatlarga muvofiq merosiy, mulkiy va shartnomaviy huquqlarini batafsil bayon etish yo‘li bilan kengaytirish taklif qilindi 1 . Ichki ishlar vazirligi o‘z navbatida Turkiston shaharlarining barcha fuqarolariga “shahar obivatellari huquqlari”ni berish niyatini tanqid qildi va bunday huquqni faqat SHarqning tarixiy yuzaga kelgan yirik savdo markazlari bo‘lgan Toshkent, Qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Namangan va Samarqand shaharlarining fuqarolarigina olishlari mumkinligini uqtirdi. “Uezd mahkamalari, mansabdor shaxslar va qo‘shinning katta qismi jamlangan” Xo‘jand, CHimkent, Avliyoota, Kattaqo‘rg‘on va Turkiston shaharlarining fuqarolariga ham shunday huquqlarni berish mumkinligi ko‘rsatildi. SHuningdek, “ruslar ko‘chirib keltirilgan” va “ruslar savdo qiladigan” aholi 1 Урақов . Д - Туркистон генерал - губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари ., Toshkent., 2021., - B. 63. 22 1.2 Turkiston viloyatida harbiy-ma’muriy hokimiyat tizimining yuzaga kelishi Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatish va boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni ko‘rdilar. CHunki boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo‘lib, bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch hisoblangan. Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Turkiston ma’muriyati imperiyaning boshqa o‘lkalari boshqaruvidan o‘zining keskin harbiylashgani bilan alohida ajralib turadi. Rossiya hukumatining Turkiston o‘lkasi uchun 1865-1916 yillar oralig‘ida ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o‘nta qonun loyihalari (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916 yillar) da va ularning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o‘zgarishlarda ana shu holat o‘z aksini topgan. Toshkent shahri bosib olinganidan so‘ng 1864-1865 yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg general-gubernatorligi tarkibida (1865 y.) harbiy-lashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga general-mayor M.G.CHernyaev gubernator etib tayin-lanadi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865 yil 6 avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo‘lida bo‘limlarga bo‘linib, ularni bo‘lim boshliqlari boshqargan 1 . Bo‘lim boshlig‘i bir vaqtning o‘zida bo‘lim harbiy komendanti ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo‘ysungan. 1 Тиллабоев С.Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. Тошкент. Фан. 2008., - B . 63 15 hukmron doiralari XIX asrning boshidanoq ingliz josuslarining o‘zbek xonliklaridagi xatti – harakatlarini ziyraklik va shubha bilan kuzatib bordilar. Rossiyaning Turkistonni bosib olish rejalaridan xabardor bo‘lgan Angliya hukumati Rossiya rejalarini barbod qilish harakat qildi. Bunda Angliyaning Ost – Indiya (Ost – Hindiston) kompaniyasi (1600 – 1858) faoliyati diqqat markazida turgan. Ost – Indiya kompaniyasi O‘rta Osiyo bozorlariga kirish va egallab olish, bozorlarda ingliz tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga zo‘r berdi. Bu borada ular hind va fors savdogarlaridan keng foydalandi 1 . Ost – Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik ma’lumotlari to‘plash maqsadida O‘rta Osiyoga bir necha marta o‘z razvedkachilarini yuborgan. Jumladan, Erondagi rus elchixonasining katta maslahatchisi A.F. Negri (1784 – 1854) rahbarligida savdo shartnomasi tuzish uchun Buxoroga yuborilgan missiya (Negri missiyasi, 1820) tarkibida mazkur kompaniya ayg‘oqchisi polkovnik E.K. Meyendorf ham Buxoroda bo‘ladi, biroq u qaytish chog‘ida yo‘lda halok bo‘ladi. 1831 – 1833 yillarda mazkur kompaniya leytenanti Aleksandr Berns (1805 – 1841) Hindistondan Afg‘onistonga, undan Buxoroga go‘yo sayyoh sifatida keladi. 