• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 110.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Turkiston general gubernatorligida maorif sohasidagi siyosati kurs ishi

13tilga tarjima qilinmagan. Bu esa mahalliy aholi orasida ta’lim olish imkoniyatini cheklab qo‘ydi.Dastlabki rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi mahalliy aholida turli qarama-qarshi munosabatlarni keltirib chiqardi. Ba’zi oilalar farzandlarini maktablarga yuborishga qarshi bo‘ldi, chunki ular ta’limning mahalliy an’analar va diniy qadriyatlar bilan ziddiyatga kelishidan xavotirlandi. Shu bilan birga, boshqa oilalar farzandlarini rus-tuzem maktablarida o‘qitish orqali kelajakda imkoniyatlarni kengaytirishga umid qilishdi. 5 2. Ta’lim dasturlarining ishlab chiqilishi Turkiston general gubernatorligi hududida ta’lim dasturlari ishlab chiqildi va joriy etildi. Bu dasturlar rus ta’lim tizimi asosida tuzilgan bo‘lib, mahalliy an’analar va madaniyatni inobatga olmagan holda amalga oshirildi. Dasturlar rus tilini o‘rganish, rus madaniyatini targ‘ib qilish va mahalliy aholining ruslashtirilishini maqsad qilgan edi. 6 3. Mahalliy maktablarning faoliyatiga ta’sir Mahalliy maktablar, jumladan madrasalar, Rossiya imperiyasining ta’lim siyosati ostida faoliyat yuritdi. Bu maktablarda diniy ta’lim berish davom ettirildi, ammo rus ta’lim tizimi bilan integratsiya qilishga harakat qilindi. Mahalliy maktablarning faoliyati cheklangan bo‘lib, ular ko‘pincha rus-tuzem maktablaridan past darajada edi. 4. Ta’lim sohasida kadrlar tayyorlash Turkiston general gubernatorligi hududida ta’lim sohasida kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berildi. Dastlabki bosqichda, rus-tuzem maktablarini bitirgan mahalliy yoshlar o‘qituvchi sifatida ishga qabul qilindi. Keyinchalik, o‘qituvchilarni tayyorlash uchun maxsus pedagogika institutlari tashkil etildi. Bu institutlarda rus tilini biladigan, rus madaniyatini tushunadigan kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berildi. 5. Ta’lim sohasida moliyaviy va tashkiliy chora-tadbirlar 5 Xoliqova, R. Jadidlarning ma’rifiy faoliyati. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti, 2022, b. 34–89. 6 Baxromjonov, X. Turkiston general-gubernatorligidagi tub o‘zgarishlar. Almaty: Abay nomidagi Qozog‘iston Milliy Universiteti nashriyoti, 2024, b. 10–65. 23faoliyatida maorif muammolari markaziy o‘rin egalladi. Masalan, 1917 yilgi fevral inqilobidan oldingi davrda Turkistonda “Jadid” harakati faollashdi va ularning asosiy vazifalaridan biri mahalliy ta’lim tizimini isloh qilish va rus tilining o‘rniga o‘zbek tilini ta’limda kengroq joriy etish edi. Ushbu harakat rahbarlaridan biri Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919) maorif siyosatiga nisbatan tanqidiy munosabat bilan birga, mahalliy til va madaniyatni rivojlantirishni talab qildi. Turkiston general gubernatorligida olib borilgan maorif siyosatiga mahalliy aholining munosabati murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, bu munosabatlar shubha, norozilik, ehtiyotkorlik bilan birga ma’lum darajada qisman qo‘llab-quvvatlashni ham o‘z ichiga olgan. Mahalliy ziyolilar va diniy arboblarning qarashlari, shuningdek, oddiy aholining fikrlari maorif sohasida olib borilgan siyosatning keyingi rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Turkiston hududida maorif siyosatiga munosabat mahalliy madaniyat, til, din va ijtimoiy tuzilmalarning o‘zaro munosabatlaridagi murakkablikni ochib berdi va mintaqaning tarixiy taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Jadval 1. Mahalliy aholining Turkiston general gubernatorligi davridagi maorif siyosatiga munosabati Yil Vaziyat / voqea Mahalliy aholi va ziyolilarning munosabati Muhim shaxslar 1886 Turkiston general gubernatorligi tashkil etildi Mahalliy aholi siyosatga ehtiyotkor munosabat bildirdi — 1886–1895 Madrasalarga bosim, rus tilini majburiy o‘rganish Norozilik va shubha; ziyolilar ochiq gapirishdan ehtiyotlandi Mirzo Abdullahi Qodiriy (1852– 1910) 1890-yillar Rus-tuzem maktablarining Ba’zi ziyolilar qo‘llab- quvvatladi, boshqalar — 32mahalliy ziyolilar faoliyati zarur bo‘lgan. Biroq, bu qiyinchiliklar ham maorif siyosatining samaradorligini to‘xtata olmadi va yangi tizim asta-sekin mustahkamlandi. Turkiston general gubernatorligida amalga oshirilgan maorif siyosati nafaqat ta’lim tizimini rivojlantirdi, balki mahalliy aholi orasida yangi madaniy va ijtimoiy qadriyatlarni shakllantirdi. Yosh avlodning ilm-fan va kasbiy sohalarda malaka oshirishi, jamiyatdagi siyosiy va iqtisodiy faollikning kuchayishi, shuningdek, ziyolilar qatlamining vujudga kelishi, bu siyosatning uzoq muddatli ijtimoiy natijalarini ifodalaydi.Umuman olganda, men hisoblaymanki, Turkiston general gubernatorligida olib borilgan maorif siyosati hududning tarixiy rivojlanishida muhim o‘rin tutgan va u mahalliy jamiyatni modernizatsiya qilish, yangi ijtimoiy qatlamlarni shakllantirish va yosh avlodni bilim bilan ta’minlash orqali o‘z ijobiy izini qoldirgan. Bu jarayon mahalliy aholi, ziyolilar va o‘quvchilar orasida bilimga bo‘lgan ehtiyojni oshirdi, shuningdek, ijtimoiy va siyosiy hayotda faol ishtirokni rag‘batlantirdi.Shu nuqtai nazardan qaraganda, men uchun Turkiston general gubernatorligida maorif sohasida olib borilgan siyosat tarixiy jihatdan ahamiyatli bo‘lib, u nafaqat ta’lim tizimini, balki mahalliy jamiyatning madaniy va ijtimoiy tuzilishini ham tubdan o‘zgartirishga xizmat qilgan. Men xulosa qilamanki, bu siyosat mahalliy aholining ongini kengaytirish, yangi avlodni ijtimoiy va kasbiy jihatdan tayyorlash va hududda intellektual va madaniy rivojlanishning poydevorini yaratishda muhim rol o‘ynagan. 12Dastlabki bosqichda, 1884-yilda Toshkentda birinchi rus-tuzem maktabi ochildi. Ushbu maktabda rus tili, matematika, tabiiy fanlar va tarix fanlari o‘qitila boshlandi. Maktabning asosiy vazifasi mahalliy yoshlarni rus tilida so‘zlashish, yozish va o‘qish ko‘nikmalariga ega qilish edi. Shu bilan birga, maktabda o‘qituvchilar sifatida ko‘pincha rus kadrlar jalb qilindi, mahalliy o‘qituvchilar esa cheklangan miqdorda ishlashga ruxsat berildi. 4 Rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi bilan birga, imperiya hukumati o‘quv dasturlarini ham ishlab chiqdi. Dasturlar mahalliy an’anaviy ta’lim tizimi bilan mos kelmaydigan tarzda tuzildi. Masalan, matematika va tabiiy fanlar alohida fan sifatida o‘qitildi, diniy fanlar esa minimal darajada kiritildi. Bu esa mahalliy maktablar bilan rus-tuzem maktablari orasida bilim farqini yuzaga keltirdi.Shuningdek, 1890-yillarda maktablar soni ko‘paytirildi va ularni moliyalashtirish uchun byudjet ajratildi. Shu davrda Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Kokand va Buxoro shaharlarida yangi rus-tuzem maktablari ochila boshlandi. 1905-yilga kelib, Turkistonning deyarli barcha markaziy shaharlarida rus-tuzem maktablari mavjud edi. Har bir maktabda darslar kuniga besh-olti soatdan olib borildi va dars soatlari qat’iy nazorat qilindi. O‘quv dasturlari asosiy fanlar – rus tili, matematika, tabiiy fanlar, tarix va geografiyadan iborat edi. Shu bilan birga, rus imperiyasi siyosati ta’limga bevosita aralashib, maktablarda siyosiy propagandani ham amalga oshirdi.Maktablarning tashkiliy tizimi ham markazlashgan bo‘lib, general gubernator va uning yordamchilari tomonidan nazorat qilindi. Hududiy boshqaruv maktablarning faoliyatini kuzatib, o‘quv dasturlariga rioya qilinishini ta’minladi. Shuningdek, o‘qituvchilarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish uchun maxsus pedagogika kurslari tashkil etildi. Ta’lim tizimining tashkil etilishi bilan birga, maktablarda o‘quv materiallari va darsliklar ta’minlandi. Shu davrda darsliklar asosan rus tilida edi va mahalliy 4 Eshpulatova, N. XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahvoli. Tashkent: O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi nashriyoti, 2023, b. 45–78. 