• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 13990UZS
Размер 588.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 15 Март 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Nurbek Karimov

Дата регистрации 15 Март 2025

2 Продаж

Turkiston general gubernatorligining tashkil etilishi.

Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilishi Rossiya imperiyasining o‘sha davrdagi kuchli siyosiy niyatlarini aks ettirgan. General-gubernatorlik hududi o‘zining boshqaruv tizimi va muhim institutlariga ega bo‘lib, harbiy va fuqarolik boshqaruvi orasidagi o‘zaro aloqalarni ta’minlash maqsadida tashkil etilgan. Rossiya imperiyasining general-gubernatori bu hududda yuqori hokimiyatni qo‘lga kiritgan va uning faoliyati siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda katta o‘zgarishlarga olib kelgan. Turkiston general-gubernatorligining boshqaruv tizimi Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatiga muvofiq tashkil etilgan. Bu tizimda general- gubernator hududdagi barcha davlat ishlari, o‘rta va yuqori darajali ma’muriyatning boshqaruvini amalga oshirgan. General-gubernator shuningdek, harbiy rahbarlikni ham o‘z zimmasiga olgan. Boshqaruvning bu shakli Rossiya imperiyasining general-gubernatorliklarida keng tarqalgan. Boshqaruv tizimining markaziy elementlari quyidagilarni o‘z ichiga olgan:  General-gubernator – hukumatning yuqori vakili bo‘lib, barcha siyosiy, iqtisodiy va harbiy masalalarda yakka hokimiyatni qo‘lga kiritgan. Uning vakolatlari juda keng bo‘lib, u viloyatlarni boshqarish, qarorlar qabul qilish va ma’muriy islohotlarni amalga oshirish huquqiga ega edi.  Konsul va elchilar – Rossiyaning konsul va elchilari o‘rta darajali boshqaruv tizimida faoliyat ko‘rsatgan. Ular nafaqat diplomatik aloqalarni yuritgan, balki mahalliy aholining o‘zgarishlarini kuzatgan.  Mahalliy boshqaruv organlari – Rossiya general-gubernatori ostida, mahalliy boshqaruv organlari ham tashkil etilgan. Bularga yerli hokimiyatlar, qabilaviy boshqaruv va hududiy tashkilotlar kirgan. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishidan keyin, Rossiya imperiyasining o‘z harbiy va fuqarolik siyosatini amalga oshirishda qo‘llaniladigan boshqaruv mexanizmlarini takomillashtirdi. Bunda, Rossiya hukumatining asosiy maqsadi mahalliy xalqlarni boshqarish, ularning iqtisodiy resurslarini olish va mahalliy qarshilikni bostirish edi. Turkiston general-gubernatorligida boshqaruvning asosiy qismlarini siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy boshqaruv tashkil etgan. Bu tizimning markazida general- gubernatorning hokimiyati turgan bo‘lsa-da, uning qarorlarini amalga oshirishda bir qancha boshqa boshqaruv organlari va hokimiyatlar ham faoliyat yuritgan. Harbiy boshqaruv General-gubernatorning asosiy yordamchilari, albatta, harbiy rahbarlar bo‘lgan. Turkistonning geografik joylashuvi va harbiy ahamiyati Rossiya imperiyasining harbiy kuchlarini kuchaytirishni taqozo qilgan. General-gubernator harbiy operatsiyalarni boshqarish, chegaralar xavfsizligini ta'minlash va mahalliy aholi bilan ijtimoiy ziddiyatlarni bartaraf etish uchun harbiy kuchlarga tayanib ishlagan. Turkiston general-gubernatorligida harbiy boshqaruv tizimi qurolli kuchlar, chegara qo‘shinlari va janubiy hududlarni qo‘llab-quvvatlashga mo‘ljallangan maxsus armiyalar shaklida amalga oshirilgan. Harbiy bo‘linmalarning asosiy vazifasi, bir tomondan, davlat xavfsizligini ta'minlash, madaniyati Turkiston hududida faol targ‘ib qilindi, mahalliy tillar va madaniyatlar esa qaramlik ostiga olingan. Rossiya imperiyasining madaniy assimilyatsiya siyosati bir qator muammolarni keltirib chiqardi. Mahalliy aholi o‘z madaniyatini saqlab qolishga harakat qilgan, ammo ruslashtirish siyosatining kuchayishi bu jarayonni qiyinlashtirdi. Bu davrda Turkiston hududida rus maktablari ochildi, rus tili o‘qitila boshlandi, va o‘sha davrda maktablar rus madaniyatini targ‘ib qilishda katta rol o‘ynagan. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati faqat iqtisodiy va madaniy jihatdan emas, balki ijtimoiy struktura ni ham o‘zgarishga majbur etdi. Turkistonning mahalliy jamiyatida, asosan, feodal tizimi mavjud edi. Bu tizimda yerga egalik qilish va mehnat taqsimoti aniq belgilangan edi. Rossiya imperiyasi bu tizimni boshqarishning o‘ziga xos usullarini ishlab chiqdi. Biroq, Rossiya imperiyasining iqtisodiy siyosati va paxta plantatsiyalarining rivojlanishi natijasida ijtimoiy hayotda jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Mahalliy aholi o‘rtasida sinfiy tafovutlar ortdi. Yangi iqtisodiy sharoitlar, o‘z navbatida, yer egalari va xususiy mulkdorlarga nisbatan ijtimoiy tengsizlikni yanada kuchaytirdi. Yirik yer egalarining, xususan, Rossiya bozorlariga paxta yetkazib beruvchi yer egalari va jamoa boshliqlarining o‘rni o‘zgardi. Bu yer egalari va boy tabakalar tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy siyosat, o‘z navbatida, kambag‘allar va qishloq aholisining turmush sharoitlarini og‘irlashtirdi. Bundan tashqari, Rossiya imperiyasining ijtimoiy boshqaruvi ham mahalliy aholi uchun yangi ijtimoiy tarmoqlarni yaratdi. Rusning zamonaviy boshqaruv tizimi orqali, Turkistonga harbiy va fuqarolik idoralarining yuqori darajadagi xodimlari tayinlandi. Ular ko‘pincha o‘zlarining ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishdi, bu esa Turkiston hududida yangi ijtimoiy bo‘linmalarni yaratdi. Rossiya imperiyasining Turkistonni zabt etish jarayonida ko‘plab milliy qarshiliklar yuzaga keldi. Mahalliy aholi Rossiyaning mustamlakachilik siyosatiga qarshi bo‘lgan va o‘z erkinliklarini saqlash uchun ko‘plab isyonlar va qo‘zg‘olonlar uyushtirdi. Ushbu qarshiliklar Rossiya imperiyasining asosiy maqsadiga — Turkistonni boshqarishning muvaffaqiyatiga qarshi bo‘ldi. Dastlabki qarshilik harakatlari ko‘plab o‘rta va kichik xonliklarda, ayniqsa Xiva, Buxoro va Samarqand viloyatlarida yuzaga keldi. Mahalliy xalqlar o‘z erkinliklarini saqlash, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy tenglikni tiklash uchun kurashni davom ettirdilar. Bu kurashlar ko‘pincha diniy va etnik xususiyatlarga ega bo‘lib, ayniqsa, islom dini va mahalliy madaniyatga hurmatni saqlashga intilish ko‘rsatilgan. Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan bosqinchilik va iqtisodiy ekspluatatsiya mahalliy aholi orasida milliy uyg‘onish va o‘zlikni anglash ni kuchaytirdi. Xususan, Turkistonni boshqarayotgan mahalliy elitalar, olimlar va ma’rifatparvarlar Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatiga qarshi fikrlarni shakllantirdilar. Bu o‘zgarishlar, ayniqsa, shahar aholisining, o‘qimishli insonlar va ijtimoiy faollarning o‘z erkinliklarini talashishda ulkan rol o‘ynadi. Milliy qarshiliklar va o‘zlikni anglash jarayonida, mahalliy xalqlar Rossiyaning bosqinchiligiga qarshi fikrlar va amaliy choralarni ishlab chiqdilar. Diniy va ijtimoiy tashkilotlar, shuningdek, Turkistonning madaniy va etnik an’analari bir hududga aylandi. Shuningdek, bu hududda faoliyat yuritayotgan savdogarlar, sanoatchilar va mustamlaka siyosatini qo‘llab-quvvatlovchi boshqa guruhlar bu iqtisodiy tuzumlardan sezilarli darajada foyda olishdi. Lekin bu jarayonning eng salbiy tomoni, avvalo, mahalliy aholi uchun mehnat sharoitlarining yomonlashuvi, erkinlik va huquqlarning sezilarli darajada cheklanishi bo‘ldi. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va unga Rossiya imperiyasining ta’sirini kengaytirish siyosati, mintaqaning siyosiy tizimini ham tubdan o‘zgartirdi. Mahalliy hokimiyatlar va an’anaviy boshqaruv tuzilmalari asta- sekinlik bilan tugatildi yoki Rossiya hukumatining ixtiyoriga o‘tdi. Mahalliy boshqaruv tizimlari, misol uchun, quyi hokimlar va amaldorlar, imperiya maqsadlariga xizmat qilish uchun tayinlandi. Bu boshqaruvni yangilash jarayonida mahalliy rahbarlar o‘zlarining siyosiy vakolatlarini sezilarli darajada yo‘qotdilar va Rossiya hukumatining ko‘rsatmalariga tayanishga majbur bo‘ldilar. Bu holat mahalliy aholi uchun qo‘shimcha bosim va adolatsizlik keltirib chiqardi, chunki bu tizimning asosiy yo‘nalishi Rossiya imperiyasining manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan edi. Rossiya imperiyasining bu davrda amalga oshirgan islohotlari, o‘zgarishlari va siyosatlari nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy tizimda, balki o‘sha davrning siyosiy, madaniy va etnik tafovutlarini ham kuchaytirdi. Turkistonning ijtimoiy hayoti va milliy o‘ziga xosligi, Rossiya hukumatining qattiq siyosatiga qarshi qarshilik ko‘rsatish bilan birga, turli shakllarda rivojlana boshladi. Milliy ongning shakllanishi, uzoq yillik bosqinchilikka qarshi kurashayotgan xalqlarning jamoaviy qarshiliklarida va mustaqillik yo‘lidagi harakatlarda o‘z aksini topdi. Xulosa qilib aytganda, Turkiston general-gubernatorligi davri Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining mustahkamlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu jarayon nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarga, balki siyosiy qarshilik va milliy ongning shakllanishiga ham olib keldi. Rossiya imperiyasining Turkistonga qo‘shilishi, uning iqtisodiy manfaatlari, madaniy ta’siri va siyosiy boshqaruv tizimining tashkil etilishi orqali, mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmasi yangi bosqichga o‘tdi. Biroq, mahalliy aholi, diniy rahbarlar va siyosiy yetakchilar tomonidan ko‘rsatilgan qarshiliklar, Turkistonning mustaqilligi yo‘lidagi harakatlarning ildizlarini yaratdi. Bu tarixiy jarayonlar oxir-oqibat, Turkistonning mustaqillik yo‘lidagi kurashining boshlanishi sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.  1917-yil — Fevral inqilobi natijasida, Rossiya imperiyasi ag‘darilib, Turkiston general-gubernatorligi tasfiyaga uchraydi. Biroq, qisqa muddatli Turkiston Avtonomiyasi tashkil etiladi. 4. Keyingi davrlar  1918-yil — Turkistonning rus va boshqaruv tizimida o‘zgarishlar davom etdi, ammo bu vaqtga kelib sovet hokimiyati Turkistonda kuchayib bordi. II BOB. TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGI DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY O‘ZGARISHLAR . 