1843 yilda kapitan Ebbot Xivaga yuborildi. 1844 yili Angliya tomonidan Turkiya homiyligida Iosif Volf Buxoroga kelgan edi. U 1838 yildan buyon Buxoro amiri Nasrulloxon zindonida saqlanayotgan polkovnik Stoddart bilan mayor Konollini (bular 1842 yili qatl etilgan) taqdirini aniqlash niyatida kelgan edi. I. Volf 1844 – 1845 yillar davomida Buxoroda ish olib borib, Londonga Qo‘qondagi voqealar, xonliklarning o‘zaro munosabatlari xususida muhim axborotlar yuborib turgan. Ost – Indiya kompaniyasi Buxoro amirligi va Xiva xonligiga Rossiyaga qarshi ittifoq tuzishni taklif qiladi va birlashib Rossiya tajovuziga qarshi kurashishni tavsiya etadi. Lekin bu takliflar amalga oshmaydi. Inglizlarning O‘rta Osiyoni bosib olishdan iborat rejasining amalga oshuviga Hindiston bilan o‘zbek xonliklari o‘rtasida joylashgan Afg‘oniston to‘siq bo‘ladi. Natijada inglizlar bilan Afg‘oniston o‘rtasida ikki marta (1838 – 1842; 1878 – 1880) urush ham kelib 1 Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (XVI – XX asr boshlari); K.2 / Mas’ul muharrirlar: O’. Mavlonov, Q. Usmonov. – T.: Sharq, 2010., - B. 231. 8 2.2 Turkiston general – gubernatorligida hokimiyat, politsiya va sud organlari: ularning jazolash funksiyalarini kengayishi Turkiston general-gubernatorligida joriy qilingan boshqaruv usuli mahalliy aholi ustidan to‘la nazorat qilish imkonini bera oladigan tarzda qilib tashkil etilgan edi. Markaziy o‘lka boshqaruvi general gubernatori, uning Kengashi va mahkamasidan iborat bo‘lgan. Turkiston general gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan edi. Ayni vaqtning o‘zida u podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari qo‘mondoni, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o‘z qo‘lida birlashtirgan edi. Turkiston general gubernatori Rossiyaga vassal hisoblangan Buxoro amirligini Rossiya imperator siyosiy agentligi (1885-1917) va Xiva xonligini Amudaryo bo‘limi (1873-1918) boshliqlari orqali nazorat qilingan 1 . O‘lka boshqaruvining eng dolzarb masalalari general gubernatorlik kengashi tomonidan hal etilgan. Bu kengash o‘z tarkibiga harbiy guernator, sud palatasi raisi, prokuror, okrug shtabi boshlig‘i, general gubernator yordamchisini kiritgan edi. SHuningdek, markaziy boshqaruvda to‘rt mahkamadan iborat general gubernator mahkamasining ham o‘rni katta bo‘lgan. Birinchi bo‘lim ma’muriy va nazorat ishlarini, ikkinchi bo‘lim bosh boshqarmaning moliyaviy xo‘jalik ishlarini, uchinchi bo‘lim soliqlar, shaharlar mablag‘lari va boshqaruvga doir loyihalar tayyorlash ishlarini nazorat qilgan bo‘lsa, to‘rtinchi bo‘lim mahsus bo‘lim bo‘lgan 2 . Bu bo‘lim 1886 yilgacha faoliyat yuritgan va harbiy hamda adliya vazirliklari ko‘rsatmalariga ham amal qilmagan. General gubernatorning diplomatiya idorasi Buxoro amirligi, Xiva xonligi, 1 Жумаев У - Туркистондаги Назорат палатасининг фаолияти // ЎзМУ хабарлари – Тошкент, 2010., №20 2 Иргашев Ф.Р., Абдурахимова Н.А. Мустамлакачилик сиёсати ва Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи. – Тошкент, Академия. 2005. , -B. 41. 29 ildiziga bolta urildi, ularning eng yiriklari va nufuzlilari tugatildi, o‘rta va maydalarining huquqlari qat’iy cheklandi. Mustamlaka ma’muriyatining bunday radikal xatti- harakatlariga turtki bergan siyosiy sabablar aniq ko‘rinib turardi. Bular aholi zodagon qatlamining moddiy negizi, ularning jamiyatdagi avvalgi ijtimoiy-siyosiy roliga putur etkazish va Kaufman dalolat berishicha, “tub aholining eng xavfli qismini vaqf va mulk erlarini o‘z qo‘lida jamlagan rus ma’muriyatiga bevosita qaram qilib qo‘yish”dan iborat edi. Mulk va vaqf egalarining erga egalik qilish huquqlari taftishdan o‘tkazildi, aksar hujjatlar “noqonuniy” deb