21yondoshuvlarni o‘zlashtirishni o‘z maqsadlariga erishish uchun zarur deb bildilar. Xususan, Samarqand va Toshkent shaharlarida jadid harakatining yetakchi vakillari, masalan, Abdurauf Fitrat va Munavvarqori Yusufxon, rus maktablarida o‘qib, zamonaviy ilm-fan va maorif uslublarini o‘zlashtirishga harakat qildilar. Abdurauf Fitrat 1886 yilda Samarqand viloyatining Qibray tumanida tug‘ilgan bo‘lib, u dastlab mahalliy maktablarda o‘qidi, keyinchalik rus maktablarida tahsil oldi. Fitrat o‘zining ilmiy faoliyati davomida rus tilini puxta o‘zlashtirib, Yevropa va Rossiya ta’lim tizimlarini o‘rganishga katta e’tibor qaratdi. U nafaqat maorif sohasida, balki adabiyot, tarix va siyosatda ham faol bo‘lib, milliy uyg‘onish va modernizatsiya tarafdori sifatida tanildi. Munavvarqori Yusufxon (1878–1920) ham o‘z davrining mashhur ziyolilaridan biri bo‘lib, u Toshkentdagi rus maktablarida tahsil olib, yangi pedagogik metodlarni o‘rganishga intildi. Yusufxon milliy ta’limni rivojlantirish uchun rus maorifining afzalliklarini tan oldi va o‘zbek ta’lim tizimini modernizatsiyalashga harakat qildi. Uning maqsadi o‘zbek yoshlarini nafaqat diniy, balki dunyoviy bilimlar bilan ta’minlash edi. 1890–1900 yillarda Turkiston general gubernatorligi maorif siyosati ostida ochilgan rus maktablari nafaqat ilmiy bilimlarni berishga, balki mahalliy yoshlarni rus madaniyati va dunyoqarashiga moslashtirishga xizmat qildi. Shu bilan birga, bu maktablarda o‘qigan yoshlar, xususan, Fitrat va Yusufxon kabi shaxslar, keyinchalik Turkistonning milliy uyg‘onish harakatida faol ishtirok etdi. Ular o‘zbek madaniyatini saqlab qolish, uni rivojlantirish va zamonaviylashtirish yo‘lida o‘zgarishlar kiritishga intildilar. O‘sha paytda mahalliy ziyolilar rus maktablarida ta’lim olish bilan bir qatorda, o‘zbek tilida maktablar tashkil qilish va ularni rivojlantirishga ham harakat qildilar. Bu ikki yo‘nalish bir-birini to‘ldirib, Turkistonda maorifning yangi tizimi shakllanishiga sabab bo‘ldi. 9Quyi boshqaruv tizimining saqlab qolinishi o‘lka ma’muriyatiga imperiya manfaatlari uchun xizmat qiladigan, o‘lkadagi sharoitlarni yaxshi biladigan mahalliy aholi vakillaridan o‘zlariga eng ishonchli bo‘lgan kishilarni topish muammosini ko‘ndalang qo‘yardi. Uni hal qilishda imperiya hukumati Turkiston dagi hukmronlikning dastlabki vaqtidayoq ishlab chiqilgan saylov tizimi yordam berdi. General-gubernator qarorgohi. Toshkent. XIX asr. Uyezdlar volostlarga, volostlar o‘troq aholi yashaydigan hududlarda qishloqlarga, chorvador aholi yashaydigan hududlarda esa ovullarga bo‘lindi. Boshqaruv tizimining quyi bosqichida volost boshlig‘i, qishloq oqsoqoli, ovul boshlig‘i, xalq sudyalari va ularning yordamchilari, ariq oqsoqoli, mirob, o‘nboshi, ellikboshi kabi lavozimlarda yerlik aholi vakillari ish olib borgan. 1867-yilgi Nizom loyihasi asosida o‘troq aholi bir bosqichli tizim shaklida,ʻʻ ʼʼ ya’ni oqsoqolliklarga, chorvador aholi esa ikki bosqichli tizim ko‘rinishidagi volost va ovullarga birlashtirilgan. 1867-yilgi Nizom loyihasi asosida o‘troq ʻʻ ʼʼ aholi bir bosqichli tizim shaklida, ya’ni oqsoqolliklarga, chorvador aholi esa ikki bosqichli tizim ko‘rinishidagi volost va ovullarga birlashtirilgan. Mustamlakachilik boshqaruvining xususiyatlari O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi bilan bir vaqtda uni kelgusida qanday boshqarish va o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanish hal qilib borilgan. Shunga ko‘ra Turkiston o‘lkasi bosib olingan davrdan boshlab to‘liq mustamlaka sifatida boshqaruv tartiblariga asoslangan ma’muriy-hududiy birliklar va ularning boshqaruv tartiblari joriy qilib borilgan. Uning asosiy maqsadi mahalliy aholini qattiq nazoratda va tobelikda ushlab turishga qaratilgandi. Joriy qilingan boshqaruv tartiblari to‘liq ravishda harbiy tartiblarga asoslanib, o‘lkada imperiyaning siyosiy va iqtisodiy hukmronligini o‘rnatishga qaratilgandi. O‘rta Osiyoda Rossiya imperiyasi hukumatining yana bir asosiy maqsadi bu — imperiyaning markaziy rayonlaridan bu yerlarga aholini ko‘chirib keltirib joylashtirish bo‘lgan. O‘lka ma’muriyati ko‘chirib keltirilgan 28mustahkamlash va madaniy merosni saqlab qolish imkonini berdi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Fitrat va boshqa ziyolilar tomonidan tayyorlangan darsliklar, o‘quv metodlari va ilmiy maqolalar bugungi kunda ham tarixiy manba sifatida ahamiyatlidir. Maorif siyosatining uzoq muddatli ta’siri shuningdek ayollar ta’limi sohasida ham sezildi. 1908-yildan boshlab Toshkent va Samarqand shaharlarida tashkil etilgan ayollar maktablari mahalliy jamiyatda ayollarning ta’lim olishiga ijobiy munosabatni mustahkamladi. Bu esa keyinchalik ayollarning jamiyatdagi faolligini oshirish, intellektual va ma’naviy rivojlanishida muhim rol o‘ynadi.Shuningdek, maorif siyosati mahalliy jamiyatda ijtimoiy faollik va tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga turtki berdi. 1905-yilgi umumrossiya inqilobi va unga bog‘liq Turkistondagi siyosiy harakatlar, mahalliy ziyolilar va talabalar orasida ta’lim tizimini isloh qilish bo‘yicha talablarning kuchayishiga sabab bo‘ldi. Shu tariqa, maorif siyosati orqali shakllangan yosh intellektual qatlam, keyinchalik o‘z milliy ta’lim tizimini yaratish va modernizatsiya qilish harakatlarida yetakchi rol o‘ynadi. Maorif siyosatining tarixiy merosi shuningdek ta’lim tizimining modernizatsiyasi va metodik yangilanishida ham ko‘rinadi. Jadid maktablarida joriy etilgan yangi o‘quv metodlari, interaktiv darslar, vizual va amaliy mashg‘ulotlar, matematik va tabiiy fanlar bo‘yicha tajribalar, keyinchalik mahalliy maktablarda metodik asos sifatida qo‘llanildi. Shu tarzda, Turkiston hududida joriy etilgan yangi usul ta’limi, uzoq muddatli ta’siri orqali, hozirgi ta’lim tizimining shakllanishida muhim o‘rin tutdi.Misol uchun, Toshkent va Samarqand shaharlarida 1905–1915-yillarda ochilgan jadid maktablarida o‘quvchilar matematika, tarix, geografiya va rus tilini o‘rganish orqali an’anaviy madrasaviy tizimdan farqli ravishda ilm-fan asosida tarbiyalanishdi. Shu tariqa, maorif tizimida ta’lim olgan yoshlar orasida yangi ijtimoiy qatlam – intelligentsiya, ya’ni bilimdon va o‘qimishli kadrlar paydo bo‘ldi. Bu qatlamning shakllanishida Mahmudxo‘ja Behbudi va Abdurauf Fitrat kabi 17muhim bosqich bo‘lib, keyinchalik Turkistonning milliy uyg‘onish harakatlari va mustaqillik uchun kurash jarayonlariga ham ta’sir qildi. Turkiston general gubernatorligi davrida maorif siyosati quyidagi asosiy maqsad va yo‘nalishlarga ega edi:  Mahalliy aholini ruslashtirish  Rus madaniyati va imperiya siyosatini targ‘ib qilish;  Ta’lim orqali ijtimoiy va siyosiy nazoratni kuchaytirish;  Mahalliy kadrlar bazasini yaratish;  Mahalliy madaniyat va an’analarni ruslashtirish orqali yangi avlodni shakllantirish. Ushbu siyosat nafaqat ta’lim jarayonini, balki mahalliy jamiyatning ijtimoiy, siyosiy va madaniy tuzilishini keskin o‘zgartirdi. Shu bilan birga, jadidchilik harakati orqali mahalliy madaniyat va ta’limni saqlashga intilish yuzaga keldi. 16muhim vazifa sifatida belgilandi. Bu o‘z navbatida iqtisodiy va texnik sohalarda mutaxassislarni tayyorlashni ta’minlash, mahalliy ijtimoiy strukturalarni modernizatsiya qilish uchun zarur edi. 1895 yilda tashkil etilgan o‘qituvchilar maktablari va yangi o‘quv dasturlari aynan shu maqsadni ko‘zlagan. To‘rtinchidan, maorif siyosatining ideologik yo‘nalishi Rossiya imperiyasining milliy siyosati bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, unda mahalliy millatlarning ruslashtirilishi, imperiya hukumatining ta’sir doirasini kengaytirish asosiy o‘rin tutgan. Maorif tizimi orqali mahalliy aholi orasida Rossiya imperiyasi tuzumining ijtimoiy-siyosiy prinsiplarini singdirish, imperiyaning mustahkamligini ta’minlash ko‘zlangan edi. Bu jarayonda rus madaniyati, tarixi va qonunlari ta’lim dasturlarining markaziy qismiga aylantirildi. 