2.1. Rossiya mustamlakachilik siyosati va mahalliy aholining ahvoli XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi tomonidan Markaziy Osiyo, xususan, Turkiston hududi zabt etila boshlandi. Bu jarayon, asosan, Rossiya imperiyasining hududiy kengayish siyosati bilan bog‘liq bo‘lib, uning asosiy maqsadi Janubiy va Markaziy Osiyoda o‘zining harbiy va siyosiy ta’sirini mustahkamlashdan iborat edi. Turkistonni zabt etish Rossiya imperiyasining ikki asosiy vazifasini hal qilishga xizmat qilgan: birinchidan, Janubiy Osiyoga kirishni ta’minlash va ikkinchidan, Hindiston yo‘nalishidagi mustahkam harbiy ta’sirni amalga oshirish. Boshqacha aytganda, Rossiya imperiyasining Turkistonga nisbatan siyosati faqatgina harbiy muvaffaqiyatlarga asoslanmagan, balki iqtisodiy va madaniy jihatlarni ham o‘z ichiga olgan. Turkistonning boy tabiiy resurslari, savdo yo‘llarining o‘zgaruvchanligi va hududning strategik joylashuvi Rossiya imperiyasi uchun katta ahamiyatga ega edi. Turkistonni zabt etish jarayoni nafaqat Rossiya imperiyasi va Turkiston aholisining o‘zaro qarshiliklaridan iborat bo‘lsa, balki bu jarayonning iqtisodiy, madaniy va siyosiy oqibatlari ham juda muhim bo‘ldi. Rossiya imperiyasi Turkistonni zabt etish jarayonida o‘zining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishda harbiy ekspansiya, iqtisodiy ekspluatatsiya va madaniy assimilyatsiya kabi muhim vositalardan foydalangan. Rossiya o‘z ta’sirini o‘rnatish uchun nafaqat harbiy kuchlardan, balki iqtisodiy va madaniy integratsiya metodlaridan ham foydalanishga harakat qildi. Bunday siyosatning maqsadi nafaqat Turkistonni zabt etish, balki uni Rossiya imperiyasining iqtisodiy va siyosiy tizimiga kiritish edi. Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib olishda harbiy kuchlarni keng ko‘lamda ishlatdi. Bu jarayon bir qator janglar, urushlar va rus qo‘shinlarining Turkiston hududida uzoq vaqt davomida faoliyat yuritishini o‘z ichiga oladi. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining asosiy elementlaridan biri bo‘lgan harbiy ekspansiya ning maqsadi Turkistonni o‘z ta’siriga olish, xususan, Markaziy Osiyo va Hindiston yo‘nalishidagi yo‘llarni nazorat qilish edi. 1860-yillardan boshlab, Rossiya Turkistonni bosib olish jarayonini jadallashtirgan. 1865-yilda Toshkentni zabt etish orqali Rossiya imperiyasi Turkistonning markaziga kirib keldi va bu jarayonni davom ettirdi. Toshkentni zabt etish Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi ta’sirini mustahkamlash uchun muhim strategik qadamlardan biri edi. Bu shahar Rossiya imperiyasi uchun nafaqat harbiy, balki iqtisodiy va madaniy markazga aylanishi kerak edi. Toshkentdan keyin Samarqand, Buxoro va Xiva xonliklari ham Rossiya imperiyasining qo‘l ostiga kirdi. Rossiya imperiyasining harbiy siyosati shuni ko‘rsatadiki, u nafaqat hududiy kengayish bilan cheklanmagan, balki mustamlakalarni iqtisodiy jihatdan ekspluatatsiya qilish, o‘rta asrlar xalqaro savdo yo‘llarini nazorat qilish va boshqa tashqi kuchlarga qarshi himoya qilishni o‘z ichiga olgan. Bu davrda Rossiya imperiyasining strategik maqsadi, albatta, Hindistonga qaratilgan edi. Rossiya Hindistonga o‘zgacha qaratilgan siyosatni amalga oshirishda, Turkistonni boshqarish orqali, o‘z ta’sirini butun Janubiy Osiyo va Markaziy Osiyoda kuchaytirishga harakat qildi. [7] Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining yana bir muhim jihati bu uning iqtisodiy ekspluatatsiya siyosatidir. Turkistonning boy tabiiy resurslari, shu jumladan paxta, bug‘doy va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari Rossiya imperiyasi uchun katta iqtisodiy foyda keltirgan. Bu resurslardan foydalanish orqali Rossiya imperiyasi o‘zining sanoat ehtiyojlarini qondirishga intildi. Ayniqsa paxta yetishtirish Rossiya imperiyasining iqtisodiy siyosatida muhim o‘rin tutgan. Turkistonning qishloq xo‘jalik tarmog‘ini ekspluatatsiya qilish Rossiya imperiyasi uchun mustamlakani boshqarishning asosiy yo‘li edi. Paxta ishlab chiqarishning oshishi, Rossiya imperiyasining paxta sanoatiga bo‘lgan ehtiyojini to‘ldirish, shuningdek, paxta eksportini rivojlantirishga imkon yaratdi. Biroq, bu jarayon mahalliy aholi uchun qiyinchiliklarga olib keldi. Paxta plantatsiyalari ko‘plab qishloqlarda ijtimoiy va iqtisodiy hayotni o‘zgartirdi. Mahalliy aholi paxta yetishtirishda ishlagan, ammo bu jarayonning afzalliklari unchalik ko‘p bo‘lmadi, chunki ular o‘zlari yetishtirgan mahsulotdan faqat ozgina foyda olishdi, qolgan foyda esa Rossiya imperiyasining qo‘liga o‘tdi. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining yana bir jihati bu madaniy assimilyatsiya edi. Rossiya imperiyasi o‘zining o‘zgartirilgan ta'lim tizimi, diniy siyosati va madaniy yondashuvlari orqali Turkiston aholisini ruslashtirishga harakat qilgan. O‘sha davrda Rossiya hukumati Turkistonni nafaqat harbiy, balki madaniy jihatdan ham o‘zlashtirishga intildi. Rus tili va rus I BOB. TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGI TASHKIL ETILISHINING TARIXIY ASOSLARI . 1.1. Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati va bosqinchilik harakatlari Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga ekspansiyasi XIX asr davomida bosqichma-bosqich amalga oshirildi va bu jarayon asosan harbiy yurishlar, diplomatik kelishuvlar va iqtisodiy manfaatlar bilan bog‘liq edi. Rossiya o‘zining geosiyosiy manfaatlarini himoya qilish va mustamlakachilik tizimini kengaytirish maqsadida Markaziy Osiyoni bosib olishga intildi. Ushbu harakatlar natijasida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi va mintaqa Rossiya imperiyasining tarkibiy qismiga aylandi. Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan, Xiva xonligi, Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligi o‘z davrida muayyan darajada mustaqil siyosat yuritgan bo‘lsa-da, ichki ziddiyatlar, iqtisodiy muammolar va siyosiy beqarorlik ularning mustahkam davlat tizimi yaratishiga to‘sqinlik qilgan. Rossiya esa ushbu zaifliklardan foydalanib, o‘z ekspansiyasini amalga oshirdi. [1] Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga yuritgan bosqinchilik siyosatini tahlil qilish uchun quyidagi jihatlarni ko‘rib chiqish muhim: 1. Rossiya ekspansiyasining sabablari va asosiy omillari 2. Markaziy Osiyodagi harbiy yurishlar va diplomatik bosim 3. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik boshqaruv tizimi 1-rasm Turkiston General gubernatorligi xaritasi  Mahalliy madaniyatga bosim – Mahalliy teatr, adabiyot va san’at rivojiga e’tibor qaratilmadi. Aksincha, rus madaniyatining ustunligini targ‘ib qilish kuchaydi. Rossiya imperiyasi mahalliy madaniyat va an’analarni zaiflashtirish orqali Turkistonni o‘z mustamlakasi sifatida yanada mustahkamlashga harakat qildi. Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati harbiy ekspansiya, iqtisodiy ekspluatatsiya va madaniy assimilyatsiya yo‘nalishlarida olib borildi. Ushbu siyosat natijasida: -Mahalliy yer-suv tizimi buzildi, dehqonlar qiyinchiliklarga duch keldi. -Iqtisodiy qaramlik oshdi, mahalliy hunarmandchilik va savdo zaiflashdi. -Soliq yukining ortishi aholining qashshoqlashishiga sabab bo‘ldi. -Ta’lim va madaniyat sohalarida mahalliy an’analar zaiflashdi. -Rossiya mustamlakachilik siyosati Turkiston mintaqasini o‘z iqtisodiy va siyosiy ehtiyojlari uchun ekspluatatsiya qildi, bu esa uzoq muddatli salbiy oqibatlarga olib keldi. Rossiyaning Markaziy Osiyoga yuritgan bosqinchilik siyosati keng qamrovli va uzoq muddatli jarayon bo‘lib, bu jarayon iqtisodiy, harbiy, siyosiy va madaniy jihatdan mintaqa hayotini tubdan o‘zgartirib yubordi. Ushbu siyosatni chuqurroq tahlil qilish uchun uni mustamlakachilik siyosati kontekstida ko‘rib chiqish zarur. Rossiya imperiyasining Turkistonga nisbatan yuritgan ekspansiyasi XIX asr davomida bosqichma-bosqich amalga oshirilgan bo‘lib, uning dastlabki bosqichi asosan harbiy yurishlardan iborat bo‘ldi. 1840-yillardan boshlab Rossiya imperiyasi Sirdaryo bo‘ylab mustahkamlanish harakatlarini boshlab yubordi. Kazak va boshqa harbiy qo‘shinlar tomonidan hududda birinchi harbiy tayanch punktlari barpo qilina boshlandi. Bu strategik yurishlar keyinchalik Turkistonning to‘liq istilosiga asos yaratdi. [11] Rossiya Markaziy Osiyoga yuritgan siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy ekspluatatsiya edi. Bu siyosat natijasida mahalliy iqtisodiy tuzilma to‘liq o‘zgardi. XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston qishloq xo‘jaligi asosan Rossiya iqtisodiy manfaatlariga bo‘ysundirilgan holda shakllandi. Mamlakat paxta yetishtirish bo‘yicha Rossiyaga bog‘lanib qoldi. Turkiston mintaqasi xomashyo bazasiga aylantirilib, mahalliy dehqonlar va hunarmandlar o‘z iqtisodiy mustaqilligini yo‘qotdi. Dehqonlar avvalgidek turli xil ekinlarni ekish imkoniyatidan mahrum bo‘ldi, chunki Rossiya hukumati paxta maydonlarini kengaytirish siyosatini olib bordi. Paxta yetishtirish uchun suv taqsimoti Rossiya manfaatlariga mos ravishda qayta taqsimlandi, bu esa mahalliy qishloq xo‘jaligiga jiddiy zarar yetkazdi. Soliq tizimining o‘zgarishi mahalliy aholining iqtisodiy ahvolini yanada og‘irlashtirdi. Rossiya mustamlakachilik ma’muriyati ilgari mavjud bo‘lgan natural soliqlarni bekor qilib, pul shaklidagi soliqlarni joriy qildi. Bu esa mahalliy aholining iqtisodiy bosim ostida qolishiga olib keldi. Yangi soliqlar mahalliy aholining iqtisodiy faolligini cheklab qo‘ydi, natijada aholining aksariyat qismi qashshoqlik yoqasiga kelib qoldi. Rossiya hukumati tomonidan soliq yukining ortishi natijasida mahalliy tadbirkorlar va hunarmandlar ham iqtisodiy jihatdan zaiflashdi. Natijada Turkistonda iqtisodiy faollik pasaydi, savdo-sotiq susayib, temir yo‘l tarmoqlari qurildi, bu esa, bir tomondan, Rossiya imperiyasining boshqa hududlari bilan oson aloqalarni ta’minlash, boshqa tomondan esa, Turkistonning tabiiy resurslarini tezda va samarali tarzda yetkazib berish uchun zarur edi. Temir yo‘llarning qurilishi Turkistonning eng muhim shaharlarini bir-biriga bog‘lab, hududiy integratsiyani kuchaytirdi. Temir yo‘l tarmoqlari, jumladan, Samarqand, Toshkent, Buxoro, Xiva kabi markaziy shaharlarga yo‘nalgan transport liniyalari qurildi. Bu liniyalar orqali Rossiya imperiyasiga paxta, bug‘doy va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yuborish va shaharlarga yangi tovarlarni olib kirish osonlashdi. Transport tarmoqlarining rivojlanishi, o‘z navbatida, iqtisodiy o‘sishni ta’minlab, yangi savdo va sanoat markazlarini shakllantirishga yordam berdi. Shuningdek, bu davrda temir yo‘l infratuzilmasi faqat iqtisodiy foydalar uchun emas, balki harbiy nazoratni mustahkamlash uchun ham xizmat qildi. Temir yo‘llar orqali harbiy kuchlar osonlik bilan harakatlanishi mumkin edi, bu esa Rossiya imperiyasining Turkistondagi siyosiy nazoratini kuchaytirishga xizmat qildi. Rossiya imperiyasi tomonidan ishlab chiqilgan transport islohotlari nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy jihatdan ham mustahkamlangan, bu esa mahalliy aholi uchun ko‘plab ijtimoiy va iqtisodiy qiyinchiliklarga olib keldi. Qishloq xo‘jaligi islohotlari Rossiya imperiyasining Turkistondagi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri edi. Rossiya hukumatining maqsadi Turkistonning qishloq xo‘jaligini o‘z nazoratiga olish va resurslarni maksimal darajada ishlatish edi. Yer taqsimoti va qishloq xo‘jalik yerlarining o‘zgarishi natijasida, yer egalari va mahalliy fermerlar o‘rtasidagi munosabatlar keskin o‘zgardi. Yer egalari ko‘plab yerlarni o‘z qo‘llariga o‘g‘irladilar va paxta yetishtirish uchun yerlarni kengaytirishdi. Boshqa tomondan, mahalliy fermerlar esa o‘zlarining an’anaviy ekinlarini ekish imkoniyatini yo‘qotib, faqat paxta yetishtirishga majbur bo‘ldilar. Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan yer taqsimoti islohotlari natijasida yerning yirik egalariga va kompaniyalariga foyda keltirdi, mahalliy aholi esa ko‘plab yerlarini yo‘qotdi. Shuningdek, Rossiya imperiyasining qishloq xo‘jaligi siyosati, asosan, mahalliy ishlab chiqarish va yerga egalik qilish huquqlarini cheklashga qaratilgan edi. O‘z navbatida, bu siyosat, mahalliy aholi uchun ko‘plab iqtisodiy va ijtimoiy qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Yer taqsimoti islohotlari faqat iqtisodiy jihatdan emas, balki siyosiy nuqtai nazardan ham salbiy oqibatlarga olib keldi, chunki mahalliy aholi o‘z erkinliklari va boyliklarini yo‘qotib borishdi. [1] Rossiya imperiyasining Turkistonda amalga oshirilgan iqtisodiy siyosatining ta’siri nafaqat yer va resurslar, balki ijtimoiy tizimga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Ijtimoiy hayotning o‘zgarishi, ayniqsa, mehnat sharoitlariga ta’sir qildi. Mahalliy aholi uchun bu o‘zgarishlar og‘ir mehnat sharoitlari, majburiy mehnat va iqtisodiy adolatsizlikni o‘z ichiga olgan. Paxta yetishtirish jarayonida mahalliy fermerlar va ishchilar ko‘p hollarda yirik yer egalari yoki Rossiya imperiyasi tomonidan qo‘yilgan mehnat majburiyatlariga qarshi turish imkoniyatiga ega bo‘lishmadi. Mahalliy aholi o‘z vaqtida ish haqi ololmasligi yoki unchalik yaxshi mehnat sharoitlariga ega bo‘lmasligi mumkin edi. madrasalariga va diniy idoralarga ta’sir o‘tkazish, shuningdek, mahalliy hukmdorlar va diniy rahbarlar ustidan nazoratni kuchaytirish lozim edi. Bu jarayon, ayniqsa, mahalliy diniy rahbarlar va ulug‘ din ustozlari tomonidan qarshiliklarga uchradi. Rossiya hukumatining o‘z ta’sirini kuchaytirish va islomning siyosiy, ijtimoiy va diniy ta’sirini kamaytirish siyosati mahalliy xalqlarda katta norozi bo‘lishlarga olib keldi. Mahalliy aholi, xususan, diniy rahbarlar va ta’limotchi olimlar, o‘z urf-odatlari va diniy ta’limotlariga qarshi bo‘lishdi. Shu bilan birga, Rossiya imperiyasi tomonidan ma’lum miqdordagi diniy erkinliklar taqdim etilgan bo‘lsa ham, bu huquqlar cheklangan edi. Islomning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va diniy qadriyatlar Rossiya hukumatining maqsadlariga to‘g‘ri kelmaydi, va bu jarayonlar mahalliy xalqning diniy erkinliklariga xalaqit berdi. Ammo, ba’zi hollarda, Rossiya hukumati o‘zining siyosatida diniy rahbarlarning o‘zaro hamkorliklarini kuchaytirishga harakat qilib, mahalliy xalqlarni tinchlantirishga va mustamlakachilikni mustahkamlashga intildi. Turkiston general-gubernatorligi davridagi iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar, asosan, Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining muhim qismlari bo‘lib, mahalliy aholi hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Iqtisodiy islohotlar, asosan, paxta ishlab chiqarishni rivojlantirish va yer taqsimotini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘lsa, ijtimoiy islohotlar esa yangi qatlamlar va sinflarning shakllanishi, mahalliy mehnat kuchining ekspluatatsiyasi, va Rossiya hukumatining ta’sirini mustahkamlashga xizmat qildi. Din siyosati, o‘z navbatida, mahalliy aholi va Rossiya hukumatining diniy e’tiqodlari o‘rtasida qarama-qarshiliklarni keltirib chiqardi. Yuqoridagi islohotlar, o‘zining barcha salbiy oqibatlariga qaramay, Turkiston hududining Rossiya imperiyasiga bo‘ysundirilishini va mustamlakachilik tizimining mustahkamlashini ta’minladi. Biroq, bu islohotlar mahalliy aholi uchun turli xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy qiyinchiliklar yaratdi va uzoq vaqt davomida Turkistonda mustamlakachilikka qarshi qarshiliklarning kuchayishiga olib keldi. KIRISH ....................................................................................................................3 I BOB. TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGI TASHKIL ETILISHINING TARIXIY ASOSLARI . 1.1. Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati va bosqinchilik harakatlari ................................................................................................................5 1.2. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va boshqaruv tizimi .....12 II BOB. TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGI DAVRIDA IJTIMOIY- IQTISODIY O‘ZGARISHLAR . 2.1. Rossiya mustamlakachilik siyosati va mahalliy aholining ahvoli ..................23 2.2. Turkiston general-gubernatorligi davrida iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar ..................................................................................................................... ...........29 XULOSA ...............................................................................................................40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...............................................................43 zamonaviy ta’lim tizimi o‘z o‘rnini topgan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy diniy va madaniy qadriyatlarning ta’siri sezilarli darajada kamaydi. Rossiya imperiyasi tomonidan o‘tkazilgan ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar mahalliy aholi hayotining barcha jabhalariga ta’sir ko‘rsatdi. Paxta ishlab chiqarishning rivojlanishi, yangi iqtisodiy tuzumlarning tashkil etilishi, ijtimoiy qatlamlarning shakllanishi va ta’lim tizimidagi o‘zgarishlar orqali, Rossiya imperiyasi o‘zining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirdi. Biroq, bu jarayonlar, xususan, mahalliy aholiga sezilarli darajada zarar keltirdi. Mahalliy xalqlar o‘z erkinliklarini va huquqlarini himoya qilishga harakat qilishgan bo‘lsa- da, Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati bu harakatlarni to‘xtatdi. Rossiya imperiyasining Turkiston umumiy o‘zgarishlarni amalga oshirishda katta ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa-da, ushbu o‘zgarishlar mahalliy xalqlarning qarshiliklariga olib keldi. Turkistonda mustamlakachilik siyosatining qarshiliklari faqat iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlar bilan cheklanmaydi, balki bu jarayon mahalliy aholi orasida uzoq muddatli qarshilik va noxushliklarga olib keldi. Mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurashlarning bir necha shakllari vujudga keldi, bu esa keyinchalik Turkistonning mustaqil bo‘lish yo‘lidagi harakatlarini kuchaytirdi. Shu tariqa, Turkiston general-gubernatorligi davrida amalga oshirilgan islohotlar, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarning shakllanishi, Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining bir qismi sifatida o‘z o‘rnini topdi. Biroq, bu o‘zgarishlar mahalliy xalqlarga ko‘plab qiyinchiliklarni va muammolarni keltirib chiqardi. Oxir-oqibat, Turkistonning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritish yo‘lida o‘ziga xos tarixiy jarayonlar yuzaga keldi, bu esa keyingi davrda yangi siyosiy va ijtimoiy harakatlarning asosini yaratdi. Shu bilan birga, Turkiston general- gubernatorligi davrida amalga oshirilgan iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning yanada chuqurlashib borishi, Rossiya imperiyasining o‘zini mustahkamlash va mintaqadagi hukmronligini uzaytirish istagini yanada kuchaytirdi. Imperiyaning boshqa hududlaridagi mustamlakachilik tizimi bilan solishtirganda, Turkiston hududida xususiy sharoitlar, ya'ni mavjud etnik va madaniy farqlar, yer va iqtisodiy resurslarning taqsimlanishi, bu islohotlarning o‘ziga xos xususiyatlar bilan yuzaga kelishiga olib keldi. Mahalliy xalqlarning ko‘pchiligi uchun bunday o‘zgarishlar yirik ijtimoiy va iqtisodiy ziddiyatlarni yuzaga keltirdi. Mahalliy iqtisodiyotning Rossiya imperiyasining iqtisodiy manfaatlariga moslashtirilishi, ko‘p jihatdan mahalliy xalqlarning iqtisodiy ozodliklariga zarar etkazdi, ayniqsa, dehqonlar va ishchilar uchun bu juda og‘ir edi. Shuningdek, Rossiya imperiyasining din siyosati ham mahalliy aholiga o‘zining salbiy ta'sirini ko‘rsatdi. Islomni qo‘llab-quvvatlash va uni siyosiy jihatdan nazorat qilishga urinishlar, Rossiya imperiyasining o‘zining ko‘proq nazoratni amalga oshirishga intilishining bir qismi sifatida ifodalanadi. Mahalliy diniy rahbarlar va ta’lim tizimlari Rossiya siyosatiga qarshi turishgan bo‘lsa-da, imperiyaning kuchli bosimi ularning mustahkamligini zaiflashtirdi. Bu holat nafaqat diniy, balki ijtimoiy va siyosiy qarshiliklarning shakllanishiga sabab bo‘ldi. Din, an’anaviy hayotning muhim bir qismi bo‘lgan Turkistonda, Rossiya siyosatiga qarshi turishda o‘zining asosiy vositasi bo‘ldi, shu bilan birga, diniy erkinliklarni ta’minlash ham masala bo‘lib qoldi. bozoriga bog‘lashga harakat qildi. Turkiston orqali yangi savdo yo‘llari ochildi, shuningdek, Turkistonning eksport mahsulotlari Rossiya imperiyasiga yuborildi. Paxta va bug‘doy kabi mahsulotlar Rossiya bozorlarida ommaviy sotildi. Biroq, mahalliy iqtisodiyot va sanoatning rivojlanishi ko‘p jihatdan Rossiya imperiyasining iqtisodiy ehtiyojlariga moslashtirildi va mahalliy aholi faqatgina ishlab chiqaruvchi va xom ashyo etkazib beruvchi rolini o‘ynadi. Savdo va sanoat islohotlari natijasida, Turkistonning iqtisodiy tuzilmasi mustahkamlansa-da, mahalliy aholi uchun hech qanday real foyda keltirmadi. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar, fermerlar va ishchilar o‘z iqtisodiy holatini yaxshilash uchun imkoniyatlarga ega bo‘lmadilar. Shuning uchun, sanoat va savdo islohotlarining asosiy natijasi Rossiya imperiyasining o‘z manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan edi. Turkiston general-gubernatorligi davrida ijtimoiy tizimda amalga oshirilgan islohotlar ham Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining muhim qismlaridan biri bo‘ldi. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy tizimda ko‘plab yangi qatlamlar va sinflar paydo bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar mahalliy aholi, xususan, qishloq aholisining hayotiga ta’sir qildi. Yirik mustamlakachilik siyosatining eng aniq ko‘rinishi bu turli siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy strukturalarning mustahkamlashiga olib keldi. Rossiya hukumatining maqsadi mahalliy aholi orasida o‘ziga sodiq bo‘lgan va imperiyaning manfaatlarini ta’minlashga yordam beradigan yangi sinflar yaratish edi. O‘zgarishlarning asosiy markazi Rossiya ta’sirini kuchaytirishga, mahalliy hukmdorlarni va ijtimoiy tizimni, shu jumladan, musulmon diniy boshliqlarini o‘z qo‘lida ushlab turishga qaratilgan edi. Yirik imperiya qo‘shinlarining o‘rni ham kuchayib borishi kerak edi. Mahalliy aholi ko‘pincha askar sifatida ishlashga majbur bo‘lgan, bu esa ijtimoiy ierarxiyaning bir qismi bo‘lib, alohida sinf tizimining shakllanishiga olib keldi. Shuningdek, ayrim mahalliy ijtimoiy guruhlar o‘z mustamlakachilik yordami orqali Rossiya hukumatiga xizmat qilishga o‘z majburiyatlarini oldilar. Bu ijtimoiy stratifikatsiya jarayonlari, bir tomondan, Rossiya imperiyasining hukmronligini mustahkamlashga xizmat qilsa, boshqa tomondan, mahalliy xalqlarning iqtisodiy va siyosiy huquqlarini cheklashni kuchaytirdi. Biroq, ushbu davrda yangi ijtimoiy qatlamlar va sinflar ham paydo bo‘ldi. Ba’zi o‘rta va boy qatlamlar, ayniqsa, o‘rta dehqonlar, yangi ijtimoiy strukturaga kiritilib, iqtisodiy foyda ko‘ra boshladilar. Rossiya hukumatining maxsus siyosatlari tufayli, ayrim mahalliy toifalar ijtimoiy o‘zgarishlarga, jumladan, ta’lim, ish imkoniyatlari va hatto iqtisodiy qulayliklarga ega bo‘lishdi. Shunday bo‘lsa-da, bu o‘zgarishlar har doim ham teng taqsimlanmagan, va asosan, faqat boy va o‘rta sinflar uchun foydali bo‘ldi. Rossiya imperiyasining Turkistondagi ijtimoiy islohotlarida diniy ta’sir katta o‘ringa ega bo‘ldi. Din, ayniqsa, islom, mahalliy ijtimoiy hayotning ajralmas qismi bo‘lib qolgan. Rossiya hukumatining diniy siyosati, bir tomondan, mahalliy xalqning diniy e’tiqodlarini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘lsa, boshqa tomondan, islom dinining ta’sirini kamaytirishga harakat qildi. Rossiya imperiyasi islomni o‘zining mustamlakachilik siyosatiga to‘g‘ri keladigan tarzda boshqarishga intildi. Buning uchun diniy ta’lim tizimiga, islom mintaqadagi mustamlakachilik siyosati natijasida yuzaga kelgan norozilik harakatlaridan biri edi. Xulosa qilib aytganda, Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga yuritgan siyosati hududni harbiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan to‘liq nazoratga olishga qaratilgan edi. Bu siyosat natijasida mahalliy iqtisodiyot Rossiyaga qaram bo‘lib qoldi, ijtimoiy va madaniy hayot keskin o‘zgarishga uchradi, islom dini va mahalliy boshqaruv tizimi cheklab qo‘yildi. Mahalliy aholi soliq yukining ortishi, er va suv resurslarining rus ko‘chmanchilariga berilishi natijasida iqtisodiy jihatdan zaiflashdi. Mustamlaka boshqaruvi natijasida Rossiya hukumati o‘z manfaatlariga mos keladigan siyosat olib bordi va Turkistonni o‘zining xomashyo bazasiga aylantirdi. Bu esa mintaqa taraqqiyotining izdan chiqishiga, mahalliy madaniyat va ijtimoiy tuzumning izdan chiqishiga olib keldi. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati mintaqa aholisi hayotiga uzoq muddatli salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Mustamlakachilikning siyosiy va ijtimoiy oqibatlarini tushunish bugungi kunda O‘zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlari olib borayotgan mustaqil siyosatni mustahkamlashga ham xizmat qilishi mumkin. O‘tmishda sodir bo‘lgan voqealarni tahlil qilish orqali mustaqillikni mustahkamlash yo‘lidagi xatolarni oldini olish mumkin bo‘ladi. Kutilayotgan natijalar Mazkur tadqiqot natijasida quyidagi asosiy xulosalar va ilmiy natijalarga erishish rejalashtirilmoqda: 1. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishiga olib kelgan omillar aniq tahlil qilinadi. Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga bo‘lgan strategik manfaatlari va mustamlakachilik siyosatining asosiy maqsadlari ochib beriladi. 2. Mustamlaka boshqaruv tizimining asosiy xususiyatlari aniqlanadi. Turkiston general-gubernatorligi tuzilishi, uning boshqaruv organlari, vazifalari va faoliyat yo‘nalishlari o‘rganiladi. 3. Mustamlaka siyosatining iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari yoritiladi. Mahalliy aholining iqtisodiy ahvoli, yer-suv taqsimoti, soliqlar va sanoat rivojlanishiga ta’siri tahlil qilinadi. 4. Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi madaniy siyosati tahlil qilinadi. Mustamlakachilik siyosatining ta’lim, madaniyat va mahalliy an’analarga ta’siri yoritiladi. 5. O‘rganilgan ma’lumotlar asosida umumiy xulosalar chiqariladi. Tadqiqot davomida olingan ma’lumotlar asosida Turkiston general- gubernatorligining tarixiy ahamiyati va uning bugungi kun uchun tutgan o‘rni yoritiladi. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi nafaqat tarixiy voqea, balki butun Markaziy Osiyo taraqqiyotiga ta’sir qilgan muhim jarayonlardan biridir. Ushbu kurs ishi davomida mazkur masala keng yoritilib, mustamlakachilik siyosatining mohiyati, oqibatlari va uning bugungi kungacha yetib kelgan ta’siri tahlil qilinadi. Bu esa nafaqat tarixiy jarayonlarni anglash, balki kelajak avlod uchun tarixiy saboq chiqarishga xizmat qiladi. 2.2. Turkiston general-gubernatorligi davrida iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilganidan so‘ng, Rossiya imperiyasi mahalliy iqtisodiyot va ijtimoiy tizimni o‘z nazoratiga olishga harakat qildi. Rossiya imperiyasining iqtisodiy siyosati, asosan, Turkistonning tabiiy resurslarini ekspluatatsiya qilish va bu hududni imperiyaning sanoat ehtiyojlariga moslashtirishga qaratilgan edi. Aholining turmush sharoitlarini o‘zgartirish, yangi iqtisodiy tizimlarni joriy etish va Rossiya hukumatining hokimiyatini mustahkamlash uchun bir qator islohotlar amalga oshirildi. Ushbu islohotlar iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarni qayta shakllantirish, shuningdek, mahalliy aholi va Rossiya bozoriga bo‘lgan talabni ta’minlash maqsadida o‘tkazildi. Rossiya imperiyasining Turkistonga kiritilgan iqtisodiy islohotlar asosan qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish, paxta ekishning samaradorligini oshirish va bu orqali yirik iqtisodiy foyda olishga qaratilgan edi. Paxta Turkistonning asosiy eksport mahsuloti bo‘lib, Rossiya imperiyasi uchun iqtisodiy resurs sifatida katta ahamiyatga ega edi. Paxta ekish uchun o‘ziga xos agrar islohotlar amalga oshirildi. Avvalambor, yangi paxta plantatsiyalari tashkil etilib, eski tumanlar va qishloqlar paxta ekishga majbur qilindi. [8] Paxta ishlab chiqarishning rivojlanishi uchun kerakli sharoitlarni yaratish maqsadida Rossiya imperiyasi ko‘plab ishlab chiqarish va eksport tizimlarini mustahkamladi. Bu jarayon, bir tomondan, Rossiya bozorini paxta bilan ta’minlashni ko‘zlagan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy aholi uchun og‘ir mehnat sharoitlarini yaratdi. Paxta yetishtirish uchun ishlatiladigan yerlar ko‘p hollarda mahalliy aholiga tegishli bo‘lgan erlardan o‘g‘irlanib, yirik yer egalari va qishloq xo‘jaligi sanoatlari qo‘lida jamlandi. Bundan tashqari, paxta ishlab chiqarish jarayonida yangi ijtimoiy sinflar va iqtisodiy to‘siqlar paydo bo‘ldi. Mahalliy fermerlar paxta ekish va yig‘ish ishlari uchun majburiy mehnatga jalb qilindi. Bu jarayon orqali yer egalari va boy sinf o‘z boyliklarini yanada oshirishga muvaffaq bo‘lishdi, ayniqsa, paxta yetishtirishda ishlatilgan yerlar va resurslar nisbatan boy tabakalarga o‘tib ketdi. Paxta sanoatining rivojlanishi, o‘z navbatida, milliy iqtisodiyotni yangi mexanizmlarga, jumladan, yuqori texnologiyali sanoat va eksport tizimlariga bog‘lab qo‘ydi. Paxta ishlab chiqarishning ustunligi bilan bog‘liq ravishda, mahalliy ishlab chiqarish va hunarmandchilik faoliyatlari esa sekin-asta susayib bordi. Mahalliy xalq ko‘pincha o‘zining qishloq xo‘jalik resurslarini, jumladan, yer va mehnatni Rossiya imperiyasining foydalariga ishlatishga majbur bo‘ldi. Bu esa mahalliy iqtisodiyotning passiv holatda qolishiga, faqatgina Rossiya imperiyasining ehtiyojlarini qondirishga xizmat qildi. Turkistonni Rossiya imperiyasining boshqa hududlariga bog‘lash va iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlash maqsadida keng miqyosda transport islohotlari amalga oshirildi. Bu islohotlar Rossiya imperiyasining Turkistondagi iqtisodiy va siyosiy hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan edi. Turkiston hududida yangi mahalliy tadbirkorlar o‘z bizneslarini davom ettirishda katta qiyinchiliklarga duch kelishdi. Rossiya imperiyasi o‘z mustamlaka boshqaruv tizimini o‘rnatganidan so‘ng, mahalliy aholining siyosiy va ijtimoiy hayoti keskin o‘zgarishga duch keldi. Hukumat boshqaruvi butunlay Rossiya imperiyasining harbiy va ma’muriy tuzilmalariga bo‘ysundirilgan holda shakllandi. Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilgach, mahalliy aholining siyosiy huquqlari cheklangan edi. Ular mahalliy boshqaruv tizimida deyarli ishtirok etolmasdi. Shuningdek, musulmon sud tizimi ham Rossiya imperiyasi tomonidan cheklangan edi. Shariat asosida ishlaydigan sudlar faqat mahalliy aholi o‘rtasidagi nizolarni ko‘rib chiqishi mumkin edi, lekin yirik iqtisodiy va jinoiy ishlar rus sud tizimining vakolatiga o‘tkazildi. Bu mahalliy aholining huquqiy jihatdan Rossiya fuqarolaridan past darajaga tushib qolishiga olib keldi. Mustamlaka boshqaruvi ostida ta’lim va madaniyat sohalari ham sezilarli darajada o‘zgarishga duch keldi. Rossiya hukumati Turkistonda yangi maktab tizimini joriy qilib, mahalliy aholiga rus tili va Rossiya madaniyatini o‘rgatishga alohida e’tibor berdi. Rus-tuzem maktablari ochildi, lekin bu maktablarda ta’lim olishni mahalliy aholi orzu qilmasdi, chunki bu maktablarda asosan rus madaniyatini singdirish siyosati olib borilgan. Shariat asosidagi maktab va madrasalar asta-sekin ahamiyatini yo‘qota boshladi. Rossiya hukumati mahalliy ta’lim tizimini modernizatsiya qilishdan ko‘ra, uni zaiflashtirishga harakat qildi. Bu esa mahalliy aholining ma’rifiy va madaniy rivojlanishiga to‘sqinlik qildi. Rossiya imperiyasining madaniy va diniy siyosati ham Turkiston aholisining hayotida katta o‘zgarishlarga olib keldi. Islom dini mustamlaka ma’muriyati tomonidan nazorat ostiga olindi. Mahalliy diniy ulamolar faoliyati cheklangan, diniy sud tizimi Rossiya ma’muriyatining qarorlariga bo‘ysundirilgan edi. Islom dini va mahalliy madaniyatni siqib chiqarish orqali Rossiya hukumati Turkiston aholisini asta-sekin o‘z madaniyati va mafkurasiga moslashtirishga harakat qildi. Bu jarayon ruslashtirish siyosati bilan ham bog‘liq bo‘lib, rus tili va pravoslav dinini targ‘ib qilish bilan olib borildi. [13] Rossiya imperiyasi Turkistonda o‘z mustamlakachilik tuzumini kuchaytirish uchun harbiy garnizonlar sonini ko‘paytirdi. Harbiy bazalar, qal’alar va strategik punktlar qurildi. Mahalliy aholining harbiy xizmatga chaqirilishi cheklangan bo‘lsa-da, ular Rossiya harbiy yurishlarida ishchi kuchi sifatida foydalanildi. Bu Turkiston mintaqasining harbiy jihatdan ham Rossiya nazorati ostida bo‘lishiga olib keldi. Rossiya hukumati harbiy tayanch punktlari orqali mahalliy aholini nazorat ostida ushlab turdi, qo‘zg‘olonlar va norozilik harakatlarini tezda bostirish mexanizmlarini yaratdi. Mustamlaka davrida Turkiston aholisi bir necha bor Rossiya hukmronligiga qarshi chiqdi. Mahalliy aholi noroziligi natijasida turli qo‘zg‘olonlar yuzaga keldi. Masalan, 1898-yilda Andijon qo‘zg‘oloni Rossiya mustamlakachilik siyosatiga qarshi yirik chiqishlardan biri bo‘ldi. Bu qo‘zg‘olon Rossiya harbiy kuchlari tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi va mahalliy aholining mustamlakachilik siyosatiga bo‘lgan qarshiligini kamaytirish maqsadida Rossiya hukumati tomonidan repressiyalar amalga oshirildi. Bu qo‘zg‘olon Rossiya imperiyasining yerlar esa turli sohalarda ishlov berishga majbur bo‘ldi. Bu jarayon mahalliy qishloq aholisini o‘z yerlaridan mahrum qilib, ko‘plab odamlarni qashshoqlikka olib keldi. Mahalliy aholining paxta yetishtirishdagi ishtiroki ko‘plab qishloqlarda majburiy mehnatga aylanishiga sabab bo‘ldi. Iqtisodiy o‘zgarishlarning yana bir muhim tomoni savdo edi. Rossiya imperiyasi Turkistonni o‘zining iqtisodiy tizimiga kiritish uchun ko‘plab yangi savdo yo‘llarini yaratdi. Paxta, bug‘doy, ipak va boshqa mahsulotlar Rossiya imperiyasining iqtisodiy tizimiga kiritildi, natijada, Turkistonning resurslari Rossiyaning sanoati va bozorlariga yo‘naltirildi. [1] Iqtisodiy ekspluatatsiya va paxta yetishtirishning asosiy maqsadi Rossiya imperiyasining sanoat ehtiyojlarini qondirish edi. Afsuski, bu jarayon mahalliy aholi uchun og‘ir sharoitlar yaratdi. Mahalliy fermerlar paxta ekish uchun majburlangan bo‘lib, bu ularning yashash sharoitlarini yomonlashtirdi. Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy siyosat, nafaqat iqtisodiy ekspluatatsiyani kuchaytirdi, balki mahalliy xalqlarni boylikdan mahrum etdi. TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI Tarix va filologiya fakulteti Tarix va ijtimoiy fanlar kafedrasi O`zbekiston tarixi fanidan Himoyaga tavsiya etilsin Fakultet dekani: S.Valiyev “ ___ “ ___________ 2025-yil KURS ISHI Mavzu: Turkiston general gubernatorligining tashkil etilishi. Himoyaga tavsiya etilsin Kafedra mudiri: t.f.n, dots. A.Rahmatullayev Ilmiy rahbar : N.A.Egamberdiyeva Talaba: Esanov Diyor Xasan o`g`li TA22-S-04 guruh talabasi Toshkent 2025 MUN DA RIJ A saqlanib qolish uchun faol harakat qildilar. Bu davrda milliy uyg‘onishning dastlabki belgilari, ayniqsa, o‘qimishli qatlamlar va islom diniy liderlari tomonidan yuzaga keldi. Bu qarshiliklar va fikrlar, keyinchalik, Turkistonning mustamlakachilik davrida yanada kuchayib, butun Markaziy Osiyo bo‘ylab ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati Turkistonning siyosiy va ijtimoiy tuzilmasiga o‘zgarishlar kiritdi. Rossiya ta’siri kuchaygan sayin, mahalliy xalqlar o‘zaro nizolar va janjallarni, iqtisodiy krizislarni, va ijtimoiy tengsizlikni yanada kuchayishini his qildilar. Bu ijtimoiy va siyosiy jarayonlarning asosiy oqibati, albatta, mahalliy xalqlarning o‘zlikni anglashlari va o‘z farovonliklarini saqlash uchun kurashishlari edi. Rossiya imperiyasining ta’siri ostida Turkiston aholisining o‘zlikni anglashning yangi bosqichlari yuzaga keldi. Milliy uyg‘onish va o‘zlikni anglash, ayniqsa, o‘qimishli tabaqalarda kuchaygan va Turkistonning barcha hududlariga tarqaldi. Mahalliy xalqlar Rossiya imperiyasiga qarshi mustamlakachilikka qarshi kurashni davom ettirdilar, natijada esa bir qator siyosiy va madaniy o‘zgarishlar yuzaga keldi. Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan ta’lim siyosati mahalliy jamiyatni ruslashtirishning muhim vositasiga aylandi. Rossiya imperiyasi o‘z mustamlakalarida, shu jumladan Turkiston hududida, rus tilini targ‘ib qilish, rus madaniyati va diniy qadriyatlarni mahalliy xalqlarga o‘rgatish uchun turli xil ta’lim tizimlarini yo‘lga qo‘ygan. Birinchi navbatda, rus maktablari va ta’lim muassasalari yaratildi. Ushbu maktablar va muassasalar orqali rus tili va madaniyati, shuningdek, imperiyaning diniy e’tiqodlari targ‘ib qilindi. Mahalliy aholi, ayniqsa yoshlar o‘rtasida, rus tili o‘qitila boshlandi va o‘qimishli qatlamning rus madaniyatiga bo‘lgan qiziqishi ortdi. Biroq, bu jarayon mahalliy tillar va madaniyatlarni siqib chiqarish, ularni ruslashtirishga harakat qilishning bir shakli sifatida qabul qilindi. Ta’lim tizimida o‘zgarishlar faqat maktablarda emas, balki diniy tashkilotlarda ham yuz berdi. Rossiya imperiyasi o‘z ta’sirini kengaytirish uchun islom diniy muassasalariga qarshi siyosat olib bordi. Rus bo‘linmalari va o‘qituvchilari islomni siqib chiqarishga harakat qilishdi, bu o‘z navbatida mahalliy aholi orasida norozi holatlarni yuzaga keltirdi. Biroq, barcha bu siyosatlarni amalga oshirishda Rossiya imperiyasining muvaffaqiyatlari har doim ham bir xil bo‘lmagan. Mahalliy xalqlar o‘zlarining madaniyatini saqlab qolishga va islom diniy qadriyatlarini himoya qilishga harakat qilganlar. Ayniqsa, Turkistonning qishloq hududlarida bu o‘zlikni anglash jarayoni davom etdi. Rossiya imperiyasining Turkistonni zabt etish jarayonidagi yana bir muhim jihati iqtisodiy siyosat edi. Rossiya o‘zining mustamlakalaridan katta iqtisodiy foyda olishga intildi. Bu jarayon, ayniqsa, paxta ishlab chiqarish ga bog‘liq edi. Paxta o‘sha davrda Rossiya imperiyasining asosiy eksport mahsuloti bo‘lib, uning ishlab chiqarish va eksporti uchun Turkistonni iqtisodiy jihatdan ekspluatatsiya qilish kerak edi. Paxta yetishtirish uchun Rossiya imperiyasi tomonidan zarur bo‘lgan ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlar yaratildi. Yangi paxta plantatsiyalari tashkil etildi, mavjud XULOSA Turkiston general-gubernatorligi davrida Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati va amalga oshirilgan ijtimoiy, iqtisodiy islohotlar nafaqat mintaqadagi iqtisodiy tizimni, balki butun ijtimoiy hayotni tubdan o‘zgartirdi. Bu o‘zgarishlar mahalliy aholi hayotining barcha jabhalariga ta’sir etdi, ularning siyosiy, iqtisodiy va madaniy holatini o‘zgartirdi. Rossiya imperiyasi, o‘zining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirish orqali, Turkistonni o‘z iqtisodiy tizimiga integratsiya qildi va bu jarayonlar mahalliy xalqlarning erkinliklarini sezilarli darajada chekladi. Turkistonning Rossiya imperiyasiga qo‘shilishi, avvalo, mintaqaning iqtisodiy tizimida yangi tuzumlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Paxta yetishtirish, bu mintaqaning iqtisodiy hayotida eng muhim soha bo‘lib, Rossiya imperiyasining markaziy iqtisodiy manfaatlari bilan uyg‘unlashdi. Paxta, bir tomondan, Rossiya uchun strategik mahsulotga aylangan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy aholining beparvo mehnati bilan ishlab chiqarilgan edi. Mahalliy dehqonlar va ishchilar ko‘pincha noxush sharoitlarda ishlashga majbur bo‘lishdi va ularning huquqlari deyarli himoya qilinmadi. Rossiya imperiyasi paxtachilikni rivojlantirish, o‘z navbatida, o‘rta asrlar uslublaridagi mehnatni zamonaviy sanoatga aylantirishga intildi, bu esa mahalliy aholi uchun turli qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Biroq, Rossiya imperiyasi iqtisodiy siyosatini amalga oshirayotganda, ijtimoiy tizimda katta o‘zgarishlar ham yuz berdi. Rossiya hukumatining maqsadi faqat iqtisodiy integratsiyani kuchaytirish emas, balki ijtimoiy hayotni ham o‘z maqsadlariga moslashtirish edi. Ijtimoiy qatlamlar va sinflarning shakllanishi, ayniqsa, Rossiya imperiyasining ta’sirini kuchaytirish va mahalliy hukmdorlarning o‘rnini to‘ldirishga qaratilgan edi. Mahalliy xalqlar o‘z an’anaviy ijtimoiy tizimlarini saqlab qolishga harakat qilishdi, lekin Rossiya imperiyasining hukmronligi ortib borishi bilan, bu urushlar to‘xtadi. Turkistonning iqtisodiy tizimida amalga oshirilgan o‘zgarishlar va ijtimoiy tuzumlar faqatgina Rossiya imperiyasining manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan bo‘lsa-da, bu jarayonlar mahalliy aholining hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. O‘z vaqtida, Rossiya imperiyasi Turkistonda o‘z hukmronligini mustahkamlashni ko‘zlab, mahalliy xalqlarni o‘zga ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tuzilmalar bilan bog‘lab qo‘ydi. Shu bilan birga, iqtisodiy tizimning o‘zgarishi, paxta yetishtirishni ko‘paytirish va er resurslarini tezlashtirish mahalliy aholiga deyarli hech qanday foyda keltirmadi. Mahalliy aholining o‘z o‘rnini topish va ishlab chiqarish jarayonlarini o‘zlarining manfaatlariga moslashtirish imkoniyatlari juda kam edi. Bundan tashqari, Rossiya imperiyasining ta’lim siyosati ham Turkistonda o‘zgarishlarga olib keldi. Ta’lim tizimi o‘zgargan bo‘lsa-da, ruslashtirish siyosati ko‘plab qarshiliklarga uchradi. Mahalliy xalqlar o‘z ta’lim tizimlarini saqlab qolish uchun kurashgan bo‘lsa-da, Rossiya imperiyasi o‘zining madaniy va siyosiy ta’sirini kuchaytirish uchun rus tilini va madaniyatini majburiy ravishda o‘rgatishga intildi. Bu jarayon, bir tomondan, Turkistonning ma’lum qismlarida 2) 1860-1870-yillar: Asosiy bosib olish bosqichi 1865-yilda Toshkent Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi. Bu voqea Turkistonning Rossiya tarkibiga qo‘shilishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. 