topildi, erlar davlat hisobiga o‘tkazildi, machit, madrasa, maktablarning binolari ombor, turma, kasalxonalar ixtiyoriga berildi. Loyihalarning markaz tomonidan rasmiy tanishuvi “do‘stona” ruhda bo‘lib, faqat “oliy” doiralarning Turkiston “qurilishi”ga nisbatan turli nuqtai nazarini ifodalardi. Amalda esa hamma Kaufman podshodan olgan “chegarasiz vakolatlar” unga ko‘ngliga kelgan ishini qilish imkonini berishini yaxshi bilardi. U xuddi shunday ish tutadi va bu haqda o‘z hisobotida ma’lum qiladi: “Zarafshon okrugi va Amudaryo bo‘limidagi vaqf er egaligi shu ma’noda tartibga solindiki... umumiy soliq to‘lash holatiga bo‘ysundirildi, avvalgi egalariga mutlaqo aloqasi yuk va ularga g‘aznadan pul beriladi”. Fargona viloyatida ham ahvol shunday edi. 1880 yilda maxsus “Jamoat, soliqqa tortish va er-suv qurilishi to‘g‘risidagi majmua” e’lon qilindi, u chegaralash ishlarini amalga oshirish, vaqf erlari hisobi bo‘yicha maxsus vedomostlar tuzish, ularning hajmlarini belgilash, egalarining machit, madrasa, maktablarga harajatlarini tayinlash, musodara qlingan erlarni ijara savdosiga qo‘yish imkonini berardi. Kaufmanning bunday “o‘zboshimchaliklari” taftishchi Girsning hisobotida Kaufman “amal qilishi lozim bo‘lgan asoslardan jiddiy chekindi” va “O‘rta Osiyo o‘lkasini boshqarish uchun 1867 yilda ko‘rsatilgan eng asosiy boshlanmalarni kshp jihatdan o‘zgartirdi” deb qayd etishiga sabab bo‘ldi. Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan rahbarlar o‘rtasidagi bu yozishmalar xiyla uzoq davom etdi. Mahalliy ma’muriyat o‘lkada zudlik bilan iqtisodiy 24 1886 yildagi «Nizom»ga ko‘ra mavjud sud tartiblari saqlangan holda unga ayrim o‘zgarishlar kiritildi. Tuman sudlari bekor qilindi. O‘lkada viloyat sudlari tashkil etildi. Viloyat prokurori va uning yordamchisi muovini, sud tergovchisi lavozimlari joriy etiladi. Imperiya sudida mustamlakachilik tuzumiga qarshi maqsadlarda sodir etilgan «jinoyat»lar ko‘rilgan. Uning asosiy vazifasi mahalliy xalq orasidan chiqqan vatanparvarlarning davlat hokimiyatini ag‘darish maqsadida harakat qilgan siyosiy «jinoyat»chilik ishlari ustidan hukm chiqarish edi. Rus imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud islohoti tizimlari 1893 yil 2 iyunda tasdiqlandi. Toshkent shahrida sud palatasi, Sirdaryo, Samarqand, Farg‘ona, Ettisuv, Kaspiyorti viloyatlarida bittadan okrug sudlari ta’sis qilinadi. 1899 yil 14 may Toshkent sud palatasining tantanali ochilish marosimi bo‘ldi. U o‘lkaning barcha sud organlari faoliyatini boshqarar va nazorat qilar edi. Rossiya hukumatining siyosiy tusga ega bo‘lmagan barcha fuqarolik ishlari xalq sudlariga topshirilgan edi. Xalq sudlari shariat qonunlari asosida mahalliy o‘troq va ko‘chmanchi aholining fuqarolik va jinoiy ishlarini ko‘rishgan. 34 1855) ning 1839 yilda Xiva xonligini bosib olish haqidagi farmoni asosida 1839 yil 14 noyabr – 1840 yil fevralda Orenburg harbiy gubernatori V.A. Perovskiy (1795 – 1857) katta qo‘shin (2 ta zambarak 40 arava, 5325 askar, 10 ming tuya) bilan Xiva xonligiga harbiy ekspeditsiya uyushtiradi. Biroq bu yurish muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. Rossiya imperiyasi hukumati XIX asrning o‘rtalaridan boshlab o‘zbek xonliklarining erlarini bosib olishga actoydil kirishadi. Buning sabablari: Birinchidan, o‘zbek xonliklari o‘zaro mol – dunyo, davlat va er talashib bir – birlarining tinka madorlarini shu darajada quritgan edilarki, ular tashqi dushmanga qarshi birlashib kurashish u yoqda tursin, hatto o‘zlarini biror bir darajada himoya qilishga ham qodir emas edilar. Bu hol Rossiya imperiyasi ma’murlariga juda qo‘l kelar edi. Ikkinchidan, Rossiya imperiyasining harbiy – siyosiy va iqtisodiy ahvoli shuni talab qilar