8 Beshinchidan, maorif siyosatida ayollar ta’limiga e’tibor ortib bordi, biroq bu sohada ham asosiy maqsad ayollarni oilaviy va ijtimoiy hayotga rus madaniyati va qadriyatlari asosida tayyorlash edi. Turkiston general gubernatorligida ayollar uchun birinchi rus maktablari 1900-yillarning boshlarida ochila boshladi va bu yangi siyosatning qismiga aylandi. Turkiston general gubernatorligida maorif siyosatining asosiy maqsadlari mahalliy aholining rus tilini o‘rganishi, diniy ta’limning cheklanib, dunyoviy ta’limning rivojlanishi, imperiya siyosatini targ‘ib qilish va mahalliy ijtimoiy tizimni rus madaniyati asosida qayta shakllantirish edi. Bu siyosat o‘ziga xos ideologik yo‘nalish bilan tavsiflangan bo‘lib, u Rus imperiyasining markazlashgan, ruslashtiruvchi siyosatiga mos kelardi.Bundan tashqari, Turkiston general gubernatorligida olib borilgan maorif siyosati mahalliy aholi hayotining turli jabhalariga, xususan, iqtisodiyot, madaniyat va ijtimoiy munosabatlarga ta’sir ko‘rsatdi. Maorif sohasidagi bu o‘zgarishlar mintaqaning tarixiy rivojlanishida 8 Ruzimboyev, S. O‘zbek adabiyotshunosligining dolzarb muammolari. Urganch: Urganch Davlat Universiteti nashriyoti, 2023, b. 50–102. 20uyg‘unlashtirish tarafdori bo‘lib, bu orqali mahalliy aholini mustamlakachilik ta’siridan himoya qilish mumkinligini ishonardi. Shu bilan birga, Islomxon Qo‘chqoriy rus maorif tizimining hududdagi mahalliy madaniyatga va dinlarga bo‘lgan tahdidini yaqqol ko‘rib, bu siyosatga qarshi madaniy va ma’rifiy kurash olib bordi. U Toshkent va atrofidagi mahalliy aholi orasida madaniy uyg‘onishni targ‘ib qilish, diniy an’analarni saqlab qolish va yoshlarni bu yo‘nalishda tarbiyalash uchun katta sa’y- harakatlar qildi. Bu jihat uni Turkiston maorif siyosatida qarshilik ko‘rsatgan muhim shaxsga aylantirdi. 10 Natijada, Islomxon Xo‘ja Qo‘chqoriy 1913 yilda vafot etganiga qaramay, uning mahalliy diniy ta’limni himoya qilish va rus maktablariga qarshi kurashish borasidagi faoliyati Turkiston maorif tarixida muhim o‘rin egallaydi va keyingi avlodlar uchun namuna bo‘lib qolgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiston general gubernatorligida maorif tizimi tubdan o‘zgarib, rus maktablari soni sezilarli darajada oshdi. Ayniqsa, 1890-yillarning oxiri va 1900-yillarning boshlarida Samarqand, Toshkent, Buxoro kabi yirik shaharlar maorif markazlariga aylanishi mahalliy yosh ziyolilar orasida yangi bilimlarga bo‘lgan qiziqishni oshirdi. Shu davrda Turkistondagi rus maktablarida o‘qish imkoniyati paydo bo‘lib, bu imkoniyatni qo‘lga kiritgan yoshlar orasida rus tilida ta’lim olish va Yevropa ilm-fanlarini o‘rganish istagi kuchaygan edi. O‘sha davrda mahalliy ziyolilar orasida zamonaviy maorifga bo‘lgan munosabat ikki tomonlama bo‘ldi: bir tomondan, ular milliy madaniyat va an’analarni saqlash zaruratini ta’kidlagan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, rus maktablaridagi bilimlarni o‘zlashtirish orqali jamiyatni rivojlantirish va millat taraqqiyotiga xizmat qilish mumkin deb hisobladilar. Bu yangi oqim “jadidchilik” harakati shakllanishiga olib keldi. Jadidlar rus ta’limi va ilmiy 10 Mavlonov, M. Jadidchilik harakati va uning ta’lim tizimidagi o‘rni. Buxoro: Buxoro Davlat Universiteti nashriyoti, 2020, b. 30–75. 7qilinishini maqsad qilgan. Shu sababli, barcha maktablar va o‘quv muassasalari ma’lum standartlar va darsliklar asosida ishlashga majbur bo‘lgan.Bundan tashqari, general gubernatorlikning tashkil topishi bilan mahalliy aholining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotiga ta’sir kuchaygan. Bu davrda ta’lim tizimi nafaqat bilim berish, balki siyosiy va ideologik vosita sifatida ham ishlatilgan. Bosib olingan hududlarda imperiya hukmronligini o‘rnatish, mustahkam o‘rnashib olish, istilo qilingan joylarni qo‘ldan chiqarmaslik uchun, eng avvalo, mustamlakachilar o‘zlariga mos boshqaruv tartiblarini ishlab chiqishi va uni o‘lkada joriy qilishi kerak edi. Mustamlakachilik siyosatining to‘liq amalga oshirilishida boshqaruv tartiblari asosiy tayanch hisoblangan. Boshqaruv tartiblari istilochilik yurishlari bilan birga turli ko‘rinishlarda tashkil qilinib, tajriba-sinovlardan o‘tkazilgan holda o‘zgartirib borilgan. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoda olib borgan bosqinchilik siyosatining davom ettirilishi natijasida mustamlakaga aylantirilgan hududlar kengayib borgan. Bosib olingan hududlarni boshqarish tartiblari va uning qanday bo‘lishi kerakligi masalasi juda ko‘p hamda uzoq vaqt imperiya hukmron doiralarida turli soha vakillari ishtirokida muhokama qilingan. Ushbu masalani hal qilishda ehtiyotkorlik bilan uzoqni ko‘zlab ish ko‘rish, hech nimada tavakkal qilmaslik tamoyiliga tayangan holda ish olib borilgan. Turkiston general-gubernatori S. M. Duxovskoy (1898–1901): Turkiston o‘lkasi boshqa o‘lkalarga nisbatanʻʻ tarixiy o‘tmishi, etnografik xususiyatlarini hisobga olgan holda alohida e’tibor berilishini talab qiladi , — degandi. Podsho hukumati Toshkentni bosib ʼʼ olgandan so‘ng, 1865-yil 6-avgustda Aleksandr II Turkiston viloyatini idora ʻʻ qilish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom ni tasdiqlaydi. ʼʼ 3 Boshqaruv harbiy zobitlar qo‘liga o‘tadi. Ushbu nizomda boshqaruv tizimi Harbiy-xalq boshqaruvi nomi bilan ʻʻ ʼʼ gubernator qo‘lida harbiy va fuqarolik ishlari mujassamlashtiriladi. 3 Eshpulatova, N. XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahvoli. Tashkent: O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi nashriyoti, 2023, b. 45–78. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI OSIYO XALQARO UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI XORIJIY TIL VA IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI «O’zbekiston tarixi» fanidan K U R S I S H I MAVZU: “ Turkiston general gubernatorligida maorif sohasidagi siyosati ” Bajardi:___________ guruhi talabasi _________________________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2025 y. Baho “_____” ___________ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ___________________ (imzo) (ismi sharifi) 33 Foydalanilgan adabiyotlar 1) Abdirashidov, Z. Yangi ta’lim tizimi uchun kurash. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti, 2022, b. 12–56. 2) Eshpulatova, N. XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahvoli. Tashkent: O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi nashriyoti, 2023, b. 45– 78. 3) Soatova, G. “Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnalining ilmiy va adabiy tahlili. Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti, 2023, b. 23–67. 4) Xoliqova, R. Jadidlarning ma’rifiy faoliyati. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti, 2022, b. 34–89. 5) Baxromjonov, X. Turkiston general-gubernatorligidagi tub o‘zgarishlar. Almaty: Abay nomidagi Qozog‘iston Milliy Universiteti nashriyoti, 2024, b. 10–65. 6) Ruzimboyev, S. O‘zbek adabiyotshunosligining dolzarb muammolari. Urganch: Urganch Davlat Universiteti nashriyoti, 2023, b. 50–102. 7) Abdurahmonov, A. Turkiston general-gubernatorligida maorif siyosati. Toshkent: Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti nashriyoti, 2021, b. 15–60. 8) Mavlonov, M. Jadidchilik harakati va uning ta’lim tizimidagi o‘rni. Buxoro: Buxoro Davlat Universiteti nashriyoti, 2020, b. 30–75. 9) Karimov, K. Turkiston o‘lkasida ilm-fan va ta’lim tizimi. Farg‘ona: Farg‘ona Davlat Universiteti nashriyoti, 2022, b. 40–85. 10) Saidov, S. Turkiston general-gubernatorligida ta’lim siyosati. Namangan: Namangan Davlat Universiteti nashriyoti, 2021, b. 25–70. 11) Tursunov, T. Jadid maktablarining tashkil etilishi va rivojlanishi. Nukus: Nukus Davlat Universiteti nashriyoti, 2023, b. 35–80. 