1867-yilda esa rasman Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. [4]  1868-yil – Buxoro amirligi Rossiya imperiyasi ta’siriga tushdi.  1873-yil – Xiva xonligi Rossiyaga qaram hududga aylantirildi.  1876-yil – Qo‘qon xonligi butunlay tugatilib, Rossiya tarkibiga kiritildi. 3) 1880-1895-yillar: To‘liq mustamlakalashtirish 1880-yillarda Rossiya Markaziy Osiyodagi o‘z hukmronligini mustahkamlash uchun harbiy-siyosiy islohotlar o‘tkazdi. Yangi harbiy garnizonlar qurildi va mahalliy boshqaruv tizimi to‘liq Rossiya nazoratiga o‘tkazildi. Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoni bosib olgach, mustamlakachilik boshqaruv tizimini joriy qildi. Bu tizim asosan quyidagi asosiy yo‘nalishlardan iborat edi: 1. Harbiy boshqaruv – Mintaqa Rossiya harbiy generallari tomonidan boshqarildi va harbiy nazorat mustahkamlandi. 2. Soliq tizimi – Mahalliy aholiga og‘ir soliqlar joriy qilindi va iqtisodiy ekspluatatsiya kuchaytirildi. 3. Madaniy siyosat – Rus tili va pravoslavlik targ‘ib qilindi, mahalliy madaniyat va diniy an’analar cheklab qo‘yildi. Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga kirib kelishi nafaqat siyosiy va harbiy jihatdan, balki ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Bosib olingan hududlarda mustamlakachilik boshqaruvi joriy etildi, natijada mahalliy aholi hayoti sezilarli darajada o‘zgardi. Mustamlakachilik siyosati quyidagi asosiy yo‘nalishlarda o‘z aksini topdi: 1) Yer-suv munosabatlarining o‘zgarishi Rossiya imperiyasi Turkistonda agrar tuzumni o‘z nazoratiga oldi. Yangi joriy qilingan yer-suv islohotlari mahalliy aholining iqtisodiy erkinligini sezilarli darajada chekladi.  Davlat yerlariga egalik qilish – Rossiya hukumati bosib olingan yerlarga egalik qilish huquqini qo‘lga kiritdi va ularni rus ko‘chmanchilari hamda sarmoyadorlariga taqsimladi.  Ko‘chmanchilar uchun yer ajratilishi – Rossiyaning turli hududlaridan kelgan rus dehqonlari va kazaklari uchun yangi yer uchastkalari ajratildi, natijada mahalliy aholi ekin yerlari va yaylovlaridan mahrum bo‘ldi.  Paxta monokulturasi – Rossiya Turkistonda paxta yetishtirishni majburiy ravishda joriy qildi. Paxta ekin maydonlari kengaytirildi va dehqonlar asosiy oziq-ovqat mahsulotlari o‘rniga paxta ekishga majbur qilindi. Natijada mahalliy oziq-ovqat ta’minoti zaiflashdi. [8] Rossiya imperiyasi o‘z sanoatini paxta bilan ta’minlash uchun Turkiston hududini xomashyo yetkazib beruvchi manba sifatida ekspluatatsiya qildi. Bu esa mintaqa qishloq xo‘jaligining biryoqlama rivojlanishiga olib keldi. 2) Soliq tizimi va iqtisodiy ekspluatatsiya Rossiya imperiyasi Turkistonda yangi soliq tizimini joriy qildi, bu esa mahalliy aholining iqtisodiy ahvolini yanada og‘irlashtirdi. KIRISH Markaziy Osiyo tarixi, ayniqsa, Turkiston hududining Rossiya imperiyasi tarkibiga qo‘shilishi va boshqarilish jarayoni, bugungi kunda ham dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. XIX asrda Rossiyaning mustamlakachilik siyosati natijasida Turkiston o‘lkasida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. Ushbu boshqaruv tizimi nafaqat siyosiy va harbiy jihatdan, balki ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Mazkur mavzuni o‘rganish bizga o‘sha davrdagi tarixiy jarayonlarni chuqur anglash va bugungi kun uchun muhim xulosalar chiqarish imkonini beradi. Rossiyaning Markaziy Osiyoga kirib kelishi uzoq davom etgan harbiy yurishlar va diplomatik kelishuvlar natijasida amalga oshgan. Turkistonning bosib olinishi Rossiya imperiyasining geosiyosiy manfaatlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, u yerda yangi mustamlakachilik tizimi joriy etildi. 1865-yilda Toshkentning ishg‘ol qilinishi bu jarayonda muhim burilish nuqtasi bo‘ldi va 1867-yilda Turkiston general-gubernatorligi rasman tashkil etildi. Ushbu mustamlaka boshqaruvi o‘lka siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida katta o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi. Bugungi kunda ushbu mavzuni chuqur o‘rganish tarixiy xatolardan saboq olish, mustamlakachilik siyosati natijalarini baholash va o‘sha davrda yuz bergan voqealarning ta’sirini tahlil qilish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan siyosatning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini tadqiq qilish Markaziy Osiyoning tarixiy rivojlanish jarayonlarini yanada yaxshiroq tushunishga xizmat qiladi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Mazkur kurs ishi Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi, uning boshqaruv tizimi va hududiy tuzilishi, shuningdek, Rossiyaning mustamlakachilik siyosati natijasida yuzaga kelgan o‘zgarishlarni o‘rganishga qaratilgan. Tadqiqot doirasida quyidagi vazifalar belgilangan:  Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga nisbatan olib borgan siyosatini tahlil qilish;  Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishiga sabab bo‘lgan omillarni o‘rganish;  Ushbu boshqaruv tizimining tuzilishi, maqsadi va faoliyatini tahlil qilish;  Mustamlaka boshqaruvining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotga ta’sirini o‘rganish;  Mazkur davrning bugungi tarixiy jarayonlarga ta’sirini baholash. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi Rossiya imperiyasining strategik harakati bo‘lib, u Markaziy Osiyo hududida o‘z ta’sirini mustahkamlashga qaratilgan edi. Shu sababli, ushbu jarayonning qanday amalga oshirilganini tahlil qilish mustamlakachilik siyosatining tub mohiyatini tushunish uchun muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotning o‘rganilganlik darajasi Turkistonda amalga oshirilgan iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning ijtimoiy tuzilmaga ta'siri ham katta bo‘ldi. Bu davrda yangi ijtimoiy qatlamlar shakllandi, lekin bu qatlamlar o‘zaro qat'iy ajratilgan bo‘lib, ijtimoiy adolatsizlikni kuchaytirdi. Rossiya imperiyasining hukmronligi ostida yangi ijtimoiy guruhlar paydo bo‘ldi, ammo bu guruhlar va sinflar faqat imperiyaning manfaatlariga xizmat qilgan. Mahalliy xalq, ayniqsa, dehqonlar va ishchilar, o‘zlarining ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarini himoya qilishga harakat qilishdi, lekin ularning bu harakatlari ko‘pincha muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. O‘rta va kichik dehqonlar ko‘pincha yer mulkdorlariga va Rossiya hukumatining yordami bilan boyib borayotgan yangi sinflarga qarshi chiqishdi. Bu o‘zgarishlar ijtimoiy qatlamlarning o‘zaro ziddiyatlarini yanada kuchaytirdi. Turkiston hududidagi ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar mustamlakachilik siyosatining umumiy natijalari sifatida karor topdi. Mahalliy xalqlar uchun bu davr asosan o‘zlarining huquqlarini, erkinliklarini, diniy qadriyatlarini himoya qilishda uzoq va qiyin kurash bilan bog‘liq bo‘ldi. Biroq, Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan mustamlakachilik siyosati va islohotlari, Turkistonni o‘z iqtisodiy tizimiga, madaniyatiga va siyosatiga integratsiya qilishga muvaffaq bo‘ldi, bu esa mahalliy xalqlarning qarshiliklari bilan barobar amalga oshirildi. Turkiston general-gubernatorligi davridagi ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar, Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining asosiy qismlaridan biri sifatida mahalliy aholi hayotini tubdan o‘zgartirdi. Islohotlar ko‘plab yangi qatlamlar va sinflarning shakllanishiga olib keldi, lekin bu o‘zgarishlar mahalliy xalqlar uchun ko‘plab ijtimoiy va iqtisodiy qiyinchiliklar keltirib chiqardi. Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan bu islohotlar va siyosatlarning uzoq muddatli ta'sirlari, ayniqsa, mahalliy xalqlarning erkinliklari va huquqlariga cheklovlar kiritilishiga sabab bo‘ldi. Biroq, mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurashlar va mahalliy xalqlar tomonidan ko‘rsatilgan qarshiliklar, oxir-oqibat, Turkistonning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritish harakatlarini yanada kuchaytirdi. Bu tarixiy jarayonlar Turkistonning keyingi siyosiy va ijtimoiy rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatdi va mustaqillik yo‘lida yangi bosqichlarni boshlab berdi. Shuningdek, Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi va bu davrdagi islohotlarning ta'siri nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalar, balki mahalliy xalqlarning milliy ongining shakllanishi jarayoniga ham ta'sir qildi. Rossiya imperiyasining o‘z ta'sirini mustahkamlash uchun amalga oshirgan ta’lim islohotlari va madaniy siyosati, mahalliy xalqlarning madaniy va diniy qadriyatlarini, shuningdek, milliy kimligini saqlab qolish uchun kurashlarini kuchaytirdi. Bu jarayonlar, ayniqsa, Turkistonda mustamlakachilikka qarshi kurashayotgan fuqarolarni birlashtirib, kelajakdagi milliy ozodlik harakatlarining ildizlarini hosil qildi. Bundan tashqari, Turkistonning Rossiya imperiyasi tarkibiga kirishi, paxta yetishtirish va boshqa iqtisodiy faoliyatlar orqali nafaqat Turkistonni, balki imperiyaning boshqa hududlarini ham birlashtirgan bir tizimga asos bo‘ldi. Paxta va boshqa tabiiy resurslarning ekspluatatsiyasi natijasida Turkistonning iqtisodiy holati ancha o‘zgarib, u Rossiya imperiyasining iqtisodiy manfaati uchun muhim FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Eshov B. О‘zbekistonda Davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. – B. 426. 