ediki, rivojlanayotgan rus kapitalistlari uchun yangi – yangi bozorlar, foyda manbalari kerak edi. Rossiyaning Yevropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi e’tiborga oladigan bo‘lsak, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish uchun O‘rta Osiyo bozorlarini egallash zarur edi. SHuningdek, Rossiya sanoat korxonalariga (ayniqsa uning engil sanoati uchun) esa tabiiy er osti boyliklari, hom ashyo bazalari, paxta, ipaq qorako‘l, teri va boshqalar zarur edi. 1861–1862 yillardagi fuqarolar urushi tufayli Amerikadan keladigan paxtaning kamayib ketishi o‘zbek paxtasiga bo‘lgan talabni xaddan tashqari oshirib yubordi. Uchinchidan, Rossiyada o‘tkazilgan er islohotlari tufayli qashshoq qolgan aholini ko‘chirib keltirish va ularni er bilan ta’minlash. To‘rtinchidan, Qrim urushi (1853 – 1856) natijasida Qora dengiz bandargohlarining qo‘ldan ketishi va uning o‘rnini O‘rta Osiyoni egallash orqali to‘ldirish. SHu orqali janubdagi muzlamaydigan dengizlarga chiqish, O‘rta Osiyo orqali Eron, Afg‘oniston Xitoy, Hindiston kabi davlatlarda Angliyaning ta’sirini yo‘qotib, bu davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalar o‘rnatish. Turkiston – bu, bosqinchilik yurishlarida platsdarm vazifasini o‘tashi. Beshinchidan, O‘rta Osiyo masalasida ingliz – rus munosabatlarining keskinlashib borishi Rossiya bosqinining tezlashishiga sabab bo‘ldi. Rossiya 7 chiqadi. Ammo inglizlar afg‘on xalqining qarshiligini bostira olmaydilar. XIX asr o‘rtalarida Rossiya imperiyasi hukumati tomonidan O‘rta Osiyoga josuslik missiyasi ham amalga oshirdi. Masalan, 1841 – 1842 yillar Buxoroga elchi K.F. Butenev rahbarligida Butenev missiyasi yuborilgan. Uning asosiy vazifasi Afg‘oniston va Eron orqali Turkistonga kirishga intilayotgan Angliyaga to‘sqinlik qilish, Buxoro xonligida Rossiyaning iqtisodiy va siyosiy ta’sirini mustahkamlash, Buxoro tuprog‘ining geologik tuzilishini o‘rganish va er osti boyliklarini tekshirish, Buxoro xonligi bilan Rossiya o‘rtasida savdo va elchilik munosabatlarini mustahkamlovchi shartnoma tuzish, savdo – sotiqqa oid ma’lumotlar to‘plash, Buxoro va unga qo‘shni mamlakatlar to‘grisida ma’lumot yig‘ish kabilardan iborat edi. Butenev missiyasi 1841 yil 15 mayda Orenburgdan chiqib, 1841 yil 5 avgustda Buxoroga etib keldi. Butenev missiyasi Zarafshon vodiysida ko‘pgina geologik tekshirishlar olib bordi. Butenev missiyasining Buxoro xoni bilan savdo va diplomatik shartnoma tuzish yuzasidan olib borgan muzokaralari uncha natija bermadi. SHunga karamay, Butenev missiyasi a’zolari Buxoro to‘g‘risida juda boy geografik, etnografik, tabiiy va tarixiy ma’lumot to‘pladilar 1 . Podsho Rossiyasi Turkistonni bosib olishdan oddin mukammal rejani ishlab chiqqan. Rejada asosiy zarbani mintaqadagi eng zaif va hududi jihatidan kichik Qo‘qon xonligiga berish, ayni paytda Buxoro amirligi va Xiva xonligini Qo‘qon xonligi bilan o‘zaro birlashib qo‘shin tuzishiga, o‘zbek xonliklarining birgaliqda harakat qilishiga imkon bermaslik maqsadida ular o‘rtasida turli nizolar chiqarish va mavjud ixtiloflarni kuchaytirish yo‘llarini ishlab chiqishga qaratdi. Rossiya harbiy vazirligida harbiy harakatlarga ketadigan xarajatlar, qo‘shin miqdori va turi, urush harakatlarida qatnashuvchi qismlar, quruklik va suvda harakat qiluvchi vositalar, qurol – yarog‘ miqdori va zaxiralari aniqlandi2 . Rossiya imperiyasi qo‘shinlari XIX asrning 40 – yillari oxiridan boshlab aniq reja asosida shiddat bilan Turkiston erlariga bostirib kela boshladi. Turkistonni bosib olishi podsho Aleksandr II (1818 – 1881) hukmronligi davrida nihoyatda tezlashdi. Rossiya imperiyasining 1 Ўзбекистон тарихи / Р . Муртазаева умумий таҳрири остида . - Т .: Янги аср авлоди , 2003. -B. 17 9 homashyoga nisbatan o`sib borayotgan ehtiyojnini asoratga solingan Turkiston hisobidan qondirishga asosiy diqqat-e`tiborini qaratadi. 