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi Turkiston general gubernatorligi davri (1886–1917 yillar) Markaziy Osiyoda maorif sohasida tub o‘zgarishlar yuz bergan davr sifatida tarixda muhim o‘rin tutadi. Shu davrda ta’lim tizimi rus imperiyasining siyosiy nazorati ostida tashkil etilgan bo‘lib, u mahalliy aholi hayoti, ijtimoiy tartib va madaniyatning rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan. Mazkur davrda maktablar, madrasalar va boshqa o‘quv muassasalari orqali aholiga rus tili, tarixiy bilimlar va yangi fanlar kiritilgan. Bu jarayon mahalliy an’anaviy ta’lim tizimiga raqobat va o‘zgarishlar olib keldi. Turkiston general gubernatorligida maorif siyosati shakllanishi bilan birga, imperiya siyosatining millatni birlashtirish va nazorat qilish strategiyasi amalga oshirilgan. Shu bois, ta’lim tizimi nafaqat bilim berish, balki siyosiy va ideologik vosita sifatida ham ishlatilgan. Bu mavzu dolzarb, chunki u nafaqat tarixiy jihatdan, balki hozirgi kunda ta’lim tizimini takomillashtirish va tarixiy tajribalarni tahlil qilish uchun ham muhim ahamiyatga ega.Bundan tashqari, Turkiston davridagi maorif siyosati mahalliy aholi va rus ma’muriyati o‘rtasidagi munosabatlarni, jamiyatning madaniy o‘zgarishlarini, ijtimoiy qatlamlarning rivojlanishini tushunishga yordam beradi. Shu sababli, bu mavzu o‘rganish orqali zamonaviy ta’lim siyosatidagi xatoliklar va muvaffaqiyatlar tahlil qilinishi mumkin.P rezident imiz Shavkat Mirziyoyevning ta’kidlashicha, “Ta’lim-tarbiya – bu bizning kelajagimiz, hayot-mamot masalasi. Shu bois, bu sohadagi islohotlarni kechiktirishga haqqimiz yo‘q 1 ” Shuningdek, mavzu ilmiy jihatdan Markaziy Osiyo tarixshunosligi, pedagogika va siyosatshunoslik sohalari uchun qimmatli bo‘lib, hududdagi ta’lim tizimining rivojlanish strategiyasini aniqlash imkonini beradi. Mazkur mavzu dolzarb ekanligi shuningdek, hududning o‘tmishdagi siyosiy va madaniy o‘zgarishlarini tahlil qilish, xalqning maorif darajasini baholash va 1 Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 28-yanvardagi maktab ta’limini rivojlantirish masalalari yuzasidan o‘tkazilgan videoselektor yig‘ilishidagi nutqi. Manba: Yuz.uz 31 Xulosa Men o‘zimning kurs ishi mavzuim davomida Turkiston general gubernatorligida olib borilgan maorif siyosatini har tomonlama tahlil qildim va shu natijada uning ijtimoiy, madaniy va siyosiy sohalarga ta’sirini chuqurroq angladim. Maorif sohasida qabul qilingan siyosat mahalliy aholining savodxonlik darajasini oshirishga, yangi ijtimoiy qatlamlarni — intelligentsiya va kasbiy mutaxassislarni shakllantirishga xizmat qilgan. Shu orqali mahalliy jamiyatda o‘zgarishlar yuzaga kelgan va yosh avlodning dunyoqarashi kengaygan. Turkiston general gubernatorligi davrida ochilgan maktablar, gimnaziyalar va jadid maktablari, xususan Toshkent, Samarqand, Buxoro va Farg‘ona shaharlarida faoliyat ko‘rsatgan ta’lim muassasalari, mahalliy ziyolilar va o‘qituvchilar tomonidan targ‘ib qilinib, ta’lim tizimini modernizatsiya qilishga yordam bergan. Mahmudxo‘ja Behbudi, Abdurauf Fitrat, Shokirjon Rahimiy va boshqa ma’rifatparvar shaxslar o‘z faoliyati bilan yangi avlodni zamonaviy bilimlar bilan ta’minlashga, ularni ijtimoiy va siyosiy hayotga tayyorlashga katta hissa qo‘shganlar. Maorif siyosati orqali mahalliy aholining yangi ijtimoiy qatlamga aylanishi amalga oshgan, bu qatlam o‘z navbatida jamiyatda iqtisodiy va siyosiy islohotlarni talab qilishga imkon yaratgan. Yoshlar maktablarda o‘qish orqali faqat diniy bilimlarni emas, balki zamonaviy fanlarni o‘rganib, mustaqil fikrlash, muhokama qilish va jamiyat hayotida faol ishtirok etish ko‘nikmalarini rivojlantirganlar. Bu esa mahalliy jamiyatda bilimga asoslangan ijtimoiy faollikni shakllantirishga yordam bergan.Shu bilan birga, maorif siyosatining ijobiy natijalari bilan birga, qiyinchiliklar ham mavjud edi. Mahalliy aholining ayrim qatlamlari, xususan konservativ diniy rahbarlar va qishloq aholisi, yangi maktab tizimini to‘liq qabul qilmaganlar. Shu sababli, jadid maktablari va rus maktablarining rivojlanishi uchun targ‘ibot, o‘qituvchilarni tayyorlash va 11Kattaqo‘rg‘on, Samarqand uyezdlari uning tarkibiga kiritildi. Qurama uyezdining nomi Toshkent uyezdi deb o‘zgartirildi. 1886-yilda Turkiston general-gubernatorligining umumiy hududi 1,7 million kv. km bo‘lib, aholisining soni 5,2 million kishidan iborat bo‘lgan. O‘zbeklar va boshqa tub xalqlar 1897-yilda 5 millionga, 1911-yilda esa qariyb 6 millionga yetgan. Rus aholisining umumiy soni ukrainlar va beloruslarni ham qo‘shib hisoblaganda 1897-yilda 197 ming kishini, 1911-yilda esa 400 ming kishini tashkil qildi. Podsho hukumati hamisha ko‘chirib keltirilganlar sonining ortib borishiga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirib bordi. Ular mustamlaka siyosatini amalga oshirishda tayanch bo‘lib xizmat qilishi lozim edi. 1886-yildagi Nizom ga muvofiq Turkiston general-gubernatorligining ma’muriyʻʻ ʼʼ boshqaruvi yangi idora — Turkiston general-gubernatori Kengashi bilan to‘ldirilgan. Viloyat harbiy gubernatorlari, general-gubernator devoni boshqaruvchisi, Turkiston harbiy okrugi shtabi boshlig‘i bu Kengashning doimiy a’zolari bo‘lishgan. Buxoroda esa 1885-yil Rossiya imperatorining siyosiy agentligi faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Uning ruxsatisiz Buxoro amiri tashqi va ichki siyosatda mustaqil ish olib borolmagan. 1.2. Maorif sohasida olib borilgan dastlabki siyosiy chora-tadbirlar Turkiston general gubernatorligi 1886-yilda tashkil topganidan so‘ng, Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda o‘z ta’lim siyosatini amalga oshirishga kirishdi. Bu jarayonning dastlabki bosqichlarida maorif sohasida bir qator siyosiy chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ta’lim tizimining tashkil etilishi 1886-yilda Turkiston general gubernatorligi tashkil etilganidan so‘ng, Rossiya imperiyasi hududda o‘z ta’lim tizimini yaratishga kirishdi. Bu jarayonning asosiy maqsadi mahalliy aholini rus tiliga o‘rgatish, rus madaniyati va imperiya siyosatini targ‘ib qilish edi. Shu sababli, ta’lim tizimi dastlab Toshkent va Samarqand kabi markaziy shaharlar bilan cheklangan bo‘ldi. 2 MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………….…………..3 I. BOB: Turkiston general gubernatorligi davrida maorif siyosatining shakllanishi 1.1. Turkiston general gubernatorligining tashkil topishi va boshqaruv tizimi …6 1.2. Maorif sohasida olib borilgan dastlabki siyosiy chora-tadbirlar ………….11 1.3. Maorif siyosatining asosiy maqsadlari va ideologik yo‘nalishi …………..15 II. BOB: Turkiston maorif siyosatining amaliy natijalari va mahalliy ziyolilar pozitsiyasi 2.1. Mahalliy aholining maorif siyosatiga munosabati ………………….….…18 2.2. Jadid maktablari va yangi usul ta’limining rivojlanishi ……………....…..24 2.3. Maorif siyosatining uzoq muddatli ta’siri va tarixiy merosi …………..….27 Xulosa ……………………………………………………………………..…..31 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….…..…33 Buxoro – 2025 yil 22Mahalliy aholi orasidagi maorif siyosatiga munosabatda yana bir muhim jihat, ayollar ta’limiga bo‘lgan munosabat edi. An’anaviy jamiyatda ayollarning ta’lim olishiga nisbatan ijobiy qarashlar cheklangan bo‘lsa-da, ba’zi mahalliy oilalarda ayollarning maktablarga borishi qo‘llab-quvvatlandi. Masalan, Toshkent shahrida 1908 yilda tashkil etilgan birinchi ayollar maktabi mahalliy jamiyatda muhim yangilik sifatida qabul qilindi va ba’zi oilalarda bu maktabga qizlarini o‘qishga yuborish kengayib bordi. mahalliy aholi orasida maorif siyosatining ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlariga ham turlicha munosabatlar mavjud edi. Ayrim dehqon va savdogarlar rus tilini o‘rganish imkoniyatini iqtisodiy faoliyat uchun qulay deb hisobladilar, chunki bu ularga Rossiya bozorlari bilan aloqalarni osonlashtirdi. Shu ma’noda, rus tilini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish iqtisodiy manfaatlar bilan bog‘landi. Masalan, 1903 yilda Turkiston savdo-sanoat palatasi rahbari Ibrohimxon Qosimov mahalliy yoshlar orasida rus tilini o‘rganishni targ‘ib qilgan.Boshqa tomondan, ko‘plab mahalliy aholida rus maorif siyosatining madaniy assimilyatsiyaga olib kelishidan xavotir paydo bo‘ldi. Ular o‘z milliy an’analarini yo‘qotishdan qo‘rqib, ta’limning ruslashtirilishiga qarshi turishga intildilar. Bu qarshilik ayniqsa qishloq joylarida kuchli edi, chunki u yerda an’anaviy diniy ta’lim va madaniyat kuchliroq saqlanib qolgan edi. Maorif siyosatiga nisbatan norozilik va qarshilik ayrim holatlarda ochiq siyosiy harakatlarga ham aylanib bordi. 