2. Sodiqov H., Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 122. 3. Bedauerlicherweise war dem Autor nur die Übersetzung in Schmeidler zugänglich und keiner der Verträge im russischen Original; deshalb wird im folgenden der Vertrag mit dem Khanat Khokant nach Schmeidler, Das Russische Reich, S. 466f. zitiert. Bei Bennigsen wird der Vertrag nur nebenbei, ohne genauer auf seinen Inhalt einzugehen, erwähnt; vgl. Alexandre Bennigsen, Die Türken unter der Zaren- und Sowjetherrschaft, in: FW, Bd. 16, S. 212 4. Проект положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской областей. – СПб., 1867, – С. 47-48. 5. «Русский вестник», 1868, № 5; Зияев Ҳ. Завоевание Бухарского и Хивинского ханств царизмом // «Общественные науки в Узбекистане». 1990, № 8 – Б. 39. 6. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т:Шарқ, 2000. – Б. 191. 7. Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 350 8. Eshov B . О‘ zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi . – T .: Yangi asr avlodi , 2012. – B . 423. 9. Das Vordringen des zaristischen Rußlands nach Zentralasien und der Aufbau der russischen Verwaltung von 1865 bis 1890.-B.:54 10. Rohrbach, Paul von Russische Kolonisation in Asien-Berlin. 1900.- B.76. 11. Abduraximova N. Turkistonda chor mustamlakachilik tizimi. – Toshkent: Akademiya, 2002. – B. 32. 12. Christian Bachner von Das Vordringen des zaristischen Rußlands nach Zentralasien und der Aufbau der russischen Verwaltung von 1865 bis 1890...- Lengthal bei Dingolfing B.:45. 13. Christian Bachner von Das Vordringen des zaristischen Rußlands nach Zentralasien und der Aufbau der russischen Verwaltung von 1865 bis 1890...- Lengthal bei Dingolfing B.:46 Paxta ekish va yig‘ish jarayonida ularning mehnati ko‘plab hollarda noqonuniy ravishda ekspluatatsiya qilindi. Bu jarayonlarning asosiy sabablaridan biri, Rossiya imperiyasining paxta ishlab chiqarishga bo‘lgan ehtiyoji va bu jarayonda mahalliy aholining roli edi. Yangi iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalar natijasida, ayniqsa, kambag‘allar va ishchilar toifasi ko‘proq siqib chiqarildi. Mahalliy xalqlarning iqtisodiy holati va ijtimoiy ahvoli o‘zgarib, ular Rossiya imperiyasining iqtisodiy manfaatlari uchun ishlashga majbur bo‘ldilar. Ushbu davrda ishchilar va fermerlarning huquqlari cheklangan bo‘lib, ko‘plab mehnat qonunlari o‘zining asosiy maqsadiga erisha olmadi. Mehnat sharoitlari yomonlashdi, ish haqining pasayishi, yerning o‘z egalariga qaytarilmasligi kabi omillar mehnatkashlar uchun qiyinchiliklarni yanada kuchaytirdi. Rossiya imperiyasining Turkistondagi siyosati, shuningdek, ta’lim va madaniyatga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Ruslashtirish siyosati birinchi navbatda ta’lim tizimi orqali amalga oshirildi. Rossiya hukumati o‘zining madaniy va diniy qadriyatlarini mahalliy xalqlarga taqdim etishga harakat qildi. O‘z vaqtida, bu jarayon, asosan, rus tili va madaniyatining mahalliy xalqlarga o‘rgatilishiga asoslangan edi. Ta’lim tizimi mahalliy til va madaniyatga nisbatan qarshilik ko‘rsatdi. Mahalliy xalqlar o‘zlarining an’anaviy ta’lim tizimlariga sodiq qolishga harakat qilishdi, lekin Rossiya hukumatining ta’lim siyosati bu o‘zgarishlarni tezlashtirdi. Rossiya imperiyasi tomonidan tashkil etilgan maktablar va ta’lim muassasalari, rus tilini va madaniyatini o‘rgatish bilan birga, mahalliy e’tiqodlar va urf-odatlarga qarshi chiqishdi. Bu davrda ko‘plab islom maktablari va diniy muassasalariga qarshi harakatlar amalga oshirildi, bu esa mahalliy xalqlar orasida norozi bo‘lishga olib keldi. Biroq, ba’zi mahalliy aholining rus ta’limiga bo‘lgan qiziqishi ortdi. Rus tili va madaniyati ba’zi yoshlar orasida qiziqish uyg‘otdi, chunki bu yangi imkoniyatlar va ish joylarini taqdim etadi. Shuningdek, ba’zi hollarda, rus ta’limi orqali Turkistonning boy va o‘rta sinflari Rossiya imperiyasining siyosiy va iqtisodiy tuzilmasida o‘z o‘rinlarini topish uchun imkoniyatlar yaratdi. Shu bilan birga, Turkistonda ijtimoiy hayotning o‘zgarishi faqat ta’limga ta’sir qilgani yo‘q, balki madaniyat va san’atga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya madaniyatining eng yuqori namunalari Turkistonda namoyish etildi, bu jarayon mahalliy san’at va madaniyatni susaytirish va ruslashtirishga qaratilgan edi. Mahalliy xalqlar o‘z madaniyatini saqlab qolishga harakat qilishdi, lekin Rossiya imperiyasining madaniy siyosati bu harakatni sekinlashtirdi. Rossiya imperiyasining iqtisodiy islohotlari faqat qishloq xo‘jaligida emas, balki sanoat va savdo sohasida ham amalga oshirildi. Rossiya imperiyasi Turkistonni o‘zining sanoat ehtiyojlariga moslashtirish uchun sanoat va savdo infratuzilmasini rivojlantirishga harakat qildi. Ushbu davrda Turkistonda bir qator yangi sanoat tarmoqlari tashkil etildi, shu jumladan, paxta tozalash, ipak ishlab chiqarish, madeniy sanoatlari va boshqa sanoat tarmoqlari. [1] Boshqa tomondan, savdo sohasida ham sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Rossiya imperiyasi Turkistonni o‘zining savdo tizimiga kiritdi va bu hududni Rossiya yangi maktablar, ma'naviy islohotlar , shu jumladan, rus tili va madaniyatining targ‘iboti boshlanadi. Bu jarayon mahalliy xalqlar, xususan, o‘zbek, tojik va boshqa xalqlarni o‘z madaniyatidan uzib, rus madaniyatiga bo‘ysundirishga olib keldi. [9] Madaniy boshqaruvda diniy masalalar ham o‘ta muhim bo‘lgan. Rossiya hukumatining diniy siyosati musulmon aholisining diniy huquqlariga aralashish, masalan, rus pravoslav diniy tashkilotlarining faoliyatini kengaytirish va musulmon diniy an'analari va ta'limotlariga qarshi kurashishdan iborat bo‘lgan. Bu ijtimoiy boshqaruvning bir qismi sifatida amalga oshirildi. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va uning tarixiy xronologiyasi quyidagicha: 1. Rossiya Imperiyasining Turkistonni zabt etishi (XIX asrning o‘rtalari)  1865-yil — Toshkentni zabt etish. Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib olishni boshlaydi. Toshkentni zabt etish Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi ta’sirini mustahkamlashdagi muhim qadam bo‘ldi.  1867-yil — Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi. Rossiya imperiyasi Turkistonni rasmiy ravishda general-gubernatorlikka aylantiradi. Ushbu yilda Turkiston general-gubernatorligi tarkibida Toshkent va Samarqand viloyatlari tashkil etiladi. 2. Turkiston general-gubernatorligi tuzilmalari va boshqaruv tizimi  1867-yil, 11-oktabr — Turkiston general-gubernatorligi rasman tashkil etildi. Ushbu yilda general-gubernatorlik huquqiga ega bo‘lgan birinchi boshqaruvchi tayinlandi.  1873-yil — Xiva xonligi Rossiya imperiyasining mustamlakasi bo‘lib, uning tarkibiga kiritildi.  1876-yil — Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining protektoratiga aylantirildi.  1881-yil — Marg‘ilon va Farg‘ona vodiysi Rossiya ta’siriga to‘liq o‘tdi. 3. Turkiston general-gubernatorligining markazlashgan boshqaruv tizimi  1884-yil — Samarqand viloyati Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga qo‘shildi.  1897-yil — O‘rta Osiyo xalqlarining etnik va demografik holatini tahlil qilish maqsadida birinchi umumxalq aholi ro‘yxatga olish ishlari o‘tkazildi.  1905-yil — Rossiya imperiyasidagi 1905-yilgi inqilob natijasida, Turkiston general-gubernatorligida bir qator siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Bu davrda maxsus tartiblar o‘rnatilib, yerga egalik va ijtimoiy sinf tizimi o‘zgarishlarga uchradi. 1.2. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va boshqaruv tizimi. Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi XIX asrning ikkinchi yarmida boshlanadi. Rossiyaning Janubiy Osiyo va Markaziy Osiyodagi strategik maqsadlari tufayli Turkiston hududi Rossiya imperiyasi uchun juda muhim edi. Bu hududda davlat boshqaruvining tashkil etilishi Rossiya imperiyasining "Yangi hududlarni zabt etish" strategiyasining bir qismi sifatida amalga oshirilgan. Turkistonning Rossiya imperiyasiga qo‘shilishi 1860-yillarda kuchayib boradi. 1865-yilda Toshkentni zabt etgan Rossiya, tez orada Samarqand va boshqa viloyatlarni ham o‘z nazoratiga oladi. 1870-yillarda esa, Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa o‘lkalar Rossiyaning mustahkam ta’siriga tushadi. Bu davrda Rossiya o‘zining umumiy siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini kuchaytirish maqsadida Turkistonga nisbatan boshqaruv tizimini tashkil qilishni boshladi. 2-rasm. Chor Rossiyasining Turkistonga bostirob kirishi Rossiya imperiyasi Turkistonni zabt etganidan so‘ng, 1867-yilning 11-oktabrida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etiladi. Turkiston general- gubernatorligi Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi ma’muriy hududi bo‘lib, boshqaruvning markazi Toshkent shahri bo‘lgan. Bu yangi tashkil etilgan hudud Rossiya hukumati uchun Janubiy Osiyoda o‘z ta’sirini mustahkamlash, iqtisodiy va harbiy xavfsizlikni ta’minlash va mahalliy xalqlarni boshqarish uchun zarur edi. [5] Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va faoliyati haqida ko‘plab tarixiy tadqiqotlar olib borilgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus tadqiqotchilari, jumladan N. A. Mayevskiy, A. N. Kuropatkin, V. V. Bartold kabi olimlar o‘z asarlarida bu davr tarixini batafsil yoritgan. Sovet davrida esa ushbu masala marksistik-lenincha yondashuv asosida o‘rganilib, ko‘pincha Turkiston mustamlaka boshqaruvi "progressiv jarayon" sifatida talqin etilgan. Mustaqillikdan so‘ng, O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarida bu mavzuga yangicha nazar bilan qaralib, yangi tarixiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Sh. Bekmurodov, H. Ziyoyev, B. Karimov kabi o‘zbek olimlari Turkistonning Rossiya imperiyasi tarkibiga qo‘shilishi jarayonini mustamlakachilik siyosati doirasida tahlil qilganlar. Shuningdek, zamonaviy xorijiy tarixchilar ham ushbu mavzu bo‘yicha turli yondashuvlarni ilgari surmoqda. Tadqiqot uslubi Ushbu kurs ishi tarixiy tadqiqot metodologiyasiga asoslanadi. Asosiy tadqiqot uslublari quyidagilardan iborat:  Tarixiy taqqoslash usuli – Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va boshqaruv tizimi boshqa mustamlaka boshqaruv tizimlari bilan solishtiriladi.  