1869 yili «Rus sanoati va savdosi o`sishiga yordam berish jamiyati» kengashida I.N.Raevskiy «Rossiya va unga qo`shni sharq mamlakatlarida paxtachilikni rivojlantirish» mavzuida ma`ruza qiladi. Ma`ruzachi Rossiyaga O’rta Osiyo va boshqa paxtakor joylardan hom ashyo keltirilishi har jihatdan foydali va qulayligini isbotlab beradi. Uning ta`kidlashicha, Rossiyaga jami 3 088 285 pud (42 710 136 so`mlik) paxta keltirilgan bo`lib, shundan 639192 pud (5972491 so`mlik) paxta sharq o`lkalaridan olib kelingan ekan. Bu Rossiyaga keltirilgan paxtaning 21 foizini tashkil etgan. Albatta ko`p miqdordagi paxtani harid qilish uchun millionlab so`m mablag` sarflangan. Rossiyada savdo floti bo`lmaganidan paxta Yevropa mamlakatlari floti va temir yo`llarida olib kelingan, natijada ulovidan tushovi qimmatga tushgan. Turkiston Rossiya tojidagi bebaho javohir ekanligini qayta-qayta ta’kidlagan chorizm ma’murlari, ko‘rilayotgan chora-tadbirlar o‘lkada mustahkamlanib olish uchun etarli emasligini bilib, bu erga Rossiyaning markaziy rayonlaridan “ortiqcha” notinch aholini ko‘chirish siyosatini olib bordilar. Chorizm turli yo‘llar va vositalar bilan mahalliy xalqlarning erlarini rus mujiklari foydasiga musodara qilishga urindi. Erga soliqlar miqdorini haddan tashqari oshirib yuborish ana shunday vositalardan biri bo‘ldi. Natijada aholi o‘z erlarini sotishga yoki undan butunlay voz kechishga majbur bo‘ldi. Rossiyadan Turkistonga “ortiqcha” aholini ko‘chirish chorizm uchun bu erda strategik jihatdan mustahkamlanib olish, mustamlakachilik tartiblarini o‘rnatish, o‘lkada tayanch punktlarini kuchaytirish uchun zarur edi. Dastlab ruslarni Turkistonga ko‘chirib keltirish siyosati majburiy amalga oshirilgan. Keyinchalik, ixtiyoriy ko‘chib keluvchilarning soni tobora ko‘payib borgan. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, ko‘chib kelganlarning 43,1 foizi mol-mulksiz, 37,8 foizi pulsiz edilar. Ko‘chib kelgan dehqonlarga o‘rtacha 38,8 so‘m miqdorda pul berilgan. Markaziy Rossiyadan Turkistonga doimiy yashash uchun ko‘chib keluvchilarning soni yildan – yilga ko‘payib bordi. Jumladan, manbalarga ko‘ra 27 Afg‘oniston va Qoshg‘ar bilan munosabatlarini muvofiqlashtirish ishlari bilan shug‘ullangan. General gubernator mahkamasi ixtiyorida Turkiston ommaviy kutubxonasi, Toshkent muzeyi, markaziy arxiv, «Turkestanskie vedomosti» va «Turkiston viloyatining gazeti» gazetalari va bosmaxona ham bo‘lgan. Turkiston o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasida general gubernatorga bo‘ysunmaydigan adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklariga qarashli idoralar ham bo‘lgan va ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri podshoga bo‘ysungan. Turkiston general gubernatorligi beshta viloyatdan iborat bo‘lib, ular Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand, Ettisuv va Kaspiyorti viloyatlari edi. Viloyatlar podsho tomonidan tayinlangan harbiy gubernatorlar ixtiyorida bo‘lgan. Bir vaqtning o‘zida ular viloyat harbiy qo‘shinlari qo‘mondoni vazifasini ham bajarganlar. Viloyatdagi ma’muriy, politsiya va sud hokimiyatlari ham harbiy gubernatorlarga bo‘ysungan. Viloyatlar o‘z navbatida uezdlarga bo‘lib boshqarilgan. Uezdlar uezd boshliqlari tomonidan idora etilgan. Sirdaryo viloyati Toshkent, Avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, CHimkent: Farg‘ona viloyati Marg‘ilon, Andijon, O‘sh, Qo‘qon, Namangan: Samarqand viloyati Jizzax, Xo‘jand, Samarqand: Ettisuv viloyati Verniy, Kopal, Lersin, Pishpak, Prjevalsk: Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnovodsk, Mang‘ishloq, Marv, Tajan, uezdlariga