1905 yildagi umumrossiya inqilobi va unga bog‘liq Turkistondagi siyosiy harakatlar mahalliy ziyolilar va aholining maorif tizimiga nisbatan munosabatida o‘z aksini topdi. Bu davrda Turkiston shaharlarida talabalar va ziyolilar o‘rtasida rus maktablaridagi o‘quv dasturlarini yangilash va mahalliy tillarning o‘quv jarayonida kengroq qo‘llanilishi talablari kuchaydi. Masalan, 1905 yilda Toshkentda tashkil etilgan “Ishchilar va dehqonlar ittifoqi”ning maorif sohasidagi talab va takliflari aynan shu jarayonga taalluqli edi.Shuningdek, mahalliy aholining maorif siyosatiga munosabati doirasida, 1910-yillarda o‘zbek ziyolilarining tashkilotlari 8Viloyat bo‘limlarga bo‘linib, ularning boshliqlari bir vaqtning o‘zida harbiy komendant ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi mustamlakachi hukumat vakillaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo‘ysungan. 1908–1910-yillarda Turkiston o‘lkasini podsho topshirig‘i bilan taftish qilgan senator K. Palen ta’kidlaganidek, o‘lkada engʻʻ kichik ahamiyatga ega bo‘lgan boshqaruv ham harbiy boshliqlar qo‘lida ʼʼ bo‘lgan. Mahalliy aholi vakillariga boshqaruvning eng quyi bosqichidagi lavozimlar berilgan. Bularga volost boshliqlari (mingboshilar), qishloq oqsoqollari, ovul boshliqlari, qozi, biy va ularning yordamchilari kirgan. General-gubernatorlik devoni katta vakolatlarga ega bo‘lgan asosiy ijrochi organ hisoblangan. Rossiya imperiyasidagi hech bir gubernada bunday katta vakolatga ega bo‘lgan boshqaruv organi mavjud bo‘lmagan. Turkiston o‘lkasi ma’muriy-hududiy jihatdan viloyatlarga bo‘linib, ularni o‘z qo‘lida fuqarolik va harbiy hokimiyatni birlashtirgan harbiy gubernatorlar boshqargan. Viloyatlar uyezdlarga bo‘linib, ular harbiy zobitlar boshqaruvida bo‘lgan. Uyezdlar uchastkalarga, volostlarga, qishloq va ovullarga bo‘lingan. Uchastkalarni uchastka pristavlari boshqargan. Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida o‘z hukmronligini saqlab qolish, uni mustahkamlashni birinchi darajali vazifa hisoblagani uchun dastlab boshqaruv sohasida katta o‘zgarishlarni amalga oshirmagan. Yuqori organlar nazoratida bo‘lgan mahalliy aholi vakillaridan iborat quyi boshqaruv organlari va soliq tizimi saqlab qolingan. Quyi boshqaruvning saqlab qolinishiga asosiy sabab mahalliy aholining ichki hayotiga dastlabki davrda keskin aralashish va aholining an’anaviy turmush tarziga katta o‘zgartirishlar kiritish salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Bundan tashqari yangi bosib olingan yerlarda hali qarshilik va norozilik harakatlari davom etayotgani, boshqaruv tizimida faoliyat olib boruvchi odamlar bo‘lmagani, o‘lka sharoitini to‘liq bilmasliklari dastlabki vaqtda mahalliy aholi vakillarining quyi boshqaruvda ishtirok etishiga yo‘l bergan. 19mahalliy millatlar orasida rus tilini o‘rganishga majbur qilish va an’anaviy diniy ta’limning ahamiyatini kamaytirish uchun kurash olib borildi. Bu jarayonda, xususan, medresalar muallimlari va diniy arboblar katta rol o‘ynadi. Masalan, Toshkent shahrida yashab ijod qilgan mashhur ma’rifatparvar va ruhoniy Islomxon Xo‘ja Qo‘chqoriy (1863–1913) mahalliy diniy ta’limni saqlab qolishga katta ahamiyat bergan shaxslardan biridir. U o‘z madrasasida an’anaviy islomiy ta’limni davom ettirishga harakat qilgan va rus maktablarining hududda kengayib borayotganiga nisbatan norozilik bildirgan. Qo‘chqoriy o‘z asarlarida va nutqlarida mahalliy diniy ta’lim tizimining muhimligini ta’kidlab, uni siyosiy va madaniy mustamlakachilik siyosatidan himoya qilishni maqsad qilgan. Xo‘ja Qo‘chqoriy 1863 yilda Toshkent viloyatida tug‘ilgan. U yoshlikdan dinshunoslikka va madaniyatga katta e’tibor qaratgan. 1880-yillarning oxiri va 1890-yillarning boshlarida Turkistonda rus imperiyasining ta’lim sohasidagi siyosati keskinlashgan paytda, Islomxon Qo‘chqoriy mahalliy madrasalarda ta’lim berishni davom ettirish orqali rus maktablariga qarshi ma’rifiy kurash olib bordi. U o‘z madrasasida nafaqat diniy, balki asosiy dunyoviy fanlar ham o‘rgatilishini targ‘ib qildi, ammo bu jarayonni rus maktablarida amalga oshirilayotgan assimilyatsiya siyosatidan farqli, milliy o‘zlikni saqlab qolish maqsadida qildi. Qo‘chqoriy o‘zining ta’lim siyosatiga qarshi norozilikni ko‘rsatganlar qatoriga kirdi. U mahalliy aholining o‘z tilida va diniy an’analar asosida ta’lim olish huquqini himoya qilish uchun kurashdi. Shuningdek, u 1896 yilda chiqarilgan ba’zi ta’limga oid cheklovlar va rus maktablarining ustunligini targ‘ib qiluvchi siyosatlarga qarshi jamoatchilik fikrini uyg‘otishga harakat qildi. Islomxon Qo‘chqoriy ta’lim sohasidagi siyosiy vaziyatga nisbatan tanqidiy munosabatni asosan madrasalar faoliyatini davom ettirishda va ularni zamonaviylashtirishga urinishda ko‘rsatdi. U diniy va dunyoviy bilimlarni 14Ta’lim tizimini rivojlantirish uchun moliyaviy va tashkiliy chora-tadbirlar amalga oshirildi. Maktablar uchun byudjet ajratildi, o‘qituvchilar uchun maosh belgilandi. Shuningdek, maktablar uchun o‘quv materiallari, darsliklar va boshqa zarur jihozlar ta’minlandi. Biroq, bu chora-tadbirlar ko‘pincha rus ta’lim tizimi asosida amalga oshirildi va mahalliy ehtiyojlarga to‘liq javob bermadi. 6. Ta’lim siyosatining ijtimoiy ta’siri Ta’lim siyosati mahalliy aholi orasida ijtimoiy o‘zgarishlarga olib keldi. Yangi ta’lim tizimi orqali rus tilini biladigan, rus madaniyatini tushunadigan yoshlar paydo bo‘ldi. Bu yoshlar o‘z vaqtida davlat idoralarida, maktablarda va boshqa sohalarda ishlashga jalb qilindi. Shuningdek, ta’lim siyosati orqali mahalliy an’analar va madaniyatni ruslashtirishga harakat qilindi. 7. Jadidchilik harakatining boshlanishi 1905–1907-yillardagi inqilobiy harakatlar Turkiston general gubernatorligiga ham ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda jadidchilik harakati kuchayib, yangi ta’lim tizimi yaratish, ruslashtirish siyosatiga qarshi kurashish maqsadida faoliyat yuritdi. Jadidlar yangi maktablar ochish, yangi darsliklar yaratish va ta’limni isloh qilishni maqsad qilgan edi. 8. Jadid maktablarining tashkil etilishi Jadidchilik harakati davomida yangi maktablar tashkil etila boshlandi. Bu maktablarda yangi darsliklar asosida ta’lim berildi, rus tilini o‘rganish va rus madaniyatini o‘rganishga alohida e’tibor berildi. Jadid maktablari mahalliy an’analar va madaniyatni inobatga olgan holda ta’lim berishga harakat qildi. 9. Jadidchilik harakatining ta’lim siyosatiga ta’siri Jadidchilik harakati ta’lim siyosatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Yangi ta’lim tizimi yaratildi, ruslashtirish siyosatiga qarshi kurashish boshlandi. Jadid maktablari orqali mahalliy aholi orasida yangi ta’lim tizimi haqida xabardorlik oshdi. Bu harakat ta’lim sohasida islohotlar amalga oshirilishiga zamin yaratdi. 