Tahlil va sintez usuli – tarixiy hujjatlar, arxiv materiallari va tadqiqotlar tahlil qilinadi hamda umumiy xulosalar chiqariladi.  Sistemali yondashuv – Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilishining siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatlari o‘zaro bog‘liq holda o‘rganiladi. Ilmiy va amaliy ahamiyati Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va Rossiyaning mustamlakachilik siyosati Markaziy Osiyo tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon faqatgina siyosiy jihatdan emas, balki iqtisodiy va madaniy jihatdan ham katta o‘zgarishlarga olib keldi. Mustamlaka boshqaruvi ostida mahalliy xalqning hayoti keskin o‘zgardi, yer va suv resurslari Rossiya imperiyasi manfaatlari yo‘lida qayta taqsimlandi, iqtisodiyot ham mustamlakachilik ehtiyojlariga moslashtirildi. Shu sababli, mazkur mavzuni o‘rganish ilmiy va amaliy jihatdan quyidagi sabablar bilan muhimdir:  Ilmiy ahamiyati – Turkiston general-gubernatorligi tarixini chuqur o‘rganish orqali mustamlakachilik siyosati mohiyatini va uning uzoq muddatli oqibatlarini anglash mumkin. Ushbu mavzuni o‘rganish orqali Markaziy Osiyo tarixining muhim davrlarini tahlil qilish va yangi ilmiy xulosalar chiqarish mumkin.  Amaliy ahamiyati – Ushbu tadqiqot natijalari tarix fanining rivojlanishiga xizmat qilib, talaba va tadqiqotchilar uchun muhim ilmiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, mazkur mavzuni chuqur o‘rganish O‘zbekistonning mustamlaka davridagi tarixiy jarayonlarini tahlil qilish hamda milliy mustaqillik qadriyatlarini mustahkamlashga yordam beradi. ikkinchi tomondan, rus mustamlakachiligining rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash bo‘lgan. [4] Fuqarolik boshqaruvi Fuqarolik boshqaruvi general-gubernator tomonidan nazorat qilinadi, lekin uning vakolatlari harbiy boshqaruv bilan chambarchas bog‘liq edi. General- gubernatorning yordamchilaridan biri bo‘lgan otdel (qism) vakillari esa o‘z navbatida ma’muriy boshqaruvni amalga oshirgan. Bu otdel vakillari huquqni, ta'limni, iqtisodiy resurslarni boshqarish, yerlar bo‘yicha qarorlar qabul qilish va boshqa fuqarolik masalalarini hal qilishni amalga oshirganlar. Turkiston general-gubernatorligining fuqarolik boshqaruv tizimi, avvalo, mahalliy organlar orqali amalga oshirilgan. Har bir viloyat, shaharcha yoki qishloqda o‘zining kichik boshqaruv organlari bo‘lib, ular rus hukumati tomonidan tayinlangan va islohotchilarga taalluqli edi. Bunday kichik boshqaruv tizimi, o‘z navbatida, Rossiya hukumatining umumiy siyosatini amalga oshirishda juda muhim o‘rin tutgan. Mahalliy xokimiyat va xalqni boshqarish Rossiya imperiyasining Turkiston hududida mahalliy boshqaruv tizimi ham o‘zgarishlarga uchradi. Buxoro va Xiva amirliklari va Tojikiston, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston kabi hududlarning har biri o‘zining tarixiy boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan, lekin Rossiya imperiyasi ushbu hududlarni o‘z nazoratiga olish uchun mahalliy boshqaruvni markazlashtirishni boshladi. Rossiya boshqaruvining o‘rnatilishi nafaqat fuqarolik va harbiy tizimni, balki mahalliy yirik qabilalar va xonliklar o‘rtasidagi munosabatlar ni ham o‘zgarishlarga olib keldi. Rossiya imperiyasi, mahalliy amaldorlar va hokimiyatlar yordamida, o‘zining siyosiy ta’sirini yanada kuchaytirish maqsadida yangi boshqaruv mexanizmlarini joriy etdi. Bu jarayon mahalliy xalqlarning madaniy, diniy va ijtimoiy tuzilishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Turkiston general-gubernatorligining iqtisodiy boshqaruvi asosan qishloq xo‘jaligi, savdo va tabiiy resurslarni boshqarishga qaratilgan edi. Turkiston o‘lkasi boy tabiiy resurslarga ega bo‘lib, Rossiya imperiyasi bu hududdan xom ashyo, paxta, bug‘doy va boshqa mahsulotlarni olishni maqsad qilgan. Rossiya hukumatining iqtisodiy siyosati asosan yangi iqtisodiy tizimlarni yaratishga qaratilgan bo‘lib, mahalliy aholi uchun iqtisodiy sharoitlarning yaxshilanishi yoki qiyinlashuvi ko‘p hollarda Rossiya tomonidan qo‘llaniladigan siyosatga bog‘liq edi. Xususan, Rossiya paxta sanoatini rivojlantirishga alohida e'tibor qaratdi, chunki paxta, boshqacha qilib aytganda, Rossiyaning iqtisodiy manfaatlari uchun juda muhim edi. Bundan tashqari, Turkistonning tabiiy resurslari — tog‘-kon boyliklari, jumladan, olmos, oltin, mis kabi minerallar — Rossiya imperiyasining iqtisodiy strategiyasida katta ahamiyatga ega edi. Bu resurslardan foydalanish, o‘z navbatida, mahalliy aholi tomonidan qarshilikka sabab bo‘lgan bo‘lsa-da, Rossiya hukumatining maqsadlariga erishishga xizmat qilgan. Rossiya imperiyasi Turkiston general-gubernatorligida o‘z madaniy va ta'lim siyosatini ham amalga oshirgan. Rossiya ta'lim tizimining yangi shakllari, masalan, Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati bir necha omillarga asoslangan edi: 1) Geosiyosiy manfaatlar va “Buyuk o‘yin” XIX asrda Rossiya va Buyuk Britaniya o‘rtasida "Buyuk o‘yin" deb nomlangan geosiyosiy raqobat avj oldi. Rossiya Hindiston sari yo‘l ochish maqsadida Markaziy Osiyoni o‘z ta’sir doirasiga kiritishga harakat qildi, chunki Britaniya imperiyasi Hindistonni o‘z mustamlakasi sifatida boshqarar edi. Rossiya imperiyasi Buyuk Britaniyaning Hindistondagi ta’sirini cheklash va Janubiy Osiyo bilan bevosita chegaradosh bo‘lishni maqsad qilgan. 2) Iqtisodiy manfaatlar Rossiya imperiyasining sanoati XIX asr o‘rtalarida rivojlangan bo‘lsa-da, mamlakat uchun yangi bozorlar va xomashyo manbalari zarur edi. Markaziy Osiyo paxta, ipak, meva va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan boy hudud bo‘lib, Rossiya sanoati uchun muhim xomashyo yetkazib beruvchi mintaqaga aylanishi mumkin edi. Shuningdek, Rossiya savdo-sotiq yo‘llarini kengaytirish va Markaziy Osiyodagi savdo karvonlarini nazorat qilish orqali o‘z iqtisodiy manfaatlarini mustahkamlashga harakat qildi. Qo‘qon, Xiva va Buxoro savdogarlari ilgari Rossiya bilan mustaqil ravishda savdo olib borgan bo‘lsa-da, imperiya ularning iqtisodiy mustaqilligini cheklashni maqsad qilgan. 3) Harbiy va strategik omillar Rossiya imperiyasi o‘z chegaralarini himoya qilish va ichki xavfsizlikni ta’minlash uchun Markaziy Osiyoni bosib olish zarur deb hisoblagan. Bu hudud harbiy strategik jihatdan muhim bo‘lib, Kavkaz va Sibir bilan bog‘liq edi. Rossiya armiyasi mustamlaka hududlarini kengaytirish orqali harbiy tayanch punktlari va qal’alar tizimini yaratdi, bu esa uning mintaqadagi harbiy qudratini oshirdi. 4) Markaziy Osiyo davlatlarining zaifligi XIX asrga kelib, Xiva xonligi, Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligida ichki nizolar va siyosiy beqarorlik avj olgan edi. Rossiya ushbu davlatlarning zaifligidan foydalanib, o‘z harbiy yurishlarini osonlik bilan amalga oshirdi. Ayniqsa, Qo‘qon xonligi ichidagi ichki mojarolar va hokimiyat uchun kurash rus qo‘shinlari uchun qulay sharoit yaratdi. Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoni bosib olish jarayoni XIX asr davomida bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Ushbu jarayonni uch asosiy bosqichga bo‘lish mumkin: 1) 1840-1850-yillar: Dastlabki harbiy yurishlar 1847-1848-yillarda Rossiya harbiy kuchlari Sirdaryo bo‘ylab ilk harbiy harakatlarni boshladi. Sirdaryo qal’alari (Kazalinsk, Raim va Perovsk) barpo etilib, rus qo‘shinlari Markaziy Osiyo hududlariga ilk marta jiddiy kirib keldi.  Natural soliqdan pul soliqlariga o‘tish – Rossiya mustamlakachilik ma’muriyati ilgari mavjud bo‘lgan natural soliqlarni bekor qilib, pul shaklidagi soliqlarni joriy qildi. Natijada mahalliy aholining naqd pul topish imkoniyatlari cheklangan sharoitda iqtisodiy bosim oshdi.  Og‘ir soliq yuklari – Mahalliy dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar turli soliqlarga tortildi, natijada qashshoqlik darajasi ortdi.  Rus savdogarlarining imtiyozlari – Rossiya hukumati rus savdogarlariga Turkiston bozorlarida ustunlik berib, mahalliy tadbirkorlarning raqobatga bardosh bera olmasligiga sabab bo‘ldi. Rossiya mustamlakachilik siyosati natijasida Turkiston iqtisodiy jihatdan Rossiyaga qaram bo‘lib qoldi . Mahalliy ishlab chiqarish va hunarmandchilik keskin zaiflashdi, iqtisodiy mustaqillik yo‘qotildi. 3) Ijtimoiy hayot va mahalliy aholining ahvoli Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi mahalliy aholining kundalik hayotiga sezilarli darajada ta’sir qildi. A) Milliy va diniy cheklovlar  Mahalliy aholining huquqiy cheklanishi – Turkiston general-gubernatorligi hududida mahalliy musulmon aholi rus fuqarolari bilan teng huquqlarga ega bo‘lmagan. Ular davlat boshqaruv organlarida deyarli qatnasha olmas, harbiy xizmatga olinmas edi.  Islom diniga bosim – Rossiya mustamlaka ma’muriyati islom ta’limotiga va diniy arboblarga nisbatan cheklovlar joriy qildi. Shariat sudlari vakolatlari kamaytirildi, eski maktab va madrasalarga qarshi kurash kuchaytirildi. B) Ta’lim tizimining o‘zgarishi Rossiya hukumati Turkistonda ta’lim tizimini o‘zgartirishga harakat qildi. Yangi ochilgan rus-tuzem maktablarida rus madaniyati targ‘ib qilinib, mahalliy urf- odatlar va islomiy bilimlar ikkinchi darajali holga keltirildi.  Rus-tuzem maktablari – Ushbu maktablarda mahalliy aholiga rus tilida ta’lim berish maqsad qilingan bo‘lib, mustamlaka siyosati mafkurasini singdirish asosiy maqsad bo‘lgan.  Mahalliy ta’lim tizimining zaiflashishi – Eski maktab va madrasalar rivojlanishdan orqada qoldi, ularga rasmiy davlat tomonidan yordam ko‘rsatilmadi. Shuningdek, Turkiston general-gubernatorligi hududida mahalliy aholining madaniy rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi ko‘plab qoidalar joriy etildi. Natijada mahalliy aholining aksariyati o‘z an’anaviy hayot tarzida yashashni davom ettirishga majbur bo‘ldi. 4) Rossiya imperiyasining madaniy va ma’naviy siyosati Rossiya mustamlaka ma’muriyati Turkiston aholisini asta-sekin o‘z madaniyati va mafkurasiga moslashtirishni maqsad qilgan edi.  Ruslashtirish siyosati – Turkistonda rus tili davlat boshqaruvida asosiy til sifatida joriy qilindi. Rasmiy hujjatlar, davlat maktablari va ma’muriy idoralar faqat rus tilida ishlay boshladi.

Turkiston general gubernatorligi

Купить