bo‘lingan. Uezdlar uchastkalarga bo‘lib idora qilingan. Uchastkalar esa o‘z navbatida mahalliy ma’muriy amaldorlar boshqaradigan ma’muriy hududlarga bo‘lingan. Mustamlakachi sud hokimiyati Turkistonda imperiyaning mustamlaka siyosatini amalga oshirishda asosiy tayanch ma’muriy va majburiy qiluvchi hokimiyat bo‘g‘ini bo‘lgan. Turkistondagi mustamlakachi sud hokimiyati cheklanmagan katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini general- gubernatorning o‘zi bajargan. Ma’muriy boshqaruvning har bir bugini boshlig‘i o‘z qo‘llarida sud ishlari va mirshablik ishlari bo‘yicha ham katta vakolatlarga ega bo‘lganlar. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilgan bo‘lsa, Toshkentda yangi va eski shaharlarda alohida politsmeysterlar ish olib borganlar. Ularga politsiya pristavlari bo‘ysungan va ko‘p sonli mirshablar ham ularning 30 kabi shaharlar va aholi turar joylari barpo etildi. Bosib olingan shaharlarda ruslar yashaydigan alohida turar-joylar barpo etildi va shaharlar yangi hamda eski shaharlar qismlarga ajratildi. Eski shahar aholisining yangi shaharlar hududlariga o‘tishlari mat’iyan ta’qiqlab qo‘yildi. Bu ham milliy kamsitishning bir ko‘rinishi edi. YAngi shaharlarda aholining yashashlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi. SHaharlarda rus millatiga mansub fuqarolarning savdo-sotiq qilishlari uchun katta imtiyozlar berildi. Aksincha, musulmon fuqarolarining iqtisodiy jihatdan kuchayib ketmasliklari uchun turli-tuman choralar ko‘rilib turildi. Turkiston o‘lkasida shaharlar boshqaruviga mahsus e’tibor XIX asrning 70 yillaridan boshlab kuchaydi. «SHaharlar Nizomini qo‘llash» bo‘yicha ishlab chiqilgan qonun loyihasi 1872 yilda Sirdaryo viloyati boshqarmasida ko‘rib chiqildi va 1877 yildan boshlab bu Nizomni qo‘llash haqida qaror qilindi. Bu Nizom bosib olingan shaharlardan faqatgina Toshkent va Olmaata shaharlariga nisbatan qo‘llanildi. Toshkent o‘zining harbiy, strategik va iqtisodiy jihatdan tutgan o‘rni va joylashuviga asosan Turkiston o‘lkasi shaharlari orasida alohida ahamiyatga ega edi. SHuning uchun ham Toshkent shahri general gubernatorlikning markazi etib belgilangan edi. 1877 yilda mahsus muvaqqat komissiya tuzilib, Toshkent shahri dumasi saylovlari uchun mahsus tartiblarni belgilab chiqdi. Bunga ko‘ra, Dumaga saylovchilar mol-mulklariga asosan uch toifaga ajratildi. Etarli miqdorda mulk bo‘lmaganlar saylov huquqidan mahrum etildi. 2400 saylovchi ishtirokida bo‘lib o‘tgan saylovda shahar Dumasi va boshqarmasi saylandi. Bunda rus noiblari uchun uchdan ikki qismi o‘rni ajratildi. SHahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi harbiy gubernatori boshchiligidagi viloyat idorasi tuzildi. 1888 yilda imperator tomonidan Toshkent shahrini boshqaruv ishi ma’qullandi va shu bilan birga uni nazorat qilish general gubernatorga yuklatildi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug qo‘mondoni zimmasiga yuklatildi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan tayinlangan va 1877-1907 yillarda bu vazifani hokim to‘raning o‘zi bajargan. SHahar ma’muriy politsiya tartiblari asosida boshqarilgan. Rossiya imperiyasining Turkistondagi asosiy tayanch ma’muriy va majbur qiluvchi tashkiloti - bu politsiya 32 ajratib qo‘yish. Ko‘rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi” ning asosiy vazifasi mustamlakachilikka asoslangan o‘lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Ettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo‘yicha Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi: 1. Loyihada ko‘rsatilgan hududlarda Ettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilsin. 