10. Ta’lim siyosatining rivojlanishi va natijalari Turkiston general gubernatorligi davrida ta’lim siyosati rivojlanib, yangi tizimlar yaratildi. Biroq, bu tizimlar ko‘p jihatdan ruslashtirish siyosatiga asoslangan bo‘lib, mahalliy 5Amaliy ahamiyati esa nafaqat tarixiy tahlil bilan cheklanib qolmay, balki hozirgi kunda ta’lim tizimini rivojlantirish, o‘quv dasturlarini takomillashtirish va pedagogik metodlarni joriy etishda qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan birga, mahalliy aholi va ta’lim muassasalari o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni o‘rganish orqali jamiyatda bilim darajasini oshirish, ta’limning samaradorligini aniqlash va kelgusida strategik rejalarni ishlab chiqish imkoniyati yuzaga keladi.Shuningdek, ish orqali mahalliy va hududiy tarixiy tajribalarni tahlil qilib, imperiya siyosati ostida ta’lim tizimining qiyinchiliklari, muvaffaqiyatlari va pedagogik yondashuvlarni o‘rganish mumkin. Bu esa bugungi kunda ta’lim siyosatini ishlab chiqishda tarixiy tajribalarni inobatga olishga yordam beradi. Kurs ishining ob’ekti – Turkiston general gubernatorligida maorif tizimi va uning rivojlanish jarayonlari. Kurs ishining predmeti – maorif sohasida olib borilgan siyosat, uning shakllanishi, amalga oshirilishi va natijalari. Kurs ishining maqsadi – Turkiston general gubernatorligida maorif siyosatini tarixiy manbalar asosida o‘rganish, uning ijtimoiy, madaniy va siyosiy ta’sirini tahlil qilish. Kurs ishining Vazifalar i  Turkiston general gubernatorligida maorif tizimining tashkil etilishi va rivojlanishini o‘rganish;  Mahalliy maktablar va o‘quv muassasalarining faoliyati haqida tahlil qilish;  Maorif siyosatining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy natijalarini aniqlash;  Mavzuga oid tarixiy manbalarni va ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish;  Mavzuning dolzarb jihatlari va kelgusidagi tadqiqotlar uchun tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uch bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4zamonaviy ta’lim siyosatida tarixiy tajribalarni hisobga olish uchun zarur. Shu bilan birga, mavzu bugungi kunda mahalliy ta’lim tizimini rivojlantirish, yangi metodlar joriy qilish va ta’lim sifati samaradorligini oshirishga hissa qo‘shadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi Turkiston general gubernatorligida maorif siyosati mavzusi tarixiy tadqiqotlarda keng o‘rganilgan, lekin ba’zi jihatlari hali ham mukammal tahlil qilinmagan. Shu mavzu bo‘yicha Rossiya arxiv hujjatlari, mahalliy tarixshunoslik asarlari va zamonaviy ilmiy maqolalar mavjud. Ular orqali maorif siyosatining shakllanishi, rivojlanishi va amaliyotdagi natijalari tahlil qilingan. Tarixiy manbalar maktablar soni, o‘quv dasturlari, o‘qituvchilar tayyorlash va mahalliy aholiga ta’lim berish jarayonini batafsil ko‘rsatadi. Shuningdek, mahalliy maktablar va madrasalarning faoliyati, ular orqali olingan natijalar va yuzaga kelgan muammolar haqida ma’lumotlar mavjud. Biroq, mavzu hali ham ayrim jihatlari bilan to‘liq yoritilmagan. Masalan, mahalliy aholi bilan o‘quv jarayoni o‘rtasidagi munosabat, ta’lim siyosatining ijtimoiy ta’siri, madaniy integratsiya va mahalliy an’anaviy ta’lim tizimiga ta’siri bo‘yicha chuqur tadqiqotlar yetarli emas. Shu sababli, mavzuni chuqur o‘rganish, tarixiy manbalarni tahlil qilish va zamonaviy ilmiy tadqiqotlar bilan solishtirish muhimdir. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati Turkiston general gubernatorligida maorif siyosatini o‘rganish orqali Markaziy Osiyoda ta’lim tizimining tarixiy jarayonlarini chuqurroq tushunishga yordam beradi. U davr maktablari, madrasalari va boshqa o‘quv muassasalari faoliyati, dars dasturlari va pedagogik metodlarni tahlil qilish imkonini beradi. Shu orqali tarixiy jarayonlarning ijtimoiy, siyosiy va madaniy kontekstdagi o‘rnini aniqlash mumkin bo‘ladi.Nazariy jihatdan, ish Markaziy Osiyo tarixshunosligi, pedagogika tarixi va siyosatshunoslik sohalariga qo‘shimcha ilmiy material beradi. Turkiston general gubernatorligi davrida amalga oshirilgan maorif siyosati va uning natijalari zamonaviy tadqiqotlarda ta’lim siyosatini shakllantirishda manba sifatida xizmat qilishi mumkin. 3412) Ismoilov, I. Turkiston general-gubernatorligida maorif siyosatining ijtimoiy ta’siri. Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti, 2024, b. 20– 55. 13) G‘ulomov, G. Turkiston o‘lkasida mustamlakachilik davridagi ta’lim tizimi. Toshkent: Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti nashriyoti, 2022, b. 10–50. 14) Rahimov, R. Turkiston general-gubernatorligida ta’lim siyosatining rivojlanishi. Buxoro: Buxoro Davlat Universiteti nashriyoti, 2021, b. 45–90. 15) Nurmatov, N. Jadidchilik harakati va uning ta’lim tizimidagi o‘rni. Nukus: Nukus Davlat Universiteti nashriyoti, 2020, b. 30–65. 16) Tashkent, T. Turkiston general-gubernatorligida maorif siyosatining ijtimoiy ta’siri. Toshkent: Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti nashriyoti, 2023, b. 15–60. 17) Fayzullayev, F. Turkiston o‘lkasida ilm-fan va ta’lim tizimi. Farg‘ona: Farg‘ona Davlat Universiteti nashriyoti, 2021, b. 20–55. 18) Qodirov, Q. Jadid maktablarining tashkil etilishi va rivojlanishi. Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti, 2022, b. 25–60. 19) Yusupov, Y. Turkiston general-gubernatorligida ta’lim siyosatining ijtimoiy ta’siri. Namangan: Namangan Davlat Universiteti nashriyoti, 2024, b. 30– 65. 29mahalliy ziyolilar faol rol o‘ynadi, ular yoshlarni nafaqat o‘qishga, balki o‘z fikrini erkin ifoda etishga ham o‘rgatdilar. 1908-yilda Samarqand shahrida Behbudi rahbarligida tashkil etilgan jadid maktabida o‘quvchilar nafaqat rus tili va hisob fanlaridan bilim oldilar, balki ijtimoiy hayotga oid masalalarni muhokama qilish orqali o‘z yetakchilik salohiyatlarini rivojlantirdilar.Shuningdek, maorif tizimi yosh avlodni iqtisodiy va kasbiy jihatdan tayyorlash imkonini yaratdi. Toshkentdagi 1910-yillarda tashkil etilgan texnik maktablarda o‘quvchilar ishlab chiqarish, hunarmandchilik va muhandislik fanlari bilan tanishib, kelajakda iqtisodiy sohada faoliyat ko‘rsatishga tayyorlandilar. Shu tarzda, yangi qatlam nafaqat ma’rifatli, balki kasbiy jihatdan ham malakali bo‘lib, mahalliy jamiyatda yangi iqtisodiy tizimning shakllanishiga xizmat qildi. Yosh avlodning yangi ijtimoiy qatlamga aylanishi siyosiy hayotga ham ta’sir ko‘rsatdi. Intelligentsiya va ilm-fan xodimlari mahalliy jamiyatda islohotlar, xususan, ta’lim, iqtisodiyot va maorif sohasida o‘zgarishlarni talab qilishga kirishdilar. Misol uchun, 1911–1913-yillarda Toshkent va Farg‘ona shaharlarida yosh ziyolilar tomonidan tashkil etilgan madaniy va maorif jamiyatlari, jumladan “Nashr” va “Maktabchilar” jamoatlari, mahalliy hukumatdan o‘quvchilarga sharoit yaratishni so‘rab murojaatlar yuborishgan. Shu bilan birga, bu yangi qatlam o‘zining bilim va malakasini jamiyatning rivojlanishiga yo‘naltirdi. Mahalliy ziyolilar nafaqat maktablarda o‘qituvchilik qilgan, balki mahalliy aholiga yangi ta’lim tizimining foydalarini tushuntirib, oilalarning bolalarni maktablarga yuborishga jalb qilishda muhim rol o‘ynaganlar. 1910-yillarda Samarqand va Buxoro shaharlarida bunday targ‘ibot natijasida bolalarni jadid maktablariga yuborish keskin oshgan.Bundan tashqari, yangi ijtimoiy qatlam nafaqat iqtisodiy va siyosiy sohalarda, balki madaniyat va jurnalistika sohasida ham o‘z faoliyatini boshladi. Toshkentdagi “Shuhrat” gazetasi va Samarqanddagi “Tarjimon” jurnali orqali yosh ziyolilar jamiyatga yangi fikrlarni yetkazib, milliy tafakkur va madaniyatni rivojlantirishga hissa 1IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI ______________________________________________KAFEDRASI «_______________________________________________» fanidan Guruh________________________________________________________ Talaba familiyasi va ismi-sharifi___________________________________ Kurs ishi mavzusi_______________________________________________ Kurs ishining tarkibi_____________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati: _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi): _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ Kurs ishining ijobiy tomonlari: _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ Kurs ishining kamchiliklari: _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ Kurs ishiga qo'yilgan baho “_______”____________________________________________________ Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi _________________________ 24ochilishi Samarqand va Toshkentda qarshi chiqdi 1903 Turkiston savdo-sanoat palatasi targ‘iboti Rus tilini o‘rganish iqtisodiy manfaat sifatida qabul qilindi Ibrohimxon Qosimov 1905 Umumrossiya inqilobi, “Ishchilar va dehqonlar ittifoqi” tashkil etildi Rus maktablaridagi dasturlarni yangilash talabi oshdi — 1908 Toshkentda birinchi ayollar maktabi ochildi Ba’zi oilalar qizlarini maktablarga yuborishni qo‘llab- quvvatladi — 1910-yillar “Jadid” harakati faoliyati Mahalliy til va madaniyatni rivojlantirish talabi Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919) 1917 Fevral inqilobi oldi Mahalliy ta’limni isloh qilish bo‘yicha talablar kuchaydi — 2.2. Jadid maktablari va yangi usul ta’limining rivojlanishi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiston general gubernatorligida yuzaga kelgan maorif tizimidagi tub o‘zgarishlar natijasida mahalliy ziyolilar va o‘qituvchilar yangi ta’lim usullarini joriy qilishga kirishdilar. Aynan shu davrda shakllangan jadidchilik harakati mahalliy xalqlar orasida zamonaviy ta’lim tizimini yaratish, an’anaviy maktablar bilan bir qatorda yangi, rus va yevropa ta’lim uslublariga asoslangan maktablarni rivojlantirishni maqsad qilgan edi. Jadid maktablari o‘z faoliyatini 1880-yillarning oxirlarida boshlab, 1890-yillar davomida Turkistonning yirik shaharlari — Toshkent, Samarqand, Buxoro, Qo‘qon va boshqalarida kengayib bordi. 15ehtiyojlarga to‘liq javob bermadi. Jadidchilik harakati orqali yangi ta’lim tizimi yaratish bo‘yicha harakatlar amalga oshirildi. Bu jarayonlar Turkistonning ta’lim tarixida muhim o‘rin tutadi. 1.3. Maorif siyosatining asosiy maqsadlari va ideologik yo‘nalishi Turkiston general gubernatorligi tashkil etilganidan keyin mintaqada maorif sohasida olib borilgan siyosatning asosiy maqsadlari va ideologik yo‘nalishlari Rossiya imperiyasining siyosiy, madaniy va ijtimoiy maqsadlari bilan chambarchas bog‘liq edi. Maorif siyosati Turkiston hududida rus madaniyatini yoyish, mahalliy aholini imperiya ijtimoiy tizimiga moslashtirish va din ta’sirini kamaytirish kabi asosiy vazifalarni ko‘zlagan. 7 Birinchidan, maorif siyosatining asosiy maqsadlaridan biri mahalliy aholining rus tilini o‘rganishini ta’minlash edi. Bu orqali mahalliy aholining siyosiy va madaniy integratsiyasi amalga oshirilishi, ularning imperiya hukumatiga sodiqligi mustahkamlanishi nazarda tutilgan. Turkiston general gubernatori Genri Pem va keyingi rahbarlar rus tilini asosiy o‘quv tili sifatida joriy etishga alohida e’tibor qaratdilar. Shu bilan birga, rus maktablarining tarmog‘ini kengaytirish orqali rus madaniyati va dunyoqarashini mahalliy aholiga singdirishga harakat qilindi. Ikkinchidan, maorif siyosati diniy ta’limni cheklash va uning o‘rnini dunyoviy, ilmiy va texnik bilimlar bilan to‘ldirishga qaratilgan edi. Turkistonda ko‘p asrlik medresa tizimi mavjud bo‘lib, u yerda asosan diniy ta’lim berilgan. General gubernatorlik siyosati medresalarning ta’sirini kamaytirish, ularni nazorat ostiga olish va ularni dunyoviy maktablarga aylantirishga yo‘naltirilgan edi. 1896 yilda medresalarga nisbatan qator cheklovlar joriy qilindi, bu esa mahalliy diniy boshqaruv organlari va olimlar orasida norozilikka sabab bo‘ldi. Uchinchidan, maorif siyosati doirasida mahalliy aholi orasida zamonaviy, Rossiya va Yevropa ta’lim tizimlariga mos keladigan bilimlarni tarqatish 7 Xoliqova, R. Jadidlarning ma’rifiy faoliyati. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti, 2022, b. 34–89. 6I. BOB: Turkiston general gubernatorligi davrida maorif siyosatining shakllanishi 1.1. Turkiston general gubernatorligining tashkil topishi va boshqaruv tizimi Turkiston general gubernatorligi 1886-yilda tashkil etilgan bo‘lib, Rossiya imperiyasi tomonidan Markaziy Osiyodagi hududlarni boshqarish va nazorat qilish maqsadida yaratilgan. Bu hudud Samarqand, Buxoro, Farg‘ona vodiysi, Toshkent va boshqa shaharlardan iborat bo‘lib, siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan strategik ahamiyatga ega edi. Tashkil etilganidan so‘ng, general gubernator hududdagi barcha ma’muriy hokimiyatni birlashtirib, markaziy hukumati siyosatini amalga oshirish bilan shug‘ullangan. Uning zimmasiga harbiy, moliya va ta’lim sohalaridagi nazorat vazifalari ham yuklatilgan. Shu bilan birga, hududdagi mahalliy boshliqlar bilan ishlash, ijtimoiy tartibni saqlash va aholi bilan aloqa o‘rnatish ham asosiy vazifalaridan biri bo‘lgan. 2 Turkiston general gubernatorligi davrida maorif siyosatini tashkil etishda boshqaruv tizimi markaziy imperiya siyosatiga moslashtirilgan. Ta’lim tizimi asosan rus maktablari va imperiya standartlariga moslashtirilgan o‘quv dasturlari orqali shakllantirilgan. Shu bilan birga, mahalliy madrasalar va xalq ta’lim muassasalari ham nazorat ostida bo‘lgan. Boshqaruv tizimi bir qator organlardan iborat bo‘lib, general gubernator boshqaruvning yuqori markazi sifatida qarorlar qabul qilgan. Hududiy boshqaruv esa okrug va tuman darajasida tashkil etilgan bo‘lib, har bir hududda ta’lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy masalalarni kuzatib borish mas’uliyatiga ega bo‘lgan. Maorif sohasida siyosiy nazorat ayniqsa muhim bo‘lib, rus imperiyasi mahalliy aholining rus tilini o‘rganishi va imperiya madaniyatiga integratsiya 2 Abdirashidov, Z. Yangi ta’lim tizimi uchun kurash. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti, 2022, b. 12–56. 30qo‘shdilar. Shu tariqa, maorif siyosati orqali shakllangan intelligentsiya nafaqat ta’lim olgan, balki jamiyatni modernizatsiya qilishga tayyor bo‘lgan ijtimoiy qatlam sifatida paydo bo‘ldi. 1913–1915-yillarda Turkiston hududida yangi avlodning ijtimoiy faoliyati yanada kengayib, ular o‘z jamiyatida kasbiy mutaxassislar, o‘qituvchilar, shifokorlar va ilm-fan xodimlari sifatida tanila boshladilar. Bu qatlam mahalliy jamiyatda iqtisodiy va siyosiy islohotlarni talab qilishga va amalga oshirishga asos bo‘ldi, chunki ular nafaqat bilimli, balki ijtimoiy mas’uliyatga ega bo‘lgan kishilar sifatida shakllangan edilar.Turkiston maorif siyosati mahalliy aholi orasida yangi ijtimoiy qatlamlar — intelligentsiya, kasbiy mutaxassislar va ilm- fan xodimlarini shakllantirish orqali nafaqat ta’lim tizimini rivojlantirdi, balki mahalliy jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tuzilishini ham tubdan o‘zgartirishga xizmat qildi. Bu jarayon mahalliy aholi orasida bilim va kasbiy malaka oshishi bilan birga, yangi ijtimoiy pozitsiyalar va jamiyatdagi ijtimoiy faollikni ham shakllantirdi. 10aholiga erkin yashashi va xavfsiz turmush kechirishi uchun yetarli imkoniyatlar yaratib berishga harakat qildi. Ko‘chirib keltirilganlar yerlar va kerakli mablag‘lar bilan ta’minlangan. Aholini ko‘chirib keltirib joylashtirishdan yana bir maqsad o‘lkada mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishda qo‘shimcha tayanch kuchlarga ega bo‘lish edi. Bu siyosat mahalliy aholini ruslashtirish imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan tadbir bo‘ldi. Turkiston o‘lkasining ma’muriy-hududiy bo‘linishi va boshqaruvi O‘rta Osiyoda bosib olingan hududlar ma’muriy jihatdan bo‘linib, ular to‘liq harbiy zobitlar qo‘l ostida bo‘lgan. 1877-yilda Toshkentda Shahar nizomiʻʻ ʼʼ joriy etilgan bo‘lib, unga muvofiq shahar boshqaruvi Dumaga o‘tgandi. Duma a’zolarining 1/3 qismi Eski shahar qismidan, 2/3 qismi esa Yangi shahar qismidan saylangan. Bunga ko‘ra, shaharning 80 ming mahalliy aholisidan 21 ta deputat, 3900 nafari, asosan, ruslardan iborat aholidan esa 48 ta deputat qatnashgan. Shahar xo‘jaligiga oid barcha ishlar Duma qo‘lida bo‘lgan. Dumaga rahbarlik qiluvchi shaxs general-gubernator tavsiyasi bilan harbiy vazir tomonidan tasdiqlangan. Viloyat boshqaruvi 1886-yil 12-iyulda imperator Aleksandr III tomonidan yangi Turkiston ʻʻ o‘lkasini idora qilish to‘g‘risidagi Nizom tasdiqlandi. Mazkur Nizomning ʼʼ asosiy maqsadi o‘lkada ma’muriy boshqaruvni mustahkamlash va yerdan foydalanish tartiblarini o‘zgartirishdan iborat bo‘lgan. Nizomga muvofiq Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi. Xo‘jand, Jizzax, 18II. BOB: Turkiston maorif siyosatining amaliy natijalari va mahalliy ziyolilar pozitsiyasi 