2. General-gubernatorga o‘lkani boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan shtatlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat berilsin. 3. General-gubernatorga loyihada ko‘rsatilgan erlarda, o‘lkadagi mahalliy sharoit, tuzem (mahalliy) xalqlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda so‘nggi marta qonuniy tartibda ko‘rib chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari bo‘yicha va yaxlit holda o‘zining xulosasini berish topshirilsin. Ungacha loyihada ko‘rsatilgan holatlarni asos sifatida qabul qilib, o‘lka tuzilishi uchun favqulodda muhim va foydali deb hisoblangan hamma choralarni ko‘rish topshirilsin. Tadqiqotlarga ko‘ra, Turkiston viloyatining Orenburg general-gubernatorligi tarkibida bo‘lishi vaqt o‘tishi bilan turli muammolarni keltirib chiqargan edi. SHuning uchun ham Turkiston viloyatining uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi general- gubernatorlik bilan bog‘lanishga, uning ko‘rsatmalarini o‘z vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o‘rtasida Turkiston viloyatini Orenburg general-gebernatorligidan alohida ajratish masalasini kun tartibiga qo‘ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo‘yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib, unda Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo‘lgan Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi. 1867 yil 11 aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilganligi to‘g‘risida farmon e’lon qilinadi. Birinchi 17 SHuningdek, bu “Nizom” ga ko‘ra, Turkiston viloyati gubernatori, “biy, oqsaqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan lavozimiga tasdiqlash, bo‘shatish, almashtirish vakolatiga ega bo‘lgan” 1 . Mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o‘rmon, suv inshootlarini qo‘riqlash, o‘troq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga soliq va majburiyatlarni belgilash, ularni o‘z vaqtida va o‘z miqdorida to‘lashni nazorat qilish, nazorat natijalarini bo‘lim boshlig‘iga etkazishdan iborat bo‘lgan. Mahalliy aholining o‘troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari bo‘yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi lozim bo‘lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o‘zgartirish huquqiga ega bo‘lgan. Ko‘chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi boshqaruvchilarining ruxsati bilan o‘tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari asosida ko‘rilgan 2 . 1865 yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va G‘arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi va umumiy ahvolini o‘rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzilib, O‘rta Osiyoga jo‘natiladi. Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o‘rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar to‘plashdan iborat edi. Komissiya o‘z ish jarayonida bosib olingan erlardan quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi: 1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo‘lda to‘plagan holda o‘lkani boshqarish. 2. Siyosiy hokimiyatga ega bo‘lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni erli aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo‘liga topshirish. 3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf- odatlarida mavjud bo‘lgan davlat manfaatlariga ziyon etkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. 4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom 1 Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. - Т.: 2002., - B .224 2 Мусаев Н. Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг вужудга келиши ва ривожланиши тарихидан (ХIХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари). – Тошкент, Молия-иқтисод, 2011., - B . 45 16
Купить