2.1. Mahalliy aholining maorif siyosatiga munosabati Turkiston general gubernatorligi davrida, ayniqsa XIX asr oxiri va XX asr boshlarida, maorif siyosatining mahalliy aholi tomonidan qanday qabul qilinishi va ulardagi munosabatlari o‘ta murakkab va ko‘p qirrali bo‘ldi. Rus imperiyasining maorif sohasidagi siyosati Turkiston hududida mahalliy madaniyat va an’analarni tubdan o‘zgartirishga qaratilgan bo‘lsa-da, bu jarayonda mahalliy aholining reaksiyasi bir xilda bo‘lmadi. Mahalliy aholi orasida maorif siyosatiga nisbatan turli qarashlar va munosabatlar shakllandi, bu munosabatlar orasida qo‘llab-quvvatlash, qarshilik, ehtiyotkorlik va passiv qarshilik kabi holatlar mavjud edi. 9 Xususan, maorif siyosatining dastlabki bosqichlarida, ya’ni 1886–1895 yillarda, mahalliy aholi orasida bu siyosatga nisbatan ko‘proq ehtiyotkor va shubhali munosabat kuzatildi. Rossiya imperiyasi tomonidan mahalliy tilda ta’lim beruvchi madrasalar faoliyatiga bosim o‘rnatilishi, rus tilini majburiy o‘rganishga doir chora-tadbirlarning joriy etilishi, shuningdek, diniy ta’lim muassasalarining cheklanishi mahalliy aholi orasida noroziliklarni kuchaytirdi. Bu davrda ko‘plab mahalliy ziyolilar va diniy rahbarlar o‘z fikrlarini ochiqchasiga aytishdan ko‘ra ehtiyotkorlik bilan yondoshdi. Masalan, mashhur o‘zbek ziyosi va mutafakkiri Mirzo Abdullahi Qodiriyning (1852–1910) asarlarida ta’limga bo‘lgan e’tibor mavjud bo‘lsa-da, u Rossiya maorif siyosatining ayrim jihatlarini tanqid qilgan va mahalliy madaniyatni saqlab qolish zaruratini ta’kidlagan.Shuningdek, mahalliy aholi orasida rus maktablariga nisbatan salbiy munosabat paydo bo‘ldi. O‘zbek va boshqa 9 Abdurahmonov, A. Turkiston general-gubernatorligida maorif siyosati. Toshkent: Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti nashriyoti, 2021, b. 15–60. 25Bu maktablarning tashkil etilishida eng faol ishtirok etgan shaxslar qatorida Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919) ajralib turadi. Behbudiy yangi ta’lim tizimining eng asosiy g‘oyalarini ilgari surgan va an’anaviy madrasalarga qarshi emas, balki ular bilan birgalikda faoliyat olib boradigan maktablar tizimini yaratishni taklif qilgan. Uning fikricha, jadid maktablari zamonaviy fanlarni o‘rgatish bilan birga, mahalliy til va madaniyatni saqlash va rivojlantirish uchun asos bo‘lishi kerak edi. U o‘z asarlarida ta’limda rus tilining, shuningdek, arab va lotin yozuvlarining o‘rni haqida keng mulohazalar bildirgan. Jadid maktablari an’anaviy maktablardan tubdan farq qilardi. Darslar faqat diniy matnlarni o‘qish va yodlashdan iborat bo‘lmay, balki matematika, geografiya, tarix, tabiiy fanlar, rus va boshqa tillarni o‘rganish kabi ko‘p qirrali fanlar o‘rgatilardi. Bu maktablarda o‘qituvchilar metodik jihatdan yangi yondoshuvlarni qo‘llashga harakat qilgan, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga, savol berishiga va faol ishtirok etishiga katta e’tibor qaratilgan edi. Shunday qilib, jadid maktablari o‘zining zamonaviy pedagogik usullari bilan ajralib turdi. 1905 yilda Toshkentda tashkil etilgan “Usmonxon” jadid maktabi bu jarayonning yorqin namunasidir. Ushbu maktabda o‘qish dasturlari o‘zbek tilida olib borilgan bo‘lib, o‘quvchilarga rus tili va boshqa zamonaviy fanlarni ham o‘rgatish bosh maqsad qilindi. “Usmonxon” maktabi nafaqat ta’lim jarayonida, balki ma’rifiy va ijtimoiy faollikda ham yetakchi o‘rin tutdi. Shu tarzda jadid maktablari mahalliy yoshlarning bilim olishga bo‘lgan talabini qondiribgina qolmay, balki ularning milliy o‘zligini anglashiga ham xizmat qildi. Jadid maktablari mahalliy aholi orasida katta qo‘llab-quvvatlanishga erishdi. Ularning muvaffaqiyati tufayli, 1900-yillarning boshlarida Turkistonda jadid maktablari soni keskin oshdi. Misol uchun, 1910-yillarga kelib faqat Toshkent va Samarqandda yuzlab jadid maktablari faoliyat yuritardi. Bu maktablarda minglab o‘quvchilar zamonaviy bilimlarni egallash imkoniga ega bo‘ldi. 272.3. Maorif siyosatining uzoq muddatli ta’siri va tarixiy merosi Turkiston general gubernatorligi davrida (1886–1917 yillar) olib borilgan maorif siyosati nafaqat o‘sha davrda, balki keyingi tarixiy bosqichlarda ham Markaziy Osiyoning ta’lim tizimi, madaniy rivojlanishi va milliy ongiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya imperiyasi tomonidan joriy etilgan ta’lim tizimi, rus-tuzem maktablarining ochilishi va jadid maktablari orqali amalga oshirilgan yangi usul ta’limi, uzoq muddatda mahalliy jamiyatning intellektual va madaniy rivojlanishiga turtki berdi. Maorif siyosatining uzoq muddatli ta’siri birinchi navbatda milliy ziyolilar qatlamining shakllanishi bilan bog‘liq bo‘ldi. 1890–1910-yillarda jadid maktablarida o‘qigan yoshlar keyinchalik o‘z jamiyatida yetakchi intellektual va siyosiy rol o‘ynadilar. Masalan, Abdurauf Fitrat (1886–1938), Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919), Munavvarqori Yusufxon (1878–1920) kabi shaxslar o‘z bilimlarini jamiyat taraqqiyotiga yo‘naltirdi, yangi darsliklar yaratdi va o‘quv dasturlarini takomillashtirdi. Shuningdek, maorif siyosati orqali mahalliy aholi orasida rus tilini o‘rganish va zamonaviy fanlarga qiziqish shakllandi. Bu esa iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni kengaytirishga yordam berdi. 1903–1910-yillarda Samarqand, Toshkent, Buxoro va Xiva shaharlarida rus tili bilimiga ega yoshlar savdo, hunarmandchilik va davlat xizmatida faol ishtirok eta boshladi. Shu tariqa, maorif siyosati uzoq muddatda mahalliy jamiyatning zamonaviy iqtisodiy tizimga integratsiyasiga xizmat qildi. Maorif siyosatining yana bir uzoq muddatli ta’siri – milliy madaniyat va tilni saqlash va rivojlantirishga turtki berish edi. Jadid maktablari va yangi usul ta’limi mahalliy til va adabiyotning o‘quv jarayonida keng qo‘llanilishini ta’minladi. Bu esa, keyinchalik, XX asr boshlarida milliy o‘zlikni 26Jadid maktablari nafaqat ta’lim sifatini oshirishga, balki mahalliy ijtimoiy hayotda ham yangi qarashlarni shakllantirishga yordam berdi. Ularning faoliyati mustamlakachilik siyosatiga qarshi ma’rifiy qarshilik sifatida qaralardi. Shu boisdan, ba’zida mustamlaka hukumatining nazorati ostida turib, ularni yopish yoki faoliyatini cheklash kabi choralar ko‘rilgan. Jadid maktablarining yana bir muhim jihati bu ularning ijtimoiy qatlamlarni uyg‘otishda tutgan roli edi. Maktablarda o‘qigan yoshlar orasida milliy uyg‘onish, jamiyatni o‘zgartirish, zamonaviylashtirish g‘oyalari kuchayib bordi. Bu yoshlar keyinchalik Turkiston jadidchiligining yetakchi arboblariga aylandilar. Mahmudxo‘ja Behbudiydan tashqari, jadid maktablari taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan boshqa shaxslar ham bor edi. Jumladan, Abdurauf Fitrat, Munavvarqori Yusufxon kabi ziyolilar yangi ta’lim tizimini rivojlantirishda faol ishtirok etdi. Ular nafaqat maktab tashkil qilish bilan cheklanmay, balki o‘zbek tilida yangi darsliklar tayyorlash, pedagogik metodlarni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy ishlar olib bordilar. Jadid maktablari tizimining yana bir o‘ziga xos jihati – ularning o‘quvchilarga faqat bilim berish bilan cheklanmay, balki ular orasida milliy ongni uyg‘otish va mustamlakachilikka qarshi kurash ruhini shakllantirishga qaratilgan edi. Maktablarda yoshlar mustaqil fikrlashni o‘rganib, o‘z millati va tarixiga hurmat bilan qarashni o‘zlashtirdilar. Bu esa Turkistonda milliy uyg‘onish harakatining poydevorini mustahkamladi. 11 Jadid maktablari faoliyati nafaqat yirik shaharlarda, balki qishloq joylarda ham tarqalib bordi. Bu maktablar ko‘plab kichik mahallalarda ochilib, mahalliy yoshlarning bilim olish imkoniyatlarini kengaytirdi. Bunday rivojlanish mahalliy aholi orasida bilimga bo‘lgan talabning oshganini ko‘rsatadi. 11 Mavlonov, M. Jadidchilik harakati va uning ta’lim tizimidagi o‘rni. Buxoro: Buxoro Davlat Universiteti nashriyoti, 2020, b. 30–75.

Turkiston general gubernatorligida maorif sohasidagi siyosati

Купить